Está en la página 1de 52

-Mara Povedano Jimnez-

C
C
O
O
M
M
U
U
N
N
I
I
C
C
A
A
C
C
I
I

N
N
E
E
N
N

E
E
N
N
F
F
E
E
R
R
M
M
E
E
R
R

A
A

2
NDICE

1. INRODUCCIN. COMUNICACIN COMO ARE O NECE!IDAD "
1.1. E#emen$o% de #a &om'ni&a&i(n )

*. COMUNICACIN NO +ER,A- 1*
*.1. !i%$ema .ara#in/0%$i&o 1"
*.*. !i%$ema &in$i&o 1)
*.1. !i%$ema de .ro.iedade% e%$2$i&a% de #a in$era&&i(n &om'ni&a$iva **

1. COMUNICACIN +ER,A- *)

". PRO,-EMA! EN -A COMUNICACIN 13
".1. En #a% diver%a% 4orma% de &om'ni&a&i(n in$er.er%ona# 13
".*. E%.e&5&o% en en4ermera 16
".*.1. Con e# .a&ien$e 7 #a 4ami#ia 16
".*.*. Con #o% .ro4e%iona#e% de #a %a#'d "1
".1. Pro8#ema% .ara ad9'irir :a8i#idade% de &om'ni&a&i(n "1

;. IMPORANCIA DE -A COMUNICACIN-RE-ACIN ENFERMERA-PACIENE ";
). ,I,-IO<RAFA ;3



NDICE DE FI<URA! = A,-A!

Fi/'ra 1. E%9'ema de #o% &ana#e% o %i%$ema% de &om'ni&a&i(n :'mana 6
Fi/'ra *. E%9'ema de #a &om'ni&a&i(n 11
3
a8#a 1. Di4eren&ia% #en/'a>e &or.ora# de #o% di4eren$e% e%$i#o% de &om'ni&a&i(n *"
a8#a *. Cara&$er%$i&a% de #a% 4orma% de &om'ni&a&i(n 9'e o8%$a&'#izan #a re#a&i(n
in$er.er%ona# 1?
a8#a 1. Cara&$er%$i&a% de# e%$i#o de &om'ni&a&i(n a%er$iva 16





















4
1. INRODUCCIN. COMUNICACIN @ARE O NECE!IDADA

!iem.re :emo% %ido &on%&ien$e% de #a re#evan&ia de #a
&om'ni&a&i(n en$re .er%ona%. !e .'ede &on%iderar 9'e e# $rmino
B&om'ni&a&i(nCD en #o% diez aEo% a$r2%D :a %ido #a .a#a8ra 9'e m2% :a
##amado #a a$en&i(n en #a %o&iedad.

Podemo% de&ir 9'e #a &om'ni&a&i(n e% 'n ar$e &'ando #a e#evamo%
a %' m2Fimo nive# de .rod'&$ividad. De :e&:oD eFi%$en variada% 4orma%
ar$%$i&a% &on #a% 9'e 'no %e .'ede eF.re%arD %e .'ede &on%iderar 'na
va de &om'ni&a&i(nG #a mH%i&aD #a danzaD e# $ea$roD .or e>em.#o.

Ia8#ar %o8re n'e%$ra% .reo&'.a&ione%D #o 9'e no% .a%a o #o 9'e
%en$imo%D e% $an ne&e%ario &omo re%.irar. Por e##oD $am8in
&on%ideramo% #a &om'ni&a&i(n &omo 'na ne&e%idad. E% #a 8a%e de
&'a#9'ier re#a&i(n en$re .er%ona%D .or $an$oD e% 'na &a.a&idad
ne&e%aria.

Ia%$a e# niEo .e9'eEo in$en$a &om'ni&ar %'% %en$imien$o% &on
/e%$o%D eF.re%ione% 4a&ia#e%D o e# %im.#e ##an$oD .eroD re9'iere a.render a
&om'ni&ar%e &on #o% dem2% .ara 9'e #a %o&iedad en #a 9'e vive .'eda
&om.render#e.

5
E%$e #i8ro %e &en$ra en #a &om'ni&a&i(n 9'e e%$a8#e&e e# .ro4e%iona#
de en4ermera &on e# .a&ien$e. -a &om'ni&a&i(n m'e%$ra &(mo %omo%D
#o 9'e .ermi$e a #o% .ro4e%iona#e% $ener 'n &on$eF$o .ara .oder
&om.render 7 eva#'ar #a .er&e.&i(n de# .a&ien$eD .'e% %$e 8'%&a
an$e $odo a7'dar a# .a&ien$eD en #a medida de #o .o%i8#eD a re%o#ver
&on # %'% .ro8#ema%

!o#emo% de5nir #a &om'ni&a&i(n &omo #a %im.#e $ran%4eren&ia de
men%a>e% de 'n in$er#o&'$or a o$roD .ero %e &on%idera 'na de5ni&i(n
#imi$ada .'e%$o 9'e inJ'7en diver%a% varia8#e%. A% 9'eD .odramo%
de5nir #a &om'ni&a&i(n &omo 'n .ro&e%o &on$in'o 7 din2mi&o en$re
do% .er%ona%D 4ormado .or 'na %erie de a&on$e&imien$o% variado% 7
&on$in'amen$e en in$era&&i(n.

A&om.aEamo% a #a o.ini(n de C#ari% Co%$a &'ando ar/'men$a
9'e #o% &ono&imien$o% $&ni&o%D #a% :a8i#idade% &#ni&a%D #a% &o%$o%a%
inver%ione% en $e&no#o/aD #o% .ro&e%o% a%i%$en&ia#e% 7 #a /e%$i(n de#
%i%$ema %ani$ario de .o&o %irven %i no %e &on$em.#an #o% 4a&$ore%
individ'a#e% de# a&$o a%i%$en&ia# 9'e %onD .rin&i.a#men$eG #a
&om'ni&a&i(n in$er.er%ona#D e# %o.or$e emo&iona#D e# a&om.aEamien$o
.ro4e%iona# o e# mane>o de %i$'a&ione% di4&i#e%. Con e# o8>e$ivo de
%o%$ener #a vida .or en&ima de $odoD #a &om'ni&a&i(n %'e#e 4o&a#izar%e
en e# a#ivio de %n$oma% .re%&indiendo de #a% ne&e%idade% .%i&o#(/i&a%
in:eren$e% en $oda .er%ona. -o% .a&ien$e% 7 %'% 4ami#iare% .iden 'na
6
medi&ina Km2% :'manizadaL en #a 9'e e# .ro4e%iona# e%$a8#ez&a 'na
re#a&i(n 8a%ada en #a %en%i8i#idadD #a e%&'&:a a&$ivaD #a &om.ren%i(n 7
#a %o#idaridadD #o 9'e .ro.or&iona 'na vi%i(n &om.#e$a de #a%
ne&e%idade% de# .a&ien$e 7 #a 4ami#ia.

A #o #ar/o de e%$e #i8ro %e .re$ende a#e>ar de# .ro4e%iona# de
en4ermera #a &reen&ia 9'e e# .oder &om'ni&ar%e de 4orma e4e&$iva e%
m2% 'n ar$e 9'e 'na $&ni&aD 7 9'e %e &on%i/'e /ra&ia% a# &ar2&$er
individ'a# 7 de #a eF.erien&ia 9'e &ada .ro4e%iona# .'eda o8$ener de
4orma e%.or2di&a. In$en$a &on&ien&iar a di&:o% .ro4e%iona#e% 9'e
.'eden %er &a.a&e% de &om'ni&ar%e de 4orma .rod'&$iva median$e 'n
.ro&edimien$o de in%$r'&&i(n ade&'ado.

1.1. E#emen$o% de #a &om'ni&a&i(n

A .e%ar de 9'e en&on$remo% 8a%$an$e% varia&ione% en #a e#e&&i(n
de .a#a8ra%D ada.$2ndono% a# nive# &'#$'ra# de #a .er%ona &on #a 9'e
no% &om'ni&amo%D eFi%$e 'n 4'ndamen$o 82%i&o 9'e %e ad>'di&a a
&'a#9'ier &om'ni&a&i(n.

E# emi%or e% a9'e##a .er%ona 9'e 9'iere $ran%mi$ir 'n men%a>e a 'n
in$er#o&'$or. M%$e de8e :a&er#o &on &#aridadD :onradez e im.ar&ia#idadD
an'#ando &'a#9'ier a&$i$'d de %'.erioridad.

7
A%.e&$o% &omo e# Cana#D e# C(di/o o #o% R'ido% %on rea#men$e
ne&e%ario% .ara 9'e e# emi%or .'eda %er &om.rendido .or e# re&e.$or
de #a &om'ni&a&i(n.
N
Cana#G medio &om'ni&a$ivo 9'e e# emi%or e#i/e .ara .ro&eder a
#a &odi5&a&i(n. -o% .rin&i.a#e% &ana#e% %onG
- A&H%$i&o O.a#a8ra%D %onido%D /ri$o%D e$&.P
- +i%'a# Oe%&ri$o%D eF.re%i(n &or.ora#D di8'>o%D e$&.P
No% .odemo% 8ene5&iar de am8o% a #a vez 7 a'men$ar %'
.oder %i/ni5&a$ivo.

