Está en la página 1de 131

1

www.ebooksbrasil.org
2

Fciraio do Drasil - Ensaio solrc a irisicza lrasilcira
(novcnlro dc 1928}
Paulo Prado (1869-1943}

Vcrsao ara cDool
cDoolslrasil

Fonic digiial
digiializaao da 1a. cdiao cn acl dc 1928
Oficinas Craficas Durai-Maycna (Fcunidas} - Sao
Paulo - SP

2006 Paulo Prado
3

NDICE
I A LUXFIA. 7
II A CODIA. 33
III A TFISTEZA. 61
IV O FOMANTISMO. 87
POST-SCHIPTUM.. 101
Noias. 123
4

Olra do ncsno auior.
PAULSTICA Hisioria dc Sao Paulo.
I volunc. ConanIia CraIico-Ediiora Moniciro Lolaio
Sao Paulo-1925

En rcaro.

PAULSTICA Hisioria dc Sao Paulo.
2a. scric.

CONQUISTADOFES E DANDEIFANTES.
5

PAULO PRADO

RETRATO DO BRASIL
EHSAIO SOHHE
A THISTEZA
HHASILEIHA
S. PAULO
192S
6

O JuIuru... u uuc quc puru mm smIozu u
nossu tcrru. Tcm cstuturu uuuntuudu, pcrnus
grossus, usus orndus c pussu os dus com umu
pcrnu cruzudu nu outru, trstc, trstc, d'uqucu
uustcru c u trstczu".

(Caria dc CAPISTFANO dc ADFEU a JOO
LCIO D'AZEVEDO}.
7

I

A LUXRIA
8

Nuna icrra radiosa vivc un ovo irisic. Lcgaran-lIc
cssa nclancolia os dcscolridorcs quc a rcvclaran ao
nundo c a ovoaran. O cslcndido dinanisno dcssa
gcnic rudc olcdccia a dois grandcs inulsos quc
doninan ioda a sicologia da dcscolcria c nunca foran
gcradorcs dc alcgria. a anliao do ouro c a scnsualidadc
livrc c infrcnc quc, cono culio, a Fcnasccna fizcra
rcssusciiar.
Dcssa Fcnasccna surgira un Ioncn novo con un
novo nodo dc cnsar c scniir. A sua Iisioria scra a
roria Iisioria da conquisia da lilcrdadc conscicnic do
csiriio Iunano. E assin quc a volia ao aganisno sc
icvc un cfciio dcsasiroso ara a cvoluao ariisiica da
Iunanidadc quc viu csiancada a fonic viva da
inaginaao criadora da Idadc Mcdia c assin quc o
rciorno ao idcal aniigo icvc cono nclIor rcsuliado o
alargancnio, ara assin dizcr, das anlics Iunanas
dc odcrio, dc salcr c dc gozo.
Ncsic anscio os ovos da coca sc scniian alafados c
cados na vida csirciia da Euroa. Era rcciso alicrar
na icrninologia nicizscIcana o sinal ncgaiivo quc o
crisiianisno inscrcvcra dianic do quc crinia forialcza
c audacia. Cucrra aos fracos, gucrra aos olrcs, gucrra
aos docnics. Alrir as orias da risao ocidcnial.
Sulsiiiuir Olcdicncia a Voniadc individualisia(1}.
Dissiar as consianics c aicrrorizadoras rcocuacs
da Moric c do Infcrno ncdo dc Dcus c ncdo do Dialo
quc ianio ioriuravan os csiriios crisiaos.
A cra dos dcscolrincnios foi o rcsuliado dcssc
novincnio dc lilcriaao. Dilaiava o nundo dc quc dois
9
icros ainda nao cran conIccidos c caliava a vida
fisica, cono nais iardc a Fcvoluao Franccsa foi a
caliaao da vida iniclcciual, arroganic c indccndcnic.
s navcgacs concrciais dos vcnczianos, gcnovcscs c
caialacs scguian-sc ouiras nais audaciosas, alrindo
novos ccus c icrras. As lcndas, ainda ronanas, das
sonIadas ilIas do ouro c da raia, nudando dc lugar
cono fogos-faiuos, airaian scnrc ara nais longc
ouiros ovos nariiinos. Andando nas nas si salc",
dizia Colonlo. Os livros dc Marco Polo c Mandcvillc
dcscriavan no anino dos avcniurciros novas anlics
dc conquisia, o anor ao nisicrio das rcgics
dcsconIccidas, a curiosidadc do naravilIoso, o
rcaarccincnio do csiriio das cruzadas.
Fcconcava na Iisioria do nundo o nisicrioso
inulso quc dc scculos cn scculos c cn novincnio
as nassas Iunanas, aos os longos rcousos cn quc as
civilizacs nasccn, sc dcscnvolvcn c norrcn. Mais
una vcz, ncsic novincnio dc fluo c rcfluo, a
inquiciaao nigraioria ionaria o asccio dc
incrialisno cconnico c concrcial. En rocura dc
ouro, quc ja cscasscava, iialianos, oriugucscs,
csanIois, Iolandcscs, inglcscs, franccscs, lanavan-sc
orfia clos novos caninIos nariiinos. O Oricnic
csgoiara as rcscrvas curocias dc nciais rcciosos c
cdrarias. Para rcfazcr a riqucza crdida voliavan-sc os
ovos do Ocidcnic ara os ncsnos icsouros c ninas da
sia c da frica. Por ioda a aric sc luscava o ncial
onioicnic.
Ao voliar Colonlo dc sua rincira viagcn, a Euroa
ansiosa, cla voz dc Pcdro Mariyr d'AngIicra, indagou
logo sc iroucra ouro. Essa fclrc invadia iodos os
10
csiriios, alvoroados clo dcslunlrancnio das
dcscolcrias. Os Ioncns, a qucn o Fcnascincnio
rcvclara o razcr dc vivcr, lanavan-sc con a cncrgia da
coca aos nais arriscados cnrccndincnios na
cscrana dc foriuna raida. A conquisia sanguinaria da
Ancrica EsanIola c doninada or cssa aiao
frcnciica. Fio da Praia, Fio do Ouro, Casicla do Ouro,
Cosia Fica, Porio Fico, assin sc laiizavan as icrras quc
os conquisiadorcs dcsvcndavan ao nundo ainiio. Io
no vinc aqui ara culiivar la iicrra cono un lalricgo,
sino ara luscar oro", cscrcvia Coricz. Nas narraiivas dc
Ovicdo, cn duas aginas c ncia aarcccn 45 vczcs as
alavras oro c dorudo, nuna insisicncia dc naniaco. E
ao saudar o Cana cn Calicui, griia-lIc, alvissarciro, o
Monaidc. Doa vcniura! Doa vcniura! Muiios rulis,
nuiias csncraldas! Esiais na icrra da cscciaria, da
cdraria c da naior riqucza do nundo!"(2}. Era or ioda
a aric a ncsna fascinaao dianic das riquczas rcais ou
falulosas quc ronciian as icrras novas. Era a
rcocuaao, confcssada ou disfarada, da uuru
mortcru umcs, dc quc falava Pcdro Mariir. Ouro. Ouro.
Ouro.
Ncssa ainosfcra dc Icroisno idcal c dc inacicnic
anliao c con ona dcsusada, ariiu do Fcsiclo cn
Maro dc 1500 a csquadra dc Pcdro lvarcs. Ao fundcar
dianic do CaIy laiano, cn frcnic scrraria azul do
liioral, a ccdiao icvc a visao dc una vida aradisiaca,
con a vcrdura do ais iroical c a ujana ululanic da
icrra virgcn. A caria dc CaninIa, na sua idilica
ingcnuidadc, c o rinciro Iino consagrado ao cslcndor,
fora c ao nisicrio da naiurcza lrasilcira. Nas suas
iinias vivas c frcscas dc aincl riniiivo quc ja sc
conarou a un Mcnling crcclc-sc o cncaniancnio
11
do naravilIoso acIado quc surgia dianic dos navcganics
dcois da longa c inccria iravcssia. Dczcnas dc anos
nais iardc ainda dciava a Candavo una dcliciosa
inrcssao dc araiso. Toda csia vcsiida dc nui alio c
cscsso arvorcdo, rcgada con as aguas dc nuiias c nui
rcciosas rilciras dc quc alundanicncnic ariicia ioda
a icrra, ondc crnanccc scnrc a vcrdura con aqucla
icncrana da rinavcra quc ca nos ofcrccc Alril c
Maio".
O cnconiro do curocu, ao sair da zona icncrada,
con a culcrancia dc naiurcza iao nuanada dc fora c
graa, foi ccriancnic a culninancia da sua avcniura.
Colonlo, no scu Diario, cn 21 dc ouiulro, rcgisia a
inrcssao dc dcslunlrancnio dianic do cslcndor
iroical, do caniar dos assaros, dos landos dc
aagaios, quc cscurccian o sol", das arvorcs dc nil
csccics, dos fruios dcsconIccidos. Pcro Vaz foi, ara
nos, o cronisia do naravilIoso acIado. No Drasil, a naia
colria as icrras nolcs da lacia anaznica, c a ariir da
larra do S. Francisco, dcois das dunas c nangucs do
Nordcsic, scguia o liioral aic nuiio alcn do Caricornio
ara icrninar nas raias laias do Fio Crandc. Ofcrccia
un olsiaculo fornidavcl ara qucn a qucria cncirar c
airavcssar, cono quc crinindo a orcssiva iirania da
naiurcza a quc dificilncnic sc fogc no cnvolvincnio
flcivcl c rcsisicnic das lianas. Conacia, sonlria,
silcnciosa, nonoiona na unidadc csada, alafa, sufoca
c asfiia o invasor quc sc crdc no claro-cscuro
csvcrdcado dc suas rofundczas. Sianlcy, no scriao da
frica Ccniral, ja noiara na florcsia iroical a
cnornidadc, a falia dc roorao cn rclaao visivcl con
a Iunanidadc, quc caracicriza cssas solidcs
nisicriosancnic Ialiiadas.
12
Na zona cquaiorial do Drasil o clina consianicncnic
unido c qucnic dcscnvolvc una fora c violcncia dc
vcgciaao inconaravcl. E a Hilcia anaznica, colrindo
dc arvorcdo a naior cicnsao dc icrras do univcrso,
nais dc 3 nilIcs dc quilnciros quadrados. Ncla, os
scniidos incrfciios do Ioncn nal odcn aanIar c
fiar a dcsordcn dc galIos, folIagcns, fruios c florcs,
quc o cnvolvc c sulncrgc. Da confusao solrcssacn os
ironcos da scringucira, da saucaia, do au d'arco, da
nassarandula a arvorc do lciic, do lacori, clos
quais s vczcs solc o caulc flcivcl da jassiiara, alncira
cnrcdia, rocura da claridadc do ccu. A vcgciaao
clcva-sc or andarcs, aiingindo 40 a 60 nciros dc
aliura, cnlaando-sc aos ironcos os cios c arasiias, cn
luia cla vida, cono nun csao dcnasiadancnic
ovoado. Pcla cosia do Ailaniico a naia, arovciiando o
acidcniado do solo c a unidadc condcnsadora dos
vcnios gcrais dc sucsic, cccdc cn lclcza c ujana
roria florcsia cquaiorial. E o ncsno cnaranIado
Iosiil dc lianas, ircadciras c orquidcias, nas na
sulnaia, as uriicaccas, csinIos, sananlaias iolIcn
ainda nais o andar do Ioncn quc so vcncc a vcgciaao
a golcs dc facao. As nadciras rcciosas, clo rcfinado
da qualidadc c cla nuliilicaao das csccics, sao
sucriorcs s da Hilcia. assin os jacarandas, or
ccnlo, sc dcsdolran nuna varicdadc infindavcl o
jacaranda-rcio, jacaranda-rosa, jacaranda-roo,
jacaranda-dc-csinIo, jacaranda-ian, jacaranda-violcia,
jacaranda-noco, jacaranda-lanana. E a naia do au-
lrasil quc dcu o nonc icrra, c do scu nacio vcrdc-
cscuro ala-sc a galIada do jcquiiila, igual dos
vcados, acina dos finos alniios c das cnlaulas dc
raia. O cIao c un iacic dc florcs caidas, dc iodos os
13
ions, dcsdc o anarclo cscuro, do vcrnclIo rulro, da cor-
dc-rosa, aic o lilas, o azul cclcsic c o lranco alvissino.
Variando con as csiacs, onician a iacaria dc
vcrdura o roo da flor-da-quarcsna ou o ouro vivo do
ic. Pcla cncosia acina a florcsia avana ara o inicrior,
nuna faia sucrior a 200 ou 300 quilnciros, cono no
rio Docc ondc vai alcanar o scgundo lanalio, ja na
scrra do EsinIao.
Haliia o vasiissino icrriiorio a nais variada fauna,
iao cicnsa cono a roria flora. Fcrcscnian-na cono
iios caracicrisiicos as 19 csccics dc Edcniados. iaius,
rcguias c iananduas. Passaros, das nais visiosas
lunagcns con as suas 72 csccics dc aagaios,
araras, criquiios c naiiacas, con os scus iucanos,
lcija-florcs c landos dc lorlolcias, acordan c aninan o
silcncio da naia fciio dc nil ruidos dc inscios. Nos
rinciros icnos, carduncs dc lalcias frcqucniavan a
niudo as raias c rccncavos da cosia. das janclas do
Colcgio da DaIia os rinciros jcsuiias as avisiavan
saliando ianias c iao grandcs, quc cra ara vcr".
Mais ara dcniro, alcn da aniccanara suniuosa da
florcsia, sc csicndia a vasiidao da icrra dcsconIccida
caaiingas, caianduvas, ccrrados, ccrradcs, carrascos,
canos-gcrais, anianais, dondc dcscian ou sc
afundavan clos scrics os largos rios, cIcios dc
roncssas nisicriosas, convcrgindo nas ircs grandcs
lacias do Anazonas, do Praia, c na do Occano Ailaniico
cn quc avulian o Parnaila c o S. Francisco. Por cssc
inicrior, cn Minas, Coias, Maio Crosso, S. Paulo c iodo
o Sul, rcconcava a naia arovciiando os grandcs
acidcnics dc rclcvo, o arcdao do lanalio, a unidadc
das calccciras, as condcnsacs frcqucnics.
14
guas c naias foran a surrcsa c o cncanio dos
dcscolridorcs. Da lclcza das aisagcns nao cuidavan.
Nao cra, ncn do icno ncn da raa, o anor naiurcza.
Cancs nao soulc vcr c arcciar os cncanios da
vcgciaao iroical. so o inicrcssavan as cscciarias c os
roduios concrciais. Hunloldi noia quc na sua ilIa
cncaniada so dcscrcvc lanias curocias(3}. A ncsna
indifcrcna ou inconrccnsao c noiavcl nos quc aqui
rinciro cnfrcniaran a icrra rcccn acIada. Pigaffcia
duranic a sua csiadia no Fio dc Janciro na froia dc
MagalIacs, acnas rcgisia no scu diario o cccssivo
calor. Mariin Afonso c Pcro Locs nao sc dciaran
scduzir clo nagnifico anfiicairo da laia do Fio. foran
nais ao sul arovciiar ara a vila quc fundaran a vclIa
fciioria dc iraficanics dc cscravos cscondida nun
rccanio da alra dc Sao Viccnic. Alcn dc Vcsucci
nuiio da sua airia c da sua coca raros sao, ncssc
duro scculo XVI, os quc cono Tonc dc Sousa c Fcrnao
Cardin scniiran o cncanio da Cuanalara(4}. Mas iodos
sofrian a scduao dos iroicos, vivcndo inicnsancnic
una vida aninal c lclcndo con dclicia un ar cono quc
aic cniao irrcsirado.
Nos caucIinIos dc la Favardicrc, ja iocados clo
Iunanisno da Fcnasccna ralclaisiana, ao concar o
scculo XVII c ao isarcn o solo ardcnic do MaranIao,
vanos orcn cnconirar a rcvclaao dcssc nundo novo,
con o qual nunca iinIan sonIado nas cclulas irisics do
scu convcnio dc Paris. Frci Claudc d'Allcvillc, or
ccnlo, ao conirario das arccnscs da ariida,
dcscolria no MaranIao una naiurcza sorridcnic c
acolIcdora. Si csiani la, vous avcz un conicnicncni
non arcil cn rcgardani la icrrc, voirc la divcrsiic dc iani
d'aninau au nilicu dc la vcrdurc qui csi cn ioui icns,
15
vous n'avcz as noins dc laisir lcvani lcs ycu cn Iaui.
Vous voycz divcrs arlrcs, ious couvcrs dc nonncs ci dc
gucnons dc divcrscs sorics sauiani d'arlrcs cn arlrcs,
avcc unc agiliic ci unc dcicriic adnirallcs, faisani nillc
singcrics connc s'ils vouloicni vous donncr du laisir".
rvorcs Iavia, cscrcvc o fradc, lcins d'oiscau arny
lcs fruicis ci lcs flcurs, gasouillans cn ioui icns connc
foni lcs nosircs cn un lcau rinicns, ious dc divcrs
lunagcs si lcau ci si agrcallcs quc lcs Princcs ci lcs
Scigncurs lcs iicnncni licn cIcr ar dca".
Yvcs d'Evrcu, conanIciro c coniinuador dc frci
Claudc, nao sc furiou ianlcn ao cnlcvo quc lIc
roduzia a nova icrra. Alcn dc ariisia, con un vivo c
csonianco scniincnio do iiorcsco, cra ianlcn
naiuralisia ninucioso c caio. Passava Ioras dciiado cn
lcna naia, inovcl, a csrciiar a vida arisca dos aninais
c inscios, dcsdc a ona qui couri arcz sa qucuc ci
iournoic connc vous voycz fairc au ciiis cIais quand
ils soni au nilicu d'unc sallc, ou cllcs voni lcllcncni lc
vcnirc conirc icrrc, connc foni lcs cIais quand ils
vculcni rcndrc unc soury" aic os vagaluncs riscando
luninosancnic a noiic cscura, Dcus os icndo rovido
d'un flanlcau qu'ils oricni dcvani ci dcrricrc cu".
adniraao do lon caucIo ncn cscaava a nudcz
cscandalosa das indias do MaranIao. Os scus olIos
confcssa nao sc cansavan das linIas Iarnoniosas
dos coros nus quc a civilizaao nao aviliara. Era cssc
ccriancnic o araiso lillico, quc ja Colonlo cnircvira
nas naravilIas do Orinoco. Ou nao csiaria longc, cono
afirnava Vcsucci.
Paraiso ou rcalidadc, nclc sc soliara, caliado cla
16
ardcncia do clina, o scnsualisno dos avcniurciros c
conquisiadorcs. Ai vinIan csgoiar a culcrancia dc
nocidadc c fora c saiisfazcr os aciiics dc Ioncns a
qucn ja inconodava c rcclia a organizaao da
socicdadc curocia. Foi dclcs o Novo Mundo. Corsarios,
flilusiciros, caulas das aniigas fanilias nolrcs,
jogadorcs arruinados, adrcs rcvoliados ou rcnissos,
olrcs dialos quc nais iardc Calloi dcscnIou,
vagalundos dos orios do Mcdiicrranco, anarquisias,
cn suna, na crcssao nodcrna, c insulnissos s
cias sociais, ioda a cscuna iurva das vclIas
civilizacs, foi dclcs o Novo Mundo, ncssc alvorcccr.
Franccscs no Canada, Iolandcscs cn Nova Yorl,
inglcscs na Carolina, Virginia c Maryland, casiclIanos
nas AniilIas, Nova EsanIa, Ancrica Ccniral c Pacifico,
oriugucscs c ainda csanIois, franccscs c flancngos
no Drasil, iodo o coniincnic sc ovoou dcsscs
advcniicios violcnios c dcsalusados. Faidancnic, clo
cruzancnio ou cla adaiaao sc iransfornavan cn
vaqucanos" c rasircadorcs" da Ancrica csanIola, cn
courcurs dc Ios dos dcscrios do noric, no iacjara c no
nanaluco landciranic da colnia oriugucsa.
Nas raias dos narcs dcsconIccidos dcscian
vcncrados cono dcuscs clo alorigcnc inofcnsivo,
dcuscs vindos do ccu ou dc ouiro nundo, rocura dc
ouro(5}. Orcllana, nas nargcns do Anazonas, aarccia
ao gcniio cono filIo do sol" c anics, nas icrras do sul,
os indios sc nosiravan scnrc disosios a cnlarcar
con os curocus, acrcdiiando quc ian ara o ccu, rcfcrc
a Cuzctu Acmu, dc 1514.
No Drasil, logo nos anos quc sc scguiran ao
dcscolrincnio, sc fiaran avcniurciros cn fciiorias
17
csarsas clo liioral. Eran dcgrcdados quc
alandonavan nas cosias as rinciras froias
cloradoras, ou naufragos, ou gcnic nais ousada
dcscriando das naus, airaida cla fascinaao das
avcniuras. Dcssa gcnic, raros cran dc origcn sucrior c
assado lino na roorao dc 1 or 10, ialvcz. Dc
laa nancra y sucric", dc linajcs olscuros y laos",
infornan os cronisias casiclIanos.
Fcrcscniaran, orcn, un acl cculiar na Iisioria
do ovoancnio do coniincnic. Enirc nos, csialclcccran
cla rincira vcz un conco dc coniaio cnirc o lranco c
o indio. Influiran solrc o gcniio cono foran
influcnciados or csic. Uns cairan na nais circna
sclvagcria cono o casiclIano dc quc nos fala Calricl
Soarcs, con os lcios furados, ou cono os inicrrcics
nornandos quc, scgundo Lcry, conciian iodas as
aloninacs, indo aic a aniroofagia. Ouiros sc
iransfornavan cn vcrdadciros rcgulos, dando cansao
aos scus scniincnios dc Ioncns dc rcsa, ou cniao,
nais ncdiocrcs, dc icncrancnio lurgucs, vivian lcn
con o curocu c o indigcna, arcndian a lingua da
icrra, csialclccian fciiorias c iniciavan o concrcio
naiurisia quc rcdoninou or iodo o rinciro scculo(6}.
No Drasil ircs nuclcos dc ovoancnio c ncsiiagcn
solrclcvan ncssc criodo inicial. foran os quc iivcran
cono cIcfcs c airiarcas Jcrnino dc Alluqucrquc,
Diogo lvarcs Caranuru c Joao FanalIo.
Todos consiiiuiran dcsccndcncia solrciudo os
dois uliinos clo cruzancnio con cunIas; iodos
rolifcraran largancnic, cono quc indicando a soluao
ara o rollcna da colonizaao c fornaao da raa no
18
novo ais. fucron olladorcs, son olladorcs", dizia, no
Praia, Fui Diaz dc Cuznan. Dcsscs colonos, o rinciro,
da csiirc dos Alluqucrqucs, cra cunIado do donaiario
Duaric CoclIo, c vivia nancira do gcniio, anancclado
con a filIa dc un noruliala, c a qucn laiizara
dando-lIc o nonc crisiao dc Maria do Esiriio Sanio
Arco-Vcrdc. Casando nais iardc con nulIcr lranca,
fidalga, dciou vinic c quairo filIos, scndo oiio da india
Arco-Vcrdc. Un dos filIos nanalucos foi dcois cIcfc
da ccdiao dc conquisia do MaranIao; dclc c ciiada
ncssa luia conira o invasor franccs La Favardicrc a frasc
solcrla. Sonos Ioncns quc un unIado dc farinIa c
un cdao dc colra quando o Ia nos susicnia"... Dc
Caranuru anda a figura cnvolia cn lcndas ainda
olscuras. Crangcou, orcn, ial inoriancia quc quando
ariiu ara a colnia o rinciro govcrnador Tonc dc
Sousa lIc irouc una caria dc rcconcndaao do rorio
D. Joao III. Casou Diogo lvarcs con a india Paraguau,
quc, afirna frci Viccnic do Salvador c duvida VarnIagcn,
aconanIara o narido aic a coric do rci dc Frana.
Ainda a conIcccu o fradc Iisioriador, norrcndo nuiio
vclIa, icndo visio cn vida iodos os filIos c ncios
casados nas rinciais fanilias oriugucsas da icrra. O
icrcciro, ironco dc grandc linIagcn ncsiia, foi Joao
FanalIo, airiarca dos canos dc scrra-acina na
caiiania dc Sao Viccnic. Dclc cscrcvcu Tonc dc Sousa
ao rci dc Poriugal. icn ianios filIos c ncios, lisncios c
dcsccndcnics dclcs Io non ouso dizcr a V. A. na icn caa
na calca ncn no rosio c anda novc lcguas a c anics
dc yaniar..."(7}. Foi o asccndcnic or ccclcncia dos
nanalucos aulisias quc virian a ccrccr iao grandc
influcncia na Iisioria do Drasil; foi o anicassado iiico,
cono o dcscrcvc o rinciro govcrnador, do aniigo
19
iraiiningano, fisicancnic foric, saudavcl, longcvo,
dcsalusado c indccndcnic, rcsunindo as qualidadcs
con quc doiou gcracs c gcracs dc dcsccndcnics.
Dos ircs noncs dc dcsiaquc na Iisioria da
colonizaao, so o dc Jcrnino dc Alluqucrquc c dc
fanilia c crnica conIccidas. Dos ouiros dois nao
salcnos quando c cono aoriaran a nossas raias.
Naufragos, dcscriorcs, dcgrcdados? Ncssc nisicrio sao
cnircianio sinlolicos. rcrcscnian o insinuanic
doninio do lranco solrc a indiada quc o acolIia no
cngano dos rinciros cnconiros. Conicn cn cnlriao
quasc iodos os clcncnios da socicdadc osicrior. Era
ainda o criodo idilico c Icroico, cn quc colono aqui
cIcgava isolado no individualisno da coca, c
nisiurava-sc con o indigcna dc qucn arcndia a lingua
c adoiava os cosiuncs. Havia, orcn, falia conlcia dc
nulIcrcs lrancas. Das difcrcnics ccdics quc
crcorrcran no rinciro quaricl do scculo XVI o liioral
da colnia, cn ncnIuna sc assinala a rcscna dc
casais ou dc nulIcrcs soliciras(8}. Esic faio, quc sc
vcrifica ianlcn cn algunas rcgics do Praia, da una
fciao csccial conquisia c ovoancnio do Drasil. A
conculinagcn iornou-sc una rcgra gcral, irazcndo cono
rcsuliado a inlaniaao da ncsiiagcn na consiiiuiao
dos iios auiocioncs quc ovoaran dcsdc logo csia aric
do Novo Mundo.
O clina, o Ioncn livrc na solidao, o indio scnsual
cncorajavan c nuliilicavan as unics dc ura
aninalidadc. A inrcssao cdcnica quc assaliava a
inaginaao dos rcccn-cIcgados caliava-sc clo
cncanio da nudcz ioial das nulIcrcs indigcnas. A
roria caria dc CaninIa diz lcn a surrcsa quc
