Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja

9-1
9. DALJINSKO GREJANJE

9.1 UVOD

Kada je bilo rei o podeli ureaja za grejanje, govorili smo o lokalnim (pojedinanim)
ureajima, sistemima centralnog grejanja i sistemu daljinskog grejanja, kao najveem sistemu
koji objedinjuje veliki broj potroaa toplote. Dakle, terminom daljinsko grejanje oznaavamo
centralizovano snabdevanje toplotom veeg broja potroaa tzv. niskotemperaturske toplote.
Potroai toplote u sistemu daljinskog grejanja mogu biti postrojenja centralnog grejanja,
provetravanja, klimatizacije, postrojenja za pripremu tople sanitarne vode, kao i razliiti ureaji u
industriji koji koriste toplotu.
U praksi se jo sree termini toplifikacija, koji nije odgovarajui. Najkorektniji izraz bi
bio daljinsko snabdevanje toplotom (jer osim potreba za grejanjem postoje i drugi potroai
toplote), ali je uobiajen izraz daljinsko grejanje.
Podela sistema daljinskog grejanja (DG) moe se izvriti prema nekoliko osnova:
Podela sistema DG prema nameni:
- komunalni sistemi (stambene, poslovne, javne zgrade)
- industrijski sistemi (razne fabrike potrebe grejanja i tehnoloki procesi)
Podela prema podruju snabdevanja toplotom:
- blokovski (odreeni broj zgrada na manjoj gradskoj teritoriji)
- reonski ili gradski (manji gradovi ili vea gradska podruja)
- oblasni ili regionalni (grad i okolna naselja)
Podela prema nosiocu toplote:
- vodeni sistemi,
- parni sistemi.

Slino kao i kod sistema centralnog grejanja, kod daljinskog grejanja postoje tri osnovna
elementa sistema (slika 9.1):

1'
3'
3'
3'
3' 1"
3" 3"
3"
3" 3"
2' 2"
Daljinsko grejanje
(primarni cirkulacioni krug)
Kuna instalacija
(sekundarni cirkulacioni krug)
Toplotna
podstanica
1 - izvor toplote
2 - cevna mrea
3 - potroa


Slika 9.1 Osnovni elementi u sistemu daljinskog grejanja

Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja
9-2
1. element za proizvodnju toplote (toplotni izvor toplana, kotlovi);
2. element za transport nosioca toplote (cevna mrea toplovod);
3. element za predaju toplote potroaima (prikljuna stanica, predajna stanica,
toplotna podstanica ili samo podstanica)
Izvor toplote su obino parni ili vrelovodni kotlovi na vrsto, teno ili gasovito gorivo. Za
transport nosioca toplote (radnog fluida) koristi se posebna cevna mrea toplovod (ili parovod),
koja se najee izvodi kao podzemna. Cevi toplovoda ili parovoda moraju biti dobro termiki
izolovane kako bi se spreili (sveli na najmanju meru) gubici toplote od izvora do potroaa.
Toplotna podstanica je element sistema u kome se vri primopredaja toplote izmeu sistema
daljinskog grejanja i kune instalacije. O vrstama i elementima toplotnih podstanica bie rei
kasnije.
Prilikom planiranja i projektovanja sistema daljinskog grejanja prvi korak jeste
odreivanje toplotnih potreba odnosno toplotnog konzuma potroaa
P
Q

[kW]. Toplotni
konzum ini suma instalisanih grejnih snaga svih potroaa povezanih u sistem. Nakon toga se
odreuje toplotni konzum na mestu prikljuka
MP
Q

[kW], i na kraju potrebna snaga toplotnog

izvora
IZ
Q

[kW] (slika 9.2):