E# &ana# en #a &om'ni&a&i(n en$re .er%ona% e% e# -EN<UAJE
9'e %'e#e ir a&om.aEado de o$ro% &ana#e% &omo .'eden %er
/e%$o% 4a&ia#e% o &or.ora#e% OmiradaD di%$an&ia in$er.er%ona#D
%onri%aQPD %onido%D e$&. -a% &ond'&$a% >'n$o &on e# #en/'a>e
.ermi$en rea#zar#oD &on4'ndir#oD :a%$a reem.#azar#o. Por e%o e%
im.or$an$e &ono&er #a 4'n&i(n 9'e rea#izan #o% &ana#e% o %i%$ema%
de &om'ni&a&i(n 7 #a manera en 9'e in$era&&ionan .ara
&om.render #a &om'ni&a&i(n. E%$o% %on &in&o 9'e #o% .odemo%
a/r'.ar en %i%$ema% m2% &on&re$o% 7 9'e %e m'e%$ran en #a
%i/'ien$e 5/'raG
- !i%$ema ver8a#
- !i%$ema .ro%(di&o
- !i%$ema .ara-#in/0%$i&o

- !i%$ema &in$i&o
- !i%$ema de .ro.iedade%
e%$2$i&a% de #a in$era&&i(n
&om'ni&a$iva





















Fi/'ra 1. E%9'ema de #o% &ana#e% o %i%$ema% de &om'ni&a&i(n :'mana


!in$a/ma%
Pa#a8ra%
Fra%e%
Di%&'r%o%
Ri$mo
Parada%
ono
A&en$o
R'ido%
!i#en&io%
M'e&a%
EF.re%ione%
Po%$'ra%

A.arien&ia
4%i&a
Con$a&$o
4%i&o
Di%$an&ia
in$er.er%ona#

!i%$ema
+er8a#

!i%$ema
Pro%(di&o

!i%$ema
Para#in/0%$i&o

!i%$ema
Cin%i&o

!i%$ema
.ro.iedade%
e%$2$i&a%

+ER,A-

NO +ER,A-

NO
-IN<R!ICO

-IN<R!ICO

CANA-
ACS!ICO

CANA-
+I!UA-

9
N
C(di/oG 4orm'#a&i(n &on&re$a derivado de# .ro&e%o de
&odi5&a&i(nD &om.'e%$o .or %i/no% a&&e%i8#e% a# re&e.$or. Uno
de #o% .ro8#ema% 9'e .'ede %'r/ir &on e# &(di/o e% 9'e e#
re&e.$or in$er.re$e 'n men%a>e di%$in$o a# 9'e :a 9'erido $ran%mi$ir
e# emi%or. E% im.or$an$e $ener en &'en$a #o% 4a##o% 9'e .'eden
%'&eder en #a &odi5&a&i(n 7 de&odi5&a&i(n de# men%a>eD a# #eer o
a# orD a# :a8#ar &on a&en$o eF$ran>eroD e$&.D de e%$e modo e%
4'ndamen$a# ada.$ar #o% &(di/o% .ara en$ender%e.

N
R'ido%G a9'e##o 9'e .'ede en$or.e&er #a &om.ren%i(n de#
men%a>e .or e# re&e.$or. E%$o% .'eden %er de ori/enG
- F%i&o Or'ido% eF$erno% areo%D $e#e4(ni&o%D ma#a vo&a#iza&i(n
o .ron'n&ia&i(nD 8o%$ezo%D ri%a%D e$&.P
- P%i&o#(/i&o Onervio%i%moD &an%an&ioD e$&.P
- !em2n$i&o O.a#a8ra% de%&ono&ida% .or e# re&e.$or o
.a&ien$eP. P'ede o&'rrir 9'e %e d 'n %i/ni5&ado di%$in$o
de# 9'e .'ede en$ender e# re&e.$or. Un e>em.#o de e##oG
BNo :e .arado de $ra8a>arC ODe%&ri8e e# &on$enidoP
BE%$o7 m'7 &an%adoC ODe%&ri8e e# %en$imien$oP


C'ando e# emi%or no $ran%mi$e de 4orma &om.#e$a e# men%a>e
.'eden %'r/ir d'da% en #a in$er.re$a&i(n .or .ar$e de# re&e.$or de #o
9'e 9'iere e# emi%or. E%$o .'ede ##evar a #a in%a$i%4a&&i(n de# emi%or
10
.or9'e no %e #e &om.renda 7 no :a7a e%&'&:ado #o 9'e 9'era or. !i e#
emi%or emi$e 'n men%a>e ver8a# 9'e ##eva a #a in$er.re$a&i(n e%$2
de%arro##ando 'na ma#a &om'ni&a&i(n. Por $an$oD e# emi%or de8e
mani4e%$ar de 4orma &#araG

N
Con$enido
BNo :e .arado de $ra8a>arC
N
!en$imien$o
BE%$o7 m'7 &an%adoC
N
Demanda
B+o7 a dormir 'n .o&oC
N
Forma% de de&ir e# men%a>e


Podemo% &om.ro8ar &(mo n'e%$ro 2nimo #imi$a n'e%$ra% re#a&ione%D
e% de&irD e# &an%an&ioD #o% miedo%D #a% .reo&'.a&ione%D e$&. :a&e 9'e
no$emo% a n'e%$ro in$er#o&'$or de manera di%$in$aD #o 9'e :ar2 9'e
n'e%$ra &om'ni&a&i(n $am8in #o %ea. Por e##oD e% $an ne&e%ario
eF.re%ar #a idea o &on$enido de# men%a>e &omo #o 9'e %e %ien$e %in
o#vidar 9'e e# emi%or $iene 9'e de>ar &#aro #o 9'e .ide .ara 9'e no de
#'/ar a in$er.re$a&ione% err(nea%. =D .or %'.'e%$oD $ener &on&ien&ia de
#a% 4orma% 9'e %e eF.re%a e# men%a>e.


11







Fi/'ra *. E%9'ema de #a &om'ni&a&i(n

















EMISOR-------------------- MENSAJE --------------------

RECEPTOR


Codificacin Descodificacin





RETROALIMENTACIN O FEEDBACK

CANAL
Auditivo
O
Visual
12
*. COMUNICACIN NO +ER,A-

En e%$e .'n$o vamo% a de%&ri8ir #o% &om.onen$e% 4'ndamen$a#e% de
#a &om'ni&a&i(n no ver8a# 9'e nom8ramo% en e# a.ar$ado an$erior en
e# E%9'ema de #o% Cana#e% de #a Com'ni&a&i(n I'mana.

- -a &om'ni&a&i(n no ver8a# &om.rende e# );-?3T de #a
in4orma&i(n &om.#e$a 9'e $ran%mi$imo% a n'e%$ro
in$er#o&'$or.
- odo% &om.ar$imo% m'&:o% men%a>e% emo&iona#e%
4'ndamen$a#e% .'e% e% 'n #en/'a>e inJ'en&iado .or
ma$i&e% 8io#(/i&o% 7 an$ro.o#(/i&o%.
- E% 'n $i.o de &om'ni&a&i(n in&on%&ien$e 7 en %' ma7ora
invo#'n$aria.
- E%$2 &om.'e%$o .or diver%a% in$er.re$a&ione% 9'e :a&en
m2% &om.#i&ado .oder de%&i4rar &ada men%a>e /e%$'a#.

-a &om'ni&a&i(n no ver8a# e>er&e 4'n&ione% de /ran
inJ'en&ia en #a a&$i$'d de #a% .er%ona%. !e &on%idera 'n #en/'a>e
re#a&iona# donde %e mani5e%$a e# e%$ado de 2nimoD
&om.#emen$aD &on$radi&e o %'%$i$'7e a# #en/'a>e ver8a#.

De5nimo%D a%D #a &om'ni&a&i(n no ver8a# &omo e# &(m.'$o
de %i/no% 7 %i%$ema% de %i/no% no #in/0%$i&o% 9'e %e em.#ean .ara
13
#a &om'ni&a&i(n 7 en #a 9'e %e in&#'7en #o% an$e&eden$e%
&'#$'ra#e% 7 #o% %i%$ema% de &om'ni&a&i(n no ver8a#D 9'e
eF.#i&aremo% a &on$in'a&i(n.

aP

!i%$ema .ro%(di&o 7 Para#in/0%$i&o
Ri$mo
Parada%
ono
A&en$o
R'ido%
!i#en&io%

8P

!i%$ema &in%i&o
M'e&a%
EF.re%ione%
Po%$'ra%

&P

!i%$ema de .ro.iedade% e%$2$i&a% de #a in$era&&i(n
&om'ni&a$iva
A.arien&ia 4%i&a
Con$a&$o 4%i&o
Di%$an&ia in$er.er%ona#


14
*.1. !i%$ema Para#in/0%$i&o

En e%$a dimen%i(n eFi%$en 'na %erie de e%$ereo$i.o% %o&ia#e%
&orre%.ondien$e% a #a% &ara&$er%$i&a% .ara#in/0%$i&a% de &ada
individ'o 9'e e% &onvenien$e &ono&er 7a 9'e .'eden inJ'ir en
n'e%$ro .ro&e%o &om'ni&a&iona#. A%D &'ando :a8#amo% .or
$e#4ono &on a#/'ienD a&o%$'m8ramo% a ima/inarno% %'%
&ara&$er%$i&a% 4%i&a% o .%i&o#(/i&a% /'i2ndono% .or #a voz.
am8inD #a .ara#in/0%$i&a .'ede &am8iar #a .er&e.&i(n 9'e
$enemo% de 'na .er%ona. De e%$e modoG

- onoG #a% a#$era&ione% en e# $ono de voz %e re#a&ionan &on #o%
&am8io% en e# %i/ni5&ado emo&iona# 9'e $ienen .ara #a .er%ona
variado% a%'n$o%. !'e#e a$ri8'ir%e e# $ono de voz a#e/re a
eF$rover%i(nD %im.a$a 7 %e/'ridad .ero $iene e# rie%/o de %onar a
eFi/en&ia. Mien$ra% 9'e 'n $ono 8a>o %e '$i#iza en momen$o% .ara
:a&er 'na &on5den&ia .er%ona#D a'n9'eD a ve&e%D .'ede
$ran%mi$ir in%e/'ridad. Adem2%D e# $ono %'e#e '$i#izar%e .ara
de%$a&ar o ##amar #a a$en&i(n en .'n$o% &on&re$o% de #o 9'e %e
e%$2 &om'ni&ando. Re%'#$ar2 m2% di4&i# .ara 'n .a&ien$e
en$ender 'na eF.#i&a&i(n mon($onaD %in a&en$o 7 .#ana.