20
causou aos navcgadorcs o asccio incscrado das
graciosas figuras quc aninavan a aisagcn... En ncio
dos gruos iiorcscos quc aarccian nas raias
andavan cnirc clcs ircs ou quairo noas lcn novinIas
c gcniis, con os calclos nuiio rcios c conridos clas
csaduas c suas vcrgonIas iao alias c iao ccrradinIas, c
iao linas dc calclcira quc, dc as nuiio lcn olIarnos,
nao sc cnvcrgonIavan", cscrcvia Pcro Vaz. E acrcsccnia
quc, una daquclas noas ioda iingida dc fundo
acina... c ccrio iao lcn fciia c iao rcdonda, c sua
vcrgonIa (quc cla nao iinIa} iao graciosa quc nuiias
nulIcrcs dc nossa icrra, vcndo-lIc iais fcics,
cnvcrgonIavan, or nao icrcn as suas cono cla". Trinia
anos nais iardc ainda ouiro cronisia sc ciasia dianic
da lclcza das nulIcrcs do Drasil nui fcrnosas, quc
nan Ian ncnIua invcja s da rua Nova dc Lisloa".
Dcois dos longos dias coniincnics da iravcssia, o
nundo novo, con cssas aarics gcniis, dcvia scr
ccriancnic o araiso. Elica-sc assin quc da froia dc
Calral cinco iriulanics dcscriasscn airaidos cla visao
dc una cisicncia cdcnica, alcn dos dcgrcdados quc na
raia dciou o alniranic, c quc cn alio cIoro assisiiran
ariida das naus cn caninIo das ndias. Ccrca dc un
scculo nais iardc confcssa o franccs Sinao Luis, das
Confisscs da DaIia", quc con dcz anos dc idadc fugira
do navio cn quc cIcgara ao Drasil, inicrnando-sc con o
gcniio no scriao dcsconIccido. A circna nocidadc dc
nuiios dcsscs cnigranics c un irao caracicrisiico da
coca c da gcnic. Cono cssc olscuro Sinao Luis, Coricz
cnlarcara ara a Ancrica aos dczcnovc anos dc idadc;
Cicza dc Lcon, aos 13, c Conalo dc Sandoval, caiiao dc
Coricz, acnas iinIa 22. Esiacio dc Sa, cnirc nos, ja cra
govcrnador aos 17 anos, scgundo una infornaao
21
jcsuiiica. scduao da icrra aliava-sc no avcniurciro a
afoiicza da adolcsccncia. Para Ioncns quc vinIan da
Euroa oliciada, o ardor dos icncrancnios, a
anoralidadc dos cosiuncs, a auscncia do udor
civilizado c ioda a coniinua iuncsccncia voluiuosa
da naiurcza virgcn cran un conviic vida solia c
infrcnc cn quc iudo cra crniiido. O indigcna, or scu
iurno, cra un aninal lascivo, vivcndo scn ncnIun
consirangincnio na saiisfaao dc scus dcscjos carnais.
Tonan ianias nulIcrcs quanias qucrcn, c o filIo sc
junia con a nac, c o irnao con a irna, c o rino con a
rina, c o caninIanic con a quc cnconira. vivcn
sccundum nuturum cscrcvia Vcsucci a Lorcnzo dci
Mcdici. Voliava-sc sinlcs lci da naiurcza, c faniasia
scual dos avcniurciros, noos c ardcnics, cn lcna
fora, rcsiava-sc o gcniio. Un dos nais sagazcs
olscrvadorcs do scculo, Calricl Soarcs dc Sousa(9},
cscrcvia, rcfcrindo-sc aos iuinanlas.
Sao iao luuriosos quc nao Ia ccado dc
luuria quc nao concian; os quais scndo dc
nuiio ouca idadc icn conia con nulIcrcs, c
lcn nulIcrcs; orquc as vclIas ja dcscsiinadas
dos quc sao Ioncns, granjcian csics ncninos,
fazcndo-lIcs ninos c rcgalos, c cnsinan-lIcs a
fazcr o quc clcs nao salcn, c nao os dcian dc
dia ncn dc noiic. E csic gcniio iao luurioso quc
oucas vczcs icn rcsciio s nacs c iias, c
orquc csic ccado c conira scus cosiuncs,
dorncn con clas clos naios, c alguns con suas
rorias filIas; c nao sc conicnian con una
nulIcr, nas icn nuiias, cono ja fica diio, clo
quc norrcn nuiios dc csfalfados. E cn
convcrsaao nao salcn falar scnao ncsias
22
sujidadcs, quc concicn cada Iora; os quais sao
iao anigos da carnc quc sc nao conicnian, ara
scguircn scus aciiics, con o ncnlro gcniial,
cono a naiurcza o fornou; nas Ia nuiios quc lIc
cosiunan r o clo dc un licIo iao
conIcnio, quc lIo faz logo incIar, con o quc
icn grandcs dorcs, nais dc scis ncscs, quc sc lIc
vao gasiando, or csao dc icno; con o quc sc
lIc faz o cano iao disfornc dc grosso quc os
nao odcn as nulIcrcs cscrar, ncn sofrcr; c
nao conicnics csics salvagcns dc andarcn iao
cncarniados ncsic ccado, naiuralncnic
conciido, sao nui afcioados ao ccado ncfando,
cnirc os quais sc nao icn or afronia; c o quc
scrvc dc nacIo, sc icn or valcnic, c conian csia
lcsiialidadc or rocza; c nas suas aldcias clo
scriao Ia alguns quc icn icnda ullica a quanios
os qucrcn cono nulIcrcs ullicas.
Cono os ais c as nais vcn os filIos con
ncncios ara conIcccr nulIcr, clcs lIa luscan,
c os cnsinan cono a salcrao scrvir. as fcncas
nuiio ncninas cscran o nacIo, norncnic as
quc vivcn cnirc os Poriugucscs. Os nacIos
dcsics Tuinanlas nao sao ciosos; c ainda quc
acIcn ouircn con as nulIcrcs, nao naian a
ningucn or isso, c quando nuiio, csancan as
nulIcrcs clo caso. E as quc qucrcn lcn aos
naridos, clos conicniarcn, luscan-lIc noas,
con quc clcs sc dcscnfadcn, as quais lIc lcvan a
rcdc ondc dorncn, ondc lIc cdcn nuiio quc sc
quciran dciiar con os naridos, c as ciian ara
isso; cousa quc nao faz ncnIuna naao dc gcnic,
scnao csics larlaros".
23
Do coniaio dcssa scnsualidadc con o dcsrcgrancnio
c a dissoluao do conquisiador curocu surgiran as
nossas riniiivas oulacs ncsiias. Tcrra dc iodos
os vicios c dc iodos os crincs. Scgundo o rorio
icsicnunIo dos cscriiorcs oriugucscs conicnorancos,
a inoralidadc dos rinciros colonos cra csaniosa, c
cccdia ioda ncdida(10}.
Ncssa icrra, cscrcvia o adrc Manocl da
Nolrcga(11}, Ia un grandc ccado, quc c icrcn
os Ioncns quasc iodos suas ncgras or
nancclas, c ouiras livrcs quc cdcn aos ncgros
or nulIcrcs, scgundo o cosiunc da icrra, quc c
icrcn nuiias nulIcrcs. E csias dcian-nas
quando lIcs araz, o quc c grandc cscandalo"
Trcs anos nais iardc dizia o ncsno jcsuiia ao rci dc
Poriugal.
Ja cscrcvi a V. A. a falia quc ncsia icrra Ia dc
nulIcrcs con quc os Ioncns sc cascn c vivan
cn scrvio dc Nosso ScnIor, afasiados dos
ccados cn quc agora vivcn, nandc V. A. nuiias
orfas, c sc nao Iouvcr nuiias, vcnIan dc nisiura
dclas c quaisqucr, orquc sao iao dcscjadas as
nulIcrcs lrancas ca, quc a quaisqucr farao ca
nuiio lcn icrra, c clas sc ganIarao, c os
Ioncns dc ca afasiar-sc-ao do ccado".
Dos landciranics aulisias cscrcvia Monioya. Ias
nujcrcs dc lucn arcccr, casadas, solicras o gcniilcs, cl
ducno las cnccrrala consigo cn un aoscnio, con quicn
asala las nocIcs al nodo quc un calron cn un curral
dc calras". No ncsno scculo, icsicnunIava o adrc
24
Sinao dc Vasconcclos. Os cosiuncs dos oriugucscs,
noradorcs quc cniao sc acIavan ncsias vilas, vinIan a
scr quasc cono os dos indios; orquc scndo crisiaos,
vivian a nodo dc gcniios; na scnsualidadc, cra grandc a
sua dcvassidao, anancclando-sc ordinariancnic dc
orias a dcniro con as suas ncsnas indias, ou fosscn
casadas ou soliciras". Ccnio c ianios anos nais iardc
ainda dcssa lascivia lruial, nonsiruosa c dcscnvolia, sc
quciava o adrc Joao Danicl, ajuniando quc os Ioncns
dcla usavan scn icnor dc Dcus ncn do cjo"(12}.
Nao cra un vicio ccccional na Iisioria da
conquisia da Ancrica. ConIcccnos o Iarcn quc scguia
o ccrciio dc Coricz, conosio dc 20 raarigas, iodas
scnorus Ius dc prncpucs. Os conquisiadorcs
csanIois do scculo XVI vivian nun rcginc dc
oligania nuulnana. Todo soldado ou cncommcndcro
iinIa o scu gincccu cn quc rcunia clo ncnos ircs
nulIcrcs. No Paraguai c no Praia sc clcvava
frcqucnicncnic a 20 o nuncro dcssas conculinas,
scguindo os ccnlos dc Irala, Vcrgara, Nuflo dc CIavcs
c ouiros do Sul do coniincnic.
Ncn arcan cnirc nos susciias as infornacs quc
a rcsciio nos vcn dos adrcs da ConanIia, scnrc
cn luia con os colonos. Os arquivos da Torrc do Tonlo
forncccran os rcciosos docuncnios da prImeIra
vIsItao do Santo OIcIo s partes do BrasII, de
1S91-92. E un quadro inrcssionanic do conco dc
socicdadc quc cra a DaIia ncssc findar dc scculo. E
ianlcn no scgrcdo inquisiiorio a nosira ninuciosa c
conlcia das nais laias aics, quc so arccc dcvan
cisiir na dccadcncia das civilizacs.
25
Crandc nuncro dcssas confisscs, 45 cn 120,
rcfcrcn-sc ao ccado scual. Na oulaao
rclaiivancnic cscassa da cidadc do Salvador c do scu
rccncavo a rcciiao dos casos dc anornalidadc
aiologica c clarancnic cn cvidcncia cn quc
anlicnic dc dissoluao c alcrraao vivian os Ialiianics
da colnia. Sao rcinois, franccscs, grcgos, c a iurla
ncsclada da ncsiiagcn nanalucos, curilocas c
nulaios irazcndo ao irilunal da Inquisiao os
dcoincnios dos scus vicios. sodonia, iriladisno,
cdofilia croiica, roduios da Iicrcsicsia scual a nais
dcslragada, so roria cn gcral dos grandcs ccniros dc
oulaao acunulada. Sodoniia, cssc vigario dc
Maioin, dc 65 anos, concicndo aios dcsoncsios con
nais dc quarcnia cssoas, ou cssc ouiro clcrigo,
Fruciuoso lvarcs, Ioncn vclIo quc ja icn as larlas
lrancas", cdcrasia assivo, assin cono o cncgo
DariIoloncu dc Vasconccllos, aaionado clos ncgros
dc Cuinc; c o sodoniia inccsiuoso Dasiiao dc Aguiar,
ncnor dc 16 anos quc sc ajuniava con o irnao nais
vclIo c con un lacIarcl cn arics, naiural do Fio dc
Janciro; c Lazaro da CunIa, nanaluco, quc vivcra cinco
anos cnirc os iuinanlas, dcsido c iingido",
raiicando con as indias o ccado ncfando; c o crisiao
novo Afonso cnconirando-sc con o scu cunlicc Fcrnao
clos canos c rilciras"; c Joao Quciada, norador cn
casa do govcrnador Don Francisco dc Sousa c quc
dornia cn Lisloa con os ajcns do dcao da Sc. Triladc,
cssa fanosa Fclia dc Sousa, quc conIccia cono una
Safo arisicnsc a aric dc falar nuiios rcquclros c
anorcs c alavras lascivas nclIor ainda do quc sc fora
un rufiao sua larrcga" c quc conscguiu cncirar, ara
saciar o vicio, nun nosiciro dc nonjas; iriladc ianlcn
26
Luiza Foiz, quc crscguia na sua furia as ncgras da
cidadc. Pcdofilo, o cncgo Jaconc dc Quciroz, dcflorador
dc una cqucna nanaluca dc scis anos, quc vcndia
cic clas ruas; sacrilcgo croiico, Fcrnao Calral dc
TIaydc, quc qucinara viva una cscrava india, gravida, c
cscolIcra a igrcja dc Jaguaric ara os scus
ajuniancnios c quc dianic dc una rculsa dcclarava,
iroccndo os ligodcs", quc isso iudo cran
caranionIas", quc una locIccIa d'agua lavava;
culado dc lcsiialidadc, Hciior Conalvcs, confcssando
quc scndo ncnino, dc 8 a 14 anos c asior dc gado
ncssc icno dornira carnalncnic or nuiias vczcs cn
divcrsos icnos c lugarcs con nuiias alinarias.
ovclIas, lurras, vacas, cguas, cic., c afinal, noiavcl cla
sua osiao social, o caiiao Mariin CarvalIo,
icsourciro das rcndas, anancclado ullicancnic con
un jovcn quc o aconanIava nas cniradas clo scriao.
Essc, iao cscandaloso, quc fora rccanliado ara o rcino
or ccado dc sodonia.
En ncio dcssas sududcs, cono dizia Calricl
Soarcs, cIcga a dcsiacar-sc cla sadia nornalidadc dc
suas roczas anorosas, Doningos Fcrnandcs, or
alcunIa o Tanacuana, nanaluco landciranic dc
Pcrnanluco, conanIciro dc Aninio Dias Adorno, c
quc sinloliza ioda a sua coca, ncio larlaro, ncio
civilizado, iaiuado dc urucu c gcniao, vcncrador do
Paa das suntdudcs gcniilicas nas conicndo no scu
coraao a fc dc Crisio", iudo or fingincnio, dizia, ara
cnganar aqucla gcnic" c irazc-la consigo ara a
cscravidao. Conicniou-sc cn dcsvirginar duas afilIadas
ncnorcs c vivcr, noda dos sclvagcns, con o scu Iarcn
dc cinco ou scis nulIcrcs quc a indiada lIc ofcrccia no
scriao.
27
O vicio c o crinc nao cran, orcn, rivilcgio das
canadas infcriorcs c ncdias das ovoacs coloniais
ncssc fin do scculo XVI. O franccs Pyrard, dc Laval, quc
csicvc no Drasil nos rinciros anos do scculo scguinic,
conia una ancdoia quc lana alguna luz solrc a vida
iniina da loa socicdadc da coca. Andava clc asscando
cla cidadc vcsiido dc scda oriugucsa c noda dc
Coa quc c difcrcnic da dos oriugucscs dc Lisloa c do
Drasil", quando sc aroinou una cscrava, ncgra dc
Angola, irazcndo un rccado dc algucn quc dcscjava
falar-lIc. Dcois dc alguna Icsiiaao c or curiosidadc,
acciiou o conviic ara vcr cn quc dava". Ela fcz-nc dar
narra Pyrard nil volias c rodcios or unas ruas
cscuras, o quc a cada asso nc unIa cn grandc icrror,
c quasc cn rcsoluao dc nao assar nais avanic, nas
cla nc dava anino, c ianio fcz quc nc lcvou a un
aoscnio nui lclo c grandc, lcn noliliado c
guarnccido, ondc nao vi nais ningucn scnao una jovcn
dana oriugucsa, quc nc fcz nui lon agasalIado, c nc
nandou logo nc arcsiar una nui loa rcfciao; c vcndo
quc o ncu cIacu nao cra lon, cla con a sua roria
nao nc iirou da calca, c nc dcu ouiro novo dc la dc
EsanIa con una lcla rcsilIa, fazcndo-nc roncicr
quc iornaria a visiia-la, c da sua aric nc favorcccria, c
nc daria gosio cn iudo o quc udcssc. Nao falici
roncssa, c ia visiia-la frcqucnicncnic cnquanio la
csiivc"...(13}.
Dczcnas dc anos nais iardc, cn 1685, clo Drasil
aarcccu o csanIol Francisco Corrcal, auior dc una
Viagcn s ndias Ocidcniais", rcfcrindo coisas
inicrcssanics solrc a ncsna cidadc do Salvador. As
nulIcrcs, diz o casiclIano, sao ncnos visivcis quc no
Mcico, dcvido ao incnso ciunc dos naridos; nas sao
28
iao lilcriinas c ara saiisfazcrcn as suas aics cn
cn raiica ioda a casia dc csiraiagcnas... Sc a
rccauao dos naridos nao incdc as inirigas dc suas
nulIcrcs, a dos ais nao cviia quc as nacs rcsicn
scus caridosos socorros s filIas, logo quc fican nulcis.
E ncsno nuiio vulgar as nacs indagarcn das filIas o
quc clas sao caazcs dc scniir aos 12 ou 13 anos dc
idadc c inciia-las a fazcr iudo o quc ossa cnloiar os
aguilIcs da carnc. As virgindadcs csiao cn lcilao na
cidadc do Salvador c alcanan clcvados rcos,
orquanio sao colIidas nuiio ccdo"... En Sanios
aconicccu-lIc avcniura igual dc Pyrard (o quc fcz
Alfrcdo dc CarvalIo duvidar da sua auicniicidadc}.
Soncnic, aos cnconiros anorosos ia o csanIol
disfarado cn adrc.
Quando cn 1591 cIcgou colnia o liccnciado Hciior
Furiado dc Mcndona, dcuiado do Sanio Oficio, a
iniciar a sua rincira visiiaao, cra a cidadc do Salvador
un ciravaganic caravansarai, iiorcsco c iroical. Ai
dizia o adrc Fcrnao Cardin os cncargos da
conscicncia sao nuiios c os ccados quc sc concicn
nao icn conia. quasc iodos andan anancclados or
causa das nuiias ocasics". Acrcsccniava, rcfcrindo-sc
ao aucar dos cngcnIos. lcn cIcio dc ccados nascc
cssc docc..." Pclas ruas da cidadc iransiiava un
csiranIo analgana dc fidalgos, funcionarios, soldados,
fradcs, adrcs, indios c ncgros. Os Ioncns dc condiao
scguian a noda csanIola dc andarcn scnrc dc rcio,
con rosarios nas naos, dc un lado una longa csada c
dc ouiro un grandc unIal; nulIcrcs, aarccian
rarancnic, so nas fcsias rcligiosas, c cla falia dc
ccrcicio nal odian caninIar, aoiando-sc nas ajcns
quc as aconanIavan. Cono as dc Olinda, no dizcr dc
29
Calado, arccia quc solrc as suas calcas iinIa cIovido
una cIuva dc crolas, rulis, csncraldas c diananics.
En conirasic, indios nansos c cscravos dc Cuinc
cilian nas ruas c lugarcs ullicos a nais conlcia
nudcz. Fora do rccinio da cidadc, clo rccncavo c
scriao incdiaio a conquisia sc fizcra, logo dcois da
adninisiraao dc Tonc dc Sousa, cla conccssao dc
scsnarias fcudais, cono as dc Carcia d'vila, quc
scncou culiuras, consiruiu currais c lcvaniou a cclclrc
casa da Torrc vigiando a cosia c a indiada susciia. Ai,
nos uliinos quaricis do scculo XVI, osicniava o fidalgo
grandc luo, curocia, con nuiios cavalos, criados c
cscravos. Foi ncssa coca o iio do oicniado. Fcsidia
Ialiiualncnic na caiial da colnia, cono un nalalo.
andava, diz un cronisia, cn cadcirinIas ornadas dc
sancfas dc scda, forradas dc vcludo vcrnclIo c colcrias
dc danasco". Ficaran afanados os lailcs quc dava, cn
quc cilia ricos candclalros dc raia c lronzc, scrvios
finissinos dc loua da ndia c da CIina, alfaias
suniuosas. Por ioda a aric, orcn, a niscria nais
rclaada c andrajosa ao lado dc cavalIadas visiosas con
vcsiuarios dc vcludo c scdas. Pcqucno nuclco, cnfin, dc
dcvassidao, indiscilina c vivcr dcsrcgrado
dcscnvolvcndo cn lcna anarquia noral c social os
gcrncs dc dcsnoralizaao c dcravaao dc cosiuncs
irazidos da nciroolc ja dccadcnic(14}.
En Pcrnanluco, cn fins do scculo XVI, nao cra
ncnos curioso o csciaculo. Ai raidancnic iinIan
dcsaarccido as riquczas c o lrilIo dos rinciros
icnos. Dcsdorou-sc csia icrra con grandc dcsaforo
dizia o auior do Vucroso Lucdcno . as usuras,
onzcnas, c ganIos iliciios cran cousa ordinaria; os
anancclancnios ullicos scn cncnda alguna, orquc
30
o dinIciro fazia suscndcr o casiigo; os csiuros c
adulicrios cran nocda corrcnic...". Un scnIor dc
cngcnIo, dcscscrado dc ianio dcravancnio c
corruao, colocou-sc cn ncio da rua Nova, cn Olinda,
cclanando cn alias vozcs. Aondc csiao os irnaos da
Sania Casa dc Miscricordia, iao zclosos das olras dc
caridadc c do scrvio dc Dcus? VcnIan aqui ara darcn
sculiura Jusiia, quc norrcu ncsia icrra, c nao Ia
qucn a cnicrrc Ionradancnic". Dc faio, acrcsccniava
frci Manocl Calado, os ninisiros da jusiia irazian as
varas nuiio dclgadas. cono lIc unIan os
dclinqucnics nas onias quairo caias dc aucar logo
dolravan...".
Era cssa a socicdadc infornc c iunuliuaria quc
ovoava o vasio icrriiorio ccn anos dcois dc
dcscolcrio. Do Para aic Canancia oucos
csialclccincnios sc dcscnvolvian, cn ncio dc dcscrios
dcsolados. Haliiavan-no cinco condics dc gcnic,
inforna o auior dos Duogos, icsicnunIa dc visia. os
nariiinos, os ncrcadorcs, os oficiais nccanicos, os
salariados, os roriciarios rurais, uns, sinlcs
lavradorcs dc naniincnios ou criadorcs dc gado, c
ouiros, ricos, scnIorcs dc cngcnIo. A canada infcrior da
oulaao cra fornada or cscravos, indigcnas,
africanos ou scus dcsccndcnics. Caracicrizava o
curocu o dcsanor icrra, aquilo quc o nosso
Iisioriador cIanou dc iransoccanisno. o dcscjo dc
ganIar foriuna o nais dcrcssa ossivcl ara a
dcsfruiar no alcn-nar. Candavo olscrvou, cnircianio,
quc os vclIos acosiunados ao ais nao qucrian sair
nais. Eran ccriancnic os quc consiiiuiran a csiruiura
lasica racial, os rinciros colonos dcgrcdados,
dcscriorcs, naufragos gcnic da Fcnasccna, quc o
31
crinc, a anliao ou o csiriio avcniurciro fizcra
alandonar a Euroa civilizada. Arcscniavan un
roduio Iunano fisicancnic sclccionado, icndo rcsisiido
aos crigos, iriluiacs c sofrincnios da longa c inccria
iravcssia. Ao sc insialarcn no ais virgcn iinIan
conscguido vcnccr a Iosiilidadc da naiurcza c adaiar-
sc s condics dc una nova cisicncia. Ncsia, iinIan
acciiado nais ou ncnos a ncnialidadc c a noralidadc
anlicnics c arcndido con o alorigcnc os roccssos dc
caa, dc csca c dc rudincniar agriculiura quc
fornccian o nilIo, o cara c a nandioca sua cscassa
alincniaao. Sao Ioncns, dizia Mcllo da Canara, quc
sc conicnian cn icrcn quairo indias or nancclas c
concrcn os naniincnios da icrra". Moralncnic, ja cran
ncsiios, olscrvou Caisirano, c cssa cono quc
ncsiiagcn lIcs crniiiu, na luia cn quc sucunlian
os fracos c iinidos, a facil adaiaao vida colonial. Por
ouiro lado ncnIun olsiaculo cnconiravan ara a
saiisfaao dos vicios c dcsnandos quc na Euroa
rcrinian una lci nais scvcra, una noral nais csiriia
c un odcr nais foric. Enircgavan-sc con a violcncia
dos icnos sacicdadc das aics dc suas alnas
rudcs.
Una dclas foi a lascivia do lranco solio no araiso da
icrra csiranIa. Tudo favorccia a caliaao do scu razcr.
os inulsos da raa, a nolicia do anlicnic fisico, a
coniinua rinavcra, a ligcircza do vcsiuario, a
cunlicidadc do dcscrio c, solrciudo, a sulnissao facil
c adniraiiva da nulIcr indigcna, nais scnsual do quc o
Ioncn cono cn iodos os ovos riniiivos, c quc cn
scus anorcs dava rcfcrcncia ao curocu, ialvcz or
considcracs riaicas, insinua o scvcro VarnIagcn.
Procurava c inoriunava os lrancos nas rcdcs cn quc
32
dornian, cscrcvia AncIicia(15}. Era una sinlcs
naquina dc gozo c iralalIo no agrcsic gincccu colonial.
Nao arccc quc ncnIuna afciao idcalizassc
scnclIanics unics dc ura aninalidadc. Dc una rcfcrc
o viajanic Jcan Moucquci o fin inrcssionanic. Una
indigcna, alandonada clo ananic curocu con qucn
vivcra longos anos, vcndo-o ariir nuna caravcla dc
assagcn, naiou o filIo conun, coriou-o cn duas
arics c lanou una dcsias ao nar cono quc
cnircgando ao Ioncn a orao quc lIc cricncia. A
lordo crguniaran a csic qucn cra cssa nulIcr, ao quc
rcsondcu. nao c ningucn, c una india scn
inoriancia.
Dc faio, so o nacIo coniava. A nulIcr, accssorio dc
valor rclaiivo, cra a lcsia dc carga, scn dirciios ncn
rovciios, ou o faior incidcnial na vida doncsiica.
Fcnncno androccnirico, dc origcn oriugucsa c
indigcna, quc or ianio icno crdurou na cvoluao
cinica c social do ais. Nao o nodificou, ou anics, o
acorooou a assividadc infaniil da ncgra africana, quc
vcio faciliiar c dcscnvolvcr a sucrcciiaao croiica cn
quc vivia o conquisiador c ovoador, c quc vincou iao
fundancnic o scu caracicr siquico.
Ouira aiao, orcn, o doninava. Ouira, ainda nais
iiranica. A colia.
33