Potroai
(razna postrojenja)
Transportni
sistem
Toplotni
izvor
MP

=

=
n
i
Pi P
Q Q
1

P MP
Q f Q

=
1

P stv MP IZ
Q f Q f f Q

= =
3 2

Slika 9.2 Odreivanje snage toplotnog izvora u sistemu daljinskog grejanja
P
Q

[kW] instalisana snaga grupe potroaa,

MP
Q

[kW] toplotni konzum na mestu prikljuka,

IZ
Q

[kW] potrebna snaga (kapacitet) toplotnog izvora,

1
f [-] - faktor jednovremenosti (zavisi od broja potroaa i njihove strukture)
za pojedinanu zgradu f
1
0,8-1,0
za mreu (skup vie zgrada) f
1
0,86-0,94
2
f [-] - faktor iskustvene popravke (uzima u obzir uticaj vetra, infiltraciju, vlagu...)
f
2
0,75-0,82
3
f [-] - korekcioni faktor zbog gubitaka toplote u cevnoj mrei f
3
1,04-1,07
stv
f [-] - ukupni stvarni korekcioni faktor
3 2 1
f f f f
stv
= 0,7-0,8 (u praksi oko 0,6)
Meutim, u toku eksploatacije, zbog promene klimatskih uticaja (prevashodno
temperature spoljnog vazduha i brzine vetra) toplotni konzum se stalno menja. Isporuka toplote iz
sistema daljinskog grejanja stalno mora da se prilagoava trenutnim toplotnim potrebama
potroaa. Toplotne potrebe se menjaju i u toku dana i u toku grejne sezone. Postavlja se pitanje:
Kako sistem daljinskog grejanja treba da prati te potrebe?
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja
9-3
Usled dnevnih i godinjih promena u potrebama za toplotom potroaa u sistemu
daljinskog grejanja potrebno je uskladiti dinamiku isporuke toplote iz toplane. Centralna
regulacija koliine toplote koja se isporui u jedinici vremena moe se ostvariti na sledee naine:
1. Promenom temperature razvodne vode tr' const, pri konstantnom protoku const m =

;
2. Promenom protoka vode const m

, pri konstantnoj temperaturi razvoda tr' = const;

3. Kombinovano, promenom oba parametra tr' const i const m

.
Prvi nain regulacije omoguava smanjenje isporuene koliine toplote sniavanjem
temperature razvodne i povratne vode, to je povoljno sa aspekta manjih gubitaka toplote u
transportu (toplovodu). Osim toga, pri odravanju konstantnog protoka povoljna je raspodela
toplote u sistemu (pod uslovom da je cevna mrea dobro izbalansirana) - svaki potroa dobija
onu koliinu toplote koja mu je potrebna, u skladu sa trenutnim gubicima (Klizini dijagram
promene temperature razvodne vode u funkciji spoljne temperature i vetra dat je ranije - slika 3.3.
Po ovom dijagramu vri se centralna regulacija u Beogradskim elektranama). Nedostatak ovog
naina regulacije je to kroz sistem cirkulie nepotrebno velika koliina primarne vode, pa su vei
trokovi za pogon cirkulacionih pumpi. Ovaj nain regulacije se primenjuje kod nas i u velikom
broju evropskih zemalja.
Smanjenjem protoka vode u primarnom cirkulacionom krugu takoe je mogue ispratiti
smanjenje toplotnog konzuma. Primenom ovog naina regulacije dolazi do smanjenja brzina
strujanja u primarnom cirkulacionom krugu, pa je pad pritiska usled trenja i lokalnih otpora manji
(inae je pad pritiska usled trenja u toplovodima dominantan u odnosu na pad pritiska usled
lokalnih otpora), to dovodi do manjeg napora pumpe i znaajno manje potronje elektrine
energije za pogon pumpi (elektrina snaga pumpe se menja sa treim stepenom u odnosu na
promenu protoka). S druge strane, nedostatak ovakvog naina regulacije su poveani gubici
toplote u transportu.
Kombinovana regulacija promenom protoka i temperature razvodne vode u primaru je
najpovoljniji nain regulacije - nedostaci prva dva naina su umanjeni.