- Ri$moG &'ando %e :a8#a r2.idamen$e %e re#a&iona &on ra%/o%
an%io%o%D a/re%ivo% 7 %e .'ede $rad'&ir 9'e e# emi%or $iene .ri%aD
15
%in em8ar/oD %i %e :a8#a de 4orma m'7 #en$aD e# o7en$e .'ede
in$er.re$ar 9'e :a7 .reo&'.a&i(n o $ri%$eza .or .ar$e de#
in$er#o&'$or.

- Parada%G o&'rren &'ando %e d'da o %e &ome$e a#/Hn error o .or
$ar$am'deo %e a%o&ia .or9'e e# $ema de #a &onver%a&i(n &rea
8a%$an$e in$ran9'i#idad.

- !i#en&io%G $am8in .rod'&ido% .or $ema% 9'e .rod'&en enorme
an%iedad.

- iem.o de# men%a>eG Con%ervar #a a$en&i(n de# in$er#o&'$or
d'ran$e 'n /ran .eriodo de $iem.o e% &om.#i&ado. Por e##oD e%
ne&e%ario .#ani5&ar #o 9'e %e va a de&ir.










16
*.*. !i%$ema &in$i&o

EFaminamo% &ada /r'.o de movimien$o% de# &'er.o den$ro
de e%$e %i%$emaG
- Com.or$amien$o vi%'a#G A# man$ener 'na &onver%a&i(n &on
a#/'ienD #o norma#D e% 9'e am8a% %e miren #o 9'e .ro.or&iona
%e/'ridad .or #o% do% #ado%. En e# &on$a&$o vi%'a# &on #a o$ra
.er%ona %e mani5e%$a #a in$en&i(n de &om'ni&ar%eD a% &omo
e# in$er% 9'e %e $iene .or e%a &onver%a&i(n. !'e#e
man$ener%e e%e &on$a&$o m2% 42&i#men$e &'andoG

a.

Ia8#amo% de $ema% a/rada8#e% 7 no% %en$imo% $ran9'i#o%






8.

-a &onver%a&i(n o #a &on$e%$a&i(n de #a o$ra .er%ona no% in$ere%a



17
&.

Pre$endemo% inJ'ir en e# o$ro








!in em8ar/oD %e $iende a e%9'ivar e# &on$a&$o o&'#ar mirando a o$ro
%i$io o :a&ia a#/'ien o a#/o 9'e no %ea e# in$er#o&'$orD /enerando
de%&on5anzaD &'andoG

a.

Ia8#amo% $ema% de%a/rada8#e% 9'e no% mo#e%$an
8.

No no% in$ere%a e# $ema o no% .reo&'.a o di%&re.amo%
&.

No% da ver/0enza o 9'eremo% o&'#$ar a#/o







18
E# re%'#$ado de 'na mirada en e# mi%mo nive# O:orizon$a#P 9'e e#
in$er#o&'$or O.a&ien$eP e% m'&:o m2% e4e&$ivo 9'e %i e# .ro4e%iona#
de #a %a#'d mira de%de 'n .#ano %'.erior.

- EF.re%i(n 4a&ia#G !e/Hn #a eF.re%i(n 9'e mani4e%$emo% %e .'ede
a%o&iar &on 'n $i.o de rea&&i(n emo&iona# a# re&e.$or &omo
.or e>em.#oG

a.

!onrer %'e#e $ran%mi$ir emo&ione% .o%i$iva% :a&ia e# o$ro
&omo #a 4e#i&idad






8.

Comi%'ra de #o% #a8io% :a&ia a8a>o eF.re%a $ri%$eza






19
&.

A8rir #a 8o&a .'ede %er 'na rea&&i(n de a%om8ro o .or
&an%an&io O8o%$ezoP








d.

Arr'/ar #a 4ren$e o &on$raer #o% #a8io% %'/iere ma#e%$ar o
ra8ia








Para e# de%arro##o de 'na &om.#e$a e%&'&:a a&$ivaD #o%
movimien$o% de #a &a8eza $am8in %on 'na 4orma de &om'ni&arno%
&on n'e%$ro in$er#o&'$or. A%D a%en$ir e% 'na manera e5&ien$e 7 &on
me>or re#a&i(n B&o%$e-8ene5&ioC.
20
- Po%$'ra de# &'er.oG En 4'n&i(n de #a .o%$'ra 9'e $en/amo% .odemo%
&om'ni&ar varia% emo&ione% a# in$er#o&'$orG

a.

C'er.o :a&ia ade#an$eD
.o%$'ra re#a>ada
%eme>an a$en&i(n en e#
$ema .or .ar$e de#
re&e.$or.
8.

C'er.o :a&ia a$r2%D 8razo%
7Uo .ierna% &r'zada% indi&an
in&red'#idadD o4en%a o
an%iedad. E# in$er#o&'$or
9'iere re:'ir de #a
&om'ni&a&i(n.








- Movimien$o de# &'er.oG

a.

Movimien$o &on%$an$e de n'e%$ro% miem8ro%
Oremover%e en e# a%ien$oP %eEa#a in9'ie$'d o di%&re.an&ia
&on e# in$er#o&'$or.

21
8. <e%$i&'#a&i(n im.#i&a $ran9'i#idad 7 a.er$'ra a #a
&onver%a&i(n. Un e>em.#o de e##o %on #o% /e%$o% 9'e %e
rea#izan &on #a% mano% a# &om'ni&arno% &on #a o$ra
.er%ona. Di&:o% /e%$o% %e a.rove&:an .ara en4a$izarD
a&#arar o de%$a&ar men%a>e% &on&re$o%.






Mien$ra% 9'e #a in%'5&ien&ia %e re#a&iona &on en4ado o
in$ran9'i#idadD #o 9'e :a&e 8#o9'ear #a &om'ni&a&i(n.

&.

En&o/er #o% :om8ro% %e vin&'#a a indi4eren&ia o
in%e/'ridad.








22
*.1.!i%$ema de .ro.iedade% e%$2$i&a% de #a in$era&&i(n &om'ni&a$iva

- A.arien&ia 4%i&aG Uno de #o% e%$2ndare% m2% im.or$an$e%
den$ro de #a a.arien&ia e% e# a$ra&$ivo de 'na .er%ona. E%$2
demo%$rado 9'e 'na .er%ona a$ra&$iva %e &on%idera m2%
ami/a8#eD in$e#i/en$e e in$ere%an$e. Pero o$ro e%$ereo$i.o
9'e inJ'7e en #a &om'ni&a&i(n e% #a de#/adez ' o8e%idad
9'e %e a%o&ia a $imidez e in$rover%i(n 7 %im.a$a 7
eF$rover%i(nD re%.e&$ivamen$e. Por o$ro #adoD #a ro.a
$am8in inJ'7e en #a &om'ni&a&i(n .'e% &ara&$erizar2 a #a
.er%ona de %' /neroD .er%ona#idadD e%$a$'% %o&ia# a# 9'e
.er$ene&e 7 #a .ro4e%i(n 9'e e>er&e.

- Con$a&$o 4%i&oG En o&a%ione%D e# .a&ien$e %e va a %en$ir
m'&:o m2% &om.rendido %i $o&amo% %'% mano% o %'
:om8roD 7a 9'e mo%$raremo% ma7or &er&ana 7 a.o7o.






23
- Di%$an&ia in$er.er%ona#G E% ne&e%ario e%$a8#e&er 'na
.roFimidad 7 'na &er&ana &on e# .a&ien$e %in invadir %'
e%.a&io .ro.io. !e/'ramen$e e# .ro4e%iona# 9'e %e %ien$e
>'n$o a# .a&ien$e o8$endr2 re%.'e%$a% di%$in$a% a# .ro4e%iona#
9'e .re/'n$e de .ie 7 de%de #a .'er$a de #a :a8i$a&i(n.

En #a %i/'ien$e .2/ina %e m'e%$ran #a% di4eren&ia% de# #en/'a>e
&or.ora# de #o% diver%o% e%$i#o% de &om'ni&a&i(n Oa8#a 1P.










24

a8#a 1. Di4eren&ia% #en/'a>e &or.ora# de #o% di4eren$e% e%$i#o% de &om'ni&a&i(n.
E!I-O! PA!I+O A<RE!I+O A!ERI+O
MIRADA
Di%$an$e 7 d8i#


Provo&adoraD &:'#aD
indi4eren$e

!in&eraD 4ran&a 7
n$ida
EVPRE!IN
FACIA-
A.a/ada 7 r/ida

Cara &on /e%$o
en4adado 7 dien$e%
a.re$ado%
A.ro.iado a #o 9'e
%e e%$2 di&iendo
ONO DE +OW
In%e/'ro e inde&i%o.
Ia8#a %in eF.re%ividad ni
%o#$'raD '$i#iza m'#e$i##a%
A#$oD &e#eridad a#
:a8#arD no e%&'&:a a#
in$er#o&'$orUe%

!e/'roD D %'aveD
.are>oD or/aniza&i(n
.revia de #o 9'e %e
9'iere &om'ni&ar
PO!URA! =
<E!O!