II
A COBIA
34

Sc vos crgunian orquc ianios riscos sc corrcran,
orquc sc afroniaran ianios crigos cscrcvc o ocia
dc Y-Jucu-Prumu orquc sc suliran ianios nonics,
orquc sc cloraran ianios rios, orquc sc dcscolriran
ianias icrras, orquc sc avassalaran ianias irilos. dizci-
o c nao ncniircis. foi or colia". Colia
insaciavcl, na loucura do cnriquccincnio raido.
A cnigraao ara as ndias c ara iodo o Oricnic
aliava ao anor do ganIo c ao insiinio dc ncrcancia cssa
goru ngcntc dc quc falava Cancs c quc iao
galIardancnic soulcran conquisiar os Canas,
Alncidas, Casiros c Alluqucrqucs. O fragor das arnas
nas luias conira inficis c nouros disfarava os
concilialulos dos ncrcadorcs, ncgociando iraiados c
coniraios concrciais. O ncrvo cran os canIcs, a alna a
incnia, rcsuniu Olivcira Mariins. Tum Murt quum
Mcrcuro. Para o Drasil ja o vinos so vinIa or sua
roria voniadc o avcniurciro niscravcl, rcsolvido a
iudo, o dcspcrudo, na crcssao inglcsa.
Os conlaics iravados nao cran as cnlunadas c
visiosas clcjas da sia c da frica, nas a luia ingloria c
olscura conira o gcniio insidioso, niscrrino c olscuro,
c conira a Iosiilidadc da naiurcza. Dianic dos
cslcndorcs da conquisia do Oricnic, na nciroolc
ningucn cnsava na icrra dos lugios, saguis,
aagaios, araras c au-dc-iinia. O Drasil, dissc
SouiIcy, foi dcscolcrio or acaso, c ao acaso o dciaran
duranic longos anos. No rinciro quaricl do scculo XVI
o govcrno oriugucs nao cuidou dc sc csialclcccr no
icrriiorio rcccn-acIado. Pclos dcscrios do liioral
35
ncrcadcjava cn cscravos, nadciras c aninais, o colono
isolado, vivcndo, no scu sonIo dc ionciro, da caa, das
fruias c naniincnios da icrra. Foi, ja o disscnos, a
coca dos dcgrcdados, dos crininosos, dos naufragos,
dos gruncics rclclados. Individualisno infrcnc,
anarquico cla volaiilizaao dos insiinios sociais", cada
qual icndo no ciio a nais fornidavcl anliao quc
ncnIuna lci ou ncnIun Ioncn liniiava, c cnircguc ao
cncanio da novidadc c da surrcsa. Cono cclusiva
rcocuaao, vivcr livrc c doninar; cono unico alcnio, a
niragcn quc cniao inccndiava a inaginaao do nundo
iniciro dc nao csiar nuiio longc, nas scnrc inaiingivcl,
o naravilIoso Dorado, scnIor da lagoa dc raia dc
Manoa c da cidadc do Ouro rodcada dc nonianIas
rcluzcnics dc cdrarias. Lcnda coniincnial quc or ioda
aric sc csalIara, cono o Dorado dos Payiiiis, na
rcgiao dos Mojos c CIiquiios, o Dorado dos Ccsarcs, na
Paiagnia c no CIaco, o Dorado das Sicic-Ciudadcs, no
Novo Mcico, c aic nas grandcs lanicics da Ancrica do
Noric, o Dorado dc Quiriza.
A conquisia dc Quiio c dc Cuzco cono quc
confirnava cssc sonIo. Tornava-sc rcalidadc alavcl o
ais cncaniado cn quc, dizian, isan Ias lcsiias oro y
cs an cuanio sc ioca con Ias nanos". Por ioda a
Ancrica sc arcgoava a nova dos icsouros falulosos
lcvaniados da icrra cla csada sanguinolcnia dos
Coriczcs, dos Pizarros, dos Valdivias. Aulava ainda
nais cssc frcncsi o dogna gcografico dc quc scnrc no
Oricnic nais ouro c raia cscondia a nuturczu. Sc o Pcru
c o Poiosi cran o quc a fana rcciia, ainda naiorcs
riquczas dcvian conicr os icrriiorios a lcsic dos Andcs.
O Oricnic c nais nolrc quc o Ocidcnic c orianio o
Drasil nais oulcnio quc o Pcru", dizia o auior do
36
Dialogo das grandczas do Drasil".
A raia do Poiosi foi assin duranic scculos a grandc
niragcn quc airaia as oulacs do liioral ailaniico ou
das quc sc acIavan ja nais icrra a dcniro. A Iisioria
ainda nao dcsvcndou o nisicrio das rclacs cnirc a
cosia Oricnial do coniincnic c os aiscs iransandinos,
dcsdc os irilIos rc-Iisioricos das nigracs cn dircao
lcsic vindas da Mclancsia, Polincsia ou Ausiralia, aic as
ccdics cn scniido invcrso dc Alcio Carcia, Ayalas,
Caloio c ouiros quc arccc iinIan noiicia dos caninIos
ara as ninas lcndarias da raia. As conunicacs
cisiian scn duvida. Na Argcniina Ia indicios dc
ocuaao incasica. Dcsdc os rinciios da colonizaao
sul-ancricana, da cosia do Pacifico, nais ovoada dc
lrancos, avcniurciros cnlrcnIavan-sc aic a cosia
rocura do nar oricnial, airavcs do Paraguai c do
Parana. Da coniiguidadc do Pcru, or scu iurno, vinIa a
olscssao do Poiosi ou da raia, nais viva c anicrior do
ouro, nas rcocuacs anliciosas dos ionciros da
colnia oriugucsa. A Cuzctu Acmu, dc 1514, iao
discuiida, ja sc rcfcrc a un ovo das scrras, rico dc
arnaduras fciias dc cIaas dc ouro, nuiio dclgadas,
quc os conlaicnics lcvan solrc o ciio c na icsia". E a
una conunicaao iransconiincnial aludc a csiranIa
caria dc Diogo Nuncz, narrando a D. Joao III una
viagcn rovincia dc MacIifalo cn 1530,
aconanIando o caiiao Alonso Mcrcadillo. En csia
rovincia dc MacIifalo quc cu vi cscrcvia Nuncz sc
odcn ovoar cinco ou scis vilas nui ricas orquc scn
duvida Ia ncla nuiio ouro" Iavcndo orcn nuiia icrra
quc andar, c saida or Sao Viccnic"(16}. Para a gcnic do
Pacifico a lcnda ianlcn coniriluia ara a ilusao das
riquczas oricniais, siiuando ncsic lado das cordilIciras,
37
nas naias quc cscondian os rios incnsos, o ais das
naravilIas quc FalcigI vcio a dcscrcvcr. A rcalidadc
orcn cra ouira ncssc ascro conco dc vida civilizada.
NcnIuna organizaao, ncnIun auilio; acnas dc vcz
cn quando una nau assagcira surgia no curio
Iorizonic. Era un iraia franccs, ou gcnic rocurando
aguada c rcfrcsco cn caninIo das ndias, ou
cnlarcacs dcsgarradas das ccdics rinciras
irafcgando as fciiorias da cosia.
As luias con os franccscs ocuaran os rinciros
icnos. Foran fcrozcs. En 1527 as cinco caravclas c
una nau dc Crisiovao Jacqucs crcorrcn as cosias dc
Pcrnanluco, DaIia c ialvcz Fio dc Janciro, nuna gucrra
dc cicrninio aos cnircloos, cnforcando risionciros,
cnicrrando ouiros aic os onlros ara scrvircn dc alvo
aos arcaluzcs oriugucscs. Os faios dcnonsiraran quc
iudo cra inuiil, scn sc ovoar o ais. Os iraias
afasiavan-sc ara rcconcar cn scguida. Foi quando a
nciroolc cogiiou da cnrcsa colonizadora quc ia
confiar a Mariin Afonso, c quc vcio iniciar con cunIo
oficial, a cloraao do inicrior, cono a dos quairo
Ioncns quc crcorrcran o inicrior do Fio dc Janciro c
quc dcran novas dc quc no rio do Pcraguay Iavia nuiio
ouro c raia", c a dc Canancia, sol o conando dc Pcro
Lolo, irucidada clos sclvagcns dos canos dc Curiiila.
O nais cra a luia conira a naiurcza Iosiil ou
adorncccdora c conira o indio ininigo.
O cncanio do rinciro cnconiro con a icrra
dcsconIccida dcsaarccia aos oucos ara scr
sulsiiiuido or una dura rcalidadc cn quc o colono sc
via alafado cla naia virgcn, icado or inscios,
cnvcncnado or ofidios, cosio s fcras, ancaado
38
clos ndios, indcfcso conira os iraias"(17}. Podc-sc
dizcr quc soncnic o govcrno dc Tonc dc Sousa
arcscnia un conco dc organizaao ara a conquisia
da icrra, iniciando o criodo adninisiraiivo da
cloraao da colnia. Pcriodo das grandcs ccdics
oficiais cono a dc Drusa dc Sinosa, a dc Vasco
Fodrigucs Caldas, a dc Mariin CarvalIo, dc Sclasiiao
Fcrnandcs TourinIo, dc Aninio Dias Adorno c a quc
Calricl Soarcs organizou nas nao conscguiu rcalizar.
Eran cssas ccdics, olscrva Calogcras, un clcncnio
dc criaao lcgal ocuaao quasc acifica cn quc o
incio gucrrciro dos scrianisias sc liniiava
cscravizaao do alorigcnc rclcldc, dcsdc quc o nao
udcssc scduzir ara o iralalIo da sua lavoura. Essc
asccio difcrcna cssas cniradas da conquisia violcnia
quc cnsangucnia a crnica dos invasorcs casiclIanos
nas ouiras rcgics do coniincnic.
As cniradas ionciras ou dc rcsgaic, alrindo-sc cn
lcquc das cosias nariiinas cn difcrcnics dircirizcs
rocura dos scrics, fornaran o grandc roccsso dc
cloraao c ovoancnio quc c a roria Iisioria do
ais. Mariius aconsclIa a qucn a quiscr cscrcvcr, a
divisao cn gruos das aniigas caiianias, scarando a
naiurcza fisica os varios icrriiorios da colnia. Assin,
convcrgc a Iisioria dc Sao Paulo, Minas, Coias c Maio
Crosso; a do MaranIao sc liga do Para, c roda dc
Pcrnanluco fornan un gruo naiural o Ccara, Fio
Crandc do Noric c Paraila; a Iisioria da DaIia c
finalncnic a dc Scrgic, Alagoas, Porio Scguro c dc aric
do Piaui c MaranIao.
Para una sinicsc, cssc nciodo crniic do ncsno
nodo agruar o novincnio landciranic cn divcrsos
39
nuclcos dc influcncia c cnciraao, quc scguindo c
ligando os rios dcsvcndavan c cloravan o inicrior da
icrra. Scra assin ossivcl rcunir c rcsunir a nossa
cansao gcografica da nancira scguinic.
(a} landciras aulisias, ligando o Parana ao
Paraguai, c clo Cuaorc, Madcira, Taajos c Tocaniins
aiingindo o Anazonas (o Xingu, clas nas condics dc
navcgalilidadc, nunca foi frcqucniado}; landciras
aulisias, ligando o Paraila ao Sao Francisco, ao
Parnaila c Iiaccuru aic o Piaui c MaranIao or un
lado; ligando o Sao Francisco, o Docc, o Parailuna, ao
Paraila do Sul, galgando a scrra dos rgaos, ara
icrninar na Cuanalara; landciras aulisias, cnirc a
scrra do Mar c o Parana, iodas clas airavcssando o
Uruguai ara o Fio Crandc do Sul;
(l} landciras laianas, ligando o S. Francisco ao
Parnaila c cIcgando ao MaranIao clo Iiaccuru;
landciras laianas, ligando o Sao Francisco ao
Tocaniins; landciras laianas, quc indo do Scrro c Minas
Novas, rocuravan o Fio clo caninIo da icrra do ouro;
(c} landciras crnanlucanas cnirc o Cailarilc c
scrra dc Iliaala, nuiio ncnos inorianics quc as duas
anicriorcs, iraadas a ncnor disiancia do liioral, clo
scriao dc fora", rccclcndo nuiia gcnic dirciancnic do
liioral, sulindo os rios quc nclc dcscnlocan;
(d} landciras naranIcnscs, dc ouco alcancc,
ligando o Iiaccuru ao Parnaila c Sao Francisco, c o
Parnaila s icrras aqucn do Iliaala;
(c} landciras anaznicas, quc clo Madcira sc
ligaran s dc Sao Paulo; alcanaran os liniics do Javari
40
c ocuaran a Cuiana(18}.
Por ioda a aric o avcniurciro corria airas da raia,
do ouro c das cdras rcciosas, quc duranic quasc dois
scculos nao foran scnao iluscs c dcscnganos.
Concnsava a csicrilidadc do csforo a dcscida do
indigcna. Enirclaavan-sc c confundian-sc assin
landciras dc caa ao gcniio c landciras dc nincraao.
Quando sc dissiava a niragcn da nina ficava cono
consolo o indio cscravizado. csics, ScnIorcs, cscrcvia
o adrc Vicira sao as ninas ccrias dcsic Esiado, quc
a fana das dc ouro c raia scnrc foi rcicio, con quc
aqui sc ian luscar as ouiras ninas quc sc acIan nas
vcias dos indios, c nunca as Iouvc na icrra". Na vcrdadc
as noiicias vagas dc riquczas cscondidas nos scrics
ainda cran ncras roncssas. O lon scnso raiico dc
alguns adninisiradorcs cIcgou a duvidar do succsso
dcssas cnrcsas. En 1551 o ccrincniado Tonc dc
Sousa, dcsiludido dc iania icniaiiva inuiil, aconsclIava
ao odcr rcal. cu algunas (cniradas} farci nas Ia dc scr
con nuiio icno c ouca crda dc gcnic c fazcnda...
quc nao Ici dc falar nais cn ouro sc nao sc o nandar a
vossa Alicza". E nos rinciros anos do scculo XVII
cscrcvia ao rci o govcrnador da rcariiao do Noric, D.
Diogo dc Mcnczcs; crcia v. n. quc as vcrdadciras ninas
do Drasil sao aucar c au lrasil dc quc v. n. icn ianio
rovciio, scn lIc cusiar dc sua fazcnda un so vinicn".
Para susicniar a quincra do ouro quc foi a loucura
da coca, scnrc laicnic c insisicnic cn iodos os
cnrccndincnios, cra no cnianio ncccssario vivcr c
iralalIar a icrra ara o susicnio diario. dai or iodo o
scculo XVI o lcnio rogrcsso da lavoura inciicnic c do
concrcio rudincniar. Cono vinos, a rinciio vivia o
41
curocu dc caa, csca c fruias, quc cran a lasc da sua
alincniaao. En 1511, orcn, ja iniciava alguna
coriaao. a nau Drcioa, ncssc ano, lcvava ara
Poriugal cinco nil ioros dc au lrasil, c os aninais
doncsiicos quc o indio cIanava ninlalo", cono vinic
c dois iuins, dczcsscis saguis, dczcsscis gaios, quinzc
aagaios, ircs nacacos c quarcnia cas dc
cscravos. Fundaran-sc fciiorias, ioscos galcs asscnics
cn ncio dc csiacadas ara cviiar surrcsas, alguns
cdificavan casas; concava a agriculiura dc gcncros
coriavcis, o aucar, o funo, cic. Dcsia fasc c
caracicrisiico o gado niudo galinaccos, orcos,
calras, ovclIas, o fcdcrvicI" dos alcnacs. Equinos c
lovinos ainda raros. A ccononia naiurisia novincniava
con lcniidao a crnuia dos roduios; fazian-sc os
agancnios cn sal, fcrrancnias, fazcndas, nunca cn
dinIciro dc coniado. Era o quc DucIcr cIana a
ccononia fccIada ou doncsiica. roduior c consunidor
sao idcniicos. O rorio arrcnaianic dos inosios
agava-sc cn gcncros. Frci Viccnic do Salvador conia a
rcsciio a Iisioria dc un liso dc Tucunan quc dc
assagcn csiivcra algun icno no Drasil. Esic liso via
quc quando nandava conrar un frangao, quairo ovos
c un cic ara concr nada lIc irazian orquc nao sc
acIava na raa ncn no aouguc c, sc nandava cdir
as diias cousas c ouiras nais s casas ariicularcs, lIas
nandavan. Vcrdadcirancnic, dizia o liso, ncsia icrra
andan as coisas irocadas, orquc cla ioda nao c
rcullica, scndo-o cada casa".
A culiura do aucar auncniou raidancnic. criaran-
sc rinciro os cngcnIos dc Sao Viccnic c Pcrnanluco,
nais iardc os da DaIia. En 1581 csics uliinos ja
coriavan 120.000 arrolas; dc Pcrnanluco ncssc
42
ncsno ano ariian 45 navios carrcgados dc aucar c
au-lrasil. En 1611, dizia Pyrard, nao Ia lugar no
nundo ondc sc roduza aucar con iania alundancia.
fala cn 400 cngcnIos na cosia do Drasil, dc Iianaraca a
IianIacn. Dcvc scr cagcro. Por cssa coca, diz
Caisirano, as scdcs das caiianias, ncsno as
roscras, cran sinlcs lugarcjos. A roscridadc
rclaiiva dc Pcrnanluco c a sua riqucza quc ianio
adnirou Fcrnao Cardin, foi noiivada anics cla
siiuaao gcografica nais roina da nciroolc do quc
clo dcscnvolvincnio das culiuras. CIanou Duaric
CoclIo sua Caiiania Nova Lusiiania", c cra dc faio,
cono olscrva Olivcira Lina, un rolongancnio da
aniiga, un Poriugal ancricano. Dcsiacava-sc dcnirc as
ouiras clo ar civilizado quc lIc cnrcsiava a
roinidadc das icrras dc alcn-nar.
O asiorcio icvc influcncia nais funda c dc naiorcs
conscqucncias. Faciliiou a conquisia c o ovoancnio do
solo. so dcois dc roscra a criaao udcran scr
icniadas as ninas. Anics, norrcrian dc fonc os
ninciros no dcscrio. Logo nas rinciras froias
colonizadoras cIcgou a Pcrnanluco, DaIia c Sao
Viccnic gado vacun inoriado das ilIas dc Calo Vcrdc.
As ccdics quc rocuravan o inicrior csalIavan os
currais clos scrics crnanlucanos, laianos c
scrgianos, indo aic o Sul do Ccara c do MaranIao. Dai
vinIa ao ccniro dc consuno clo rorio c. Cardin ja
falava cn roriciarios quc iinIan quinIcnias ou nil
calcas. No circno Sul o gado aarccc cla rincira
vcz cn 1556 quando narra SouiIcy o caiiao Juan
dc Salazar irouc da Andaluzia ara o Drasil scic vacas
c un iouro. Os aninais foran iransoriados aic o rio
Parana c dcois cn jangada aic Assunao. Dcssa onia
43
dc gado c do inoriado do vicc-rci do Pcru dcvc-sc icr
csalIado clo Sul dc Maio Crosso c clas rcducs
jcsuiiicas o grandc rclanIo quc raidancnic inou os
canos c anianais dcssas rcgics. En Sao Viccnic, nos
canos dc Piraiininga, sc dcscnvolvia ianlcn a criaao,
inoriada dirciancnic c arovciiando os asios
ccclcnics dos laiifundios dc scrra-acina. Calricl Soarcs
diz, quc as ouiras caiianias ali sc ian rovcr dc vacas
ara criarcn". No Noric o gado aconanIou o curso do
Sao Francisco, nas nargcns crnanlucana c laiana.
En scguida, ouiros caninIos sc iornaran ncccssarios,
ariindo do grandc rio civilizador. Ncssa cnciraao, cn
quc o scriancjo icvc dc luiar con nil dificuldadcs, dcsdc
a scca c o indio ininigo aic a falia dc alincnios, cono a
farinIa c o nilIo, consiiiuiu-sc un ncio csccial quc
Caisirano dc Alrcu dcnoninou a coca do couro". Dc
couro cra a oria das calanas, o rudc lciio alicado ao
cIao duro c nais iardc a cana ara os arios; dc couro
iodas as cordas, a lorracIa ara carrcgar agua, o noco
ou alforgc ara lcvar conida, a naca ara guardar
roua, a nocIila ara nilIar cavalo, a cia ara rcndc-
lo cn viagcn, as lainIas dc faca, as lruacas c surrcs,
a roua dc cnirar no naio, os langucs ara coriunc ou
ara aurar sal; ara os audcs, o naicrial dc aicrro cra
lcvado cn couros uados or junias dc lois quc
calcavan a icrra con scu cso; cn couro isava-sc
ialaco ara o nariz".
Nos scrics do Noric ia icr o Paulisia a sua nissao
ovoadora ligada indusiria asioril. Ancaados clo
gcniio rcvoliado c clos ncgros dos Palnarcs, os
govcrnadorcs gcrais rccorrcran fana gucrrcira dos
landciranics dc Sao Paulo. Dcssas ccdics
longinquas nuiios nao voliaran ao aliilano naial;
44
afazcndavan-sc, inolilizados no scu nonadisno or un
fcnncno consianic nas oulacs asioris, quc o gado
rcicn c fia.
Acsar do dcscnvolvincnio agricola cn ccrias
caiianias, culninando con varias vicissiiudcs na
cloraao crnanlucana c laiana da cana dc aucar
c conconiianicncnic con o csialclccincnio dos
currais dc gado o Drasil foi, cnircianio, na lcnda c na
rcalidadc, o ais do ouro c das cdras rcciosas.
O scriao vivia cono ainda vivc Iojc, inclorado,
guardando cn scu arcano, ara o cscoiciro, a cscrana
dc iodas as ossililidadcs. A sua Iisioria, nas suas
linIas gcrais, scra a Iisioria dos caiadorcs, faiscadorcs c
lavagciros dc ouro, da raia c das cdrarias. Airas dcssa
anliao corrcran as landciras or ioda a vasiidao da
icrra dcsconIccida. Cucrra con o csirangciro so iivcnos
nos rinciros icnos as quc rovocaran as icniaiivas
dc colonizaao franccsa dc Villcgaignon c La Favardicrc,
os raidos aiaqucs dos corsarios inglcscs c os irinia
anos dc luia, circunscriia, isolada, da invasao
Iolandcsa. O nais, duranic iao longos anos, foi o
caiivciro do gcniio, c con alios c laios, a fclrc do ouro
c da riqucza nincira. Olscssao dialolica. Dinanisno
fornidavcl dc una coca, dc una raa c dc un novo iio
cinico, convcrgindo nuna idcia fia, avassaladora. Ouro.
Ouro. Ouro.
A cssa vcrdadcira andcnia so cscaaran duas
classcs dc colonos. os adrcs da ConanIia c os
arasiias scdcniarios da lurocracia ncirooliiana.
Esics, cla csiuidcz vcgciaiiva dos govcrnos coloniais,
caiiacs-norcs, fidalgoics, dcscnlargadorcs, ouvidorcs,
45
lisos, ioda a conlicada naquina adninisiraiiva quc
ja concara a sugar a cncrgia do vclIo Poriugal.
Aquclcs, clo dcrivaiivo da fc nissioncira, cn quc no
dcscnfrcancnio das aics do Novo Mundo o jcsuiia
rcrcscniou o odcr nodcrador, o clcncnio dc culiura
noral, dc caliado nisiicisno con quc aqui cIcgaran
os riniiivos nissionarios dc Coinlra c Evora. Nao
calcn nas considcracs rcsunidas dcsic cnsaio
indagar nclIor da influcncia do jcsuiia na fornaao da
nossa nacionalidadc. Passados os icnos riniiivos c
aosiolicos cn quc dcscnlarcaran con Tonc dc Sousa
os rinciros adrcs, a aao da ConanIia, anoldando-
sc forna da socicdadc, rclcldia dos insulnissos, foi
scnrc aiiva, dircia, consianic, ccrccndo-sc cn cada
fanilia c cada individuo ara scr cficaz solrc a
colciividadc. Prcgavan cla alavra c clo ccnlo. a
alncgaao, o dcsrcndincnio dc si foran cnirc clcs
qualidadcs nunca dcsncniidas. O quc foi a luia conira
os inicrcsscs, as anlics, a dcvassidao da socicdadc, a
colia dos colonos, indica-o crfciiancnic a crnica das
disscncs cnirc iraiininganos, naranIcnscs c os
adrcs, quando as incurscs a rcicio dc dcfcsa conira
o indio c dc caicqucsc, sc iransfornaran cn ccdics
cscravocraias rocurando o gcniio cono oljcio dc
concrcio.
Esscs confliios sccularcs cn cn cvidcncia os vicios
c viriudcs iao cculiarcs ao iio do landciranic dc Sao
Paulo. E una cniidadc Iisiorica quc aos oucos surgc
da lcgcnda quc lIc criaran os scus adniradorcs ou os
scus dciraiorcs. nsia dc indccndcncia lcvada aic o
noiin c a rcvolia, cccssos c lruicza dc Ioncns dc
cngcnIo rudc, cscruulos ciguos, forialcza fisica
aurada cla cndogonia c sclcao nun ncio roicio,
46
anliao do nando quc o isolancnio da nonianIa
dcscnvolvia, ganancia dc riqucza raida a quc nao cra
csiranIa a influcncia scniiica dos crisiaos novos dc Sao
Viccnic c Piraiininga, auscncia dc clcncnios alicnigcnas,
conscqucnic rcdoninancia dos faiorcs indigcnas na
cruza c no cssoal das ccdics do scriao
fcnncnos c condics quc dcran ao novincnio das
landciras aulisias una fciao csccifica no
dcscnvolvincnio da Iisioria do Drasil. Foran rcicio
ara una lcnda dc quc sao rcsonsavcis os
Iisioriografos rcgionais; iivcran ininigos icrrivcis quc
foran os cronisias da ConanIia. Fcrcscnian, orcn,
una fora dc Icroisno annino c individualisia,
dccisiva na inicgraao do icrriiorio. Trao frisanicncnic
caracicrisiico foi o scu lairrisno, no scniido dc iniciaiiva
rivada, cn coniraosiao s ccdics oficiais ou
oficiosas das ouiras rcgics do ais, c cono auilio quc
ao lranco rcsiava o nanaluco, clcncnio nuclcar das
oulacs do lanalio.
No anscio do cnriquccincnio concicran iodos os
crincs quc os Ioncns dcssa coca raiicavan ara
saiisfaao das suas aics. Vindo da ncsna origcn
ncirooliiana, a ndia ja lIcs cra una cscola dc larlaric
c inoralidadc. Cucum, non unmum mutunt, qu
trunsmurc currum. Nada sc arccc ianio con una
cnirada dcsovoadora dos scrics do Paranaancna,
dirigida or un Manocl Prcio ou un Aninio Faoso,
cono un aiaquc dc soldados oriugucscs a ovoacs
asiaiicas. Dcscian ai dos navios quc nao sc afasiavan
cono rcfugio asscgurado, c rcariian-sc sol duas ou
ircs landciras nas quais avuliava a inagcn da cruz.
Enirada a ovoaao ininiga, iodo o scr vivo cra nciido
csada, vclIos, nulIcrcs, crianas, c aic aninais.
47
Dcois da naiana concava o saquc. s vczcs o gcniio
rccalciirava. En 1586, na cosia do golfo Pcrsico, dcois
dc aiacada c salicada una aldcia cafrc, quando os
soldados ja voliavan carrcgando crianas c olrcs
alfaias, ccnio c ianios rcios crscgucn os aiacanics,
naian nais dc cinqucnia, dos quais dozc caiiacs c o
vclIo D. Francisco dc Alncida, rinciro vicc-rci das
ndias.(19}
Nao cra ncnos ingloria a gucrrilIa da landcira
aulisia. Dc fornaao ncnos visiosa, o icairo das
faanIas cra o dcscrio Iosiil c insondavcl. Dai lIc vcn o
scu rincial iiiulo dc gloria quc foi a luia conira a
naiurcza dc quc fazia aric o indio indcfcsso nas
fugidio, invisivcl c cnvolvcnic. No glorioso anoninaio
dcssas ccdics oucas dciaran a sua Iisioria
consignada nalgun roiciro ou diario. Afundavan-sc
clos scrics, dcsaarccian, aic quc oucas alavras
nun cdao dc acl, cono icsiancnio ou invcniario,
anunciasscn aos arcnics o fin dcsconIccido do
ionciro. Morio no scriao", c o csirililIo consagrado