9.2 KRIVA GODINJEG TRAJANJA OPTEREENJA

Da bi bilo mogue na pravilan nain oformiti toplanu koja e toplotom snabdevati
odreeni broj potroaa, osim poznavanja snage toplotnog izvora, potrebno je odrediti i raspodelu
toplotnog optereenja tokom godine (odnosno grejne sezone, ukoliko nema zahteva za
proizvodnjom toplote tokom cele godine - npr. za pripremu PTV). S obzirom da su u pitanju
veliki toplotni konzumi, a da se uslovi bliski projektnim (kada postrojenje radi punim
kapacitetom) javljaju samo u kratkom periodu, bilo bi veoma neracionalno projektovati toplanu
sa jednim kotlom, koji bi, u tom sluaju, radio veoma dug period u toku godine sa znaajno
manjim kapacitetom i snienim stepenom korisnosti. Iz navedenog razloga, izvor toplote u
toplani se deli na bazni i vrni. Bazni izvor radi tokom cele sezone, a kada toplotni konzum
poraste, u rad se ukljuuje i vrni izvor i na taj nain se pokriva toplotno optereenje.
Kako bi konstruisali krivu godinjeg trajanja optereenja, posmatraemo potrebe za
toplotom tokom godine; pri tome emo poi od najjednostavnijeg sluaja - da je toplotni konzum
samo funkcija spoljne temperature ) (
s
t f Q =

.
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja
9-4
Zbog inertnosti sistema daljinskog grejanja i inertnosti samih zgrada (akumulacija toplote
u graevinskom omotau) moe se posmatrati promena toplotnog konzuma u funkciji srednje
dnevne temperature spoljnog vazduha, prikazana na slici 9.3.

Q
Q
Nuk
Q
PTV
t
sp
t
gg
t
u
t
s
3
2
1
Q - ukupna potrebna toplota
Nuk
Q - nominalna toplota za grejanje
Ngr
Q - toplota za pripremu PTV
PTV Q
Ngr
t - temperatura granice grejanja
gg
t - unutra
u
nja temperatura
Period grejanja


Slika 9.3 Promena toplotnog konzuma u zavisnosti od spoljne temperature

Linija 2 na dijagramu je promena toplotnog konzuma potrebnog za grejanje u funkciji
spoljne temperature. Smatraemo da je toplota potrebna za pripremu PTV konstantna i da svakog
dana u toku godine postoji ista potreba za sanitarnom toplom vodom (u stvarnosti to nije tako -
obino je tokom leta vea potronja PTV. Merenja na jednom velikom objektu su pokazala da je
potronja tople sanitarne vode vea leti za oko 10%; s druge strane temperatura vode u vodovodu
je via leti, a i gubici u transportu su leti manji nego zimi. Na neki nain navedena dva razloga
"kompenzuju" veu potronju tople vode tokom leta). Potronja PTV se odreuje iskustveno i
zavisi od namene objekta. Koliina toplote za pripremu PTV je prikazana linijom 1, a linijom 3 je
prikazana ukupno potrebna koliina toplote u funkciji spoljne temperature.
Radi ocene godinje potrebe za toplotom potrebno je odrediti i duinu trajanja pojedinih
toplotnih optereenja, odnosno ) ( f Q =

, a to znai da je potrebno poznavati zavisnosti spoljne

temperature u funkciji vremena ) ( f t
s
= . Na slici 9.4 prikazana je kriva godinje uestalosti
spoljne temperature (samo u periodu grejne sezone - do t
gg
).
t
sp
t
gg
t
s
y
vreme (dan/god)
50 x 100 150 200
x - broj dana u godini u kojima je
spoljna temperatura nia od y


Slika 9.4 Kriva godinje uestanosti spoljne temperature
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja
9-5
Kombinacijom dijagrama prikazanih na slikama 9.3 i 9.4 dolazi se do kljunog dijagrama
- krive godinjeg trajanja optereenja, koji je prikazan na slici 9.5