Joro8adaD .o%$'ra
&or.ora# re$rada &on
:om8ro% en&o/ido%D
in9'ie$'d en movimien$o%D
8razo% 7Uo .ierna%
&r'zada% &err2ndo%e a #a
&om'ni&a&i(n
A#$ivaD $iran$eD /e%$o%
de%me%'rado% 7 .e&:o
di%.'e%$o :a&ia de#an$e
Dere&:aD &o#o&ado
de 4orma arm(ni&a 7
a&$i$'d $ran9'i#a
25
Podemo% $ra8a>ar 4ren$e a 'n e%.e>o #a% eF.re%ione% no ver8a#e% de#
e%$i#o a%er$ivo &on #a% %i/'ien$e% .a'$a%G
- Pro#on/ar #a mirada 8a%$an$e $iem.o O63TP 7 %iem.re &ara a &ara
&on eF.re%i(n 4ran&aD &#ara 7 dire&$a.
- De&ir e# men%a>e de 4orma %'aveD e%$r'&$'rada 7 %e/'ro
- Con$in'ar &on 'na .o%i&i(n de# &'er.o dere&:a 7D a #a vezD
$ran9'i#a
- ,ene5&iar%e de /e%$o% 4a&ia#e% 7 movimien$o% &or.ora#e% .ara
:a&er :in&a.i en a#/Hn a%.e&$o de# men%a>e















26
1. COMUNICACIN +ER,A-

No% .odemo% en&on$rar &on do% $i.o% de &om'ni&a&i(n m2%
im.or$an$e%D 'no de .er%ona a .er%ona 7D o$roD en /r'.o. am8in
.odemo% de%$a&ar &'ando 'na .er%ona &om'ni&a a 'n /r'.o de
.er%ona% &omo en 'na &on4eren&iaD en 'na &#a%e o median$e #o%
medio% de &om'ni&a&i(n O$e#evi%i(nD radioP. En e%$o% &a%o% #a re%.'e%$a
de# /r'.o %e .er&i8e m2% 9'e %e o7eD mien$ra% 9'e e# orador in4orma de
%'% idea% $eniendo en &'en$a %i %$a% %on &om.rendida%D a&e.$ada% o
re&:azada% #o 9'e :ara modi5&ar %' .#an$eamien$o.

Por 'n #adoD #a en4ermera %'e#e &om'ni&ar%eD .rin&i.a#men$eD &on e#
.a&ien$e 7 #a 4ami#ia. Como %e :a de%$a&ado an$eriormen$eD #a%
ne&e%idade% de# .a&ien$e no %(#o %e &'8ren de 4orma $&ni&a %ino 9'e
$am8in ne&e%i$a &ono&er 7 vivir %' en4ermedadD a %' maneraD e% de&irD
&ada .er%ona a%imi#ar2 e# .ro&e%o de en4ermedad en 4'n&i(n de %'
&'#$'raD ed'&a&i(nD .er%ona#idadD va#ore% 7 &reen&ia%;?. Una re#a&i(n
di%$an$e &on e# en4ermo :a&e 9'e %e de%&onoz&an #a% ne&e%idade% de
&'idado 9'e re9'iereD .or9'e e% di%$in$o .ara &ada .er%ona o .a&ien$e
en e%$e &a%o. EFi%$en ma$i&e% im.or$an$e% en #a &om'ni&a&i(n ver8a#
9'e 4avore&en 'na ade&'ada a&o/ida de# .a&ien$eD a#/'no% %onG
- Diri/ir%e a# .a&ien$e .or %' nom8re.
- Men&ionar $ema% 9'e in$ere%en 7 %a$i%4a/an a# .a&ien$e.
- Re%a#$ar a%.e&$o% .o%i$ivo% de #a &om'ni&a&i(n.
27
- Com'ni&ar en 'n am8ien$e ade&'ado .ara e# .a&ien$e
- No e$i9'e$ar o /enera#izar
- Evi$ar $e&ni&i%mo%...
E%$o% a%.e&$o% #o% de%arro##aremo% am.#iamen$e m2% ade#an$e.

Con 'n medio &on$in'o de eva#'a&i(n 7 &om'ni&a&i(nD ##amado
4eed-8a&XD e# .ro4e%iona# de #a %a#'d .'ede &om.ro8ar e# de%arro##o de
#a &om'ni&a&i(n. E% $an ne&e%ario &er&iorar%e 9'e e# .a&ien$e e%$2
en$endiendo #a in4orma&i(n 9'e %e #e daD &omo $ra$ar de &ono&er 7
&om.render e# .ro8#ema 9'e #a .er%ona .re%en$a 7 .oder dar #o%
me>ore% &'idado% .ara 'na me>or &a#idad de vida. Para e##oD e%
a&on%e>a8#e 9'e e# .a&ien$e re.i$a $oda% #a% indi&a&ione% eF.#i&2ndo#a%
&on %'% .ro.ia% .a#a8ra% 7D #o% .ro4e%iona#e%D o8%erven men%a>e% no
ver8a#e% 9'e .'ede emi$ir e# .a&ien$e .ara ree%$r'&$'rar e# modo 7 e#
&on$enido de #a &om'ni&a&i(n e in$ervenir me>or 7 &on ma7or e5&a&ia.

Un &on>'n$o de inve%$i/a&ione% rea#izada% indi&an 9'eD .ara #o%
.a&ien$e%D Y#a vo#'n$ad de e%&'&:ar 7 eF.#i&arY e% 'no de #o% a$ri8'$o%
e%en&ia#e% 9'e de8e .o%eer 'n .ro4e%iona# de #a %a#'d. E%&'&:ar de
4orma a&$iva %'.one no &or$ar a# .a&ien$e 7 em.#ear %eEa#e% no
ver8a#e% OeF.re%i(n 4a&ia#D &on$a&$o 4%i&oD en$ona&i(nD movimien$o
&or.ora#D e$&P 7 ver8a#e% OeF.#i&arD .re/'n$arD re&omendarD .edir 9'e
re.i$a .'n$o% re#evan$e% de #a &onver%a&i(nD e$&P.

28
odo e%$o H#$imo 9'e :emo% men&ionado %e a$ri8'7e a# e%$i#o de
&om'ni&a&i(n a%er$iva. E# e%$i#o a%er$ivo .ermi$e me>orar #a e4e&$ividad
en #a% re#a&ione% in$er.er%ona#e% va#orando e# re%.e$o a % mi%mo 7 e#
dere&:o &omo .er%ona 7 a7'dando a &on%e/'ir #o% o8>e$ivo%
.ro.'e%$o% %in a.rove&:ar%e de #o% dem2%. Con di&:o &om.or$amien$o
%e .'ede a.o7ar #a% o.inione% %in a.#a%$ar a #a o$ra .er%ona. Con e%$oD
no %e .re$ende &on4'ndir #a a%er$ividad &on .oder de&ir#o $odo 7 en
&'a#9'ier momen$oD %ino 9'e de.ender2 de #o 9'e #a .er%ona e#i>a
en$re #o 9'e de&irD &'2ndoD d(ndeD a 9'inD e$&.

Adem2% de e%$e H#$imoD .odemo% iden$i5&ar $re% e%$i#o% m2% de
&om'ni&a&i(n en #a% re#a&ione% in$er.er%ona#e% Oa/re%ivoD mani.'#ador 7
.a%ivoP 9'e de8en evi$ar%e 7a 9'e .rovo&an m'&:o% in&onvenien$e%
.ero :a8#aremo% de e##o% m2% ade#an$e.

Por o$ro #adoD #o% .ro4e%iona#e% de #a %a#'d %on o$ro &o#e&$ivo &on e#
9'e #a en4ermera a&o%$'m8ra a &om'ni&ar%e 7a 9'e $am8in
.ar$i&i.an en e# &'idado de# .a&ien$e Omdi&o%D a%i%$en$e% %o&ia#e%D
e%.e&ia#i%$a% en n'$ri&i(nD .er%ona# de &en$ro% %ani$ario%D .ro4e%ore%D
e%$'dian$e% de en4ermeraD e$&.P.

Una 8'ena &om'ni&a&i(n en$re .ro4e%iona#e% e% 4'ndamen$a# .'e% %i
a.are&en di4eren&ia% individ'a#e% en$re #o% e9'i.o% de %a#'d 7 no ##e/an
a re%o#ver%eD &omo &on%e&'en&ia .'eden &on4'ndir $an$o a #o%
29
.a&ien$e% &omo a %'% 4ami#ia%D #o 9'e o&a%ionara 'n .ro8#ema
im.or$an$e de &om'ni&a&i(n.

Por $an$oD %e .odra de5nir #a &om'ni&a&i(n e5&az 1"D ); &omo a9'e#
va#or indi%&'$i8#e en #a in$erven&i(n .ro4e%iona# 7 en #a &on%e&'&i(n de
#a me>or &a#idad de vida .o%i8#e de# .a&ien$e 7 #a 4ami#ia de #a 4orma
m2% ade&'ada 7 a$endiendo a #a% ne&e%idade% e%.e&5&a% de &ada
.er%onaD .ero %i no %e rea#iza a%D %$a .'ede ##evar a &on%e&'en&ia%
enormemen$e 8ene5&ien$e% a ma#e5&ien$e% o ia$ro/ni&a%.

O$ra 4orma de &om'ni&a&i(n e% #a e%&ri$a 9'e no o4re&e re%.'e%$a%
de# .H8#i&o a# 9'e ##e/aD .or e##o e% im.re%&indi8#e 9'e %e &ara&$eri&e
de &#aridadD .re&i%i(n 7 9'e %ea o8>e$iva .ara im.edir in$er.re$a&ione%
&on4'%a%.