ncsscs docuncnios, scn nais infornacs. ConIcccnos
as curias narraiivas dc una dcssas cniradas, c cssa ja
nun criodo nais adianiado da cloraao do ais,
quasc ao findar a grandc cansao landciranic.
Hcroicancnic, sc rcsunc cn oucas alavras. Traia-sc
dc 35 Ioncns quc ariiran ara o scriao, caiiancados
or Panialcao Fodrigucs. Suliran o rio das Conias, a
rocura dc ouro. Dcran logo con rasio dc gcniio; uns
rccuaran, os rcsianics coniinuaran. Sairan diz a
infornaao no fin dc dois ncscs nuna naior nancIa
dc naio, con crda dc alguns, faiigados do caninIo, c
ouiros, alandonados ao dcscnaro or dcliliiados dc
foras. Ja a csic icno os conanIciros da cnirada so
48
cran onzc, scn naniincnios, con ouca olvora, scn
lala ou nunics ara caarcn, c o quc cra ior, con
runo c iino crdidos. Coniinuaran, orcn, rocurando
scnrc o rio, ara ccricza do cic c ara nao crdcrcn
a agua, icndo ja or inossivcl o sc odcrcn rciirar. Aos
cinco ncscs dc viagcn, ja cran cinco os landciranics.
So dois foran nais iardc socorridos dc una fazcnda
roina, quando un norador indo a vaqucjar un gado
anoniado, dcu con os dois coros dciiados, arcccndo
nais cadavcrcs quc vivos. TinIan gasio oiio ncscs na
viagcn c crcorrido nais dc duzcnias lcguas.
No dcslravancnio dos scrics a landcira foi scnrc
una cnrcsa concclida c organizada ara a cloraao
dc ncgocio. O granjcio do indio cscravizado c vcndido
nos ncrcados dc lcira-nar ou uiilizados nos laiifundios
do lanalio rcarou c iornou ossivcl as cniradas dc
nincraao quc raidancnic sc nuliilicaran rocura
dc ouro ou na ilusao do ouro, cono dissc PrcscIcl.
Con cssa niragcn o novincnio landciranic sc
inicnsificou cn Sao Viccnic c nos canos da scrra do
Mar, irradiando nun scn nuncro dc ccdics. Acsar
dc ioscancnic aarclIados, crcorrcran quasc quc iodo
o coniincnic cn corrcrias quc rcrcscnian un csforo
giganicsco. Manocl Dias da Silva c assinalado crio dc
Sania Fc, na Argcniina, assin cono Fodrigucs dc Arzao
na Colnia do Sacrancnio; Doningos Darlosa CalIciros
c o ncsno Arzao, Andrc Fcrnandcs, Manocl dc Canos
Dicudo, no Paraguai; na Dolivia, junio a Sucrc, Aninio
Faoso Tavarcs, Aninio CasianIo da Silva c Joao
FanalIo dc Alncida, c nais ao Noric, na vizinIana dc
Sania Cruz dc La Sicrra, Aninio Fcrraz dc Araujo,
Manocl dc Frias c Calricl Aniuncs Macicl; no coraao do
Pcru, cn caninIo dc Cuzco, c nais alcn da Nova
49
Cranada dos conquisiadorcs csanIois, rocurando
ialvcz o Pacifico, cssc ciraordinario Aninio Faoso
Tavarcs, dc qucn ja sc dissc arcccr dcnasiado o quc
fcz ara calcr dcniro da vida dc un Ioncn so(20}.
Dcsic conIcccnos, or icsicnunIo cocvo, una
infornaao do rorio adrc Vicira, nuna caria dc 1654
c aic uliinancnic incdiia, dirigida ao Provincial do
Drasil. Enconirou-o o jcsuiia no circno Noric, dcois
dc una dc suas arrcnciidas conira as rcducs do
Paraguai, ondc alcn do cicrninio dc nilIarcs dc
indios, naiara un dos adrcs da ConanIia. O
naiador dizia Vicira ao icno quc isio cscrcvo,
csia no Para, c sc aonia con o dcdo, c os quc govcrnan
o cclcsiasiico c o sccular, osio quc o conIcan, o
dcian andar iao solio c iao alsolio cono os dcnais."
Quando os viu o jcsuiia, iinIan os landciranics
crcorrido una grandc aric do inicrior da Ancrica,
gasiando ircs anos c dois ncscs ncssc grandc rodcio, c
navcgando nais dc ircs nil lcguas dc rio. Os scus
crincs, quc Vicira assinala, nao dcslusiravan o valor da
faanIa, una das nais noiavcis quc aic Iojc sc icn
fciio no nundo, ...cono dos Argonauias conian as
falulas, con ccnlo vcrdadcirancnic grandc dc
consiancia c valor.... Ao cIcgarcn ao Cuaorc cran
acnas, sol as ordcns do Mcsirc dc Cano, cinqucnia c
novc Paulisias c algun gcniio.
O ouro lrasilciro dcfcndia-sc, cnircianio, clos
olsiaculos naiurais quc surgian dianic dos assos dos
nincradorcs. cscondia-sc iraiociro na irana
incnciravcl das naias do dcscrio. Mas ncn crigos,
fadigas ou dcsiluscs csnorccian a aiao dos
avcniurciros. Os landos cnlrcnIavan-sc
50
ininicrruiancnic clo inicrior rofundo c or ioda a
aric o scrianisia crvagava, scn runo, na alucinaao
do rccioso ncial. Assin, Fcrnao Dias no sonIo das
csncraldas dc Salaralussu, irilIando scn o salcr as
aluvics riquissinas do rio das VclIas; assin o
AnIangucra, rocurando duranic anos clos cIaadcs
dc Coias os Mariirios con quc sonIara, ncnino. Hcrois
dc una Icroicidadc insiiniiva, quoiidiana c
dcsordcnada, farcjando os scrics ara quc ouiros sc
arovciiasscn da caa, faliava-lIcs, no cnianio, o
cssoal c o aarclIancnio iccnico indiscnsavcis a iais
cnrcsas(21}. No conco do scculo XVII, Diogo DoiclIo c
D. Francisco dc Sousa, cn Sao Paulo, icniaran una
organizaao raiica da landcira dc nincraao. Do
uliino, a noric lIc inicrroncu os rcaraiivos ja
adianiados. Dczcnas dc anos nais iardc D. Fodrigo dc
Casicl Dlanco c MaiIias Cardoso, con as ncsnas idcias
dc nclIor rcaro iccnico, sao olrigados a carrcgar cn
rcdc o criio Joao Alvcs CouiinIo, da DaIia. Ao
landciranic cn gcral lasiavan a sua rcsisicncia fisica c
a icinosia insisicnic c inulsiva quc o cnurrava
scnrc ara nais longc. A clicaao dcssa
dcsroorao cnirc os rcsuliados raiicos oliidos c o
csforo dcsconunal discndido csia na rcsisicncia
assiva da naiurcza cscondcndo o ouro na Iosiilidadc
do clina, da naia, do dcscrio, c na ignorancia iccnica
dos ionciros. A fascinaao da nina, orcn, invadira o
Drasil iniciro. A olscssao foi coniinua, csalIada or
iodas as classcs, cono una loucura colciiva.
Essc caracicrisiico na fornaao da nacionalidadc c
quasc unico na Iisioria dos ovos. Os agruancnios
cinicos da colnia os nais variados, dc Noric a Sul
nao iivcran ouiro inccniivo idcalisia scnao cssc dc
51
rocurar icsouros nos socavcs das nonianIas, c nos
cascalIos dos corrcgos c rios do inicrior. Ouiras icrras
clo nundo sofrcran ianlcn dcssa vcriigcn do ouro. A
Colnia do Calo, a Ausiralia, a California conIcccran a
loucura das ninas falulosas, nas a fclrc sc ciinguia
raidancnic, cono un inccndio, ara sc iransfornar no
indusirialisino das ninas c cloracs concrciais. As
rorias lcndas olscrva Mariius quc na Euroa
forncccn ocsia oular iodo un nundo dc fadas,
cavalIciros, ducndcs c cscciros, no Drasil riniiivo
consisiian cn Iisiorias faniasiicas dc riquczas
cscondidas, ninas dc cdrarias c icsouros cnicrrados
nos scrics longinquos. Assin narra o cronisia o caso do
indio quc roncicra lcvar un gruo dc ionciros
oriugucscs aic una nina dc ouro lino c dcscolcrio"
nuiias lcguas clo scriao a dcniro dc Sao Viccnic.
Fcccava, orcn, nosira-la orquc iodos norrian
quando a qucrian rcvclar aos lrancos. Essc ianlcn
agou a sua cna, orquc quando ananIcccu o
cnconiraran norio, assin cono a iodos os nais quc
icniaran violar o scgrcdo da naiurcza. Foi cssa,
sinlolicancnic, a Iisioria do ouro no Drasil. Duranic
dois scculos o sacrificio dc vidas ou o csforo dos
Ioncns foi inuiil c infruiifcro. Acnas, cn un ou ouiro
onio, algun faiscador nais fcliz cnriquccia a cusia do
ouro dc lavagcn cono no Jaragua, cn Sao Paulo, Afonso
SardinIa, o noo, quc dizcn dciou cn icsiancnio
80.000 cruzados dc ouro cn o cscondidos cn loiclIas
dc larro cnicrradas. O rcsio cra niragcn, ansia dc
riqucza, anliao insaiisfciia.
So na uliina dczcna do scculo XVII sc dcsvcndaran
ao nundo as ninas riquissinas das Ccrais. Ia concar,
cniao, un novo drana.
52
SouiIcy cscrcvcu una agina adniravcl solrc o
dcsvario dos luscadorcs dc ouro. Vivian nun coniinuo
sonIo dc cscrana, viiinas dc una csccic dc loucura,
forna aguda c crnica da docna quc c a aiao do jogo.
Honcns dc rcuiada rudcncia, ncsno arcinoniosos,
raidancnic iransfornavan a avarcza cn rodigalidadc.
Na olscssao da idcia fia, iudo convcrgia ara a sua
rcalizaao; iudo lIcs indicava, razoavcl ou
faniasiicancnic, a roinidadc do icsouro cncolcrio, o
sinlcs asccio c iananIo dc un norro, ou a qualidadc
da crva quc o colria. O dia scguinic odia scr a
concnsaao dc anos c anos dc cnosos c acicnics
iralalIos. O quc sc assou cnirc nos foi a confirnaao
dcssc nilagrc ossivcl quc c a roria vida do
nincrador. As circunsiancias ian favorccc-lo. o ouro nao
sc cscondia nas rofundczas da icrra, aflorava
facilncnic, con ncnos discndio dc caiial c dc
iralalIo c con ncnos risco c naior lucro do quc cn
ouiras arics do coniincnic.
Pclos anos dc 1690, conia Anionil-Andrconi, un
nulaio dc Curiiila cnconirara no riacIo cIanado Triui
uns graniios cor dc ao, quc vcndcu cn Taulaic a
Migucl dc Sousa. cra ouro finissino. Algunas landciras
aulisias quc andavan rocura dc indios a cscravizar,
c lcvando ialvcz das lavras do liioral ninciros nais
raiicos, iivcran cn scguida a rcvclaao dcslunlranic
da riqucza aurifcra da rcgiao.
Pouco icno dcois, cnirc 1694 a 1697, sc
dcscolrcn as ninas dc Iialcrala, na assagcn da lacia
do Fio Crandc ara o Docc; dai csicndcran-sc as
csquisas ara as incdiacs da scrra dc Iiaiiaia c dc
Iiacoloni ou Ouro Prcio. Para os nincradorcs os
53
rcsuliados dcsias cloracs foran surrccndcnics. A
fana das dcscolcrias cn 1698 ja sc csalIava or iodo
o Drasil; as iransnigracs sc avolunaran raidancnic.
das cidadcs, vilas, rccncavos c scrics afluian lrancos,
ardos, rcios c indios, conia una icsicnunIa da
coca. A nisiura cra dc ioda a condiao dc cssoas.
Ioncns c nulIcrcs, noos c vclIos, olrcs c ricos,
nolrcs c lclcus, sccularcs c rcligiosos. O rorio
govcrnador do Fio, AriIur dc Sa c Mcnczcs,
alandonando osiao c dcvcrcs, aric ara os
dcscolcrios, associa-sc con ninciros c aiira-sc cono
un avcniurciro rocura do rccioso ncial. so volia
quando sc julgou rico. Forasiciros cIcgavan s cidadcs
nariiinas cono iriulanics dc navios, forjavan
assaorics c fugian cn dcnanda do scriao(22}. O ouro
das ninas do Sul, dissc FocIa Piiia, foi a cdra ina da
gcnic do Drasil. Foi a vcriigcn nincira, o dcsvario quc
cn ouiros icnos vicran a conIcccr os ionciros da
California ou os rosccicrs" do Alasca. A nciroolc,
corrigindo crros anicriorcs, organizava s rcssas o scu
sisicna dc iriluiaao, nodificando-o scgundo a naior
ou ncnor rcsisicncia dos ovos. or laicia, or finias,
or quinios c cn uliino caso clos rigorcs da caiiaao.
O ouro dava ara iudo c ara ioda a gcnic; alcn do
nincrador, cnriquccia o fisco, as adninisiracs, a coric
c o rci dc Poriugal.
Cono quc ara aular a anliao dos quc o
rocuravan, variava dc qualidadc. ouro rcio, icndo na
sucrficic, anics dc ir ao fogo, una cor scnclIanic do
ao. or dcniro, dizian, iinIa rcflcos quc arccian
raios dc sol; ouro do Filcirao, conciindo na qualidadc
con o ouro rcio c alcanando vinic c dois quilaics; ouro
do rilciro dc Dcnio Fodrigucs, infcrior aos rcccdcnics;
54
ouro do rilciro do Cano c do rilciro dc Nossa ScnIora
dc Monicscrraic, grosso c nuiio anarclo; ouro do rio das
VclIas, finissino; ouro do Filcirao do Iiaiiaia, dc cor
lranca cono a raia, ainda inconlciancnic fornado.
As foriunas anonioavan-sc rccniinancnic, clo
acaso fcliz das dcscolcrias. Conia Anionil quc DaliIazar
dc Codoy ajuniara vinic arrolas dc ouro, Manocl Nuncs
Vianna, o caudilIo da gucrra dos cnloalas, un ouco
ncnos, TIonaz Fcrrcira, grandc iraficanic cn cscravos,
gado c naniincnios, nais dc quarcnia c Francisco
Anaral, cinqucnia arrolas. Vila Fica, or ncados do
scculo, cra a cidadc nais oulcnia do nundo, sc ouro, c
soncnic ouro, consiiiui riqucza.
Para o Drasil, orcn, cssc scculo XVIII foi ianlcn o
scculo do scu nariirio.
Cono no drana Iisiorico da California cn quc o
vclIo Suicr, nillionario, sc arruinava clo acIado dc
una nina riquissina nas suas icrras dc lavoura
colcrias dc vinIas, olivciras c gado dc raa o ouro
cnolrccia o Drasil.(23}. Cucrra civil, inoninavcis
alusos do fisco c do clcro, cidcnias dc fonc, cn quc sc
norria dc inaniao ao lado dc nonics dc ouro clo
alandono da culiura c da criaao. Nos rinciros icnos
dos dcscolcrios un loi cIcgou a valcr ccn oiiavas dc
ouro cn o, un alqucirc dc farinIa quarcnia. A siiuaao
so nclIorou quando concaran a cIcgar as loiadas dc
Curiiila c ao rio das VclIas os rclanIos dos canos
laianos. OlIos fios na loicria da nina surgindo dc
rccnic, a oulaao vivia cnirc a nais aljcia indolcncia
c frcncsi dc nincraao dcsordcnada. Dc faio so o ncgro
iralalIava, c csic conrava-sc a qualqucr rco ara os
55
nisicrcs da nincraao. Alandonava-sc a agriculiura; o
culiivo da cana dininuiu a ial onio quc os ncrcados
quc alasiccian o aucar lrasilciro sofrcran una crisc
scria icndo dc rccorrcr roduao inglcsa c franccsa,
cniao inciicnic. E raidancnic o ais sc dcsovoava.
No cnianio, a cloraao das ninas coniinuava a
forncccr riquczas faniasiicas. Pouco dcois das Ccrais sc
dcscolriran as ninas do rio das Conias c Jacolina. En
1729 aarcccran os rinciros diananics do Scrro Frio.
A nova dcscolcria foi cclclrada con grandc julilo na
Coric dc D. Joao V; Iouvc fcsias cslcndidas, Tc-Dcuns,
rocisscs. O Paa nandou fcliciiacs ao rci; ouiros
nonarcas da Euroa o cunrincniavan cono sc sc
dcscolrira cousa quc dcvia rcgcncrar c fcliciiar o
Univcrso". vcriigcn do ouro juniava-sc a loucura da
cdra rcciosa. coca dcslunlranic do Tijuco, dos
coniraiadorcs dc diananics, dos novos-ricos osicniando
foriunas falulosas. Un dclcs, Joao Fcrnandcs dc
Olivcira, cclclrizou-sc clo dinIciro c cscandalosa
aiao cla nulaia CIica da Silva. Nuna cIacara da
ananic o coniraiador nandou alrir vasio ianquc c nclc
lanou, ara saiisfazcr un caricIo, un cqucno navio,
odcndo conicr oiio a dcz cssoas, con vclas, nasiros,
calos, cic., cono sc fossc una vcrdadcira cnlarcaao.
Mais iardc, Ponlal lIc cigiu una indcnizaao or
infracs do coniraio. Joao Fcrnandcs icvc dc cnirar
ara os cofrcs ullicos con a cnornc quaniia dc onzc
nilIcs dc cruzados. Esic dcsfalquc nao lIc alalou a
foriuna. norrcu rico cn Lisloa, no ano dc 1799.(24}
Na nciroolc, dc 1740 a 1750, a fclrc aiingira o
augc. Ncsic uliino ano icrninava o rcinado suliancsco
dc D. Joao V, nuna aoi cosc dc loucura c dc
56
cslanjancnios. Para isso coniriluia soncnic Minas, c
aic 1751, con 26.000 arrolas dc ouro, nao coniando os
quinios, os dizinos, os dirciios das cniradas, as
assagcns dos rios. Aic 1822 a ciraao cn Minas dcvc
icr andado or crio dc 51.500 arrolas. O rcsio do
Drasil, ncssc criodo, arccc icr fornccido a Poriugal
scgundo os calculos dc Calogcras, ccrca dc 18.000
arrolas. Diganos, nun ioial faluloso, ccrca dc 70.000
arrolas dc ouro. Nada, orcn, lasiava ara a
voracidadc da nciroolc, Para a carolicc do rci, ara os
dcscrdicios do rcino.
Ncn as finanas do Esiado nclIoraran, ncn
auncniou a foriuna ullica. O Covcrno, assolcrlado
clas dcscsas, nao odia rcsolvcr o cnigna dc iania
falia dc dinIciro ao lado dc nonianIas dc ouro. Para a
Inglaicrra cscoava-sc una aric da rccciia colonial, nas
conras dc iccidos dc scda c dc la dc quc rccisava o
luo da coric; ara a alincniaao, coriavan-sc
grandcs sonas ara ouiros aiscs do Noric; o rcsio
discndia-sc cn cnscs aos coricsaos, cn gasios con
cnlaiadas c consirucs discndiosas. Una nissao a
Fona cusiou dois nilIcs dc cruzados; o Condc dc
Tarouca rccclia una cnsao dc 80.000 cruzados, o
Marqucs dc Alranics dc 60.000. A consiruao dc Mafra
alsorvia a inoriancia da rccciia c dcscsa ioiais do
Esiado; cnrcgavan 12.000 ocrarios, quc sc agavan
con dificuldadc. E quando norrcu D. Joao V, a cnuria
do Esiado cra ial quc o govcrno rccorrcu a un
ncgocianic dc Lisloa ara as dcscsas dos funcrais...
No Drasil, sangrado, causio, sc ciinguia ianlcn a
fonic nilagrosa dc iananIa riqucza. A junia da fazcnda
dc Vila Fica, cn 1771, julgava dificil, ou quasc
57
inossivcl, a colrana dos csados inosios criados
clo govcrno rcal. O lanancnio da dcrrana, dizian,
fazia con quc, os ninciros or falia dc inicrcssc, os
ncgocianics or falia dc concrcio, c os rocciros or falia
dc consunidorcs, alandonasscn a caiiania, quc ficava
quasc dcscria".(25}. O ouro das ninas, cn o, assara
iodo ara o csirangciro ja olscrvava Anionil, salvo o
quc sc gasia cn cordcs, arcadas c ouiros lrincos, dos
quais sc vcn Iojc carrcgadas as nulaias dc nau vivcr c
as ncgras, nuiio nais quc as scnIoras". Isio, cn lcna
roscridadc nos rinciros anos do scculo XVIII; ao
findar cssc scculo cra orcn dcsoladora a siiuaao da
caiiania.
Por cssc icno, a nincraao, quasc alandonada, nal
dava ara o susicnio dos nincradorcs. csics consiiiuian
una classc dc indigcnics. Procuravan livrar-sc da
niscria cla volia aos iralalIos agricolas, quc
dcsconIccian or conlcio. O csiado da socicdadc,
dcloravcl; oucas cssoas (ialvcz ncia duzia dc
fanilias} ossuian alguns Iavcrcs ou una ccnicna dc
cscravos. O viajanic quc sc avcniurava or cssas rcgics
dcvia lcvar roviscs, orquc cn aric alguna as
odcria conrar; ao conirario, o rorio Ialiianic da
casa a cuja oria laicssc, ialvcz lIc sulicassc clo
anor dc Dcus" a csnola dc un unIado dc farinIa.
Alcn-nar, nao cra nuiio nclIor a soric do cunlicc
dcssc crinc csiuido quc foi a cloraao das ninas do
Drasil. A adninisiraao onlalina, or algun icno,
conscguiu dcscnvolvcr a roduao c concrcio das
colnias, solrciudo da ndia. Enrccndcu a iarcfa dificil
dc rcicr no ais o ouro quc o Drasil ainda roduzia.
Houvc un rcconco dc roscridadc, quc durou alguns
58
anos, ncsno dcois da qucda dc Ponlal. Mas cn 1794,
quando Poriugal sc juniou Inglaicrra conira a Frana,
iodo o assagciro rcsurio ja sc iinIa dissiado. scn
dinIciro, scn csquadra, scn ccrciio, o vclIo rcino sc
cnircgou dc coro c alna ao aliado odcroso quc luiava
conira Naolcao, En 1808, diz Eliscc Fcclus, quando o
rci ariiu ara o Drasil, Poriugal odcria dcsaarcccr
suliiancnic, nun caiaclisna quc ningucn no nundo sc
scniiria lcsado nos scus inicrcsscs a nao scr alguns
ncgocianics inglcscs, roriciarios dc vinIcdos no
Douro, ou os coniralandisias csanIois da fronicira"...
TinIa faliado a Poriugal a vcrdadcira conrccnsao
Iisiorica c cconnica da sua nissao ncirooliiana. A
naao c o govcrno rccclian cono una csnola o ouro, as
cdras rcciosas c os roduios concrciavcis das
colnias. Quiscran vivcr scn iralalIar. A sua grandc
olra, cono quc inconscicnic ara os csiadisias dos
scculos assados, c ncsno ara os da aiualidadc, foi a
criaao c fornaao dc un ouiro ovo, a qucn udcran
lcgar a lingua naial c as cculiaridadcs raciais da
civilizaao oriugucsa.
Dcsic lado do nar, aos ianio dcslunlrancnio c
ianio lulicio afanoso dc anliao c loucura c cono
ara aicsiar a crcnidadc do csiriio criador lilcriado
dos inicrcsscs c acidcnics Iunanos dc iodo cssc
assado acnas rcsia una quasc-ruina quc c una olra
dc aric, a olra do AlcijadinIo, csculior c arquiicio.
Nasccu cn Ouro Prcio cn 1730; cra ardo-cscuro, filIo
dc un oriugucs c dc una africana; salia lcr c cscrcvcr,
nas arccc nao icr frcqucniado ouira aula alcn da dc
rinciras lciras. Padccia dc una icrrivcl nolcsiia
incuravcl, cn quc crdcu iodos os dcdos dos cs, so
andando dc joclIos; das naos rcsiavan-lIc acnas os
59
olcgarcs c os indiccs. Aiorncniado or dorcs
crucianics, narravan quc clc rorio, scrvindo-sc do
fornao, coriava con una ancada dc naccic o ncnlro
quc o fazia sofrcr. Essc nonsiro fisico, asqucroso, dc
facc aiorncniada c disfornc, dc alclras caidas c loca
csiuorada, cscondia-sc dclaio dc una iolda ara
iralalIar nas igrcjas. Nao lIc criurlava o gcnio inculio
ncnIun cnsinancnio dc acadcnias ou dc ncsircs; a
sua olra surgiu c vivcu na csoniancidadc da
inaginaao criadora, scn ncnIuna dcfornaao.
TralalIou nas caclas dc Sao Francisco dc Assis, dc
Nossa ScnIora do Carno c na das Alnas, cn Ouro
Prcio; nas nairizcs dc Sao Joao do Morro Crandc c dc
Salara; nas dc Mariana c Sania Luzia. Dcsiacan-sc na
sua olra a nairiz c a cacla dc Sao Francisco, cn Sao
Joao d'El-Fci, c os icnlos c csiaiuas dc CongonIas do
Cano. Foi o unico grandc ariisia quc duranic scculos
ossuiu o Drasil. E o quc rcsia do naravilIoso oiosi
das Ccrais quc or ianio icno assonlraran o nundo.
Enquanio sc assava ncssas ninas o drana do ouro,
coniinuavan as corrcrias aulisias. FccIaados dos
icrriiorios dc Sao Josc d'El-Fci, rio das VclIas, ninas dc
Caiaguazcs, rio das Morics, do Cacic, dc Ouro Prcio,
ondc dcscolriran as aluvics quc cnriquccian
falulosancnic os usuradorcs os scrianisias dc Sao
Paulo afundavan-sc clos dcscrios longinquos dc
Cuiala c Coias. "Sc nos lanarcn fora daqui dizian
ircnos acola", nosirando, ara os lados do scriao, os
norros c scrrarias quc sc csicndian a crdcr dc visia.
Nuna dcrradcira arrancada, rcsics a icrninar a
finalidadc Iisiorica do scu acl na fornaao do ais, as
landciras nuliilican-sc cn dcnanda do rorio
coraao do coniincnic. Por ioda a aric, arcssadas,
60
cnircgavan-sc aos iralalIos da lavagcn, dos
alnocafrcs, das icarcias. Mincravan dia c noiic,
csgoiando cscravos, canaradas c aic as nulIcrcs quc
scguian os landos. Mudavan o curso dos rios,
rasgavan valcs, rcvolvian as cniranIas da icrra, aic quc
nos ialIos alcrios nas nonianIas surgisscn os vcciros,
ou no fundo das laicias lrilIasscn as folIcias c os
graviios. Sclasiiao PinIciro Faoso, nos riacIos do Maio
Crosso da DaIia, fazia a sua gcnic iralalIar dcsdc a
nadrugada aic as 10 Ioras da noiic, cniao luz dc
facIos. un dia colIcu novc arrolas dc ouro. Ncssa ansia
dialolica, dirigcn-sc ara Maio Crosso Aninio Pircs dc
Canos, PascIoal Morcira Calral, Aninio Aniuncs
Macicl, Fcrnando c AriIur Pais dc Darros, c cssc
ciraordinario Manocl Fcli dc Lina, oriugucs, quc
dcsccu o Cuaorc, Madcira c Anazonas aic o Para; ara
o inicrior dc Coias scgucn os landos dos Ducnos, Joao
Lciic dc Oriiz, Aninio Fcrraz dc Araujo, Vciga Ducno,
Anaro Lciic.
Junio aos novos dcscolcrios vinIa, orcn, norrcr
cnfraquccida, nas scnrc alucinada, a landcira.
Conscrvava, cono dcsdc os icnos iraiininganos, os
iraos caracicrisiicos da sua fornaao. Inicrcssc,
Dinanisno, Encrgia, Curiosidadc, Anliao. Faliavan-
lIc os csiinulanics afciivos dc ordcn noral c os dc
aiividadc ncnial. Nunca soulcra iransfornar cn gozo a
riqucza conquisiada. A sua cncrgia inicnsiva c cicnsiva
conccnirava-sc nun sonIo dc cnriquccincnio quc
durou scculos, nas scnrc cnganador c fugidio. Con
cssa ilusao vinIa norrcr sofrcndo da ncsna fonc, da
ncsna scdc, da ncsna loucura. Ouro. Ouro. Ouro.
Colia.
61