Slika 9.5 Kriva godinjeg trajanja optereenja
Odreivanje godinje potronje toplote:

d Q Q
gg
o
GOD


= , (9.1)
to odgovara povrini ispod krive Poabc.
Ako nainimo pravougaonik "odec" tako da je Podec = Poabc, onda je rastojanje "od"
ustvari SREDNJA GODINJA SNAGA sa kojom bi izvor toplote radio tokom cele godine:
gg
g
sr
Q
Q

[MW] (9.2)
S druge strane, ako nainimo pravougaonik "oafg" tako da je Poafg = Poabc, onda je
rastojanje "og" ustvari GODINJE TRAJANJE ISKORIENJA
max

Q izvora toplote tokom cele

godine :
max
max

=

Q
Q
g
Q
[h/god] (9.3)
Odnos godinjeg trajanja iskorienja maksimalnog kapaciteta izvora i duine grejanja,
kao i odnos srednje godinje snage i maksimalnog kapaciteta daju vrednost koja se naziva
FAKTOR SREDNJEG GODINJEG OPTEREENJA:
sr
Q
gg
g
sr
gg
Q
F
Q
Q
Q
Q

= =

max max
max
[h/god] (9.4)
Oba navedena pokazatelja, godinje trajanje iskorienja i faktor srednjeg godinjeg
optereenja imaju veliki ekonomski znaaj.
Ako raste duina grejanja (duina grejne sezone) onda raste i godinja potronja energije,
pa samim tim raste i godinje trajanje iskorienja. Meutim, moe se desiti da opada srednja
godinja snaga sa kojom radi izvor toplote, a onda opada i faktor srednjeg godinjeg optereenja.
Poto specifini fiksni trokovi eksploatacije sistema daljinskog grejanja opadaju sa porastom
godinjeg trajanja iskorienja, a trokovi goriva obino rastu kada faktor srednjeg godinjeg
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja
9-6
optereenja opada - onda se minimum ukupnih trokova rada sistema daljinskog grejanja nalazi
procesom optimizacije (tehno-ekonomska analiza).
Prekidi potronje toplote (kako dnevni, tako i sezonski) deluju nepovoljno na
ekonominost proizvodnje toplote u sistemu daljinskog grejanja. Zbog toga veliki sistemi
daljinskog grejanja esto rade bez nonih prekida grejanja. Potroai koji kontinualno troe
toplotu (cele godine i tokom 24h dnevno) su idealni potroai za proizvoae toplote u sistemima
daljinskog grejanja.
Iz oblika krive godinjeg trajanja optereenja moe se videti kako i koliko se potronja
toplote menja tokom godine. Toplotni izvor radi mali broj sati sa maksimalnim optereenjem, pa
se zbog toga deli na bazni i vrni, to se moe odrediti na osnovu krive godinjeg trajanja
optereenja, to je prikazano na slici 9.6.


Slika 9.6 Kriva godinjeg trajanja optereenja sa podelom na bazni i vrni izvor

Kao to se jasno moe videti sa dijagrama na slici 9.6 trajanje godinjeg iskorienja
vrnog izvora znatno je manje od trajanja godinjeg iskorienja baznog izvora. Udeo snage
osnovnog izvora izraunava se kao:
max max
max

+
=
VR B
B
I
Q Q
Q
(9.5)
Kada su kapaciteti baznog i vrnog izvora priblino jednaki (slino kao na slici 9.6) onda je
srednja proizvodnja toplote baznog izvora znatno vea od srednje godinje proizvodnje toplote
vrnog kotla (bazni kotao ~ 90%, vrni kotao ~ 10%):
VR g B g
Q Q
, ,
>> (9.6)







Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja
9-7
9.3 PROIZVODNJA TOPLOTE