30
". PRO,-EMA! EN -A COMUNICACIN

EFi%$en diver%o% 4a&$ore% 9'e .'eden dar #'/ar a .ro8#ema% de
&om'ni&a&i(n en$re #o% /r'.o% nom8rado% an$eriormen$e &on e#
.ro4e%iona# de en4ermera. -a% di4eren&ia% en #o% an$e&eden$e%
&'#$'ra#e%D #a &#a%e %o&ia#D e# #en/'a>e 7 #a% :a8i#idade% de di&:o%
.ro4e%iona#e% .'eden in$ervenir .ara 9'e %'r>an e%$o% .ro8#ema%D %in
em8ar/oD #a% de%i/'a#dade% a nive# emo&iona# 9'e in$ervienen en #a
&om'ni&a&i(n 7 #a &om.ren%i(n de%em.eEando m2% dominio. Una vez
de$erminado% $odo% #o% .ro8#ema% 9'e .'eden %'r/ir en #a
&om'ni&a&i(nD e# .ro4e%iona# en4ermero $endr2 ma7or .o%i8i#idad de
9'e %' &om'ni&a&i(n %ea 8ien in$er.re$ada.

".1. En #a% diver%a% 4orma% de &om'ni&a&i(n in$er.er%ona#

Podemo% de%i/nar 'na %erie de .ro8#ema% 9'e a nive# /enera# no%
o8%$a&'#iza a# &om'ni&arno% &on &'a#9'ier .er%onaD 7 %e/Hn 9' 4orma
de &om'ni&a&i(n %i/amo% &aeremo% en .ro8#ema% m2% &on&re$o%D en
e%$e &a%oD .'eden de%vir$'ar #a &om'ni&a&i(n de #a en4ermera &on %'
.a&ien$e.

-a &ond'&$a a/re%iva .re$ende eF.re%ar %' o.ini(n %in e%&'&:ar
a #o% dem2% .'e% &ree 9'e %on m2% im.or$an$e% 9'e &'a#9'ier
>'i&io 9'e e# in$er#o&'$or .'eda o4re&er#e. Di&:o .en%amien$o
31
re4'/ia %en$imien$o% de in4erioridadD .'e% #a Hni&a 4orma de
.ro$e/er%e de e%$o% %en$imien$o% e% median$e #a a/re%ividad. E%$a
4orma de &om'ni&a&i(n #e %i/'en amenaza% .rod'&iendo %iem.re
en #o% dem2% e4e&$o% ne/a$ivo% &omo %en$imien$o% de $emor 7
:'mi##a&i(n. E%$e e% 'na %i$'a&i(n 9'e %e %'e#e .rod'&ir &'ando e#
.a&ien$e no 9'iere $omar%e #a medi&a&i(n 7 no%o$ro% amenazamo%
.ara &on%e/'ir 9'e %e #a% $ome.
EJ.
Pa&ien$eG BNo me vo7 a $omar #a medi&a&i(n m2%C
En4ermeraG B!i no $e #a% $oma% #'e/o $e va% a %en$ir ma#D a% 9'e $H
%a8r2% #o 9'e :a&e%C


!i e# .a&ien$e %e re.rime an$e #a% amenaza% 9'e da e#
.ro4e%iona# im.edir2 %'% re.ro&:e% .ero eF.erimen$ar2 :'mi##a&i(nD
de%.re&ioD %in em8ar/oD %i re.#i&a 7 %e nie/a a #a .ro.o%i&i(nD
9'edar2 red'&ido a #a% %an&ione% 9'e #e :a di&:o.

Por $an$oD &'ando di%&re.amo% &on #a% a&$'a&ione%D .en%amien$o% o
%en$imien$o% de# in$er#o&'$or O.a&ien$ePD en #'/ar de amenazar#e .ara
indi&ar e# de%a&'erdoD de8emo% mani4e%$arD median$e e# 4eed8a&XD #o
9'e no% :a di&:o 7 a&#arar 9' re&#ama a# men&ion2rno%#oD 7a 9'e no
e%.era 'na amenaza.

32
EJ.
Pa&ien$eG BNo me vo7 a $omar #a medi&a&i(n m2%C
En4ermeraG BDi&e% 9'e no $e va% a $omar m2% #a medi&a&i(n. @C(mo
$e %ien$e%A A# de&irme e%$o @9' .'edo :a&er .or $iAC

De #a mi%ma maneraD %i %e #e .one 'na e$i9'e$a a a#/'ien &omo
BinH$i#CD Bne'r($i&oCD Ba/re%ivoCD e$&. :a&e 9'e %'%&i$e en di&:o
in$er#o&'$or o .a&ien$e :a&ia e# re&e.$or o .ro4e%iona# %en$imien$o% de
re&:azoD :'mi##a&i(n o de%&on5anzaD #o 9'e derivar2 a# &ierre inmedia$o
de #a &om'ni&a&i(n 7 #a in$erre#a&i(n. !e >'z/a a# o$ro 7 #o en&a%i##amo%
en 'n /r'.o :a&iendo 9'e no %e %ien$a va#oradoD in&#'%o :erir %'
di/nidad. I/'a#men$e .'ede o&'rrir %i e# men%a>e 9'e damo% e% de
ridi&'#izar a# in$er#o&'$orD %e/'ramen$e %'r/ir2n %en$imien$o% de
:'mi##a&i(nD #o 9'e :ar2 re.rimir %'% o.inione% 9'i$2ndo#e %' dere&:o a
o.inar.
E>.
En4ermeraG B@E% 9'e e%$2 '%$ed &ie/oA ZA: .one &#aramen$e 9'e no
%e .'ede '$i#izar e# m(vi# en e%$a %a#a[C

am8inD %e .'ede de%$a&ar e# di&:o B#a% &om.ara&ione% %on
odio%a%C &omo o$ro de #o% .ro8#ema% 9'e %'e#en %'r/ir en #a
&om'ni&a&i(n /enera#D 7 &on #o% .a&ien$e%. E# in$er#o&'$or O.a&ien$eP %e
%ien$e in&om.rendido .or e# emi%or O.ro4e%iona#PD no %ien$e 9'e %'
o.ini(n &'en$eD .or #o 9'e %' rea&&i(n .'ede mani4e%$ar%e &on
33
a&$i$'de% de imi$a&i(n a# 9'e &om.aran 8'%&ando &on%$an$emen$e
o.inione% eF$erna% a #D #o 9'e #e ##eva a %en$ir%e 4r'%$radoD im.o$en$e e
in&#'%o a/re%ivo .or9'e no &on%i/'e #a ima/en 9'e 8'%&an #o% dem2%.
EJ.
En4ermeraG BIo7 $o&a d'&:ar a Pa8#oD %i a# meno% 4'era &omo %'
&om.aEero 9'e e% m2% %im.2$i&oD .ero %$e %e 9'e>a .or $odoC

C'ando &om.aramo%D aver/onzamo% o :'mi##amo% a# in$er#o&'$or
O.a&ien$ePD #o Hni&o 9'e .re$endemo% e% 9'e %$e &am8ie %' &ond'&$a
e im.oner #a n'e%$raD %in em8ar/oD #o 9'e rea#men$e &on%e/'imo% e%
9'e %e %ien$a in&om.rendido .or e# emi%or O.ro4e%iona#PD 7 9'e
5na#men$e %e in$err'm.a #a &om'ni&a&i(n. Para evi$ar $odo e%$o
de8emo% rea#izar 'na re$roa#imen$a&i(n &on n'e%$ro in$er#o&'$or o
.a&ien$e %iendo &a.a&e% de .onerno% en e# #'/ar de# o$ro.

En &'an$o a #a .o%$'ra de# mani.'#adorD .er%i/'e 'n o8>e$ivo
in$en$ando 9'e e# in$er#o&'$or no #o %e.a. Fin/e 9'e e%&'&:a 7 ne/o&ia
.ero #o 9'e rea#men$e .re$ende e% mani.'#ar a# o$ro. A# .rin&i.io .'ede
.are&er %im.2$i&o .or9'e .are&e 9'e %e in$ere%a .or #o% dem2%D .ero
&on e# .a%o de# $iem.o %e de%&'8re 9'e e% 4a#%o 7 9'e &on%$an$emen$e
in$en$a mani.'#ar en %'% re#a&ione% &on #o% dem2% in$er#o&'$ore%D #o 9'e
:a&e %er re.'diado.