III

A TRISTEZA
62

En Novcnlro dc 1620, ccnio c dois crcgrinos
inglcscs, vindos dc SouiIanion, avisiaran do cqucno
navio Mayflowcr as cosias arcnosas do quc c Iojc o
Esiado dc Ncw-Jcrscy. Procurando nclIor alrigo
vclcjaran nais ao sul aic o orio dcois cIanado dc
PlynouiI, cn MassacIusscis, ondc dcscnlarcaran a
22 dc Dczcnlro, daia quc a iradiao nacional consagra
concnoraao dos anicassados. O frio cra inicnso
ncssc sonlrio invcrno dc ais do Noric. En ncio dc
icncsiadcs dc cIuva c ncvc, rcccando o aiaquc dos
indigcnas cscondidos nas naias vizinIas, os crcgrinos
accndcran na raia un fogo quc os aluniou c aqucccu
duranic a noiic inclcncnic. No dia scguinic, cono cra
salado, inicrroncran ara o rcouso doninical os
iralalIos dc insialaao. soncnic os caniicos rcligiosos
criurlaran cniao o silcncio da icrra nisicriosa. En
scguida concou a luia icrrivcl do inigranic. Cada
Ioncn icvc dc consiruir a roria casa, arrosiando as
nais duras inicncrics, quc acnas crniiian o
iralalIo duas ou ircs vczcs or scnana. Ncssas
condics, cn quairo ncscs quasc nciadc da cqucna
ccdiao iinIa sucunlido docna c ao frio; o rcsio
icvc dc sc foriificar s rcssas conira os assalios do
gcniio. Esiava, orcn, criada una das cclulas iniciais da
naao ancricana.
Na Virginia, a colonizaao sc fizcra, oucos anos
anics, cla London Conany, con fins nais ncrcaniis.
O quasc lcndario JoIn SniiI ja cnsinara aos
conanIciros quando rinciro dcscnlarcaran cn
icrras ancricanas, o scgrcdo do ciio ara o colono
rcccn-cIcgado. Aqui nada sc olicn scnao clo
63
iralalIo". E quando a ConanIia lIc cdira dc Londrcs
noiicias dc ouro, o vclIo ionciro cnviou nciroolc o
quc julgava nais uiil. un naa da rcgiao, un rcsuno
das coisas nais ncccssarias, c consclIos solrc a cscolIa
dos cnigranics aroriados colonizaao. Esics, ao sc
insialarcn, sulnciian-sc rigidcz da lci uriiana quc
os forava, cono inunIa Sanucl Argall sol cna dc
noric, a acciiar a douirina da irindadc, o rcsciio
auioridadc da Dillia c o conarccincnio olrigaiorio
igrcja.
Essa gcnic irazia ara o Novo Mundo o rinciio dc
lilcrdadc c rclcldia quc os fizcra dciar a nac-airia.
cran rcrcscnianics do cnsancnio radical da
Inglaicrra no conco do scculo XVII, cn rcvolia conira a
auioridadc csiriiual c icnoral, quc cnanassc do Fci
ou da Egrcja. No fuiuro ionciro, no fundo dc sua alna
rudc, viria fruiificar a scncnic idcalisia dos ovoadorcs
riniiivos da Virginia c dos crcgrinos do Mayflowcr",
rcunida a una fornidavcl voniadc dc odcr" quc os
uriianos soulcran iao lcn aliar ao uiiliiarisno. Na
icrra adoiiva dcscnvolvcran as qualidadcs dc Ioncns dc
aao cn luia quoiidiana con un clina duro c un solo
ingraio, quc a ncvc colria duranic o invcrno c no vcrao
so roduzia ccrcais. Quasc iodos cran lavradorcs, donos
dc suas cqucnas fazcndas, c ajudados clos filIos
lavravan a icrra con as rorias naos. No rcginc
airiarcal dcssc inicio ainda nao Iavia cscravos. Mais
iardc, cono cn ouiras arics do coniincnic, crininosos,
dcscriorcs, indcscjavcis, scrvos, scni-cscravizados,
ncgros, sc dcrranaran clos dcscrios Iosiialciros. Na
ncscla, orcn, dc iodos os clcncnios quc conunIan a
sicologia do colono, cn dosagcn variavcl nas
consianic, foi scn duvida a foric discilina rcligiosa dos
64
rinciros agruancnios congrcgacionisias o quc fiou o
iio noral rcdoninanic na Iisioria do ais. Foi cssa
odcrosa unidadc dc csiriio social, ajudada or un
rigoroso rinciio coocraiivo, quc ronovcu c rcalizou a
indccndcncia dos Esiados Unidos. Ncssc roccsso
cvoluiivo a rcligiao, csialclccida cn condics favoravcis
dc Iigicnc noral, rcarou a ainosfcra saudavcl cn quc
dc roscrar a naao.
Na cosia ailaniica do coniincnic sul sc dcscnrolou dc
nodo divcrso o drana dc conquisia c ovoancnio.
Muda-sc o ccnario, nudan os roiagonisias. A ariilIa
do nundo novo cn duas arics airiluidas a Casicla c
Poriugal, concava cn ncados do scculo XVI a scr
scriancnic aiacada cla inicrvcnao dc ouiros ovos a
qucn a mruIs nuuguto dc Colonlo nosirara o
caninIo da foriuna. A Fcnasccna c a Fcforna
nodificavan or scu iurno a csiruiura social c noral da
civilizaao Ocidcnial. Pacios aarcnicncnic isolados
virian a icr una significaao quc os conicnorancos
nao crcclian. Assin, no ncsno ano cn quc Coricz
siiiava a cidadc do Mcico, Luicro qucinava cn
Wiiicnlcrg a lula do Paa. Havia no ar, con a surrcsa
das dcscolcrias, un csiriio dc rcnovaao c dc rcvolia,
rccursor dc novas idcias c dc Ioncns novos. Por cssa
coca concava a csircncccr o cdificio quc a cncrgia
lusiiana lcvaniara, rcalizando o sonIo anlicioso do
Honcn" dc Sagrcs.
Na roria ndia Poriugal foi cnconirar o noiivo dc
dccadcncia dc scu odcrio. A dcrroia na frica, a noric
dc D. Sclasiiao, a grandc crda dc Ioncns or ocasiao
dcssas luias, cnfraqucccran o rcino quc lIc scniia
cscaar a colnia asiaiica iao coliada. A uniao con a
65
EsanIa, a crcsccnic influcncia da Inquisiao, nais
odcrosa do quc nunca no rcinado dc Fclic II,
conlciaran a olra dc dcconosiao quc lcniancnic sc
rcarava. Nos uliinos anos do rcinado dc D. Joao III o
csialclccincnio dcfiniiivo da Inquisiao ja fora o inicio
da dccadcncia quc sc agravou raidancnic duranic os
govcrnos succssivos dc scu ncio c dc scu irnao.
A siiuaao oliiica, cada vcz nais iurlada, iinIa
lcvado raidancnic o ais anarquia c crda da
indccndcncia; cn 1580 Fclic dc EsanIa ionava
ossc dc Poriugal. cra rci dcssc rcino. Esic Iavia iido,
diz Concsiaggio, cinco rcis no csao dc dois anos, faio
raro, ialvcz unico. E arccc quc Dcus crniiiu
nudanas iais ara casiigar a naao, orquc iodos os
cinco arruinaran os scus olrcs sudiios. D. Sclasiiao
or ousadia, D. Hcnriquc or irrcsoluao, os
govcrnadorcs or ncdo c arcialidadc, D. Aninio or
iirania c D. Fclic clas arnas".
Coniando o nuncro dc forialczas csalIadas or
ioda a conquisia, Poriugal arccia invcncivcl, nas na
rcalidadc sc cnfraqucccra clo alargancnio do cano dc
aao. A qucda isolada dc un dcsscs laluarics, sc nao
iinIa grandc inoriancia sol o onio dc visia niliiar,
cra, cnircianio, una lrccIa no rcsiigio oriugucs. Por
ouiro lado o dcclinio do incrio colonial cra
aconanIado cla dccadcncia da nciroolc. A naao
oriugucsa, corronida clo luo c cla dcsnoralizaao
dos cosiuncs, crdia, ouco a ouco, a sua riniiiva
viialidadc. Os govcrnos, dcsoiicos c incaazcs, so
conscrvavan a aniiga cncrgia ara susicniar a
Inquisiao.
66
A adninisiraao ncirooliiana solrciudo a
adninisiraao local nas colnias cricliiava cn iodas
as ouiras funcs govcrnancniais. Os rcrcscnianics do
odcr rcal, longc da fiscalizaao discilinar dc Lisloa,
ocuavan-sc rincirancnic dos rovcnios cssoais dos
cargos quc ocuavan. O adrc Vicira dizia quc a alavra
furiar sc conjugava dc iodos os nodos na ndia
oriugucsa. No Drasil avaliavan-sc os ncriios dos
govcrnadorcs clas rcndas quc cnviavan nciroolc, c
csia sc ounIa a qualqucr auncnio dc dcscsa, ncsno
roduiiva. Os funcionarios sucriorcs, or un aluso
iolcrado, nonoolizavan quasc iodo o concrcio. o
rorio clcro ncrcadcjava. Dai dcsordcns c confliios quc
airasaran scnsivclncnic o dcscnvolvincnio colonial.
Soncnic cn 1666 dc o govcrno oriugucs roilir o
ccrcicio dcssc concrcio, c nuiio nais iardc, no rcginc
onlalino, foi iniroduzida a rcforna lcncfica quc
auncniou a duraao das funcs adninisiraiivas ara
os cargos dc uliranar. VinIa airasada, orcn; o nal ja
csiava arraigado, ara quc o curassc, o dcsoiisno
csclarccido" dc quc falava Ponlal. Sc os cIcfcs cran
vcnais c cculaiarios, os sulordinados rinavan cla
ignorancia, csccialncnic os dc origcn crioula. Quanio
ao colono, aaiico c sulnisso, ouca rcsisicncia ofcrccia
ao jugo govcrnancnial. So o scniia cn ioda a sua fora
nos ccniros dc oulaao; no inicrior do ais a disiancia
c o dcscrio o roicgian.
dissoluao cn Poriugal, associavan-sc a niscria c
a fraqucza, colrindo-sc con as fornulas dc una
rcligiosidadc fcrvcnic, cono a olrcza c a dclilidadc sc
cncolrian sol as aarcncias do cslcndor c sol a
linguagcn da onioicncia", dissc nagnificancnic
Alcandrc Hcrculano. A inoralidadc rcinava cn ioda a
67
aric, solrciudo cnirc o clcro. os nosiciros susicniavan
cn luo nancclas c filIos, nanicndo cusiosas c ncdias
cavalgaduras, con avcs c cacs dc raa". A socicdadc
vivia cn iniina nisiura con nouros c ncgros, uns
forros, ouiros cscravizados. O iralalIo scrvil dos
cscravos da frica susicniava a agriculiura, nas a
cscravidao ninava o organisno social, cono cn ioda a
aric ondc cisiiu. Os scnIorcs favorccian os
ajuniancnios ara auncniarcn o nuncro dc crias; os
filIos dc cscravos aic a icrccira ou quaria gcraao,
cnlora laiizados, cran narcados na cara con un fcrro
cn lrasa ara sc vcndcrcn; o casiigo nais conun cra
qucina-los con iics accsos, ou con ccra, ioucinIo ou
ouiras naicrias dcrrciidas...
Ncssc aviliancnio c ncsscs Iorrorcs concou a
dcsaarcccr o oriugucs Icroico do scculo XV,
fraguciro, alsicnio, dc inaginaao ardcnic, rocnso
ao nisiicisno", quc criara o iio crfciio do Ioncn
avcniurciro, audacioso c sonIador, livrc, scn rcluos
ncn cufcnisnos dc linguagcn, cono inaginanos os
quc iniou Nuno Conalvcs no rcialulo dc Sao Viccnic.
(26}. Os individuos aos oucos crdian a durcza da
riniiiva icncra. A ndia ja os csgoiara con os scus
cncanios c dcsiluscs, dura cscola dc fcrocidadc lruial,
dc colia voraz, dc luuria Iircina, ondc a nocidadc
oriugucsa sc ia cducando nos vicios c crincs da
scduao asiaiica.
Por cssc ovo ja gafado do gcrncn dc dccadcncia
concou a scr colonizado o Drasil. Fruiificaran
cslcndidancnic os forics ironcos quc rinciro
cIcgaran nova icrra. Mais iardc so cscaaran
dcgcncrcsccncia dc alcn nar os gruos cinicos
68
scgrcgados c aurados or una ncsiiagcn aroriada.
Foi o caso dc Piraiininga cn quc o CaninIo do Mar
rcarou c faciliiou ara a fornaao do nanaluco cssc
ccniro dc isolancnio", da icoria dc Moriiz Wagncr.
Ouiros nuclcos dc oulaao, cono a caiiania dc
Duaric CoclIo, nais civilizada, c a DaIia, scdc do
govcrno ccniral, sc ligavan unlilicalncnic ao
organisno docniio c cnfraquccido da nciroolc. Nao
vivian, ara assin dizcr, dc vida roria; a roinidadc
da Euroa, o inicrcanlio concrcial, a influcncia dircia
da adninisiraao ccniral, nil faiorcs cinicos c
cconnicos solidarizavan cssas colnias con o riino
viial do vclIo rcino, ora aucrrino, ora cslanjador dc
riquczas, nas no caninIo faial ara a vclIicc.
Cono da Euroa do Fcnascincnio nos vicra o colono
riniiivo, individualisia c anarquico, avido dc gozo c
vida livrc vcio-nos cn scguida o oriugucs da
govcrnana c da fradaria. Foi o colonizador. Foi o nosso
anicassado curocu. Ao rinciro coniaio con o
anlicnic fisico c social do scu cilio, novas influcncias,
das nais variadas csccics, dclc sc aodcrarian c o
iransfornarian nun cnic novo, ncn igual ncn difcrcnic
do quc ariira da nac-airia. Doninavan-no dois
scniincnios iiranicos. scnsualisno c aiao do ouro. A
Iisioria do Drasil c o dcscnvolvincnio dcsordcnado
dcssas olscsscs suljugando o csiriio c o coro dc
suas viiinas. Para o croiisno cagcrado coniriluian
cono cunliccs ja disscnos ircs faiorcs. o clina, a
icrra, a nulIcr indigcna ou a cscrava africana. Na icrra
virgcn iudo inciiava ao culio do vicio scual. Ao findar o
scculo das dcscolcrias o quc salcnos do cnlriao dc
socicdadc cniao cisicnic c un icsicnunIo dos
dcsvarios da rcocuaao croiica. Dcsscs cccssos dc
69
vida scnsual ficaran iraos indclcvcis no caracicr
lrasilciro. Os fcnncnos dc csgoiancnio nao sc liniian
s funcs scnsoriais c vcgciaiivas; csicndcn-sc aic o
doninio da inicligcncia c dos scniincnios. Produzcn no
organisno criurlacs sonaiicas c siquicas,
aconanIadas dc una rofunda fadiga, quc facilncnic
iona asccios aiologicos, indo do nojo aic o odio. Por
ouiro lado, cono dcrivaiivo dcssa aiao, ouiro
scniincnio surgia na alna do conquisiador c ovoador,
ouiro scniincnio cicnuanic na sua csicrilidadc
naicrialisia. a fascinaao do ouro, cclusiva cono una
nania. Tio rcrcscniaiivo c iiorcsco da caliaao a
quc cIcgaran cssas aics violcnias, foi Sclasiiao
PinIciro Faoso, landciranic aulisia. Vindo dc Sao
Paulo, crcorrcu con a coniiiva dc canaradas c
cscravos indios c ncgros os scrics do Noric c Nordcsic,
dciando or ioda a aric un rasio sanguinolcnio c una
lcnda dc riqucza. AconanIava-o un lando dc
nucanlas, con qucn iinIa inuncros filIos. Una vcz,
duas dcsias, causias clo caninIo nonianIoso,
cairan dcsfalccidas lcira da csirada. O scrianisia
nandou-as dcscnIar clo rcciicio alaio, ois nao
qucria dcia-las vivas ara nao scrvircn a ouircn". Tcvc
fana dc riquissino, con as lorracIas c surrcs scnrc
cIcios dc ouro. cran as suas arrolinIas", dizia.
Dcnoninaran-no o rci do Ouro c da Voluia.
Na luia cnirc csscs aciiics scn ouiro idcal, ncn
rcligioso, ncn csiciico, scn ncnIuna rcocuaao
oliiica, iniclcciual ou ariisiica criava-sc clo dccurso
dos scculos una raa irisic. A nclancolia dos alusos
vcncrcos c a nclancolia dos quc vivcn na idcia fia do
cnriquccincnio no alsorio scn finalidadc dcssas
aics insaciavcis sao vincos fundos na nossa
70
sycIc racial, aics quc nao conIcccn ccccs no
liniiado vivcr insiiniivo do Ioncn, nas aqui sc
dcscnvolvcran dc una origcn aiogcnica rovocada
scn duvida cla auscncia dc scniincnios afciivos dc
ordcn sucrior. Foi na caliaao dcsscs insiinios quc sc
fornou a ainosfcra csccial cn quc nasccu, vivcu c
rolifcrou o Ialiianic da colnia.
Do cnfraquccincnio da cncrgia fisica, da auscncia ou
dininuiao da aiividadc ncnial un dos rcsuliados
caracicrisiicos nos Ioncns c nas colciividadcs c scn
duvida o dcscnvolvincnio da rocnsao nclancolica.
Post cotum unmu trstc, ns guus qu cuntut, afirnava
o vclIo adagio da ncdicina. c o colaso", dos ncdicos,
dcrcssao fisica c noral, assagcira cn ccrias condics
nornais, coniinua nos casos dc cccssos rcciidos. No
Drasil a irisicza succdcu inicnsa vida scual do
colono, dcsviada ara as crvcrscs croiicas, c dc un
fundo accniuadancnic aiavico. Por sua vcz a colia c
una cniidadc norlida, una docna do csiriio, con
scus sinionas, suas causas c cvoluao. Podc alsorvcr
ioda a cncrgia siquica, scn rcncdios ara o scu
dcscnvolvincnio, scn cura ara os scus nalcs. Enirc
nos, or scculos, foi aiao insaiisfciia, convcriida cn
idcia fia cla roria dcccao quc a scguia. Alsorvcu
ioda a aiividadc dinanica do colono avcniurciro, scn
quc nunca lIc dcssc a sacicdadc da riqucza ou a sinlcs
iranquilidadc da ncia aiingida.No anscio da rocura
afanosa, na dcsilusao do ouro, cssc scniincnio c
ianlcn nclancolico, cla inuiilidadc do csforo c clo
rcssailo da dcsilusao.
Luuria, colia. nclancolia. Nos ovos, cono nos
individuos, c a scqucncia dc un quadro dc sicoaiia.
71
alaiincnio fisico c noral, fadiga, inscnsililidadc, alulia,
irisicza. Por sua vcz a irisicza, clo rciardancnio das
funcs viiais, iraz o cnfraquccincnio c alicra a
oidaao das cclulas, roduzindo nova agravaao do nal
con o scu coricjo dc agiiacs, lanurias c convulscs
violcnias. Influcncia do clina, dos Ialiios dc vida, da
alincniaao, ou do lon ou nau funcionancnio das
glandulas cndocrinicas, quc a cicncia conca a csiudar?
O faio c quc Ia ovos alcgrcs c ovos irisics. Nun
ncsno ais, cn alicrnancias dc luz c sonlra sc
succdcn os dois csiados dc csiriio. Canoncscs
sorridcnics c fclizcs da Andaluzia, ao lado da raa dura c
sonlria das Asiurias; CIins do Noric, scrios c rcflciidos,
CIins do Sul, alcgrcs cono crianas; Provcnais,
dcscuidados, alradorcs, vilranics cono cigarras, c
Drcics, nisiicos, rcconccnirados, sonIadorcs.
Ducllc diria quc as difcrcnas dc clina clican as
varias nodalidadcs dc icncrancnio. Paiscs dc luz c
calor influindo na sicologia das oulacs; ncvoas c
cscuridao dc invcrnos rigorosos dando una fciao
irisionIa aos Ioncns dc icrras frias. No Drasil, o vcu da
irisicza sc csicndc or iodo o ais, cn iodas as
laiiiudcs, acsar do cslcndor da Naiurcza, dcsdc o
caloclo, iao ncsiiado dc indio da lacia anaznica c
dos scrics calcinados do Nordcsic, aic a
inassililidadc soiurna c anuada do Paulisia c do
Minciro. Dcsiacan-sc soncnic ncssc fundo dc grisalIa
nclancolia o CaucIo fronicirio, nais csanIolado, con
un folclorc cavalIcircsco lcvcncnic nuanado dc
saudadc quc o aconanIa nas corrcrias rcvolucionarias
c o Carioca, ja roduio dc cidadc grandc c nariiina,
cn coniaio con o csirangciro c cnircguc ao lazaronisno
72
do anlicnic.
Ha ovos irisics c ovos alcgrcs. Ao lado da
iaciiurnidadc indifcrcnic ou sulnissa do Drasilciro, o
Inglcs c alcgrc, acsar da falia dc vivacidadc c da
aarcncia; o Alcnao c jovial dcniro da discilina
incrialisia quc o csiandardizou nun so iio; iodos os
Nordicos da Euroa rcsiran saudc c cquililrio
saiisfciio. O nosso rorio anicassado dc Poriugal,
caniador dc fados saudosos, cnanorado c osiiivo, c un
scr alcgrc quando conarado con o dcsccndcnic
iroical, viiina da docna, da alida indifcrcna c do
vicio da cacIaa. A ocsia oular, as lcndas, a nusica,
as danas, rcvclan a olscssao nclancolica quc so
dcsaarccc con a rcocuaao anorosa ou lasciva.
Luccocl, quc or aqui andou cn rinciio do scculo
assado, noiou con csiranIcza cssc cndor das
oulacs. Todos arcccn dc lingua aiada diz o
viajanic; nao Iavia lrinqucdo dc ncninada,
vivacidadc dc raazcs, griiaria ruidosa dc gcnic nais
cnirada cn anos. O rinciro griio gcral quc ouvi no Fio
foi no anivcrsario da rainIa, cn 1810. Scguiu-sc a un
fogo qucinado ncsia ocasiao, c foi un viva alafado, nao
frio, orcn iinido. arccia crguniar sc odia scr
rcciido".(27}
Sc assin cra na caiial do ais, ondc ja sc insialara
ioda una coric curocia, c facil inaginar o asccio das
oulacs rovincianas, unas cn lcna dccadcncia,
ouiras cirificadas na inolilidadc colonial quc alias
ouco sc difcrcnava do airaso rofundo da roria
nciroolc.
Dcsdc os icnos rinciros, olscrva Caisirano, a
73
fanilia lrasilcira icvc cono susicniaculo una irica
inuiavcl. ai soiurno, nulIcr sulnissa, filIos
aicrrados. Ncssc anlicnic sc dcscnvolvia a irisicza do
nanaluco, do nazonlo, do rcinol, alafado na
ainosfcra csada da colnia. O oriugucs iranslaniado
so cnsava na airia d'alcn nar. o Drasil cra un
dcgrcdo ou un urgaiorio. Frci Viccnic do Salvador, nos
rinciros anos scisccniisias, quciava-sc dc quc os
ovoadorcs nao so os quc dc la vicran, nas ainda os
quc ca nasccran... usan da icrra nao cono scnIorcs
nas cono usufruiarios, so ara a dcsfruiarcn c a
dciarcn dcsiruida". Con cssa ncnialidadc, o
ovoancnio sc fazia dc advcnas dc assagcn, quc sc
considcravan viiinas da soric ou do cilio, irriiados ou
csiucdificados, vivcndo una vida vazia c nonoiona. O
ncsiio, ja acosiunado coniingcncia do scriao, do
crigo, do clina, liniiava o csforo ganancia dc
cnriquccincnio facil, ou oligania dcscnfrcada, scn
ncnIuna ouira sinaiia Iunana nais clcvada. Nada
iao scco c arido cono un docuncnio dcssas cocas. En
ncnIun sc cnconira o infornc, ou o dcsalafo, quc alrc
una clarcira ara a visao do cnic dc carnc c osso quc
nascia, luiava c norria no solo indifcrcnic. Dois grandcs
fcnncnos, acnas, cn scculos, arcccn indicar o
alvorcccr dc algun scniincnio nacional. a luia conira o
invasor Iolandcs c a cansao gcografica do novincnio
dc gado c das landciras. No rinciro, considcracs
naicriais solrcujavan os vislunlrcs dc rcvolia
naiivisia, dcsdc a inicrvcnao dos judcus c crisiaos-
novos na origcn da luia aic os lanos cncolcrios dc
Joao Fcrnandcs Vicira. No fcnncno do landcirisno
iudo nos dcnonsira quc a rcocuaao unica do
scrianisia cra a aquisiao dc riqucza, o dcscnvolvincnio
74
dc scu ncgocio cn cscravos cnquanio nao aflorava o
ncial, c quando csic surgiu, con clc fcncccran as
landciras. Nao sc lIc cnconira o ninino acgo olrc
vila iraiiningana dondc ariia. Uns voliavan cla
airaao insiiniiva do ninIo, nais iardc ouiros sc
afazcndavan cn icrras longinquas, nos laiifundios
asioris do scriao, ou junio s ninas quc os iinIan
airaido c fiado. Do anor ao iorrao naial, ncn una
unica alavra, ncn un so gcsio. No scculo da
indccndcncia noric ancricana, c anics da sua
roclanaao, ainda nao Iavia o Ancricano, nas Iavia
os Virginianos, os FIodc Islandcrs, os Carolinianos,
cricnccnics s rcscciivas rovincias. WasIingion
quando sc rcfcria Virginia dizia scnrc. a ninIa
airia". Nunca sc soulc quc Fcrnao Dias Pacs disscssc
da Caiiania dc Sao Viccnic. a ninIa icrra". Era un
sinlcs sudiio do rci dc Poriugal, scn nonc quc o
classificassc gcograficancnic. Ncn ncsno o Drasilciro
cisiia ncssc criodo inicial. VinIa-lIc o nonc da laluia
do au-lrasil, cono c carvociro o lcnIador quc roduz
carvao dc nadcira.
Ao findar o scculo XVIII c nos rinciros anos do
scculo scguinic, ja iinIanos cIcgado a un dos onios
culninanics do nosso dcscnvolvincnio Iisiorico. O ais
ia scarar-sc da nac-airia. Ainda nao sc fornara a
naao; acnas a socicdadc, cono sinlcs agloncraao
dc nolcculas Iunanas. Concava, no cnianio, a sc
afirnar a conscicncia gcografica, quc fiava c dcliniiava
o icrriiorio. Eanincnos as condics, cn quc sc ia
consiiiuir o lao social dcicrninando o crcscincnio, os
novincnios c o agruancnio das oulacs.
Por cssa coca, nos ccniros nariiinos, dc
75
Pcrnanluco ara o Noric, divcrsos iios cinicos
coniriluian ara a fornaao coniinua do Drasilciro quc
iria surgir, ja cn 1817, nas luias da cnanciaao
oliiica. Havia os curocus, os lrancos ja nascidos no
Drasil, os nulaios dc iodas as nuanas, os nanalucos
cruzados do lranco c do indio cn iodas as suas
varicdadcs, os indios doncsiicados quc cran os caloclos
do Noric, os ndios ainda sclvagcns quc cran os iauias,
crioulos da colnia, os africanos forros ou cscravos, c
finalncnic, os ncsiios, classc inuncravcl dos quc
ncdiavan cnirc os indios c os ncgros. No analgana dc
iodas cssas corcs c caracicrcs sc insiiiuia na cvoluao
da raa o rcino da ncsiiagcn.
Os lrancos nascidos no Drasil vinIan das vclIas
fanilias da arisiocracia rural; dizian-sc alguns
dcsccndcnics dos riniiivos donaiarios, iinIan grandc
orgulIo ncssas asccndcncias c rcgavan con algun
ridiculo a roria inoriancia. Eran os roriciarios
dos grandcs cngcnIos ondc a vida lIcs corria quicia c
indolcnic. Faio conun cra a lasiardia quc a cscravidao
dcscnvolvia; ara corrigi-lo, funcionava frcqucnicncnic
a roda dos cnjciiados quc insiravan oulaao un
carinIo quasc sucrsiicioso.
O nulaio dcsrczava o nanaluco; rcicndia
cricnccr classc dos lrancos c vangloriava-sc cn nao
icr arcnics indios. Scniia a sua infcrioridadc cn
rclaao ao lranco, dcsdc quc csic lIc cra sucrior cn
riqucza; cIcgava a sc IunilIar dianic dc ouiros nulaios
nais ricos ou dc nclIor condiao social. Podia cnirar
ara as ordcns sacras c scr nagisirado. lasiava-lIc un
aicsiado dc sanguc lino, ncsno quc a aarcncia
dcsncniissc o ccriificado. Kosicr dc qucn cirainos
76
csics dados narra o caso dc un rcio a qucn
crguniou sc ccrio caiiao-nor cra nulaio(28}. Era,
orcn ja nao c" foi a rcsosia, acrcsccniando a filosofia
do ncgro vclIo. Pois un caiiao-nor odc scr nulaio?".
Os rcgincnios dc nilicianos cIanados rcgincnios dc
nulaios iinIan oficiais c raas dc iodos os naiizcs,
rccusando-sc orcn o alisiancnio aos lrancos. O
coroncl dc un dcsscs rcgincnios do Fccifc foi a Lisloa c
dc la voliou con a ordcn dc Crisio. Nao cran raros os
casancnios cnirc lrancos c nulaios solrciudo cnirc
curocus c nulIcrcs dc cor quc ossuisscn algun doic.
Drasilciros, ricos ou dc alio nascincnio, rcclian cn
rcgra cssas alianas, dcsdc quc o sanguc ncsiio fossc
nuiio visivcl, acrcsccnia Kosicr, con nalicia.
Manalucos, Iavia nais no scriao crnanlucano. Eran
nais lclos do quc os nulaios, solrciudo as nulIcrcs.
Na indccndcncia do caracicr, na rcugnancia cla
adulaao ao lranco, nosiravan a nolrcza da
asccndcncia livrc dos dois lados. O indio doncsiicado
cra cn gcral, con as suas viriudcs conIccidas, o
scriancjo, corajoso, sinccro, gcncroso, Iosiialciro o
iio classico da caaiinga do Nordcsic. O indio sclvagcn
aarccia longc do liioral, nas roinidadcs do
MaranIao. O rcsio, cra o ncgro africano ou crioulo.
Prolifcrando cn iodas as varicdadcs do cruzancnio, so o
ncgro uro, forro, iinIa o orgulIo Iunildc da sua raa.
ncgro sin orcn dirciio" dizian. Os crioulos ossuian
os scus rcgincnios cclusivos cn quc oficiais c soldados
cran iodos rcios. Eran os Hcnriqucs, conscrvando no
nonc a iradiao dc Hcnriquc Dias, dos icnos da
invasao flancnga. O ncgro caiivo cra a lasc dc nosso
sisicna cconnico, agricola c indusirial c cono quc cn
rcrcsalia aos Iorrorcs da cscravidao, criurlou c
77
cnvcncnou a fornaao da nacionalidadc, nao ianio cla
ncscla dc scu sanguc cono clo rclaancnio dos
cosiuncs c cla dissoluao do caracicr social, dc
conscqucncias ainda incalculavcis.
Dc iodos os ccniros nariiinos da colnia foi, orcn,
Fccifc o ncnos influcnciado clo ncsiio. Alcn das
iradics do scu nuclco arisiocraiico, una nuncrosa
colnia curocia, cn quc solrcssaian os Inglcscs,
conscrvava-lIc o asccio ncirooliiano, lcnlrando
ouiras cocas dc riqucza c civilizaao. Ao sc aroinar o
viajanic das icrras laias c dos coqucirais do Fccifc c
das colunas dc Olinda, a aisagcn roduzia-lIc una
agradavcl inrcssao, con a casaria lranca das cIacaras
cn ncio dos laranjais vcrdc-cscuros. So ao
dcscnlarcar, no calor do ncio dia, iinIa a surrcsa das
ruas cIcias dc ncgros, dando cidadc una aarcncia
sonlria c irisionIa. Frcqucnicncnic, aninava-as a
cIcgada dos navios ncgrciros da cosia d'frica, cilindo
cn lcna rua o csciaculo asqucroso da vcnda dc
cscravos. Honcns c nulIcrcs, cn conlcia
roniscuidadc, scninus, sc csicndian clas caladas ou
sc acocoravan no cIao, indifcrcnics, nasiigando
cdaos dc cana(29}. Dc longc sc scniia o cIciro acrc
dcssa nuliidao africana, cn gcral colcria dc usiulas
rcugnanics. So ao cair da iardc aarccian nas ruas, a
asscio, as fanilias. Sanio Aninio do Fccifc, a cidadc
ccniral, iinIa ruas largas c casas grandcs, con lojas no
rcs do cIao. Pclas janclas das casas laias surrccndia-
sc a iniinidadc da vida cascira, con nulIcrcs quasc
nuas, dciiadas clas csiciras das salas c alcovas.
Kosicr inrcssionou-sc cla oulcncia c inoriancia
da cidadc. Pcrnanluco coriava solrciudo algodao
78
ara a Inglaicrra c aucar ara Poriugal. Airiluiu o scu
rogrcsso c lcn csiar ao govcrno do caiiao gcncral
Caciano Pinio dc Miranda Monicncgro, quc julgava
adninisirador rudcnic c firnc. Nuna fcsia clcganic a
quc assisiiu o viajanic inglcs, no arralaldc do Poo da
Pancla, cn ncio das danas c alcgria das noas
aarcccu o caiiao-nor, anavcl, razcniciro. A sua
rcscna, orcn, fcz calar as risadas, c o lailc
coniinuou solcnc, nun nurnurio dc rcsciio. A Kosicr
cscaaran, no cnianio, os sinionas dc cfcrvcsccncia
naiivisia, quc vicran clodir nais iardc na rcvoluao
dc 1817. O govcrno dc Caciano Pinio icrninou ai
vcrgonIosancnic cla fuga do Caiiao gcncral.
Ao Sul, ouiros ccniros sociais cran, cla assisicncia
das alias auioridadcs adninisiraiivas, a DaIia c o Fio.
Mais do quc no Noric, nclas doninava o nal da
cscravidao.
Na rincira, nuna oulaao dc 80.000 alnas, so
una icra aric cra dc lrancos c indios; o rcsio
conunIa-sc dc ncgros c nulaios. A cidadc, sol o sol
radioso dos iroicos, cra un Iorrivcl noniuro quc dcvia
cncsiar aic o nar alio, cono a Lisloa dc Dyron. Pcla
cscara alruia colcavan 38 ladciras, ruas c viclas,
csirciiissinas, or ondc dificilncnic assava una scgc.
Casas agaioladas dc quairo c cinco andarcs, cn gcral do
scculo XVII, forradas dc urucna, cnsonlravan c
alafavan as ruas con os longos lcirais c as salicncias
das roiulas. una dclas sc cIanava rua Dirciia da
Prcguia, cono un cigrana. Nos ircs ncrcados da
cidadc, as ncgras vcndian cic, carnc noqucada,
lalcia no icno da csca, c una infindavcl colcao dc
carurus, vaiaas, ningaus, anonIas, acaas, acarajcs,
79
alacas, arroz dc coco, fcijao dc coco c as infiniias
qualidadcs dc quiiuics laianos, alguns dos quais, dizia o
cronisia, oiinos clo asscio ara ionar ara
voniiorios". Junio aos ncrcados, cn casinIolas
cqucnissinas c sonlrias, noravan as quiiandciras.
Nas noiics dc calor unido, dos anianais quc dc un
lado ccrcavan a cidadc, sulia un fornidavcl coaar dc
cnorncs lairaquios crgucndo un alarido dc cacs dc fila.
Nas fonics dc agua inura Iavia diariancnic lrigas dc
ncgros quc ai liquidavan a onia dc faca rusgas or
causa da aanIa do liquido ou qucsics dc inicrcssc c
anor con a olicia c con os galcs quc concorrian aos
cIafarizcs.
A vida dissoluia do africano c do ncsiio invadia a
nclIor socicdadc. Tudo sc fazia ncssc alandono
dcslciado c corronido quc c a raga da cscravidao. O
irajc ordinario das nulIcrcs, no inicrior das casas, cra
una sinlcs saia or cina dc una canisa, cn gcral da
nais iransarcnic nussclina, nuiio ornancniada c
lordada. Muiio larga no cscoo, ao ncnor novincnio
caia dc un dos onlros, ou ncsno dos dois, dcscolrindo
scn udor os scios(30}.
Nas grandcs fanilias airicias un dos luos consisiia
no scquiio dc rcias c nulaias quc ccrcavan as
scnIoras lrancas quando saian ara as rocisscs.
Quinzc ou vinic cscravas aconanIavan as sinIas
noas, vcsiidas dc ricas saias dc cciin, canisas dc
canlraia ou cassa finissina, colcrias dc joias dc ouro,
cordcs, ulsciras, colarcs, lracclcics c larangandas. O
lando crcorria, cniao, o lalirinio dc lccos, iravcssas c
ruclas, rcquclrado c guizalIanic cono un cordao
carnavalcsco.
80
O nal, orcn, roia nais fundo. Os cscravos cran
icrrivcis clcncnios dc corruao no scio das fanilias. As
ncgras c nulaias vivian na raiica dc iodos os vicios,
Dcsdc crianas(31} diz VilIcna concavan a
corroncr os scnIorcs noos c ncninas dando-lIcs as
rinciras lics dc lilcriinagcn. Os nulaiinIos c crias
cran crniciosissinos. Transfornavan as casas,
scgundo a crcssao consagrada c jusia, cn vcrdadciros
aniros dc dcravaao. Muiios scnIorcs, or ncro
dcslcio, conscrvavan nas noradias da cidadc dczcnas c
dczcnas dc nulaios c ncgros, cn conlcia ociosidadc,
clo sinlcs faio dc ai icrcn nascido. Da roniscuidadc
surgia ioda a soric dc alusos c crincs. ScnIorcs
anasiavan-sc con cscravas, dcsrczando as csosas
lcgiiinas, c cn rovciio da dcsccndcncia lasiarda;
ouiros nao casavan, agarrados ao vicio dc alguna
Iaria quc os scqucsirava, ciuncnia c dcgradanic, or
una vida ioda; cclcsiasiicos consiiiuian fanilias con
ncgras c nulaias, con inuncros filIos a qucn dciavan
cn Icrana as nais lclas roricdadcs da icrra. Os
cscravos vclIos c docnics orcn, jogavan-nos rua,
ara ncndigarcn o susicnio. A cscravidao, cnfin, con
iodos os scus Iorrorcs.
O Fio or cssa coca ouco sc difcrcnava da DaIia.
Un icsicnunIo inicligcnic (dc 1808} nos da o quadro
vivo da cidadc c do anlicnic social, cIcgada do
Princic Fcgcnic(32}. A rcscna da coric, aniiquada,
olrc, dcsnazclada, inrinia aos difcrcnics asccios da
vida flunincnsc o ion caricaiural, quc or iao longos
anos caracicrizou o ccrcnonial nonarquico no Drasil.
A rincira inrcssao quc icvc Luccocl foi dc quc o
Fio cra, una das nais inundas associacs dc Ioncns
81
dclaio dos ccus". Fango, viajanic alcnao quc aqui
csicvc cn 1819, noiou logo ao dcscnlarcar o cIciro
cnciranic, adocicado, quc calavan as ruas cIcias dc
ncgros carrcgando fardos, no calor inicnso.
A cidadc liniiava-sc arca laia c anianosa quc
cnccrravan os norros do Casiclo, Sanio Aninio c Sao
Dcnio, scguindo-sc cla rua dos Darlonos, Cuarda
VclIa, Sao Joaquin c Vallongo. Alcn, c incdiaiancnic,
concava a naia. Da Cloria a Doiafogo ia-sc or un
irilIo dc aninais, c a alia vcgciaao cncolria no irajcio a
visia do nar. No cano dc Sao Crisiovao caava-sc c cra
facil crdcr-sc o caninIo. Na aric Ialiiada, cn ccrca
dc 4.000 casas, rcsidia una oulaao dc ccrca dc
60.000 alnas, ou dc 43.000, rcfcrc ouiro viajanic(33},
c dclcs 40.000 cran ncgros. Fuas csirciias c cn gcral
cn linIa rcia, caladas dc graniio, corrcndo clo ncio a
sarjcia das aguas; noiic, nal as aluniavan as
lanarinas dos oraiorios c nicIos. Nas lojas
rcdoninavan os loiicarios c os droguisias. Pclas ruas
circulava una iiorcsca ncscla dc iranscunics,
solrcssaindo os ncirinIos, curvando-sc c iirando os
sujos cIacus dc lico, sclosos, dc ioc rcio. Ao lado dc
un carro dc lois, cIiando, assava una cadcirinIa dc
scnIora rodcada dc una nuliidao dc ncndigos
andrajosos, cnirc os quais nao cra raro vcr-sc algun
oficial dc nilicias, ianlcn dc nao csicndida. s vczcs
assavan csiranIas figuras dc cscravos dc nascara dc
fcrro, con quc os unian do vicio da cnlriagucz. Dc
ioda cssa nisiura dc corcs, dc linguas, dc irajcs, sulia
no ar vilranic dc sol una alia vozcria, aconanIando
as coniinuas salvas dos forics da laia ou o foguciorio
das fcsias dc igrcja, quasc diarias. Suliiancnic, un
rclulio. ajoclIavan-sc iodos. Era a scgc rcal,
82
lalouando-sc nas corrcias, uada or duas nulas dc
arrcios rcncndados, guiados or un lacaio dc lilrc
gasia c dcsloiada. Dcniro, o sorriso loquialcrio, dc
adcnoidiano, do Princic Fcgcnic. Nas Ioras qucnics,
csvaziava-sc a rua. so ncgros assavan. Luccocl iinIa a
inrcssao dc csiar nuna cidadc da frica. A roorao
dos lrancos ara a gcnic dc cor cra dc 1 ara 9, avaliava
Fango(34}.
O asccio da gcnic cra dcsagradavcl. O clina qucnic,
a falia dc asscio, a carnc dc orco, roduzian icrrivcis
docnas dc clc; nas nulIcrcs, a rcclusao nas alcovas
scn ar cnalidccia raidancnic o rosio nais
cncaniador do nundo. aos dczoiio anos aiingian a una
naiuridadc conlcia, rccursora dc una cccssiva
corulcncia con quc aos irinia sc iransfornavan cn
vclIas cnrugadas.
Na vida social sc noiavan alguns iraos cculiarcs
quc o viajanic airilui dissoluao dos cosiuncs. Poucos
sc rcocuavan con os nais conczinIos rinciios da
vcrdadc, da roricdadc ariicular ou das viriudcs
doncsiicas. A vida dc un Ioncn ouco valia. or un
aiacao un caanga sc incunlia do dcsaarccincnio
dc qualqucr dcsafcio. Ncn ncsno olscrva o inglcs
sc rccorria a cssa sonlra da viriudc quc c a Iiocrisia.
E cssa, acrcsccnia, a inrcssao gcral quc sc icn; as
ccccs cisiian, rcsciiavcis, cono cn ioda aric,
nas cn gcral cra grandc a roorao dc caracicrcs
duvidosos, con visivcl rcdisosiao ara o nal. Escolas
ullicas nao Iavia, ncn qualqucr ouiro csialclccincnio
ara a insiruao das crianas. Esias arcndian a lcr
nas lojas dos ais, con os caiciros quc a invasao
franccsa fizcra cnigrar dc Poriugal. Nos colcgios
83
cclcsiasiicos ouco nais sc cnsinava aos quc sc
dcdicavan carrcira clcrical. Cono alincnio csiriiual,
ara ioda a oulaao, acnas dois ou ircs vcndcdorcs
dc alfarralios ossuian algunas olras olsolcias dc
icologia ou ncdicina. Dois dcialIcs lcn inglcscs
icrninavan cssc quadro. Nao Iavia cn ioda a cidadc
una so cscova dc dcnics. linavan-nos con os dcdos. E
ionava-sc rac cn alundancia, ara nao scniir o cIciro
da cidadc.
Isolada no scu aliilano, dcfcndida do coniagio
curocu clo CaninIo do Mar, a cidadc dc Sao Paulo,
ainda or cssa coca, vcgciava na indigcncia dc lugarcjo
rovinciano c scrrano. A nincraao landciranic iirara-
lIc o nclIor do sanguc con a cnigraao dos clcncnios
sadios da Caiiania; a csiuida adninisiraao
oriugucsa do scculo XVIII vicra cn scguida alafar c
surinir o quc rcsiava nas oulacs da aniiga
forialcza c indccndcncia. Foi quando os Paulisias sc
larlarizaran dc una vcz, infornava un govcrnador.
Discrsos, cscondidos clas roas, rocurando a solidao
no scu anuo caracicrisiico, vivian dc canjica, inIao c
ia iorrado. Sc algucn, dizia un rclaiorio oficial,
fazcndo viagcn cnconirava or acaso un dcsics, ou lIc
fogc ou fica iao assusiado c rcocuado quc ncn o
cIacu lIc iira c sc lIc diz a ninina alavra dcsconfia c
naia logo".
A vida acanIada, orcn, nao cscaava dissoluao
gcral dos cosiuncs, quc sc gcncralizara or ioda a
colnia. Un oficio do liso do Fio dc Janciro, dc 20 dc
fcvcrciro dc 1761, dirigido ao condc dc Ociras, ja lcvania
un ouco do vcu quc cncolria os cscandalos da
Pauliccia. No colcgio dc Sao Paulo Iavia ncsircs
84
dissoluiissinos cn conculinagcn con disciulos" c ciia
o liso o adrc Manucl dos Sanios quc vivia con o
csiudanic Aninio Josc, dcois clcrigo ianlcn, c o
adrc Ignacio Filciro con o nusico IgnacinIo, c Pcdro
dc Vasconccllos con Joaquin Vclloso, cic., cic. Por
ciuncs lrigaran ullicancnic o adrc Manucl dos
Sanios con o franciscano fr. Manucl dc Sao Doavcniura,
c o adrc Pcdro Darrciros con o corisia Viio dc
Madurcira. Ncssas ccnas disuiavan-sc os favorcs da
cclclrc nulaia Maria Puiiu, ananic do adrc Mariins.
En Sanios, cn Paranagua faios idcniicos sc rcciian.
Sc or cssas landas aarcccssc un visiiador do Sanio
Oficio, as confisscs dc Sao Paulo" scrian dc ccrio iao
curiosas cono as da DaIia c Pcrnanluco.