Kod manjih sistema daljinskog grejanja proizvodnja toplote odvija se u kotlarnicama
(KO) ili toplanama (TO). U toplanama se, pored kotlova za proizvodnju toplote, nalazi i ostala
pratea oprema i ureaji, to nije predmet ovog kursa. Kotlovi u toplani mogu biti na vrsto,
teno ili gasovito gorivo. U novije vreme primenjuju se i kotlovi za sagorevanje biomase (u vidu
briketa ili peleta), koja zamenjuje ugljeve i time dovodi do smanjene emisije tetnih gasova u
okolinu. Kotlovi u toplanama mogu biti vrelovodni ili parni.
Proizvodnja toplote u veim sistemima esto se odvija spregnuto sa proizvodnjom
elektrine energije. Takva proizvodnja toplote naziva se kombinovana proizvodnja, i odvija se u
posebnim postrojenjima. Ukoliko je primarna proizvodnja toplote onda se takva postrojenja
nazivaju toplane - elektrane (TOE), a ako je primarna proizvodnja elektrine energije onda je re
o termoelektranama - toplanama (TETO). Pri kombinovanoj proizvodnji toplote i elektrine
energije stepen korisnosti iskorienja primarne energije je vei nego pri odvojenoj proizvodnji,
ak i do dva puta. Kombinovana proizvodnja je idealno reenje kada se sagorevaju niskokalorini
ugljevi u blizini velikih urbanih sredina. Za kombinovanu proizvodnju mogu se koristiti:
- parno-turbinska postrojenja (najee primenjivana),
- gasno-turbinska postrojenja i
- kombinovana parno-gasna turbinska postorjenja.
Na slici 9.7 dat je ematski prikaz turbina koje se koriste za kombinovanu proizvodnju
toplote i elektrine energije. Princip rada parno-turbinskih postrojenja je sledei: pregrejana
vodena para odgovarajuih parametara (protoka, temperature i pritiska) koju proizvodi parni
kotao uvodi se u parnu turbinu; u turbini se odvija ekspanzija pare i pretvaranje u mehaniki rad -
okretanje vratila turbine, to se u generatoru koristi za dobijanje elektrine energije; nakon
nepotpune ekspanzije pare (u celini ili samo delom) para se koristi za potrebe potroaa toplote.
Pri tome, para nakon ekspanzije mora imati dovoljno visoku temperaturu da se moe koristiti u
toplotne svrhe. Kod protiv-pritisne turbine celokupan protok pare ekspandira u turbini, pa se
zatim uvodi u razmenjiva toplote gde predaje toplotu vodi koja se koristi za grejanje.
Kondenzaciona turbina radi tako to se deo pare odvaja na nekom stupnju pri ekspanziji (jer tada
ima viu temperaturu i pritisak) i uvodi u razmenjiva toplote. Oduzimanje pare moe biti
regulisano ili neregulisano; takoe moe postojati vie stupnjeva oduzimanja pare.

Direktno korienje pare
Para iz
kotla
Zagrevanje
vode za DG
M
Para iz
kotla
Zagrevanje
vode za DG
M
Kondenzator
M
1
M
1
M <

Slika 9.7 Parne turbine za kombinovanu proizvodnju toplote i elektrine energije - protiv-pritisna
turbina (levo) i kondenzaciona turbina (desno)
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja
9-8
Protiv-pritisna turbina ima "krutu" vezu izmeu proizvodnje toplote i elektrine energije,
ali je zato jednostavnija za primenu. Koristi se za manje snage u industrijskim kombinatima.
Kondenzaciona turbina ima "elastiniju" vezu u proizvodnji toplote i elektrine energije i koristi
se za vee snage; veoma je rasprostranjena u praksi. Oduzimanje pare smanjuje proizvodnju
elektrine energije P
el
za P
od
. Isplati se samo kada je faktor dobijanja toplote
od
od
P
Q
x

=

dovoljno
veliki, bar 4-5 (a moe da dostigne i vrednost 8 kod prilagoenih turbina).
Lokacija toplotnog izvora (TO, TOE, TETO) ima veliki znaaj u ekonomskom i
ekolokom pogledu.