34
E%$a .o%$'ra .'ede dar%e &'ando a.aren$amo% 9'e e%$amo% de
a&'erdo &on e# in$er#o&'$or o #o en%a#zamo% 7 no &orre%.onde &on #a
.er&e.&i(n 9'e $iene de % mi%moD #o 9'e .rovo&ar2 in&omodidad 7
de%&on5anza inmedia$aD .'e% %e ver2 &om.rome$ido o 4orzado a
re%.onder a n'e%$ro de%eo 7 no %a8e %i .odr2 %er &a.az.
EJ.
B!i e# %a8e &an$arD no % .or 9' a:ora #e da ver/0enzaD ven/aC

I/'a#men$eD %i n'e%$ra &om'ni&a&i(n e% median$e &on%$an$e%
eva#'a&ione% de%en&adena en e# in$er#o&'$or #a .o%i&i(n de e%$ar
o8#i/ado a n'e%$ra% idea% o e%$ima&ione%D 9'e %on #a% a&er$ada%D
de%&ar$ando &'a#9'ier .er&e.&i(n e in$er% de# in$er#o&'$or. E%$o :a&e
9'e %e %ien$a &'#.a8#e .'e% no e%$2n a&$'ando &omo de8eraD %e/Hn
n'e%$ra 4orma de .en%ar 9'e e% #a &orre&$a.
EJ.
B!i 7o 4'era $' #o :ara me>or de e%$a 4ormaD a% e% &omo $iene% 9'e
:a&er#oC

E%$a% 4orma% de mani.'#a&i(nD a%e%oramien$o%D a#a8anza% 7
eva#'a&ione%D %on o$ro o8%$2&'#o m2% de #a &om'ni&a&i(n 9'e de8i#i$a
#a di/nidad de #a o$ra .er%onaD v'e#ve a #a .er%ona in%e/'ra de % mi%ma
7 de %'% .ro.ia% reJeFione%D &on%iderando 9'e no %on im.or$an$e%D
in&#'%o 9'e %' &om.or$amien$o e% inadmi%i8#e 7 9'e no $iene
&a.a&idad .ara %o#'&ionar &'a#9'ier a%'n$o .
35
Para no &aer en e%$e o8%$2&'#o de &om'ni&a&i(nD in%i%$imo% 9'e e#
4eed8a&X e% 'na de #a% 4orma% m2% a.ro.iada%D in&#'7endo .onerno%
en e# #'/ar de# o$ro Oem.a$aPD 7 #o 9'e e# in$er#o&'$or e%.era de no%o$ro%
&'ando no% .#an$ea #a .reo&'.a&i(nD .ro8#ema o idea.

En #o% e#o/io%D %i #e de&imo% a# in$er#o&'$or 9'e #o 9'e eF.re%amo% de
# e% .or9'e #o &ono&emo% 7 e% a% &omo #o &on%ideramo%D a&#arando
9'e no :a7 nin/Hn $i.o de mani.'#a&i(nD .ero 9'e %i #e %'.one 'n
in&ordio no #o &om'ni&amo%D evi$aremo% e%$a ma#a &om'ni&a&i(n.

Mien$ra% 9'e im.ediremo% #a &om'ni&a&i(n eva#'a$iva %i eF.onemo%
#o% di4eren$e% .'n$o% de vi%$aD $an$o de# in$er#o&'$or &omo e# n'e%$roD 7 #o%
%en$imien$o% 9'e .rovo&an en m %' a&$i$'dD 7D 5na#men$eD dar 'na
%o#'&i(n &om.ar$ida B@C(mo &ree% 9'e .odemo% %o#'&ionar e%$oAC

=D .or H#$imoD #a a&$i$'d .a%iva 9'e dimi$e &'a#9'ier dere&:o 9'e
$en/a .ara im.edir 9'e :a7a &onJi&$o% &on e# in$er#o&'$orD e% de&irD %e
re8a>a a# .are&er de #o% dem2% ren'n&iando a %'% .ro.ia% o.inione%
.or9'e no #a% &on%idera va#io%a%. !e %ien$e in4erior a $odo e# 9'e #e rodea
7 e%$o &rea en #o% dem2% 'na .o%$'ra &om.a%ivaD de .ena o .ro$e&$ora
9'e .o%$eriormen$e $ornar2 a indi4eren&ia dado a# ina#&anza8#e
&am8io.
EJ. BMe>or vo7 a &a##arme va7amo% aQC

36
De%$a&a en e%$a a&$i$'d 9'e a&e.$an #a% &r$i&a% ne/a$iva% de#
in$er#o&'$or .ero #a ##evan a# eF$remo m2% in4erior de %' a'$oe%$imaD
&on di%&'#.a% rei$erada% 7 %e/'ida%.



















37

a8#a *. Cara&$er%$i&a% de #a% 4orma% de &om'ni&a&i(n 9'e o8%$a&'#izan #a re#a&i(n
in$er.er%ona#

ACIUD

A/re%iva

Mani.'#adora

Pa%iva
INENCIN

- !' >'i&io e% e# Hni&o
9'e va#e

- E# in$er#o&'$or no
&onoz&a %' o8>e$ivo

- E%9'ivar
en4ren$amien$o%
RE!U-ADO!
- EF.one %' o.ini(n %in
e%&'&:ar a #o% dem2%
- A#&anza %'% o8>e$ivo%
a &or$o .#azo
- Fin/e 9'e e%&'&:a 7
ne/o&ia .ero
rea#men$e mani.'#a a#
in$er#o&'$or

- Dimi$e a %'% .ro.io%
dere&:o% de o.ini(nD
a.r'e8a e# .are&er
de #o% dem2% %in
a&o$ar #mi$e% o :'7e
- No #o/ra %'% me$a%

EFECO! EN E-
INER-OCUOR
- emorD :'mi##a&i(n
- Re#a&ione% 4orzada%
- Primero a4e&$o
De%.'% re.'dio


- Pena e indi4eren&ia
&on%e&'$iva%
- DaEa %' a'$oe%$ima
- De%&'ida e# &on$ro#
en #a% re#a&ione%

38

a8#a 1. Cara&$er%$i&a% de# e%$i#o de &om'ni&a&i(n a%er$iva.

".*. E%.e&5&o% en en4ermera

".*.1. Con e# .a&ien$e 7 #a 4ami#ia.

A$endiendo a #o% .ro8#ema% /enera#e% de &om'ni&a&i(n 9'e %e
:an .#an$eado an$eriormen$eD vamo% a ir de%&ri8iendo a#/'na% de
#a% di5&'#$ade% 9'e %'e#e $ener e# .ro4e%iona# de en4ermera en %'
di2#o/o &on e# .a&ien$e 7 #a 4ami#ia de# mi%mo.

ACIUD

A!ERI+A

INENCIN

- A'men$ar #a e4e&$ividad en #a% re#a&ione%
RE!U-ADO!

- Ma7or .ro8a8i#idad de #o/rar %'% o8>e$ivo% de 4orma
d'radera
- Con##eva re%.e$o m'$'o Odere&:o% .ro.io% 7 a>eno%P
- Favore&e #a &om'ni&a&i(n
- EF.re%a de 4orma a.ro.iada %'% ne&e%idade% 7 de%eo%
EFECO! EN E-
INER-OCUOR

- Re#a&ione% in$er.er%ona#e% vera&e% 7 %a$i%4a&$oria%
- For$a#e&e %' a'$oe%$ima
39
-a &om'ni&a&i(n 9'e e%$a8#e&e #a en4ermera &on e# .a&ien$e
%iem.re %er2 %e/'raD $ran%mi$iendo in4orma&i(n de 4orma &#ara de #o
9'e e##a .re$ende .ara 9'e no %ea ma#in$er.re$ado. M%$a $iene #a
re%.on%a8i#idad de &om.render &(mo ven #a rea#idad e# .a&ien$e 7 %'
4ami#ia median$e #a &om'ni&a&i(n. Para 9'e eF.re%en %' 4orma de ver
#a vida e% im.re%&indi8#e 'n am8ien$e a4e&$ivoD %en%i8#eD e$&. 9'e
.rom'eva na$'ra#idad 7 %in&eridad en$re #o% in$er#o&'$ore%D en e%$e &a%oD
.a&ien$e 7 4ami#ia &on e# .ro4e%iona# de en4ermera.

!in em8ar/oD &on$inHa eFi%$iendoD a'n9'e &ada vez &on meno%D 'na
ima/en a'$ori$aria de #a en4ermera :a&iendo 9'e e# .a&ien$e no
&om.ar$a #o 9'e %ien$e o .ien%a %ino 9'e dir2 #o 9'e #a en4ermera
de%ear2 or. -a en4ermera de8e im.edir e%$a a&$i$'d .a%iva de#
.a&ien$e e in$en$ar 9'e %$e mani5e%$e %'% idea% o %en$imien$o%
&om.rendindo#o eD in&#'%oD &on .a&ien&iaD .'e% no %iem.re va a $ener
#a mi%ma e4e&$ividad.

Un e>em.#o de .a&ien&ia de# .ro4e%iona# en #a in$era&&i(n
&om'ni&a&iona# &on e# .a&ien$e e% &'ando e# .a&ien$e re9'iere %e/'ir
.re/'n$ando a #a en4ermera a .e%ar de #a% eF.#i&a&ione% dada% 7
rei$erada%D #o 9'e %i/ni5&a 9'e no :a7 'na &om'ni&a&i(n ade&'ada
en$re e##o%. P'ede o&'rrir 9'e %e .ro.or&ionen dema%iada%
eF.#i&a&ione% .ero 9'e no %e e%$ o$or/ando e# o8>e$ivo rea# de $a#e%
40
.re/'n$a%G $ener #a o.or$'nidad de eF.re%ar %'% %en$imien$o% 7
.reo&'.a&ione%.

am8inD e% im.or$an$e %eEa#ar #o% $i.o% de &om'ni&a&i(n 9'e %e
e%$a8#e&en en$re e# .a&ien$e-4ami#ia-en4ermera.