Trcs scculos iinIan irazido o ais a cssa siiuaao
lancniavcl. A colnia, ao iniciar-sc o scculo dc sua
indccndcncia, cra un coro anorfo, dc ncra vida
vcgciaiiva, nanicndo-sc acnas clos laos icnucs da
lingua c do culio.
Poulaao scn nonc, causia cla vcrninosc, clo
inaludisno c cla sifilis, iocando dois ou ircs
quilnciros quadrados a cada individuo, scn ncnIun
ou ouco acgo ao solo nuiridor; ais olrc scn o
auilio Iunano, ou arruinado cla cloraao
arcssada, iunuliuaria c inconcicnic dc suas riquczas
nincrais; culiura agricola c asioril liniiada c airasada,
nao susciiando das fornidavcis ossililidadcs das suas
aguas, das suas naias, dos scus canos c raias;
ovoadorcs ncsiiados, sunindo-sc o indio dianic do
curocu c do ncgro, ara a iirania nos ccniros liiorancos
85
do nulaio c da nulaia; clina anolcccdor dc cncrgias,
rorio ara a vida dc lalano"; Iicrirofia do
airioiisno indolcnic quc sc conicniava cn adnirar as
lclczas naiurais, as nais ciraordinarias do nundo",
cono sc fosscn olras do Ioncn; ao lado dc un
cniusiasno facil, dcncgrincnio dcsaninado c csicril.
Sao dcsgraas do Drasil.
Un airioiisno fofo,
Lcis con arolas, rcguia,
Fcrrugcn, forniga c nofo;
indigcncia iniclcciual c ariisiica conlcia, cn airaso
sccular, rcflco aagado da dccadcncia da nac-airia;
facilidadc dc dccorar c loquacidadc dcrranada,
sinulando culiura; vida social nula orquc nao Iavia
socicdadc, con as nulIcrcs rcclusas cono nouras ou
iurcas; vida nonoiona c sulnissa, scn os cncanios quc
a ociizan, no avor consianic dos rccruiancnios
forados. csforo individual logo causio cla auscncia
ou cla noric c, cono olscrva Caisirano,
nanifcsiacs colciivas scnrc assagciras, ccriancnic
cla falia dc coocraao iao roria do anicassado
indigcna; disscninadas clos scrics, dc Noric a Sul, as
viriudcs anccsirais. sinlicidadc lcnia na coragcn,
rcsignaao na Iunildadc, Ioncns solrios c
dcsinicrcssados, doura das nulIcrcs.
Mariius, cn 1818, rcgisia nuna agina das suas
Viagcns, a inrcssao quc lIc roduziran na DaIia as
fcsias do Nosso ScnIor do Donfin c as rocisscs da
Caiial. Era, nuna ncscla faniasiica, a ciliao dc
iodos os csiados sociais c dc iodas as raas. Confrarias
das nais variadas corcs lcncdiiinos, franciscanos,
86
augusiinIos, carncliias dcscalos c calcados, fradcs
ncndicanics dc Jcrusalcn, caucIinIos, frciras
rivalizando na nagnificcncia dos vcsiuarios, landciras c
insignias; iroas dc linIa oriugucsas, dc asccio
narcial, c acaias nilicias locais; a gravidadc c unao
dos adrcs curocus, cono quc ciaiicos no cslcndor
da vclIa Igrcja ronana, cn ncio da algazarra dc ncgros
ncios-agaos c dc ircfcgos nulaios. Esciaculo unico
cclana o grandc cicniisia, rcsunindo scculos c
irrcalizavcl ncsno cn Londrcs ou Paris, c cn quc sc
vian, nun dcsfilar dc nagica, rcrcscnianics dc iodas
as cocas, dc iodas as arics do nundo, dc iodos os
scniincnios, a Iisioria inicira da cvoluao Iunana, nas
suas nais alias anlics, nas suas luias nais
acirradas, nos onios culninanics dc suas aics c dc
suas rcsisicncias.
Eluliao fornidavcl do cadinIo no qual sc rcarava
a fornaao dc un Ioncn novo surgindo ara os
iriunfos dc scu dcsiino, ou ara una dcsilusao c un
dcsasirc na rcalizaao dc sua finalidadc Iisiorica c
gcografica.
87

IV

O ROMANTISMO
88

Ncssc organisno rccoccncnic dcaucrado, cosio
s nais variadas influcncias ncsologicas c cinicas, ao
concar o scculo da indccndcncia, nanifcsiou-sc,
cono una docna, o nal ronaniico.
Dcfini-lo ja c susciiar nil duvidas. Cono crcssao
dinanica do csiriio Iunano o ronaniisno c un
fcnncno cicnso c conlco. AconanIa-lo clos
scculos afora c ir Idadc Mcdia, ao ncolaionisno dc
Alcandria, ao laionisno grcgo, assando cla Fcforna
c cla Fcnasccna. Os voluncs da fornidavcl
lilliografia quc dclc sc ocua cncIcrian as csianics dc
una lillioicca. Filosofia, arics, sisicnas oliiicos, novos
nodos dc scnsililidadc, a culiura, cnfin, c a roria
civilizaao ocidcnial. foran dircia ou indirciancnic
afciadas cla visao dcfornadora quc consiiiui a csscncia
do novincnio ronaniico. Uns o coniracn ao
classicisno, rcrcscniaiivo do scniincnio da ordcn, da
logica, do Ionogcnco, do alsiraio, da razao, da clarcza,
cn oosiao s icndcncias concrcias dc faio c dc vida,
dc iradiao c dc novincnio quc caracicrizan, ara
assin dizcr, a csiruiura lasica do cnsancnio c
scnsililidadc ronaniicas. Para ouiros, o ronaniisno c
sinlcsncnic una aiiiudc ou o nodo dc scr dc una
coca iurva c rcvoliada rcagindo conira as aniigas
discilinas quc insisiian scn rcsuliado cn alafar a
ansia dc indccndcncia, iao cculiar s nuliidcs
lilcriadas do fin do scculo XVIII. Na roria crcssao
ronaniisno dcara-sc una dualidadc cn quc sc
odc disiinguir o ronaniisno do scniincnio c o da
inicligcncia. Un c o sinnino dc lirisno c dc
cssinisno, o scgundo, ao conirario, c una afirnaao
89
dc gcncrosidadc, dc ardor, dc fc no incsgoiavcl odcr do
csiriio Iunano.
Un c ouiro cnconiran a sua incdiaia fonic
insiradora cn Jcan-Jacqucs. A fornula c conIccida.
iudo no ronaniisno vcn dc Fousscau, cn Fousscau
iudo c ronaniico. Dclc vcn cn liicraiura o cgoccnirisno
scniincnial c cilicionisia, o sonIar inuiil c soliiario, o
orgulIo c o csiriio dc rcvolia quc dcran un cunIo iao
cculiar s gcracs airaidas cla scduao do cidadao dc
Ccnclra. Nao c ncnor, orcn, a sua influcncia na
Iisioria oliiica do nundo. Da sua grandiloqucncia
nasccran os lugarcs-conuns quc forncccran
Fcvoluao franccsa a sua cnolada frascologia. Os
Ioncns arcndcran no Contruto Socu as iiradas quc
scrviran ianias vczcs conira os iiranos, os odcrosos, c
ai ouviran cla rincira vcz os Iinos cnioados
igualdadc Iunana c lilcrdadc dos ovos. Invcnia-sc a
rciorica oliiica. O nundo ia cnlriagar-sc con alavras.
Quarcnia anos dcois irronia a Fcvoluao c anics a
Ancrica ja iinIa iniciado a sua lilcriaao.
No Drasil, as rinciras icniaiivas nacionalisias
ligaran-sc dcclaraao da indccndcncia dos Esiados
Unidos, ondc fruiificava no cano raiico a roaganda
iniciada cla Enciclocdia c clos livros inccndiarios dc
Voliairc, dc Drissoi c dc Faynal, rccursorcs da roria
Fcvoluao Franccsa. Dc 1770 a 1800 as idcias rcdilcias
dc Jcan-Jacqucs insiraran c guiaran os novincnios
rcvolucionarios franco-ancricanos. solcrania do ovo,
lilcrdadc individual, igualdadc racial c oliiica,
infalililidadc da naao. Aarcccn na Proclanaao da
Indccndcncia c na Consiiiuiao da Virginia dc 1776,
assin cono, nais iardc, cn Frana, na Dcclaraao dos
90
Dirciios do Ioncn. Aic a aagada cisicncia do Drasil
colonial cIcgaran os ccos dcssa rcnovaao ncssianica
quc alalava o nundo. Prcccdcran, cono cra naiural
nun ais inculio, o aarccincnio do ronaniisno
liicrario, quc vcio influcnciar as idcias c os scniincnios
da alna nacional. Manifcsiaran-sc, orcn, dc un nodo
indiscuiivcl, nas rcvolucs crnanlucanas dc 1817 c
dc 1824. Cuiara-as o nais uro cniusiasno ronaniico.
Fonaniico foi cssc gruo dc dozc csiudanics
lrasilciros dc Coinlra, ronovcndo cn 1786 un
cnconiro cnirc un dclcs, Josc Joaquin da Maia, con
TIonaz Jcffcrson, cniao cnlaiador noric ancricano
cn Paris. Fcuniran-sc o noo lrasilciro c Jcffcrson cn
Nincs, na Provcna. A corrcsondcncia dc Jcffcrson con
J. Jay rcvcla quc acsar da aarcnic flcugna, o vclIo
dilonaia sc cniusiasnou clos lanos do csiudanic,
quc cdia o aoio do govcrno dc WasIingion ara o
csialclccincnio do rcginc rcullicano no Drasil(35}.
Fonaniicos ianlcn, Doningos Vidal Darlosa c Josc
lvarcs Macicl do ncsno gruo dos dozc dc Coinlra,
quc lancjaran c organizaran cn Minas una
rcsisicncia inosiao da dcrrana ara a colrana dos
inosios do ouro ncra icniaiiva dc sullcvaao quc
nao cIcgou a icr inicio.
Fonaniicos, os ronoiorcs da rcvoluao dc 1817, cn
Pcrnanluco, cn quc a cloqucncia ossianica" dc
Doningos Josc Mariins daiava as suas roclanacs da
scgunda cra da lilcrdadc crnanlucana". Ai cn iudo
sc iniiavan os cagcros da Fcvoluao franccsa, dcsdc o
aclo s scnIoras airioias convidando-as a sc
dcsfazcrcn das suas joias c. ornaios conirarios
91
ausicridadc rcullicana, aic o coric dos calclos quc
dcvian scr usados Tiio".
Fonaniico, o rincic dc vinic c quairo anos quc vcio
rcrcscniar no drana da nossa indccndcncia o rorio
noncnio Iisiorico quc vivia o nundo. Sofria cono os
conicnorancos do vicio das alavras grandiloqucnics;
coricjava a oiniao, cssa rainIa do nundo", c no
anlicnic ncio sclvaiico da icrra adoiiva soliava cn
lilcrdadc o icncrancnio ardcnic dc jovcn Icroi scn
nodos.
Fonaniico, o nosso acio consiiiucional ccclcnic
csccinc dc ronaniisno oliiico, dissc Silvio Foncro
c quc concniadorcs nais iardc afirnavan asscniar cn
ircs rinciios dc un dcliranic nisiicisno. a solcrania
univcrsal, a unidadc da solcrania organizada c o
cquililrio do nandaio..."
O ais nascia assin sol a invocaao dos discursos c
das lclas alavras. Endcusancnio, na oliiica, do
ncsno lilcralisno vcrloso c sonoro quc Vicior Hugo ia
rcclanar ara a liicraiura no rcfacio do Hcrnun. Era o
vocalulario dc Jcan-Jacqucs alicado ao ais scni-
virgcn, acnas cgrcsso dc un longo colonaio.
ScnclIanic ao ingraio icrriiorio dc Dcrnc quc Fousscau,
dc joclIos c cn lagrinas, alraava c lcijava, o Drasil
aarccia cono a icrra da lilcrdadc. Por clc luiou, con
iodo o scu iradicionalisno ronaniico a naonaria, dcsdc
a Soccdudc dos Jurdncros quc Francisco Cc Acayala
dc Moniczuna fundava na DaIia, aic o Crundc Orcntc
do Hrus, sol a dircao surcna dc Josc Donifacio, c dc
quc fazia aric o rincic con o nonc dc Cuaiinozin.
Sao da Iisioria da coca as disscncs nanicas, quc
92
rovocaran a dissoluao do Crundc Orcntc or
inicrvcnao cssoal do Incrador ja cniao filiado aos
CavalIciros da Sania Cruz, cnirc os quais sc inscrcvcu
sol o nonc sinlolico dc Fnulo...
Fonaniisno, ronaniisno, ronaniisno.
O nal ia, orcn, invadir o ais dc una nancira nais
inicnsa c nais csiranIa. O ncio cra-lIc roicio.
O dcscquililrio das inicligcncias rcrcscniava as
inccriczas sociais c oliiicas do noncnio Iisiorico. O
scculo XVIII no Drasil-colnia iinIa sido o
rolongancnio da indigcncia iniclcciual da nciroolc. A
cscravidao agravava con a sua aao dclcicria a
rcnaiura scnilidadc, quc aarcniavan os grandcs
ccniros oulosos. Pclos scrics iinIan dcsaarccido as
iradics sccularcs quc ronovcran, no criodo Icroico,
a dcscolcria, o ovoancnio c a cloraao do ais. Sao
Paulo dornia ainda o sono dc Iilcrnaao sol o doninio
dos govcrnadorcs fidalgos. Minas cra un dcscrio dc
ruinas, ondc sc rcfugiara o laiinorio dos adninisiradorcs
olsolcios, un ou ouiro vcsiigio dc culiura roria dc
gcnic quc fora rica, c o arcadisno oriugucs dos ocias
da Inconfidcncia. O Nordcsic vivia isolado no scu
asiorcio. Para o inicrior rofundo do ais sc rcfazia o
dcscrio ja scn ionciros.
Cono nos rinciros scculos, a civilizaao, ou quc
nclIor nonc icnIa, sc liniiava faia liioranca. Ai a
cIcgada da coric accniuou a dcsordcn dos csiriios cla
iranslaniaao dc un organisno vciusio c anacrnico
ara a ingcnuidadc rinaria das oulacs. A aric
sadia c solida da cnigraao Ioncns dc csiado dc
93
valor, ariisias dc fana, lon scnso airasado nas uiil na
dcsordcn colonial, asccios incdiios dc una vida nais
rcquiniada, ioda a suliia surrcsa dcssa invasao vcio
acordar a nandranicc lrasilcira aodrcccndo nas
dclicias da ncsiiagcn, nas inirigas da carolicc, nun
dcslcio iroical, cnirc nulaias, lundus c fcsias
rcligiosas.
Ncsic anlicnic dc scnsualidadc c ignorancia
dcarava-sc dc vcz cn quando una individualidadc
culia, a qucn acrfcioara o curso cn Coinlra ou a
auiodidaia dcscnvolvida cla inicligcncia csonianca da
raa, nuclco dc sclcao cn quc sc rcarou c sc
rcalizou o novincnio dc indccndcncia, arrasiando a
indolcncia c o indifcrcniisno das nassas. Fornou-sc
assin o gruo cscolIido c dc inconicsiavcl valor noral c
iniclcciual, a qucn coulc a rinciio a dircao dos
ncgocios ullicos c cn scguida os rinciais acis na
concdia arlancniar quc vcio a scr, cn grandc aric, a
Iisioria oliiica do Incrio. Prcsa facil ara o
ronaniisno, quc con as galas dc noda franccsa
airavcssava os narcs, dc 1820 a 1830, sol a insiraao
dc Hugo, Vigny, Lanariinc c dcois dc Lancnnais.
Cosiuna-sc dizcr quc a nova cscola liicraria cIcgou
ao Drasil cn 1836, con os Suspros poctcos c Suududcs,
dc Conalvcs dc MagalIacs. Una sinlcs daia, cono
onio dc rcfcrcncia ara csiudos criiicos. O livro, quc c
ncdiocrc, icvc rcalncnic un succsso Iojc
inconrccnsivcl. Corrcsondia, orcn, a un csiado dc
csiriio cn cvoluao, a una nova scnsililidadc laicnic c
dc quc ja Iavia iraos na oliiica nacional c na ocsia do
nosso rc-ronaniisno dcsdc ccrias icndcncias da cscola
nincira aic o anacrconiisno do Pairiarca. Os jornais da
94
coca, no Fio, aicsian a olrcza do ncio liicrario. Os
livrciros anunciavan cono uliina novidadc a Cuutcc,
dc Florian c o Honrudo Hcgocuntc, dc Marnonicl; ara
os nais rcquiniados, o CIcuucr dc FuuIus c as
Aucnturcs dc Tccmuquc. Aos oucos lciiorcs os
anodinos Suspros dc MagalIacs inrcssionaran
ccriancnic cono una nanifcsiaao rcvolucionaria c,
dirianos Iojc, nodcrnisia.
AcolIcran-na dois ccniros iniclcciuais quc cran as
cscolas dc dirciio fundadas cn 1827 cn Olinda c Sao
Paulo(36}, c cn quc sc fornaran, solrciudo na uliina,
os dois grandcs focos dc infccao ronaniica.
En Pcrnanluco doninou or nais icno o quc
rcsiava no Drasil dc csiriio colonial. Era una Coinlra
lrasilcira quc sc insialava nuna dccndcncia do
convcnio dc S. Dcnio. O scu acl no rcaro da
nocidadc csiudiosa do ais foi accniuadancnic oliiico
c juridico. Educava Ioncns raiicos, os idcalisias
vicran dcois(37}, so nuiio nais iardc, con Tolias
Darrcio c Casiro Alvcs. Na nossa fornaao oliiica,
orcn, a influcncia crnanlucana rcrcscniou una
cicnsa iradiao lilcral c naiivisia, dcsdc os icnos
dc Frci Francisco do Fosario, dc Jorgc dc Alluqucrquc,
do auior do Duogo c dc Dcnio Tcicira Pinio, dissc
Caisirano, c dcsdc a rcaao da gucrra Iolandcsa aic
as icniaiivas rcvolucionarias dc 1710, 1817 c 1824. E dc
Olinda c Fccifc sairan os nais noiavcis oliiicos do
scgundo incrio. Naluco, Euzclio, Fcrraz, Wandcrlcy,
Sininlu, ZacIarias(38}.
Sao Paulo, clas condics cscciais dc ncio c
gcograficas, icvc influcncia nais inicnsa na fornaao
95
social c iniclcciual. Foi o grandc ccniro ronaniico.
A roria cidadc, no scu iradicional isolancnio dc
scrra acina, ofcrccia un asccio ronaniicancnic
nclancolico c csanIol, cnirc inIciros c casuarinas,
con as suas iardcs cinzcnias dc vcnio sul. Por ncados
do scculo assado, clas ruas dcscrias caladas dc
cdras vcrnclIas, ainda assava una ou ouira
cadcirinIa lcvada or cscravos dc calao c lilrc. iardc,
dcscriavan o sosscgo rovinciano as cavalgadas dc
csiudanics quc ian nanorar c csaircccr clos
arralaldcs; s avc-narias, os rcsos da cadcia,
acorrcniados aos arcs, accndian, cnirc ruido dc fcrros,
os lanics da iluninaao ullica. Duas ou ircs Ioras
dcois, o sino grandc do Colcgio iocava longancnic a
Iora dc rccolIcr. Concava a vida noiurna da
cidadczinIa acadcnica. Pclos lairros afasiados, na
Ponic Crandc, Cloria, Consolaao, PinIciros, Marco dc
Mcia Lcgua, cncIian-sc dc csiudanics as vcndas lcira
da csirada. Cono nas orgias dc Ncwsicad sc lclia
cacIaa cn cranios Iunanos, coroados dc rosas. Era a
Hotc nu Tuucrnu.
Dyron cra o dcus dcssc culio, quc sc cclclrava
cono dizia un vcrso do icno nun anlicnic
caliado dc
Misicrio, Noiic, Anor, Infania c Pranio".
En 1845 fundava-sc cn Sao Paulo a Socicdadc
Eicurcia". Eran divcrsos os onios cn quc nos
rcunianos. ora nos Inglcscs, ora nalgun ouiro arralaldc
da cidadc, narra un dos ncnlros da associaao. Una
vcz csiivcnos cnccrrados quinzc dias, cn conanIia dc
96
crdidos, concicndo ao clarao dc candcciros, or isso
quc iodas as janclas cran crfciiancnic fccIadas dcsdc
quc cniravanos aic sair, ioda a soric dc dcsvarios quc sc
odcn concclcr."(39}
lvarcs dc Azcvcdo, Aurcliano Lcssa, Dcrnardo dc
MagalIacs, foran os ocias cclclrcs dcssc ccnaculo.
Davan a noia cnirc a csiudaniada da coca, solrciudo
o rinciro, dc una rccocidadc gcnial. Nos ncios
acadcnicos cclclrizaran-sc ianio clo ialcnio lirico dos
scus vinic anos cn lcno dcsalrocIar cono clas
cccniricidadcs dc ronaniicos dcscalclados, icniando
rcalizar nuna vida acanIada as idcalizacs dc Dyron,
Mussci, Esronccda c Ccorgc Sand.
Lcvavan a loucura aos nais incrivcis circnos.
Ccavan c cnlriagavan-sc con norfciicos acanados
nas incdiacs da cidadc. Un ocia aanIou a icrrivcl
nolcsiia ncssas saiurnais do lyronisno. Ouiros sc
crdcran no alcoolisno laraio, quc scnrc foi dc noda
na vclIa acadcnia aulisiana, ou dcvorados cla sifilis
das cafuzas c sarars, quc ululavan noiic nas ruas
cscuras da Pauliccia, conarsas rcugnanics nos
uncIs das vcndas ou nos lanqucics ncgros" dos
ccniicrios. Un dcsics ficou assinalado nos anais
acadcnicos. Fora organizado or uns irinia raazcs
solrc as cdras iunularcs da Consolaao c ao clarao dc
una lua ronaniica cnlaciada dc garoa. Esqucniados
clo cognac, rcsolvcran aclanar una FainIa dos
Morios. Violaran una sculiura rcccnic ara dcla
rciirarcn un caiao lcvado cidadc cn rocissao ao
son dc un caniocIao dc dcfunios c rocura dc
alguna olrc coiiada quc sc rcsiassc nacalra
concdia. Troucran-na fora, fccIada no caiao ainda
97
sujo dc icrra c nolanlos dc carnc; dcsccran-no cnirc
canios c rcciiaiivos aic o fundo da cova c ai ia rcalizar-sc
o ajuniancnio sinlolico, quando sc vcrificou quc a
dcsgraada iinIa rcalncnic sucunlido no avor dc iao
funclrc cnccnacao. Osculci un cadavcr" rugiu cnirc
Iorrorizado c iriunfanic o noivo do sculcro", soliando
a dcnoniaca gargalIada da coca...(40}.
Mocidadc, ronaniisno, liicraiura.
Dc 1840 cn dianic, c ialvcz sc ossa dizcr aic Iojc,
cssas gcracs dc noos, csalIando-sc anualncnic
clo ais iniciro, lcvavan ara o quc sc cIanava nos
lanqucics dc fornaiura a vida raiica" as niragcns, as
iluscs ociicas, o nau gosio ariisiico c liicrario, a
divinizaao da Palavra, iodo o divorcio cnirc a rcalidadc
c o ariificio, quc c cn suna, a roria csscncia do nal
ronaniico. VinIa a infccao das nargcns do Ticic ou do
Cailarilc c aos oucos conianinava o Drasil iniciro.
Caracicrizan-na dois rinciios aiologicos. a
Iicrirofia da inaginaao c a caliaao da scnsililidadc.
Dcfornou insidiosancnic o organisno social, nuiias
vczcs sol o disfarcc dc inicligcncias lrilIanics cn quc a
facilidadc dc arccnsao c dc crcssao sulsiiiui a
solidcz do cnsancnio c do csiudo. Da ao Drasil, ncsic
noncnio dc rogrcsso naicrial c dc ncnialidadc raiica
c concisa, o asccio anacrnico dc gcnic viva falando
una lingua noria. Tudo avassalou. oliiica, liicraiura,
arics, vivcr quoiidiano, nodos dc scniir, afcics.
En oliiica na quc c fciia dc loa fc donina o
ais o ncsno lilcralisno alavroso da nossa origcn
ronaniica, dcsdc a Consiiiuiao incrial, o Aio
Adicional, o arlancniarisno aic o acio fundancnial
98
da Fcullica. A aric dc govcrnar icn sido un Ialilidoso
discursar cn quc scnrc rcaarcccn, con ouiras
rouagcns, as vclIas idcias dc Hugo, dc MicIclci c dc
Quinci. Dcclaracs, or sua roria naiurcza sisudas c
ondcradas, ionan a aarcncia dos iorcs dcsvarios do
ronaniisno. No incrio, un cIcfc do ariido lilcral,
dilonaia c scnador, cclanava cono un Icroi dc
Ossian. Saiu-nc dc cnconiro a oliiica, a infccunda
Mcssalina, quc dc scus lraos convulsos clo Iisicrisno
a ningucn dcia sair scnao quclraniado c inuiil; vcio-
nc ao cnconiro, arrasiou-nc ara as suas orgias..."
Ouiro, orador dos nais afanados, cn lcno arlancnio,
crorava cn discurso cclclrc. En nosso ais, na cdra
isolada do valc, na arvorc giganic da nonianIa, no
incaro agrcsic da scrrania, na icrra, no ccu c nas
aguas, or ioda a aric, Dcus csianou o vcrlo cicrno
da lilcrdadc criadora na facc da naiurcza, anics dc
grava-la na conscicncia do Ioncn".
Ainda agora, na rcupotI dcsic scculo, c quasc
scnrc un docuncnio urancnic ronaniico a
ncnsagcn laiaforna dos nossos cIcfcs dc Esiado.
Un dcsics dcdicou cn ca oficial una alinca inicira
aologia do anor. En liicraiura, lasia alrir un jornal,
ouvir una confcrcncia, ou folIcar o uliino livro
ullicado ara sc dcscolrircn, laicnics, inconscicnics
nas indclcvcis, os iraos sinionaiicos da infccao
ronaniica. Acsar da crcsccnic influcncia da rcvoluao
nodcrnisia, quc csia iransfornando o nundo, a nossa
indolcncia rinaria ainda sc conraz no lolcio das
frascs, na sonoridadc dos alavrcs, nas cIavcs dc
ouro". A cisicncia ncsna do individuo, cn suas
rclacs sociais c afciivas as nossas Iisiorias dc
anor, os csiados d'alna, as fcics c gcsios, os nais
99
iniinos scniincnios icn un irrcsisiivcl cndor ara
cfuscs liicrarias, quc un cniusiasno nal coniido,
closivo, faz oscilar cnirc o vulcanisno c a iariarinada.
So cscaan ncfasia influcncia os sinlcs, os
analfalcios, os quc rcrcscnian ingcnuancnic a alna
oular, ou cniao os raros quc icniaran c soulcran
cviiar o crigo da dcfornaao liicraria.
Nos aiscs da Euroa, ondc nasccu c ncdrou o
ronaniisno, a sua aao foi inicnsa na vida social da
coca, solrciudo no criodo dc 1830 a 1850, cn quc a
liicraiura influcnciou dc nodo iao scnsivcl a roria
socicdadc c scus cosiuncs, c foran inuncravcis as
viiinas do livro", cono dizia o rcvoliado Julcs Vallcs.
Eoca dos lagos scrcnos, dos luarcs dc raia, dos sinos
da iardc. Foi noda quc assou. Dcla acnas ficaran as
olras rinas quc a insiraran. No Drasil, do dcsvario
dos nossos ocias c da aliiloqucncia dos oradorcs,
rcsiou-nos o dcscquililrio quc scara o lirisno
ronaniico da osiiividadc da vida nodcrna c das foras
vivas c inicligcnics quc consiiiucn a rcalidadc social.
Hicrirofia da inaginaao c da scnsililidadc, c cla lci
das rcacs cn quc iodo cccsso sc aga, nisaniroia c
cssinisno. Sao dois caracicrisiicos do nal do scculo. O
ronaniico adora a roria dor. E a fonic nais
alundanic da sua insiraao. Honcn, cclanava o
auior dc Atuu, iu so cisics cla irisicza dc iua alna c
cla cicrna nclancolia do icu cnsancnio". O
ronaniisno foi dc faio un criador dc irisicza cla
rcocuaao alsorvcnic da niscria Iunana, da
coniingcncia das coisas, c solrciudo clo quc Joulcri
cIanava o insuoriavcl dcscjo dc rocurar a fclicidadc
nun nundo inaginario.
100
Enirc nos o circulo vicioso sc fccIou nuna nuiua
corrcsondcncia dc influcncias. vcrsos irisics, Ioncns
irisics; nclancolia do ovo, nclancolia dos ocias. A
nossa rincira gcraao ronaniica ja fora irisic, orquc
rcligiosa c noralizanic, olscrvou Josc Vcrissino; na
scgunda a icndcncia sc accniuou clo cciicisno c
dcsalcnio dos cIcfcs da cscola. Pcrscguia-os a idcia
coniinua da noric roina c, cono a una nulIcr
dcscjada, lIc fazian vcrsos anorosos.
Quasc iodos os nossos ocias dcssc icno norrcran
noos c iivcran o rcsscniincnio dcssa faialidadc.
Moric c anor. Os dois rcfraos da ocsia lrasilcira. O
dcscjo dc norrcr vinIa-lIcs da dcsorganizaao da
voniadc c da nclancolia dcsiludida dos quc sonIan con
o ronancsco na vida dc cada dia. E fisicancnic fracos
clo gasio da naquina ncrvosa, nuna rcaao insiiniiva
dc viialidadc, rocuravan a solrcvivcncia nun croiisno
alucinanic, quasc fcninino. Fcrcscniavan assin a
asicnia da raa, o vicio das nossas origcns ncsiias.
Vivcran irisics, nuna icrra radiosa.
101