9.4 TRANSPORT TOPLOTE

Toplota proizvedana u jednom ili vie izvora u sistemu daljinskog grejanja treba da se
prenese, transportuje do potroaa. esto je taj transport dug i moe iznositi od nekoliko
kilometara do nekoliko desetina kilometara. Kao to je ranije bilo reeno, nosilac toplote u
sistemu DG moe biti vodena para ili vrela voda.
Para, kao nosilac toplote, sa sobom nosi toplotu promene faze, ali se ne koristi za vee
duine transporta. Potroaima se obino isporuuje suvozasiena vodena para (x=1), dok pri
izlazu iz izvora toplote moe biti blago pregrejana (kako bi se izbegla kondenzacija prilikom
transporta usled gubitaka toplote u parovodu). Dugake trase parovoda se izbegavaju zbog:
- kondenzacije pare, pa se mora obezbediti odvod kondenzata du trase;
- moguih hidraulikih udara;
- izraene korozije u cevima (naizmenino para i vazduh);
- ogranienja zbog pada pritiska u parovodu.
Para se koristi za tehnoloke potrebe u industrijskim postrojenjima, gde pored potreba za
grejanjem postoje zahtevi za "tehnolokom" parom za druge potrebe u procesu proizvodnje.
Voda je danas osnovni nosilac toplote u sistemima DG gde se uglavnom primenjuju
vrelovodni sistemi (t
r
> 110
o
C). Toplota koju voda prenosi je direktno proporcionalana masenom
protoku i razlici temperatura razvodne i povratne vode. Izbor temperatura vode u razvodu i
povratu je od velikog znaaja. Da bi toplovod bio jeftiniji (manjih prenika) i da bi snaga pumpe i
utroeni rad bili manji, potrebno je da maseni protok bude manji, a to znai da razlika temperaura
razvodne i povratne vode treba da bude to vea. Ovo je naroito vano kada su u pitanju vee
duine transporta. Kada je u pitanju spregnuta proizvodnja toplote i elektrine energije, pri
porastu t
r
raste i toplota odvedena iz parne turbine, pa se smanjuje proizvodnja elektrine
energije, tako da opada faktor dobijanja toplote. Takoe, sa porastom temperature razvodne vode
raste i njen pritisak (kako bi se spreilo kljuanje). Prema tome, potrebno je optimizirati vrednost
t
r
zajedno sa toplotnim izvorom i nainom regulisanja toplotnog konzuma (kvantitativno,
kavlitativno ili kombinovano). Projektni parametri treba da daju najbolje rezultate za celogodinji
rad sistema DG. S druge strane, svakako treba teiti da temperatura povratne t
p
vode bude to
nia, ali je ona ograniena temperaurom povratne vode u kunoj instalaciji. Snienje temperature
povratne vode kod novih instalacija mogue je ostvariti na nekoliko naina:
- rednom vezom grejnih tela (npr. jednocevni sistem),
- korienjem centralne pripreme PTV,
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja
9-9
- poveanjem povrine svih GT (tada e pri t
r
= const da opada t
p
),
- primenom drugih temperaturskih reima (npr. 95/65
o
C, t
m
= const),
- primenom toplotne pumpe u toplovodu.
U naoj zemlji se u sistemima DG uglavnom koriste toplane za proizvodnju toplote i
koriste se sledei temperaturski reimi:
- 110/70
o
C; 130/70
o
C; 140/70
o
C i 150/70
o
C za direktne sisteme i
- 110/75
o
C; 130/75
o
C; 140/75
o
C i 150/75
o
C za indirektne sisteme.
U zemljama zapadne Evrope koje imaju razvijene sisteme DG (Nemaka, Danska, Finska,
Norveka, vedska) daju se posebne bonifikacije potroaima koji imaju ureaje za snienje
temperature povratne vode.