Por 'n #adoD en&on$ramo% 'na &om'ni&a&i(n 9'e rodea a%.e&$o% de
#a en4ermedad de# .a&ien$eG &a'%aD $ra$amien$oD &'idado%D e$&. Ia7
.re/'n$a% 9'e e# .ro4e%iona# de en4ermera no .'ede re%.onder 7a 9'e
.er$ene&en a o$ra &a$e/ora .ro4e%iona# Omdi&oP. No o8%$an$eD a .ar$ir
de e##a% .ro8a8#emen$e %e #o/ren &#ari5&ar e# de%a%o%ie/o o
in$ran9'i#idad de# .a&ien$e o 4ami#ia a7'dando a 9'e .'edan
mani4e%$ar #a eF.erien&ia de #a en4ermedad 7 %'% %en$imien$o%. = e% 9'eD
$an$o e# .a&ien$e &omo #a 4ami#iaD re9'ieren %er e%&'&:ado% &on
re%.e$oD $ran%&'#$'ra#idad 7 JeFi8i#idadD :a&iendo 9'e e%e momen$o
di5&'#$o%oD en e%a re#a&i(n de a7'daD $orne a 'na &onver%a&i(n va#io%a
.ara a.o7ar en #a enorme #a8or de .oder ada.$ar%e a #a%
modi5&a&ione% 9'e &on##eva #a en4ermedad. A% .'e%D %e re9'iere a 'na
.er%ona 9'e e%&'&:e #o 9'e 9'iere de&ir e# .a&ien$e 7 %' 4ami#ia &on
a%i%$en&ia em.2$i&a 7 $era.'$i&a &omo #a de# en4ermeroUa.

Por o$ro #adoD #o% &onJi&$o% emo&iona#e% o de ada.$a&i(n a &a'%a
de #a en4ermedadD e% o$ro $i.o de &om'ni&a&i(n 9'e #a en4ermera
man$iene &on e# .a&ien$e 7 #a 4ami#ia. E%$o% &onJi&$o% %e derivan de
41
.reo&'.a&ione% e&on(mi&a% O%i e# .a&ien$e %'%$en$a a #a 4ami#iaP\
man$enimien$o de# e9'i#i8rio 4ami#iarD a&o%$'m8rar%e a #o% &am8io% de
#o% vn&'#o% 4ami#iare% O&am8io% en #a a&$ividad %eF'a#P\ 7 #a a&e.$a&i(n
de #a m'er$e. C'ando :a7 'na en4ermedad /rave en 'no de #o%
&om.onen$e% de #a 4ami#iaD de 'na manera ' o$ra no :a7 nin/'na .ar$e
de #a vida 4ami#iar 9'e no %'4ra #a% &on%e&'en&ia% de #a en4ermedad.

Un &a%o re.re%en$an$e de #o an$eriormen$e eF.'e%$o 7 9'e %e da &on
8a%$an$e 4re&'en&ia e% #a en4ermedad /rave 7 $ermina# de 'n niEo.
Di&:o a&on$e&imien$o 4'nda %en$imien$o% ne/a$ivo% de ra8ia e
im.o$en&ia en #o% .adre% &'#.a8i#iz2ndo%e de $odo &'an$o #e .a%a a#
niEo en4ermo 7 &reando 'na de%me%'rada .ro$e&&i(n 7 de.enden&ia
de# mi%mo. Adem2%D no e% raro ver &(mo %'r/en &onJi&$o% en$re a#/'no%
miem8ro% de #a 4ami#ia .or9'e no %e e%$ de a&'erdo en #a 4orma de
mimar a# niEo o en #a di%&i.#ina.


".*.*. Con #o% .ro4e%iona#e% de #a %a#'d.

En .'n$o% an$eriore% di>imo% 9'e #a en4ermera $am8in $iene 9'e
&om'ni&ar%e &on o$ro% .ro4e%iona#e% de #a %a#'d de 4orma e5&az .ara
dar &a#idad de vida a# .a&ien$e. E%$o% .'eden %er mdi&o%D a%i%$en$e%
%o&ia#e%D a'Fi#iare% de en4ermeraD 5%io$era.e'$a%D en4ermero%D e$&.

42
Ia7 o&a%ione% en #a% 9'e %e %o#a.an a#/'na% a&$ividade% en$re
.ro4e%iona#e% &omo #o% a%i%$en$e% %o&ia#e% 7 #o% .ro4e%iona#e% de
en4ermeraD #o 9'e da #'/ar a 9'e %e &om'ni9'en de 4orma $en%a en$re
#a% do% &a$e/ora%. E% ne&e%ario 9'e &ada /r'.o &om.renda #a%
re%.on%a8i#idade% de &ada 'no .ara evi$ar e%$o% &onJi&$o%.

O$ra% ve&e% eFi%$eD en$re en4ermeraD 'na a&$i$'d de de4en%a 7 de
&r$i&a a o$ro% .ro4e%iona#e% .or9'e &on%ideran 9'e #a% miran .or
en&ima de# :om8ro o 9'eD a# &on$rarioD &on a&$i$'d de %'.erioridadD #a
en4ermera mira .or en&ima de# :om8ro a %'% &om.aEero% de $ra8a>o.
E%$e &om.or$amien$o eviden&iaG
- A'%en&ia de &om.ren%i(n de #o% 5ne% de &ada &on>'n$o .ro4e%iona#D
- Fa#$a de a&e.$a&i(n a #a% a.or$a&ione% de o$ro% .ro4e%iona#e%
%ani$ario%D
- De%&on5anza en$re #o% .ro4e%iona#e% %ani$ario%.

E% im.or$an$e .ara .oder :'ir de e%$o% &om.or$amien$o%D a&$'ar &on
mad'rez 7 a% #o% .ro4e%iona#e% de en4ermera %e a&e.$enD a % mi%mo%D
&omo .ro4e%iona#e% &on 'na e#evada &om.e$en&ia 7 de# mi%mo nive#
9'e o$ro% .ro4e%iona#e%.

E# a'men$o de me>ore% re#a&ione% &on #o% dem2% /r'.o% a.or$ar2 'n
de%arro##o .er%ona# 7 .ro4e%iona# de $odo% #o% .ro4e%iona#e% 9'e in$e/ren
#a &om'ni&a&i(n. Adem2%D #a inve%$i/a&i(n %i/'e .ro/re%ando /ra&ia% a
43
.er%ona% de di4eren$e% rama% de #a %a#'d 9'e %e e%4'erzan en 'nir %'%
&ono&imien$o% 7 :a8i#idade%D .or $an$o mere&e #a .ena &on%e/'ir 'na
8'ena re#a&i(n en$re $odo% #o% .ro4e%iona#e%.

!in em8ar/oD #a rea#idad e% o$ra. Ia7 ve&e% 9'e #o% .ro4e%iona#e%
de%&ono&en &(mo a#&anzar e%a 8'ena &om'ni&a&i(n.

".1. Pro8#ema% .ara ad9'irir :a8i#idade% de &om'ni&a&i(n

Como :emo% venido di&iendo :a%$a a:oraD e# 4omen$o de
:a8i#idade% &om'ni&a&iona#e% en e# .ro4e%iona# de #a %a#'d e%
im.re%&indi8#e .ara 9'e di&:o% .ro4e%iona#e% %ean &a.a&e% de
e%$a8#e&er 'na 8'ena re#a&i(n &on e# .a&ien$e.

En e# momen$o en 9'e e# .ro4e%iona# %ani$ario %e %ien$a &a.a&i$ado
.ara de%arro##ar 'na ade&'ada re#a&i(n &om'ni&a$iva &on e# .a&ien$eD
.ro/re%ar2n %'% :a8i#idade% &omo .ro4e%iona#. E% ne&e%ario &om.render
a# .a&ien$e de%de 'na .er%.e&$iva in$e/ra#D de manera 9'e %$e %e
%ien$a e%&'&:adoD a$endido e in&#'ido en #a re#a&i(n de a7'da &on e#
.ro4e%iona#.

No o8%$an$eD e# .ro4e%iona# no .'ede dominar $o$a#men$e #a
or/aniza&i(n de# %i%$ema %ani$arioD .'e% eFi%$en di5&'#$ade% or/aniza$iva%
&omo #a /e%$i(n de# $iem.o de# 9'e di%.onen .ara a$ender a #o%
44
.a&ien$e% o #a &ar/a de $ra8a>o 9'e en o&a%ione% ##e/a a %er eF&e%ivaD
e$&. E%$a% &ir&'n%$an&ia% im.iden 9'e #o% .ro4e%iona#e% avan&en en
de%arro##ar 'no% me>ore% &'idado%.

A$endiendo a #a &i$ada 8i8#io/ra4aD #o% .ro4e%iona#e% de #a %a#'d
en&'en$ran 'na %erie de di5&'#$ade% de manera &on%$an$e en %'
9'e:a&er diario. -o% o8%$2&'#o% m2% :a8i$'a#e%G
- No :a7 re#a&i(n en #a 4orma de a.rendiza>e o en$renamien$o &on
e# &on$eF$o en e# 9'e de%em.eEan %' #a8or #o% .ro4e%iona#e% de #a
%a#'d.
- -a di5&'#$ad en #a JeFi8i#idad de :orario% .ara rea#izar #o% &'r%o% o
$a##ere% de 4orma&i(n en &om'ni&a&i(nD o %e &on%idera 9'e e#
&on$eF$o #a8ora# e%$2 a#e>ado de# #en/'a>e 7 #o% .#an$eamien$o%
9'e %e .ro.'/nan en di&:o% en$renamien$o%.
- E%&a%o re&ono&imien$o in%$i$'&iona# 7 e%&a%a o4er$a 4orma$iva.
- E# miedo a %o8reim.#i&ar%eD .'e% %e a8ordan a%.e&$o% .er%ona#e%
&omo %en$imien$o%D emo&ione%... a $ener 9'e :a8#ar de #a m'er$e
&on o %in e# .a&ien$e $ermina#.