POST-SCRIPTUM
102

En ncio dos dcfciios dc quc dcvc csiar inado csic
livro, scra foroso rcconIcccr-lIc una qualidadc. nao c
rcgionalisia, a ncnos quc sc qucira airiluir ao Drasil
iniciro a ccIa dc scr sinlcsncnic una rcgiao do
coniincnic ancricano. Fiqucn assin iranquilos os
advcrsarios do rcgionalisno. Pcnsado c cscriio nuna
cidadc dc rovincia, gala-sc o auior dc icr fccIado os
olIos ncra aarcncia das cousas anlicnics,
alsorvcnic, iiranica c ianias vczcs falsa.
Para fugir influcncia do lovarisno aulisia, ialvcz
dcsculavcl ccado dc nocidadc, qucn cscrcvcu csias
linIas adoiou, cono sc fossc ariisia, o roccsso
gociIcano na criaao das olras da aric. isolou-sc. A
rovincia, cn falia dc ouiros airaiivos, salc
roorcionar a qucn ncla vivc c iralalIa, na scrcnidadc
da involuniaria solidao, o don incsiinavcl da lilcrdadc c
do sosscgo. so ncla c ossivcl inaginar a longa sala dc
csiudo, con quc sonIava Fcnan, forrada dc livros or
dcniro, rcvcsiida or fora dc rosas ircadciras c
cscondida na az dc un lairro iranquilo. A nin, cssc
isolancnio rovinciano dcu-nc crscciiva suficicnic
ara alongar a visia clo Drasil iodo, clos ouiros
Drasis, ondc con frcqucncia, sc cnconira o scgrcdo do
assado c a dccifraao dos rollcnas dc Iojc. Mcsno
ara iraiar da irisicza lrasilcira foi ncccssario rcagir
conira o cagcro dcssc scniincnio nas oulacs dcsia
rovincia. Ncn iodo o ais sofrc cono aqui do nal
soiurno. Esiuda-lo ncsic rcccsso, ondc sc aurou c sc
forialcccu, scria csicndcr crradancnic solrc o rcsio do
nosso ovo o vcu nclancolico da irisicza aulisia, ja
conIccido dc AncIicia c quc, nais quc ncnIun ouiro,
103
csa c asfiia. Scria adoiar as gcncralizacs
dcfornadoras do rcgionalisno...
Esic Fciraio" foi fciio cono un quadro
inrcssionisia. Dissolvcran-sc nas corcs c no inrcciso
das ionalidadcs as linIas niiidas do dcscnIo c, cono sc
diz cn giria dc ariisia, das nassas c voluncs", quc sao
na conosiao Iisiorica a cronologia c os faios.
Dcsaarcccn quasc or conlcio as daias. Fcsian
soncnic os asccios, as cnocs, a rcrcscniaao
ncnial dos aconiccincnios, rcsulianics csics nais da
dcduao cscculaiiva do quc da scqucncia concaicnada
dos faios. Procurar dcsic nodo, nun csforo nunca
aiingido, cIcgar csscncia das coisas, cn quc aiao
das idcias gcrais nao falic a solidcz dos casos
ariicularcs. Considcrar a Iisioria, nao cono una
rcssurrciao ronaniica, ncn cono cicncia conjcciural,
alcna; nas cono conjunio dc ncras inrcsscs,
rocurando no fundo nisicrioso das foras conscicnics
ou insiiniivas, as influcncias quc doninaran, no corrcr
dos icnos, os individuos c a colciividadc. E assin quc o
quadro ara coniinuar a inagcn sugcrida insisic
cn ccrias nancIas, nais luninosas, ou cicnsas, ara
iornar nais arccido o rciraio.
Na sua nagisiral disscriaao Cono sc dcvc cscrcvcr
a Iisioria do Drasil" ja Mariius duvidava da inoriancia
rcal dc rcciir-sc o quc cada govcrnador fcz ou dciou dc
fazcr, o indagar-sc dc faios dc ncnIun alcancc Iisiorico
solrc a adninisiraao dc cidadcs, nuniciios ou
lisados, ou a cscruulosa acunulaao dc ciiacs c
auios quc nada rovan, scndo nuiias vczcs dc duvidosa
auicniicidadc. Ouiro cano, nais vasio, nais rofundo,
indica o grandc salio a qucn sc rouscr a cscrcvcr o
104
quc os alcnacs cIanarian a Iisioria ragnaiica do
Drasil.
Largo csiudo cn quc aarcccrian, cnconirando-sc c
fundindo-sc, as ircs raas cujos cfciios dc rcciroca
cnciraao liologica dcvcrao roduzir o novo iio cinico
quc scra o Ialiianic do Drasil. Ir rocurar na roria
icrra os rcsiduos dc una nuiio aniiga osio quc
crdida Iisioria" c quc a cicncia nodcrna conca a ligar
c aarcniar a ouiras civilizacs riniiivas cnigradas do
ocidcnic ancricano, alcn-nar, c ainda laicnics nas
niiologias, icogonias c gcogonias das raas alorigcncs.
Esiudar o ovoador oriugucs da colonizaao rincira, c
quc o noncnio Iisiorico do Fcnascincnio, a aiao
dcscolridora, a ansia dc cnriqucccr c vivcr s solias,
lanaran na cslcndida avcniura das grandcs viagcns
conquisiadoras. Essc colono, cclula inicial da nossa
fornaao, rocurar aanIa-lo vivo na sua cniidadc
Iisiorica, siiia-lo na sua roa, na sua fazcnda, no scu
cngcnIo, no scu curral, ou na inciicnic indusiria, cn
iniinidadc dc rclacs con vizinIos c cscravos. Ou
cnconira-lo organizador dc cniradas clos scrics,
caiivando indios sol o disfarcc da rocura dc ouro c
cdras rcciosas, ncnos fcliz na raina quc o scu
rorio irnao, o soldado da ndia, avcniurciro irrcquicio,
scn cira ncn lcira, quc sol a cgidc do cruzciro aiacava,
saqucava c dcsiruia as oulacs indigcnas do
Malalar. ConIcccr cnfin o ncgro africano, nos scus
cosiuncs, rcconcciios c sucrsiics, nos dcfciios c
viriudcs, naquina dc iralalIo c vicio, criada ara
sulsiiiuir o indio nais fraco c rclcldc, c quc sc iornou
conanIciro inscaravcl do lranco, anlicioso c
scnsual.
105
Mariius foi o rinciro a assinalar o acl do ncgro na
nossa fornaao racial, c assin iocou no rollcna nais
angusiioso dcssa cvoluao. O ncgro, cnirc nos, odc scr
considcrado sol dois asccios. cono faior cinico,
inicrvindo clo cruzancnio dcsdc os rinciros icnos
da colnia c cono cscravo, clcncnio rcondcranic
na organizaao social c ncnial do Drasil.
Ja na arnada dc Calral Iavia cscravos, diz
VarnIagcn. Na caiiania dc Sao Viccnic, dczcsscis anos
dcois dc fundada, avuliava a cscravaria africana(41}.
Eoriava-a Poriugal cn larga cscala; scgundo
Doningos dc Alrcu Driio, dc 1575 a 1591, o irafico ara
as colnias clcvou-sc a nais dc 52.000 cas. En 1584,
AncIicia calcula cn 10.000 os africanos dc
Pcrnanluco, cn 3.000 os da DaIia. En 1600, rcfcrc
Caisirano, a colnia dcvia ossuir ccrca dc 20.000
ncgros da frica, incluindo os filIos dc africanos. Por
cssa coca ja dcvia scr inicnso o roccsso gcral dc
cruzancnio, ranificando-sc nas nais variadas
dcsignacs. nanalucos, nazonlos, crioulos, nulaios,
curilocas, caloclos. Ecnlo frisanic c o dc Joao
Fcrnandcs, quc vcio confissao duranic a visiiaao do
Sanio Oficio cn 1594, cn Pcrnanluco, filIo dc Franccs
c dc nanaluca, anancclado con una nulaia(42}.
Na colnia o faior africano nao sc isolou ao dar-sc a
fusao dos clcncnios dc ovoancnio. Ao conirario. Assin
cono o lrao ncgro sulsiiiuiu o iralalIo indigcna,
scnsivclncnic infcrior ao africano, do ncsno nodo a
ncgra, nais afciuosa c sulnissa, ionou no gincccu do
colono o lugar da india. A Iicrcsicsia scual, quc vinos
no corrcr dcsic cnsaio, scr irao iao cculiar ao
dcscnvolvincnio cinico da nossa icrra, cviiou a
106
scgrcgaao do clcncnio africano, cono sc dcu nos
Esiados Unidos doninados clos rcconcciios das
aniiaiias raciais. Aqui a luuria c o dcslcio social
aroinaran c rcuniran as raas. Nada c ningucn
rccliu o novo afluo dc sanguc. Salvo una ou ouira
oljcao arisiocraiica, quc ja nao cisic, o analgana sc
fcz livrcncnic, clos acasos scuais dos ajuniancnios,
scn ncnIuna rcugnancia fisica ou noral. Fcciiu-sc o
quc ja aconicccra con o indio cruzado con o curocu
advcniicio na oliginia dos riniiivos ovoancnios. Pclo
conirario, iornou-sc lcndaria a scduao da ncgra c da
nulaia ara o colono oriugucs.
O nosso rollcna c, ois, difcrcnic do noric-
ancricano, quc c conlco clo confliio racial quc aqui
nao cisic c clas dificuldadcs cconnicas c oliiicas,
scn soluao nos Esiados Unidos, a nao scr clo
cicrninio dc un dos advcrsarios. Enirc nos, a ncscla
sc fcz aos oucos, diluindo-sc suavcncnic cla
ncsiiagcn scn rcluo. O ncgro nao c un ininigo.
vivcu, c vivc, cn conlcia iniinidadc con os lrancos c
con os ncsiios quc ja arcccn lrancos. Nasccnos
junios c junios ircnos aic o fin dc nossos dcsiinos.
Ha, orcn, o rollcna da liologia, o da cinologia, c
ncsno o da cugcnia. A qucsiao da dcsigualdadc das
raas, quc foi o cavalo dc laialIa dc Colincau c ainda c
Iojc a icsc favoriia dc Madison Crani roclanando a
sucrioridadc nordica, c qucsiao quc a cicncia vai
rcsolvcndo no scniido ncgaiivo. Todas as raas arcccn
csscncialncnic iguais cn caacidadc ncnial c
adaiaao civilizaao. Nos ccniros riniiivos da vida
africana, o ncgro c un ovo sadio, dc iniciaiiva cssoal,
dc grandc odcr inaginaiivo, organizador, lalorioso. A
107
sua infcrioridadc social, nas agloncracs Iunanas
civilizadas, c noiivada, scn duvida, clo ncnor
dcscnvolvincnio culiural c cla falia dc ooriunidadc
ara a rcvclaao dc airiluios sucriorcs. Difcrcnas
quaniiiaiivas c nao qualiiaiivas, dissc un sociologo
ancricano. o anlicnic, os caracicrcs anccsirais,
dcicrninando nais o roccdincnio do individuo do quc
a filiaao racial.
Afasiada a qucsiao dc dcsigualdadc, rcsia na
iransfornaao liologica dos clcncnios cinicos, o
rollcna da ncsiiagcn. Os ancricanos do Noric
cosiunan dizcr quc Dcus fcz o lranco, quc Dcus fcz o
ncgro, nas quc o dialo fcz o nulaio. E o onio nais
scnsivcl do caso lrasilciro. O quc sc cIana a
arianizaao do Ialiianic do Drasil c un faio dc
olscrvaao diaria. Ja con 1/8 dc sanguc ncgro, a
aarcncia africana sc aaga or conlcio. c o fcnncno
do assing", dos Esiados Unidos. E assin na cruza
coniinua dc nossa vida, dcsdc a coca colonial, o ncgro
dcsaarccc aos oucos, dissolvcndo-sc aic a falsa
aarcncia dc ariano uro.
Einologicancnic falando, quc influcncia odc icr no
fuiuro cssa nisiura dc raas? Con o indigcna, a Iisioria
confirnou a lci liologica da Icicrosis cn quc o vigor
Iilrido c solrciudo noiavcl nas rinciras gcracs. O
nanaluco foi a dcnonsiraao dcssa vcrdadc. Ncllc sc
conlciaran adniravclncnic ara a criaao dc un
iio novo as rofundas difcrcnas cisicnics nos dois
clcncnios fusionados. A Iisioria dc Sao Paulo, cn quc a
analganaao sc fcz inicnsancnic, favorccida clo
scgrcgancnio, c rova concludcnic das vaniagcns da
ncscla do lranco con o indio. Hojc, cnircianio, dcois
108
dc sc dcscnrolarcn gcracs c gcracs dcssc
cruzancnio, o caloclo niscravcl alido cigono c o
dcsccndcnic da cslcndida forialcza do landciranic
nanaluco. A ncsiiagcn do lranco c do africano ainda
nao csia dcfiniiivancnic csiudada. E una incogniia. Na
frica do Sul Eugcn FiscIcr(43} cIcgou a concluscs
inicrcssanics. a Iilridaao cnirc locrs c Ioicnioics
criou una raa nisia, anics una nisiura dc raas, con
os caracicrisiicos dos scus cononcnics dcscnvolvcndo-
sc nas nais variadas canlianics. Tcn no cnianio un
dcfciio crsisicnic. falia dc cncrgia, lcvada ao circno dc
una rofunda indolcncia. No Drasil, nao icnos ainda
crscciiva suficicnic ara un juizo inarcial. A
arianizaao aarcnic clininou as difcrcnas sonaiicas c
siquicas. ja nao sc salc nais qucn c lranco c qucn c
rcio. Na Ausiralia, Marl Twain cnconirou siiuaao
idcniica, cn quc cra falia dc iaio crguniar, na
socicdadc, noiicias do av...
O ncsiio lrasilciro icn fornccido induliiavclncnic
conunidadc ccnlarcs noiavcis dc inicligcncia, dc
culiura, dc valor noral. Por ouiro lado, as oulacs
ofcrcccn ial fraqucza fisica(44}, organisnos iao
indcfcsos conira a docna c os vicios, quc c una
inicrrogaao naiural indagar sc cssc csiado dc coisas
nao rovcn do inicnso cruzancnio das raas c sul-
raas. Na sua conlcidadc o rollcna csiadosunidcnsc
nao icn soluao, dizcn os cicniisias ancricanos, a nao
scr quc sc rccorra csicrilizaao do ncgro. No Drasil, sc
Ia nal, clc csia fciio, irrcncdiavclncnic. cscrcnos, na
lcniidao do roccsso cosnico, a dccifraao do cnigna
con a scrcnidadc dos ccrincniadorcs dc laloraiorio.
Dasiarao 5 ou 6 gcracs ara csiar concluida a
ccricncia.
109
O ncgro, orcn, alcn dc clcncnio cinico,
rcrcscniou na fornaao nacional ouiro faior dc incnsa
influcncia. foi cscravo. Un dos Iorrorcs da cscravidao c
quc o caiivo, alcn dc nao icr a roricdadc do scu coro,
crdc ianlcn a roricdadc dc sua alna. Essa fraqucza
iransfornou-sc cn funao caialiiica no organisno
social. rcduziu roria niscria noral c scniincnial do
ncgro a ilusoria sucrioridadc do scnIor dc cscravos.
Vinos nos difcrcnics scculos a quc onio dc infiliraao
cIcgou na socicdadc colonial o rcdoninio do africano c
do nulaio. Nos icnos dc Iojc nos csqucccnos dc quc
Ia oucas dccadas dc ano ainda vivian no ais ccrca dc
2 nilIcs dc cscravos, nuna oulaao ioial dc
quaiorzc nilIcs dc quc una loa aric cra dc
ncsiios. Na roniscuidadc do convivio, vcrificava-sc
quc a cscravidao foi scnrc a inoralidadc, a rcguia, o
dcsrczo da dignidadc Iunana, a inculiura, o vicio
roicgido cla lci, o dcslcio nos cosiuncs, o
dcscrdicio, a inrcvidcncia, a sulscrvicncia ao cIicoic,
o lcija-nao ao odcroso iodas as falIas quc
consiiiuiran o quc un ullicisia cIanou a filosofia da
scnzala, cn naior ou ncnor cscala laicnic nas
rofundczas inconfcssavcis do caracicr nacional.
Foi cssa a visao gcnial quc Mariius icvc da nossa
Iisioria quando aconsclIava o csiudo das ircs raas
ara a sua conlcia conrccnsao. Hojc c quasc un
lugar conun falar-sc no mctng pot cn quc sc fundcn
as ircs grandcs coniriluics cinicas do nosso assado,
rcrcscniando ircs coniincnics, s quais sc juniaran
nais iardc as inigracs curocias dc vario sanguc c
quc dcvcrao icr rofunda influcncia no Drasilciro fuiuro.
A fusao foi iniciada dcsdc a dcscolcria c diariancnic
coniinua a cvoluao cn quc sc rcara a consolidaao
110
da raa c da sua csiruiura social. Na ordcn sicologica,
o rollcna c igualncnic conlco. Sugcrinos ncsias
aginas o vinco sccular quc dciaran na sycIc
nacional os dcsnandos da luuria c da colia, c cn
scguida, na socicdadc ja consiiiuida, os dcsvarios do nal
ronaniico. Esscs influos dcscnvolvcran-sc no
dcscnfrcancnio do nais anarquico c dcsordcnado
individualisno, dcsdc a vida isolada c livrc do colono quc
aqui aoriava, aic as lanurias cgoisias dos ocias
cnanorados c infclizcs. Cono rcagcnics nos faliaran, na
nossa crisc dc assinilaao, o clcncnio rcligioso, a
rcsisicncia uriiana da Nova Inglaicrra, a Iicrarquia
social dos vclIos ionciros ancricanos, o insiinio dc
colaloraao colciiva. UI Icnc, I putru, diz o nosso
rofundo indifcrcniisno, fciio dc rcguia fisica, dc
faquirisno, dc sulnissao rcsignada dianic da faialidadc
das coisas. Nos rinciros icnos roduzinos os nais
nagnificos ccnlarcs dc lruia fora Iunana, nas nao
conscguinos rcarar a arganassa quc liga os grandc
ovos idcalisias. Eloscs csoradicas dc rcaao c
cniusiasno acnas scrvcn ara accniuar a aaiia
quoiidiana.
A indolcncia c a assividadc das oulacs
faciliiaran, orcn, a rcscrvaao da unidadc social c
oliiica do vasiissino icrriiorio. Acnas icvc Poriugal
idcia da ioografia dc scus doninios ancricanos, iraou-
lIcs logo or liniics o Anazonas c o Praia, froniciras
naiurais, organicas dcniro dos quais sc dcscnvolvcu a
aiividadc viial da colnia, roncndo as larrciras
oliiicas quc icniaran fiar o iraiado dc TordcsilIas c os
quc sc scguiran(45}. Ncsic vasio icrriiorio dc a
adninisiraao conscrvar a cocsao da nova icrra
favorccida cla lingua conun (ncnIun dialcio criurla
111
cssa unifornidadc}, clo culio da ncsna rcligiao, clo
odio inaio c iradicional ao casiclIano. O airaso, os
rorios vicios c dcfciios da lurocracia ccniral
oriugucsa foran os faiorcs rcondcranics ncssc
roccsso dc unificaao. A iradiao Iisiorica forjara,
duranic scculos, un fornidavcl insiruncnio dc
influcncia c govcrno na organizaao ccniralizadora da
nciroolc. Ja D. Joao IV, ao assunir o govcrno cn
1640, conscrvara a csiruiura adninisiraiiva colonial quc
iinIan dado a Poriugal os rcis csanIois. Con
cqucnas nodificacs dc rcgulancnios cssas lcis
crduraran aic 1808. O acl surcno conciia ao
ConsclIo d'Esiado a qucn incunlia a noncaao dos
vicc-rcis c govcrnadorcs, a cscolIa dos ncnlros dc
ouiros consclIos c a dircao dos ncgocios csirangciros.
O aniigo ConsclIo das ndias (a casa da Mina ou casa dc
Cuinc} iransfornara-sc cn ConsclIo Uliranarino,
dirigindo as osscsscs dc alcn-nar cn iodos os casos
civis, niliiarcs c rcligiosos. Arcscniava candidaios aos
lisados c arcclisados coloniais c aos lugarcs dc
govcrnadorcs, cccio ao dc vicc-rci c govcrnador gcral da
DaIia. Arrcndava os rcndincnios do fisco nas colnias c
dcosiiava os saldos no icsouro rcal. Acsar dc icr a
fiscalizaao dos irilunais das colnias cricncia a un
ouiro consclIo rivado (o dcscnlargo do ao} a
roosia ao rci dos candidaios s funcs judiciarias,
ianio nas colnias cono na roria nciroolc. Havia
orcn, falIas gravcs ncssa organizaao. A concicncia,
or ccnlo, do ConsclIo Uliranarino cra cicnsa nas
insuficicnicncnic dcliniiada, c nao lIc cricnccndo a
noncaao dos govcrnadorcs c juizcs faliava-lIc
auioridadc solrc csscs rcrcscnianics do odcr rcal.
Enircianio, cn iodos os ranos da aiividadc social da
112
colnia, sc scniia a aao coniinua c ninuciosa da
csada naquina adninisiraiiva dc Lisloa. Pdc assin
nivclar o icrrcno, cono un conrcssor. A cla dcvcnos,
cn grandc aric, a rcscrvaao da unidadc icrriiorial aic
o novincnio scaraiisia quc iniciou a cIcgada do
Princic Fcgcnic. Dolivar, no ncsno coniincnic c
frcnic da Vcnczucla, da Nova Cranada, do Pcru, da
Dolivia nao alcanou o ncsno rcsuliado acsar da
idcniidadc dc origcn, dc lingua c dc cosiuncs dos
aiscs quc o scu gcnio gucrrciro lilcriara. Enirc nos,
cnccrrado o criodo colonial, o Drasil-Fcino, a
inicrvcnao sucrior dos Ioncns da indccndcncia c do
rinciro rcinado, a ciinao da gucrra civil, a
ccniralizaao nonarquica conlciaran a olra quc os
scculos iinIan lcniancnic rcarado. Ao cIcgarnos aos
dias dc Iojc, c cssc o grandc nilagrc.
Ficnos o olIar or un insianic na rcalidadc visivcl,
alavcl c viva dcssc Hojc quc surgc, sc iransforna c
dcsaarccc nun rclancc, cono na corrida dc un
auionovcl a aisagcn quc assa.
Danos ao nundo o csciaculo dc un ovo Ialiiando
un icrriiorio quc a lcnda nais quc a vcrdadc
considcra incnso iorrao dc inigualavcis riquczas, c nao
salcndo clorar c arovciiar o scu quinIao. Dos
agruancnios Iunanos dc ncdiana inoriancia, o
nosso ais c ialvcz o nais airasado. O Drasil, dc faio,
nao rogridc; vivc c crcscc, cono crcscc c vivc una
criana docnic no lcnio dcscnvolvincnio dc un coro
nal organizado. Sc csia icrra fossc anglo-sanica, cn
30 anos icria 50 nilIcs dc Ialiianics, afirnou Drycc
con o scu dcsdcn lriianico. Ao conirario, csalIan-sc
clo nosso icrriiorio gruos Iunanos inccrios,
113
Iunildcs, salvo un ou ouiro foco dc crcssao naiivisia,
alafados c aralisados cn gcral or una naiurcza
csionicadora dc ujana, ou icrrivclncnic inlacavcl. Ai
vivcn solia nuna icrra conun. A oulaao auncnia
or una rolifcraao quc o clina favorccc; cranos 3
nilIcs ao concar o scculo XIX; ja cIcganos a 35
nilIcs, ou nais, con un crcscincnio aninal, ncsics
uliinos icnos, dc crio dc un nilIao. Aiingircnos
con rclaiiva facilidadc os algarisnos asironnicos das
incnsas agloncracs asiaiicas, nas cn quasc ioda a
cicnsao das cosias longuissinas os vclIos carangucjos
dc frci Viccnic sc liniian a arranIar as arcias do liioral.
O scriao iodo, o grandc sonIo dos ionciros, scgrcgado
na sua longinqua indccndcncia, c a ncsna icrra quc
alnilIaran Si c Mariius, Saini-Hilairc, Ncuwicd,
Mawc c ianios ouiros. Cono no icno dos valcnics" dc
quc falava SouiIcy, o cangao donina o anago do ais.
c una iradiao do nandonisno. Nas ovoacs
crcsiadas do Nordcsic rcinan cono nas cocas
riniiivas as crcndiccs c o fanaiisno das saniidadcs".
O aludisno, a cacIaa, a sifilis, o anarclao, a
indolcncia dcsaninada, conlcian o quadro. E assin
vcgcian no nosso grandc Planalio Ccniral, nais dc 5
nilIcs dos nossos 8.500.000 quilnciros quadrados.