9.4.1 Mree daljinskog grejanja

Podela mrea daljinskog grejanja moe se izvriti na nekoliko naina:
Prema konfiguraciji (slika 9.8), postoje:
- zrakaste i
- prstenaste mree.
Prema broju cevi:
- jednocevne (za transport pare bez povratka kondenzata - neekonomimo);
- dvocevne (najee primenjivane);
- trocevne (dve razvodne sa razliitim t
r
i jena povratna).
Prema nainu polaganja cevi:
- nadzemne (jeftinije, primenjuje se u industrijskim kompleksima) i
- podzemne (cevi u kanalima ili beskanalno polaganje u zemlju - slika 9.9).

TO
TO
TO

Slika 9.8 Konfiguracija mrea daljinskog grejanja - zrakasta (levo) i prstenasta mrea (desno)
Problemi koji se javljaju prilikom postavljanja toplovoda su: odgovarajua toplotna i
hidroizolacija, vrstoa cevovoda - naini oslanjanja, temperaturske dilatacije i zatita od
korozije. Hidrauliki proraun mree daljinskog grejanja je slian proraunu cvne mree u kunoj
instalaciji (kod toplovoda je znatno manji udeo lokalnih otpora nego kod kune instalacije).
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja
9-10
Za transport toplote se koriste predizolovane cevi, prikazane na slici 9.10.

Poklopac
Betonski
kanal
Predizolovane
cevi
Zemlja
Zemlja
Predizolovane
cevi
Pesak

Slika 9.9 Naini polaganja toplovoda - u betonskom kanalu (levo) i beskanalno (desno)


Slika 9.10 Predizolovane cevi

U sistemima daljinskog grejanja veoma je vana raspodela pritiska u mrei. Pritisak u
mrei se razlikuje u stanju mirovanja radnog fluida (statiki) i u radu sistema. Nikada i nigde u
sistemu se ne sme dozvoliti:
- da pritisak padne ispod pritiska zasienja, kako ne bi dolo do isparavanja vode i
- da pritisak padne ispod atmosferskog, kako ne bi dolo do usisavanja vazduha.
S druge strane maksimalni pritisak vode u grejnim telima je 6 bar, pa se zbog toga na
breuljkastim terenima obavezno primenjuje indirektni sistem (kada se hidrauliki razdvajaju
primarni i sekundarni cirkulacioni krug).
Prema Bernulijevoj jednaini:
GUB
p g h
v
p g h
v
p + +

+ = +

2
2
2
2 1
2
1
1
2 2
, (9.7)
gde je h [m]- visinsko rastojanje ose cevi od referentne (nulte) ravni.
Brzina u toplovodu se malo menja - uglavnom se kree u granicama od 1 do 2 m/s, tako
da se lan "brzinskog" pritiska moe zanemariti, pa se Bernulijeva jednaina svodi na oblik:
H p g h p g h p
GUB
= + + = +
2 2 1 1
. (9.8)
Zato se pri projektovanju toplovoda obavezno crta piezometarski dijagram u koji se unosi
pritisak (napor) u mrei, reljef trase i visinske kote prikljuenih zgrada.
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja
9-11
Zbog svega navedenog, neophodno je odravanje pritiska u sistemu daljinskog grejanja.
Odravanje pritiska se moe reiti na nekoliko naina i to obino u kombinaciji sa reavanje
problema ekspanzije vode prilikom zagrevanja. Neki od naina su (slika 9.11):
- Ekspanzioni sud sa parnim prostorom,
- Ekspanzioni sud sa gasnim jastukom,
- Diktir sistem (pomou posebnih cirkulacionih pumpi - diktir pumpi).

Veza sa kotlom
(ili razmenjivaem toplote)
V
a
z
d
u
h

i
l
i

N

p
o
d

p
r
i
t
i
s
k
o
m
2
Manometar
Ventil sigurnosti
Sigurnosni
ventil
Veza sa
sistemom
Nepovratni
ventil
Odvaja
neistoa
Prestrujni ventil
Otvoreni ES

Slika 9.11 Naini odravanja pritiska u sistemu: ekspanzioni sud sa gasnim jastukom (levo) i
diktir sistem (desno)

9.5 TOPLOTNE PODSTANICE

Postoje dva osnovne tipa toplotnih podstanica (eme prikazane na slikama 9.12 i 9.13):
- sa direktnim prikljukom i
- sa indirektnim prikljukom.
Kod sistema sa direktnim prikljukom sistem daljinskog grejanja i kuna instalacija
predstavljaju jedinstven hidrauliki (cirkulacioni) krug. Ovo reenje je jednostavnije, jeftinije i
ekonominije. U ovom sistemu je temperatura povratne vode primara nia i jednaka je
temperaturi povratne vode u sekundaru (kunoj instalaciji) t
p
' = t
p
''. Meutim, ovakav sistem nije
uvek primenljiv, zbog pritiska koji je potrebno odravati u mrei daljinskog grejanja.
Nepovoljnost predstavlja i jedinstven cirkulacioni krug, pa se neistoe iz kune instalacije
prenose u instalaciju daljinskog grejanja. Zbog toga se obavezno postavlja odvaja neistoa na
povratnoj grani cevovoda kune instalcije.
Indirektan prikljuak podrazumeva postojanje razmenjivaa toplote, koji slui za razmenu
toplote izmeu vode primara i sekundara i on hidrauliki razdvaja cirkulacione krugove sistema
DG i kune instalacije. Prednost ovakve podstanice je to je pritisak u kunoj instalaciji
nezavisan od pritiska u toplovodu. Osim toga, nema meanja vode iz kune instalacije sa vodom
iz sistema DG.
U razvodu primara se obavezno postavlja ograniava pritiska (regulacioni ventil povezan
sa davaem pritiska) ime se instalacija titi. Iza njega sledi sigurnosni ventil, koji reaguje u
sluaju prekoraenja pritiska. U povratu primara se postavlja ograniava protoka (regulacioni
ventil u sprezi sa mernom blendom koja meri protok), ija je uloga da ogranii maseni protok
vode na maksimalnu (projektnu) vrednost, kako odreeni potroai (oni blii toplani) ne bi
dobijali vei protok, ostavljajui neke druge potroae sa manjim protokom. Ovo je naroito
Katedra za termotehniku Sistemi centralnog grejanja
9-12
izraeno u periodima uzgrevanja instalacije, nakon prekida u radu. Na razdelniku kune
instalacije postavlja se termo-manometar, dok se temperatura vode meri na svakoj grani povratne
mree kune instalacije koja ulazi u sabirnik. Temperatura i pritisak se mere i na razvodu i
povratu primara. Utroenu toplotu potroaa rauna raunska jedinica na osnovu merenja
masenog protoka, temperature u razvodu i temperature u povratu sekundara.

R
P
M M
T
SV
Razdelnik Sabirnik
M
T T
T
T
R
MB
RV
ON
M T
tr'=140 C
o
tp'=70 C
o NV
RV
NV
tr''=90 C
o
tp''=70 C
o
Ograniava
pritiska
Ograniava
protoka
M - manometar SV - sigurnosni ventil
T - termometar RV - regulacioni ventil
R - regulator ON - odvaja
P - dava
neistoa
pritiska MB - merna blenda
Mena
veza

Slika 9.12 Toplotna podstanica - direktan prikljuak

R
P
M M
T
SV
Razdelnik Sabirnik
M
T T
T
T
R
MB
RV
M T
tr'=140 C
o
tp'=75 C
o
tr''=90 C
o
tp''=70 C
o
Ograniava
pritiska
Ograniava
protoka
M - manometar SV - sigurnosni ventil
T - termometar RV - regulacioni ventil
R - regulator RT - razmenjiva
P - dava
toplote
pritiska MB - merna blenda
T
RT

Slika 9.13 Toplotna podstanica - indirektan prikljuak