Pclas cosias do occano, c cn nancIas dc civilizaao
naicrial, nos lanalios da scrra do Mar, da Maniiqucira
c nos canos do Sul, o rogrcsso c una indusiria quc,
cono na CIina, c clorada, nuna raida alsorao,
clos caiiacs csirangciros c os oucos gruos
financciros nacionais quc so cogiian cono c naiural
dos rorios inicrcsscs. Ncsscs oasis, c rcvivcndo o
114
icno das landciras, iudo sc dcvc iniciaiiva rivada.
Foi o ariicular quc dcslravou a naia, quc crgucu as
laniacs, quc csicndcu cla icrra virgcn os irilIos dos
caninIos dc fcrro, quc fundou cidadcs, alriu falricas,
organizou conanIias c inoriou o conforio da vida
naicrial. O odcr ullico, acicnicncnic, cscrou os
fruios da riqucza scncada. E logo cn scguida criou o
inosio, cono os govcrnadorcs do scculo XVIII c a
nciroolc csiuida, na loucura do ouro, criaran os
quinios, os dizinos, as dizinas, a caiiaao c a dcrrana.
Ncssc afa, orcn, a adninisiraao ullica faliu, nao
odcndo aconanIar o novincnio rogrcssisia, ora
lcnio, ora inciuoso. E assolcrlado, nun afolancnio
ionio, ficou airas. c quasc un cnccilIo c un
iranlolIo. No rcsio do ais o caso sc agrava. os
Ioncns, dc incaazcs, iornaran-sc dcsoncsios c cla
cunlicidadc dos aaniguancnios clciiorais, acciiaran
con cqucna rcluiancia o consorcio das funcs
adninisiraiivas con os inicrcsscs ncrcaniis. A
fragilidadc Iunana fcz o rcsio, quc c a vcrgonIa da
naao.
Na dcsordcn da inconcicncia, do cculaio, da
iirania, da colia, crdcran-sc as nornas nais
conczinIas na dircao dos ncgocios ullicos. A Iigicnc
vivc cn grandc aric das csnolas ancricanas; a olicia,
viciada clo csiado-dc-siiio, roicgc crininosos c
crscguc inoccnics; as csiradas dc fcrro oficiais, con os
nais clcvados frcics do ncrcado, dcscarrilan
diariancnic ou dcian aodrcccr os gcncros quc nao
iransorian; a lavoura nao icn lraos orquc nao Ia
nais inigranics; dcsaarccc a navcgaao dos rios; a
caloiagcn surinc o concrcio liioranco; o dinIciro
laia or dccrcio, c o ouro quc o dcvc garaniir nao nos
115
cricncc. lavoura dc cafc accna-sc con a valorizaao
ariificial dos rcos dcscuidando-sc do laraicancnio do
cusicio, do auncnio da roduao c do dcscnvolvincnio
do consuno; os scringais sao alandonados, ou vcndidos
or nada, orquc os inosios cccdcn o rco das
ncrcadorias; o aucar, cono nos icnos coloniais, nao
odc conciir con o csirangciro; o algodao c viiina da
ncgligcncia do rcaro, da raga, c so cisic cla
roicao aduancira; a ccuaria, scn sclcao c scn
iransoric, clorando o rclanIo naiivo, nao da carnc
ara os frigorificos quc funcionan con inicrniicncias,
olrigando-nos a rccorrcr ao arquc dos vizinIos; o
cacau, solrccarrcgado dc inosios, nao odc luiar
conira os concorrcnics africanos c asiaiicos. A Jusiia
(scn a qual, dizia o adrc Vicira, nao Ia rcino, ncn
rovincia, ncn cidadc, ncn ainda conanIia dc ladrcs
quc sc ossa conscrvar}, a Jusiia, cn coniaio con os
inicrcsscs da oliiicagcn, dificilncnic rcsisic ao arliirio
c ao aluso dc odcr; o Ecrciio, carissino, dcsaarccc,
dcsorganizado clo odio c clo ncdo; a MarinIa, scn
navios, vcgcia na laia dc Cuanalara. c una rcariiao
ullica. Esia iudo or fazcr, nada sc faz, c scgundo a
cIaa corrcnic nao sc salc ara qucn aclar.
O analfalciisno das classcs infcriorcs quasc dc
ccnio or ccnio corrc arclIas con a lacIarclicc
ronaniica do quc sc cIana a iniclcciualidadc do ais.
Scn insiruao, scn Iunanidadcs, scn cnsino
rofissional, a culiura iniclcciual nao cisic, ou fingc
cisiir cn scni-lcirados nais nocivos do quc a csic.
Nao sc ullican livros orquc nao Ia lciiorcs, nao Ia
lciiorcs orquc nao Ia livros. Cicncia, liicraiura, aric,
alavras cuja significaao caia cscaa a quasc iodos.
En iudo donina o gosio do alavrcado, das lclas frascs
116
canianics, dos discursos dcrranados; ainda Ia ocias
dc rofissao. Un vicio nacional, orcn, incra. o vicio
da iniiaao. Tudo c iniiaao, dcsdc a csiruiura oliiica
cn quc rocuranos cnccrrar c conrinir as nais
rofundas icndcncias da nossa naiurcza social, aic o
falscancnio das nanifcsiacs csoniancas do nosso
gcnio criador. Encrson dizia dos ancricanos do scu
icno quc a nania da iniiaao nal quc ianlcn
conIcccran lIcs vinIa da sucrsiiao da Viagcn,
forncccdora do alincnio csiriiual quc nao salian
cnconirar na roria icrra, nas ondc soncnic sc
dcscnvolvc c sc aura a alna da raa. Iniiaao qucr
dizcr inoriaao. Ncsia icrra, cn quc quasc iudo da,
inorianos iudo. das nodas dc Paris idcias c
vcsiidos, ao calo dc vassoura c ao aliio.
Translaniados, sao quasc nulos os focos dc rcaao
iniclcciual c ariisiica. Passa clas nossas alfandcgas
iudo quc consiiiui as lcnaos da civilizacao. saudc,
lcn-csiar naicrial, conIccincnios, razcrcs,
adniracs, scnso csiciico.
Para iananIa inoriaao suc-sc cono nos aiscs
sadios, una fornidavcl coriaao. Essa, orcn, c anics
una crda dc sulsiancia, cono dizcn os alcnacs, do
quc a colocaao no csirangciro dc roduios dc nossa
icrra c do nosso iralalIo. Eorianos solrciudo ouro
quc nao ossuinos. Ouro, ara os juros c anoriizacs
dos cnrcsiinos cicriorcs; ouro, ara os auionovcis
quc nao falricanos; ouro ara as fiias dos inuncros
cincnas quc ululan cono sangucsugas aic os confins
dos scrics. Sangria coniinua, causiiva. Faial
dcaucrancnio dc conscqucncias incalculavcis.
Solrc csic coro ancnico, airofiado, lalofo,
117
iriudian os oliiicos. E a unica qucsiao viial ara o
ais a qucsiao oliiica. Fcliz ou infclizncnic, nao Ia
ouiro rollcna rcncnic a rcsolvcr. ncn social, ncn
rcligioso, ncn inicrnacional, ncn dc raas, ncn gravcs
casos cconnicos c financciros. Soncnic a qucsiao
oliiica, quc c a qucsiao dos Ioncns ullicos. Ha-os dc
iodo o gcncro. os inicligcnics, os sagazcs, os csiuidos,
os lcn-inicncionados (danicsca nuliidao}, os quc a
soric roicgc cono nas loicrias, os cfcncros, os cicrnos.
E o grandc rclanIo quc assa, asiando, dc quc falava
NicizscIc. Dc vcz cn quando surgc una individualidadc,
ou nasccnic ou ja sacrificada cla inconcnsuravcl
naioria. os noncs dcssas ccccs, dc raros, acodcn
logo ao lico da cna, nas dc faio c dcsdc nuiio, csiao
dcsaarcccndo raidancnic os quc ossuian, na
crcssao dos Iisioriadorcs ronaniicos, o nagnciisno
da crsonalidadc".
O nal vcn dc longc. En scguida ao rinciro incrio,
criodo Icroico cn quc sc fundou nun incio
ronaniico a nossa nacionalidadc cniranos ncssc
csiranIo scgundo rcinado, dc Ioncns cnincnics,
ilusirados (acsar do accniuado airaso oriugucs}, dc
ililado caracicr, nas quc assaran 50 anos a
rcrcscniar, con scricdadc c nuna icrra quc cra un
dcscrio con ovoados csarsos dc oulacs ncsiias,
a concdia do arlancniarisno inglcsa. Alcn das lcis
lilcrais quc cran voiadas cono sc sc dcsiinasscn ao
nais csclarccido dos condados da Inglaicrra, c alcn dos
discursos dc adniravcl cloqucncia arlancniar, so nos
ficou, ialvcz, dcssa coca falsa c csicril, a consolidaao
da unidadc nacional c a aloliao. Acnas duas daias
ara un longo rcinado. O ais dcsconIccia gcralncnic o
quc fossc adninisiraao ullica. O Incrador, ouco
118
inicligcnic, sulsiiiuindo clo airioiisno o quc lIc
faliava cn doics dc Ioncn-dc-Esiado, nao cscondia o
dcsrczo clas rcocuacs icrra-a-icrra da gcsiao dos
ncgocios ullicos. Dcu-lIcs, orcn, una fciao
caracicrisiica, quc scra a gloria da nonarquia. o rcsciio
rcligioso do dinIciro ullico. Conscqucncia naiural dc
una das rcgras do Dccalogo, cssc rinciio fundancnial
dc govcrno dccorria da olscrvaao inicgral c csiriia da
Lci solcrana. Dai o icr sido o Incrio, or ccclcncia, a
coca dos jurisconsulios. Aiinginos ncssc noncnio, o
nais clcvado onio dc conscicncia juridica a quc odc
cIcgar un ovo. Lcis, lcis, lcis. So faliou aqucla a quc sc
rcfcriu Fcrrcira Vianna. a lci quc nandaria r cn
cccuao iodas as ouiras... A dccadcncia, no cnianio,
accniuava-sc clo rorio alandono do rinciio
nonarquico c dinasiico. O cnfraquccincnio do odcr
nodcrador quc cra a oiniao ullica incisicnic c
indiscnsavcl ao rcginc arlancniar conronciia o
funcionancnio rcgular da naquina oliiica. A qucsiao
niliiar, nal dc nasccna dc quc nunca sc curou o ais,
a dcsorganizaao dos ariidos, as falIas da
adninisiraao, o ronaniisno da aloliao, a dcsordcn
gcral dos csiriios fizcran a Fcullica, ncssc 15 dc
novcnlro quc foi a ourncc dcs dupcs da nossa Iisioria.
E c o quc ai csia.
O rofundo alalo da nudana dc forna dc govcrno, a
incviiavcl iransnuiaao dc valorcs sociais c oliiicos,
dcran a rinciio una aarcncia dc viialidadc ao
organisno nacional. Mas nao csiava longc o aiolciro cn
quc Iojc cIafurdanos. Quarcnia anos dc ccricncias
nal succdidas nos iroucran siiuaao aiual. Os
Ioncns dc govcrno succdcran-sc ao acaso, scn
ncnIun noiivo incrioso ara a indicaao dc scus
119
noncs, cccio o das convcnicncias c canlalacIos da
oliiicagcn. En iao longos anos, so Fio Dranco rcsolvcu
as qucsics dc liniics, o rcsidcnic Alvcs sancou a
caiial (ouira vcz cn crigo}, c rcconquisianos o Acrc,
dc novo cn conco dc alandono. O nais nao cisiira
ara a Iisioria. Nos Esiados, cnircianio, insialavan-sc
as oligarquias, dc cujo crigo ja nos advcriia Saini
Hilairc, c sol o disfarcc do quc sc cIanou a oliiica dos
govcrnadorcs". En circulos conccniricos cssc vicio
organico vcn cunular no rorio odcr ccniral quc c o
sol do nosso sisicna. Ai, rcalizando o fanoso soriic do
vclIo Naluco, Joao clcgc a Pcdro, quc clcgc a Aninio,
quc or scu iurno volia a clcgcr ao Joao riniiivo. Cono
na Dillia.
Para iao grandcs nalcs arcccn csgoiadas as
ncdicacs da icracuiica corrcnic. c ncccssario
rccorrcr cirurgia. Filosoficancnic falando scn
cuidar da rcalidadc social c oliiica da aiualidadc so
duas solucs odcrao incdir o dcsncnlrancnio do
ais c a sua dcsaariao cono un iodo uno criado clas
circunsiancias Iisioricas, duas solucs caiasiroficas. a
Cucrra, a Fcvoluao.
A Cucrra, cn ioda a Hisioria, icn sido a icrrivcl
rcvcladora dc caacidadcs quc a roiina, a invcja, o
cgoisno c a dcfcsa naiural dos aanlarcadorcs dc
osics dc nando, cncolrcn, afasian, anulan. Os
novos, os olrcs, os csquccidos, os orinidos surgcn
quando sc aicia nas cidadcs c nos canos o fogo
dcvasiador das invascs; c quando sc alrc o criodo das
falcncias govcrnancniais. O Icroi rovidcncial c una
criaiura das vicissiiudcs da Cucrra. Vcn nuiias vczcs
das canadas rofundas do ovo ondc o vao cnconirar as
120
ncccssidadcs da salvaao ullica. Scra cnirc nos, nuna
longinqua ossililidadc, qucn salc, un gaucIo do Sul,
ou fazcndciro aulisia, ou scringuciro do Acrc, ou
jaguno do Nordcsic, ou ncsno cssc dcsocuado da
Avcnida Ccniral, frcqucniador dc cafcs cono Lcnin,
frcgucs aucrrino da Hotondc, do Monianassc, ncscs
anics dc scr diiador c scnIor alsoluio dc 120 nilIcs dc
alnas.
A Fcvoluao c a ouira soluao. Nao una sinlcs
rcvolia dc soldados, ou una invcsiida disfarada ara a
conquisia do odcr fornas rcdilcias nos ovos dc
ncia-civilizaao c quc a dcsordcn gcncralizada icn
agora fciio surgir cn aiscs iradicionalncnic culios.
Scria cnccrrar nuna nodalidadc csirciia a ansia dc
rcnovaao quc c a roria ulsaao viial da Hisioria. A
Fcvoluao vira dc nais longc c dc nais fundo. Scra a
afirnaao incoravcl dc quc quando iudo csia crrado, o
nclIor corrciivo c o aagancnio dc iudo quc foi nal
fciio. A Iunanidadc, acordando do falso sosscgo da
anic-gucrra, cncaninIa-sc aos oucos ara
nodificacs radicais quc lIc iransfornarao nao so o
aarclIo oliiico c financciro cono ianlcn a roria
csscncia ncnial. Proccdc-sc ncssa grandc crisc a
naior ccriancnic dc quc icnIa conIccincnio a ncnoria
dos Ioncns rcvisao dos aniigos valorcs naicriais c
csiriiuais, aic Iojc consagrados, c clos quais sc
laicran duranic scculos Oricnic c Ocidcnic. Eniran cn
luia dc vida ou dc noric os nais variados isnos" con
quc nunca sonIou a filosofia Iunana. Caiialisno,
Conunisno, Fordisno, Lcninisno. Fora nova quc surgc
cono dcsiruidora das vclIas civilizacs c das quincras
do assado. E a Fcvoluao.
121
En ncio dcssc caiaclisna cn rcaro, quc acl
calcra ao Drasil? O da nais conlcia ignorancia do quc
sc assa clo nundo afora. Dornc o scu sono colonial.
Ainda acrcdiia no cnlalo dos discursadorcs, nas icorias
dos douirinarios c na cnganadora scgurana dos quc
nonoolizaran, cla fraqucza dos indccisos, as osics
dc doninio c rovciios. Nao vc o dcsasirc quc sc
aroina; nao vc o crigo dc csiarnos nargcn dos
grandcs caninIos nundiais da navcgaao c da aviaao;
nao vc quc a icrra sc iornou cqucna dcnais ara os
incrialisnos, acificos ou gucrrciros, c quc c un
aradoo a laranjcira lcira da csirada, carrcgada dc
laranjas doccs... Acsar da aarcncia dc civilizaao,
vivcnos assin isolados, ccgos c inovcis, dcniro da
roria ncdiocridadc cn quc sc conrazcn govcrnanics
c govcrnados. Ncsic narasno odrc scra ncccssario
fazcr ialua rasa ara dcois cuidar dc rcnovaao ioial.
Para o idcal novo caninIanos iodos na liniiaao das
nossas coniingcncias, conscicnics ou inconscicnics, c
cnvolvidos cn nil laos quc sao as iradics, as
anizadcs, o dinIciro, os naus Ialiios do ncu
cnsancnio c da ninIa vida c os vossos...

Esias alavras nao scrao ccriancnic conrccndidas.
Para uns, ura frascologia; ara ouiros, ncra nanolra
dc oliiica quc iona a iangcnic dc disscriaao filosofica.
E quc a idcia dc Fcvoluao, nao scndo confusa, c clo
ncnos conlca. Erinc a sinicsc dc duas icndcncias
oosias. cscrana c rcvolia.
Para o rcvoliado o csiado dc cousas rcscnic c
122
iniolcravcl, c o csforo dc sua aao ossivcl ira aic a
dcsiruiao violcnia dc iudo quc clc condcna. O
rcvolucionario, orcn, cono consiruior dc una nova
ordcn c or sua vcz un oiinisia quc ainda acrcdiia,
clo rogrcsso naiural do Ioncn, nuna nclIoria cn
rclaao ao rcscnic. E o quc nc faz cnccrrar csias
aginas con un cnsancnio dc rcconforio. a confiana
no fuiuro quc nao odc scr ior do quc o assado.

Sao Paulo, 1926-1928.
123

Notas
(1} Conira cssa icndcncia rcvoliada sc fornou a
ConanIia dc Jcsus, icndo cono una das suas lascs
fundancniais a Olcdicncia. E o quc clica a longa luia
dos colonos no Drasil conira os jcsuiias. Por sua vcz a
ConanIia c lcn do scu icno, quando rcconiza a
Aao cono un idcal ignaciano.
(2} CasianIcda, Hisioria do dcscolrincnio c
conquisia da ndia. Livro I, ca. XV.
(3} Hunloldi; Cosnos, vol. II.
(4} Eu cnirci no Fio dc Janciro quc csia ncsia cosia
na caiiania dc Mariin Afonso 50 lcguas dc Sao Viccnic
c 50 do Esiriio Sanio, nando o dcluo dcla a V. A. nas
iudo c graa o quc sc dcla odc dizcr scnao quc inic
qucn quiscr cono dcscjc un Fio isso icn csic dc
Janciro. Caria dc Tonc dc Sousa, dc 1. dc JunIo dc
1553.
(5} Na caria anca dc 1584, cscriia da DaIia c
airiluida ao adrc AncIicia, sc diz quc a alavra
Caraila qucr dizcr cousu suntu ou solrcnaiural. E or
csia causa, uscran aos oriugucscs csic nonc, logo
quando vicran, icndo-os or cousa grandc, cono do
ouiro nundo, or vircn dc iao longc or cina das
aguas. Fcv. Insi. Hisi. T. VI.
(6} Caisirano dc Alrcu. Dcscolrincnio do Drasil.
(Tcsc dc concurso}. Fio, 1883.
124
(7} Caria dc 1. dc JunIo dc 1553.
(8} A rincira nulIcr lranca dc quc Ia noiicia no
Drasil c a dc Joao Conalvcs, ncirinIo cn Sao Viccnic, c
dc quc fala una ciiao daiada dc 1538. Scgundo os
icrnos dcssc docuncnio o casal dcvia icr cIcgado un
ano anics, cn 1537. Tonc dc Sousa, cn 1549, ara aqui
irouc algunas nulIcrcs casadas con cnrcgados quc
vinIan icnorariancnic ara a colnia. So nais iardc
cn 1551, diz Calricl Soarcs, cIcgaran nulIcrcs ara
casar con os noradorcs rinciais da icrra. Trazian
cono doics oficios dc fazcnda c jusiia. Na froia dc Dois-
lc-Conic (1556} rcfcrc Jcan dc Lcry quc cnlarcaran
cinco raarigas soliciras, aconanIadas or una
govcrnanic. Foran as rinciras franccsas quc
conIcccran o Drasil. Casaran-sc con os scus airicios
do foric dc Villcgaignon.
(9} Calricl Soarcs. Traiado dcscriiivo do Drasil. 1587
(10} Joao Francisco Lisloa. Aoniancnios ara a
Iisioria do MaranIao.
(11} Manocl da Nolrcga. Carias do Drasil (1549-
1560}.
(12} Joao Danicl. Tcsouro dcscolcrio no rio
Anazonas. Fcv. Insi. Hisi. iono II.
(13} Viagcn dc Francisco Pyrard dc Laval (1601-
1611}. Trad. oriugucsa, Nova Coa, 1858.
(14} Jc nc sais si lc lilcriinagc csi aussi grand ar
ioui lc Drcsil, qu'il csi dans la villc dc San Salvador. Lcs
fcnncs, lcs lus qualificcs, ci ccllcs qui asscni our
125
avoir quclquc vcriu, n'cn foni oini dc scruulc dc arcr
lcurs csclavcs avcc lcaucou dc soins afin dc lcs nciirc
cn ciai dc vcndrc lus cIcr lcs infancs laisirs qu'cllcs
donncni. cllcs ariagcni cnsuiic lc nalIcrcu rofii dc
la dclaucIc dc ccs rosiiiuccs; l'on cui dirc quc lc vicc
y rcgnc souvcraincncni". Dcllon. Nouvcllc Fclaiion
d'un voyagc faii au Indcs Oricnialcs. Ansicrdan.
(15} Las nujcrcs andan dcsnudas y no salcn ncgar a
ninguno, nas aun cllas nisnas aconcicn y inoriunan
los Ionlrcs acIando-sc con cllos cn las rcdcs; orquc
iicncn or Ionra dornir con los zianos...". Caria a
Layncs(?}.
(16} A caria dc Nuncz c dc 1552 ou 53, dozc ou irczc
anos dcois da ccdiao a MacIifalo, nonc quc nais
iardc dcsaarcccu das carias gcograficas c quc arccc
nao scr longc das grandcs ilIas do Solincs. Por cssa
ncsna coca assinala-sc no Pcru a cIcgada dc ccnio c
cinqucnia indios vindos dc icrras lrasilciras, ou clo rio
MaranIao ou clo Paraguai. Trazian crianas c
nulIcrcs; dizian icr gasio dozc anos na viagcn.
(Jincncz dc la Esada. La jornada dcl caiian Alonso
Mcrcadillo}.
(17} A icrra dcfcndia-sc, ara assin dizcr. A sua
salulridadc, iao arcgoada clos riniiivos cronisias,
arccc cagcrada ncsscs rinciros cniusiasnos. As
carias jcsuiiicas da coca qucian-sc a niudo dos
calorcs c frios cccssivos quc aiorncniavan os adrcs
cn suas viagcns. AncIicia rcfcrc-sc ao vcnio Sul quc
varria os dcscanados dc Piraiininga. Cardin o
cnconirou na sua visiiaao, cansado c cnfcrno. Na caria
dc Luiz Fanircs, dc 1528, conia clc quc nas vizinIanas
126
dc Sania Caiarina, ondc csicvc ircs ncscs c ncio
consiruindo una galcoia, adocccran iodos os
conanIciros, dos quais norrcran quairo cn quc cra la
iicrra ian cnfcrna quc a iodos los llcvo or un rascro.
Fcv. Insi. Hisi. vol. XV. g. 23.
(18} Dcvo csic csqucna a una noia nagisiral c
incdiia dc Caisirano dc Alrcu.
(19} Mcnorias dc un soldado da ndia" coniladas
Por A. dc S. S. Cosia Lolo. Lisloa, 1877.
(20} Afonso dc E. Taunay. Ensaio dc Caria Ccral das
Dandciras Paulisias.
(21} Mal odc dcscolrir c cnialular ninas qucn nao
salc o quc clas sao, quc os sujciios quc aic agora sc
Iavian cscolIido ara csics dcscolrincnios nao iinIan
cicncia alguna dclas Fcl. do Covcrnador Aninio Pais
dc Sandc, 1693...
(22} Andrc Joao Anionil. Culiura c oulcncia do
Drasil. Lisloa, 1711.
(23} Quc riqucza, sanio Dcus! c cssa cuja ossc
conduz ruina do Esiado!" cclanava Ponlal.
(24} Fclicio dos Sanios. Mcnorial do Disiriio
Diananiino.
(25} Tcicira CoclIo. Insiruao ara o govcrno da
Caiiania dc Minas.
(26} Clcynacris, rofcssor lclga do irnao dc D. Joao
III, rcicndc nuna caria, cn quc dcscrcvc os cosiuncs
oriugucscs da coca, quc nun livro dc dcscsas dc un
127
nolrc dc Lisloa so Iavia, dcsiinadas a una rcfciao, as
scguinics. quairo cciiis ara agua, dois rcis dc ao, un
rcal c ncio ara ralancics... A caria c dc 1539.
(27} JoIn Luccocl. Noics on Fio dc Janciro, cic.,
1820.
(28} Hcnry Kosicr. Travcls in Drazil, 1816.
(29} L. F. Tollcnarc. Noias Doninicais".
(30} TIonas Lindlcy. Voyagc au Drcsil. Trad.
franccsa. Paris 1806.
(31} Luiz dos Sanios VilIcna. Carias dc VilIcna.
noiicias ncirooliianas c lrasilicas, 1802.
(32} JoIn Luccocl. Ol. cii.
(33} Andrcw Crani. Hisiory of Drazil, 1859.
(34} L. von Fango. TagclucI ncincr Fciscn, 1819-
1820.
(35} Mcrccc naior divulgaao a caria dc Josc Joaquin
da Maia quc vcio a falcccr cn Lisloa, dc volia ara o
Drasil. E un lclo docuncnio dc caliado airioiisno.
Foi o nosso rinciro griio dc indccndcncia. Escrcvia o
csiudanic lrasilciro. Eu nasci no Drasil. Vos nao
ignorais a icrrivcl cscravidao quc faz gcncr a nossa
airia. Cada dia sc iorna nais insuoriavcl o nosso
csiado dcois da vossa gloriosa indccndcncia orquc os
larlaros Poriugucscs, rcccosos dc quc o ccnlo scja
alraado, nada oniicn quc ossa fazcr-nos nais
infclizcs. A convicao dc quc csics usuradorcs so
ncdiian novas orcsscs conira as lcis da naiurcza c
128
conira a Iunanidadc icn-nos rcsolvido a scguir o farol
quc nos nosirais, a quclrar os grilIcs, a rcaninar a
nossa norilunda lilcrdadc, quasc dc iodo acalrunIada
cla fora, unico csicio da auioridadc dos Eurocus nas
rcgics da Ancrica. Fclcva orcn quc alguna oicncia
rcsic auilio aos Drasilciros, ois quc a EsanIa
ccriancnic sc Ia dc unir con Poriugal. c acsar dc
nossas vaniagcns cn una gucrra dcfcnsiva nao
odcrianos coniudo lcvar sos a cfciio cssa dcfcsa, ou
clo ncnos scria inrudcncia icnia-lo scn alguna
cscrana dc lon ciio. Ncssc csiado dc coisas, ScnIor,
olIanos, c con razao soncnic ara os Esiados Unidos,
orquc scguirianos o scu ccnlo, c orquc a naiurcza
fazcndo-nos Ialiianics do ncsno coniincnic cono quc
nos ligou clas rclacs dc una airia conun. Da nossa
aric csianos rcarados a dcscndcr os dinIciros
ncccssarios, c a rcconIcccr cn iodo o icno a olrigaao
cn quc ficarcnos ara con os nossos lcnfciiorcs.
TcnIo-vos cosio, ScnIor, cn oucas alavras a suna
do ncu lano. Foi ara dar-lIc un andancnio quc vin
Frana, ois quc na Ancrica icria sido inossivcl
novcr un asso, c nao susciiar dcsconfiana. A vos
cricncc dccidir sc odc cccuiar-sc a cnrcsa. Sc
qucrcis consuliar a vossa naao, ronio csiou a ofcrcccr-
vos iodos os csclarccincnios rccisos".
Esia caria csia na lillioicca da sccrciaria dos ncgocios
csirangciros dc WasIingion. Dcla Ia una foiografa no
arquivo do Insiiiuio Hisiorico, nandada iirar clo
ConsclIciro Locs Nciio. E cscriia cn franccs nuiio
incorrcio, c Maia a sulscrcvc con o scudnino dc
Vcndcl.
129
(36} A criaao das cscolas foi o rcsuliado dc una
roosia quc cn 1832 arcscniava Canara un gruo
dc dcuiados cIcfiados or Mariin Francisco. Dizia o
rojcio dc lci. Huucruo" duas univcrsidadcs..." Esiava
aicnic a ncccssidadc dc insiruao, clo ncnos
rinaria...
(37} Clovis Dcvilaqua. Hisioria da F. dc D. do Fccifc, II
vol.
(38} Dc una caria do Dr. Nciio Cancllo, dircior da
Faculdadc dc Dirciio dc Fccifc, rcsondcndo a una
indagaao dc Craa AranIa, cirainos as scguinics
linIas..... ioda a vida acadcnica anicrior a 68 odc scr
fiada cn ircs criodos ou cocas disiinias; una,
diganos uiiliiaria, cn quc a fciao ragnaiica do cnsino
cono quc dcsviou a nocidadc dos dcvancios da ficao;
ouira, ja cn Fccifc, cn quc as nanifcsiacs dc
rcligiosidadc iudo alsorvcran; una icrccira, nais ou
ncnos incolor, vcrdadciro criodo rcaraiorio da coca
vilranic, iunuliuaria, quc lIc succdcu c cn quc
lrilIaran Casiro Alvcs, Tolias, cic.".
(39} Paulo do Vallc, ciiado or Scnccr Vanrc.
Mcnorias ara a Hisioria da Acadcnia dc S. Paulo", vol.
I.
(40} Dr. Pircs dc Alncida. A Escola lyroniana no
Drasil. (Jornu do Commcrco, 1904-1905}.
(41} E una infornaao dc VarnIagcn. Caisirano nao
a julga rovavcl. En 1630, orcn, a cscravidao africana
ja csiava nuiio dcscnvolvida na caiiania dc S. Viccnic.
O codicc Pcrnanluco" da colcao Casiclo MclIor, M. S.
da Dillioi. Nac. I. 1. 2. 44, diz. La iicrra y villa dc San
130
Paulo iicnc nucIos Indios dc ais conquisiados y
nucIos ncgros dc Angola dc los navios quc iodos los
anos van al rio dc Janciro quc csia ally scrca...".
(42} Visiiaao do Sanio Oficio a Pcrnanluco. M. S.
incdiio do Arquivo Nacional do Tonlo.
(43} Eugcn FiscIcr. Dic FcoloiIcr Dasiards und das
Dariardic rungsrollcn dcr McnscIcn.
(44} Piso, no scculo XVI ja olscrvava quc a ncscla das
ircs raas curocia, ancricana, africana, iinIa
roduzido novas docnas, ou as conIccidas iao
nodificadas quc cran vcrdadciros cnignas ara os
ncdicos.
(45} Caisirano dc Alrcu. Solrc una Iisioria do
Ccara. Fcv. Drasilcira, ano III. iono IX.
131


2006 Paulo Prado

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil

__________________
JunIo 2006

Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiiulos
CFTIS
dircio na fonic.
cDoolsDrasil.org

También podría gustarte