45
;. IMPORANCIA DE -A COMUNICACIN-RE-ACIN DE -A
ENFERMERA CON E- PACIENE

Com'ni&ar e% a#/o na$'ra# de# :om8re 7 'no de #o%
&om.or$amien$o% m2% im.or$an$e% 9'e de%arro##a en %' vida diaria. E%
'n .ro&e%o di4&i# 9'e &on##eva a e%$a8#e&er re#a&ione% en$re .er%ona%.
Como a&#ara Ci8ana# O*313P BCada 'no &on%$r'imo% n'e%$ra .ro.ia
rea#idadD rea#idad 9'e e% di%$in$a .ara &ada 'noD 7 en 4'n&i(n de &(mo
&on%$r'imo% 7 &a.$amo% #a rea#idad a% #a &om'ni&amo%C.


E# .ro4e%iona# de en4ermera de8e 4a&i#i$ar 9'e e# .a&ien$e
mani5e%$e %'% .ro8#ema% .ara 9'e %e %o#'&ionen de #a me>or 4orma
.o%i8#e. -a in$'i&i(n 9'e ##eva a# 8'en :a&er 7 #a eF.erien&ia no %on
%'5&ien$e% .ara 9'e #o% .ro4e%iona#e% de #a %a#'d ad9'ieran 'na
ade&'ada :a8i#idad &om'ni&a$iva. +ario% e%$'dio% a5rman 9'e #a%
:a8i#idade% de &om'ni&a&i(n %e .'eden en%eEar 7 me>orarD a% &omo
man$ener &on e# $ran%&'r%o de# $iem.o.

-a% eviden&ia% m'e%$ran 9'e #a &om'ni&a&i(n in$er.er%ona# e% #a
Hni&a 4orma de e%$a8#e&erD &on%ervar 7 me>orar #o% &on$a&$o% :'mano%.
Ia8#ar %o8re n'e%$ra% .reo&'.a&ione%D o #o 9'e no% .a%aD e% $an
ne&e%ario &omo re%.irar. = e%e :e&:o m'e%$ra &(mo %omo%D #o 9'e
.ermi$e a #o% .ro4e%iona#e% $ener 'n &on$eF$o .ara .oder &om.render 7
46
eva#'ar #a .er&e.&i(n de# .a&ien$eD .'e% %$e 8'%&a an$e $odo a7'dar
a# .a&ien$eD en #a medida de #o .o%i8#eD a re%o#ver &on # %'% .ro8#ema%.

Para 9'e #a &om'ni&a&i(n ##e/'e a %erD &omo de5ni( <i/er J.
David:izarD 'n .ro&e%o &on$in'o 7 9'e median$e e# #en/'a>e e%&ri$oD
ora#D /e%$o%D eF.re%ione% 4a&ia#e%D #en/'a>e &or.ora#D e%.a&io ' o$ro%
%m8o#o% inJ'7a en #o% dem2%D %e re9'ieren 'na %erie de &om.e$en&ia%.

!e .'ede de&ir 9'e 'no de #o% .'n$o% 4'ndamen$a#e% den$ro de#
e>er&i&io de #a en4ermera &omo /e%$ore% de &'idado% e% #a
&om'ni&a&i(n. = e%$o e% a% .or9'e #a en4ermera $iene 9'e %er &a.az de
e%&'&:ar 7 &om.render a# .a&ien$e .ara .ro.or&ionar &a#idad en #a
vida de# en4ermo 7 $odo% #o% 9'e rodean e# .ro&e%o de en4ermedadD #a
4ami#ia. E%$a8#e&er 'na 8'ena &om'ni&a&i(n e% ne&e%ario en e# da a
da de# .er%ona# de en4ermera .'e% #a% &om'ni&a&ione% &on e#
.a&ien$e .'eden ##e/ar a %er e4e&$iva% o ine4e&$iva%.
E%$o H#$imo %'e#e o&'rrir &'ando no :a7 'na 8'ena re#a&i(n en$re e#
.ro4e%iona# 7 e# .a&ien$eD #o 9'e o&a%iona m2% .ro8#ema% 7 meno%
rendimien$o. M'&:o% .ro4e%iona#e%D aHnD de%&ono&en #a &a.a&idad
$era.'$i&a 9'e &on%$i$'7e #a &on&ordan&ia o re#a&i(n en$re e#
.ro4e%iona# 7 e# en4ermo. Di&:o e4e&$o .o%i$ivo re&ae en am8o% .'e%$o
9'eD &omo di&e M&Dona#dD e# &'idado e% re&.ro&o en #a re#a&i(n
.ro4e%iona#-.a&ien$e. E%$e enri9'e&imien$o e% 8i#a$era# .or9'e e#
.ro4e%iona# a'Fi#ia a# .a&ien$e de 4orma :o#%$i&a en %'% ne&e%idade% 7D
47
adem2%D #a re#a&i(n .ermi$e 'n in&remen$o .er%ona# 7 &om.e$en$e de#
.ro4e%iona#.
-a &om'ni&a&i(n 9'e %e de%arro##e &on e# .a&ien$e .'ede ir de%de
'na &ari&ia en #a% mano% a 'na .a#a8ra de 2nimoD #o 9'e &onvier$e
di&:a &om'ni&a&i(n en 'n a&$o de &'idado.

Pero %in 'na 8'ena 4orma&i(n 7 en$renamien$o de #o% .ro4e%iona#e%
%ani$ario% en :a8i#idade% de &om'ni&a&i(n no %e .'ede #o/rar 'na
re#a&i(n e4e&$iva. No %(#o e% ne&e%aria 'na 4orma&i(n $&ni&a %ino
$am8in a nive# .%i&o%o&ia#D :'manoD $i&oD e$&Q .ara .er%ona#izar #o%
&'idado% 7 ##evar a &a8o 'na re#a&i(n donde #a &on5anza %ea #a
.remi%a 9'e &on&eda a# .ro4e%iona# de en4ermera de$erminar 7 %'.#ir
#a% ne&e%idade% de# .a&ien$e 7 %' 4ami#ia.

!er &on%&ien$e de #a re%.on%a8i#idad 9'e e##o &on##eva no% .'ede
a7'dar a rea#izar e# e%4'erzo ne&e%ario .ara e# de%arro##o de #a%
:a8i#idade% de &om'ni&a&i(n. -a ne&e%idad de in&or.orar :a8i#idade%
de &om'ni&a&i(n 7 &om.e$en&ia emo&iona# en e%$o% $iem.o% en 9'e
vivimo%D en #o% 9'e e# dere&:o a #a #i8er$ad de eF.re%i(n 7 a #a
a'$onoma :an &re&ido enormemen$e en n'e%$ro .a%D %e >'%$i5&aD
.rin&i.a#men$eD .or do% 4a&$ore%G

48
- E# .a&ien$e 9'iere 'na ma7or im.#i&a&i(n en #a% $oma% de
de&i%ione% 9'e $ienen 9'e ver &on %' .ro&e%o de %a#'dU
en4ermedad.

- !e re9'ieren n'eva% 4orma% de re#a&i(n &on e# .a&ien$eD
/anar%e %' &on5anzaD ada.$2ndo%e a #a% ne&e%idade% 7
&(di/o% de# .a&ien$e\ de $a# modo 9'e e% im.or$an$e %er
&a.a&e% de .a%ar de 'na re#a&i(n de &or$e .a$erna#i%$aD
ver$i&a#D a o$ra de $i.o de#i8era$ivo en e# 9'e %e .'eda dar
'na &om'ni&a&i(n &#araD a8ier$a 7 :one%$a.

-a im.or$an&ia 9'e $iene #a &om'ni&a&i(nD a&$'a#men$eD en e# m'ndo
de #a %anidad e% re&ono&ida .or &'a#9'ier di%&i.#ina. !in em8ar/oD #o%
.ro4e%iona#e% &on$inHan 4orm2ndo%e .or .revenir #a en4ermedad 7
.romo&ionar #a %a#'d 7 de%&ar$an %a8er &(mo &om'ni&ar in4orma&i(nD
ma#a% no$i&ia%D e$&. am8in %e de%&ar$a en m'&:o% de #o% ar$&'#o%
revi%ado% %o8re &om'ni&a&i(nD #a $em2$i&a %o8re #a 4orma de
&om'ni&ar a .e%ar de #a re.er&'%i(n $era.'$i&a 9'e $iene.
!e .'ede de&ir 9'e en 4'n&i(n de #a manera en 9'e 'n .ro4e%iona# %e
re#a&ione &on 'n .a&ien$e inJ'ir2 en #a $enden&ia 9'e e# .a&ien$e #e de
a %' en4ermedad.


49
En$on&e%D &on%ideramo% #a &om'ni&a&i(n e4e&$iva de #o%
.ro4e%iona#e% &on #o% .a&ien$e% &omo a9'e##a 9'e re9'iere %in&eridad
en #o 9'e %e di&eD %e .er&i8eD %e %o#i&i$a a# .a&ien$e 7D adem2%D re9'iere
em.a$a 7 'na re$roa#imen$a&i(n &on$in'aD a%e/'rando 9'e e# .a&ien$e
:a en$endido #o 9'e :a di&:o e# .ro4e%iona#D a% e% .o%i8#e 'n &'idado
:'mano individ'a#izadoD $ra$o &er&ano a&ordandoD $am8inD &on e#
.a&ien$e #o% &'idado% 9'e ne&e%i$a.
















50
). ,I,-IO<RAFA
1. Ce%$ero Man&eraD AM. -a &om'ni&a&i(n no ver8a# 7 e# e%$'dio de %'
in&iden&ia en 4en(meno% di%&'r%ivo% &omo #a irona E-IA OE%$'dio% de
-in/0%$i&a. An2#i%i% de# Di%&'r%o Univer%idad de A#&a#2PD *3D *33)D .2/%.
;?-??.

*. Ci8ana# J'an -. &ni&a% de &om'ni&a&i(n 7 re#a&i(n de a7'da en
Cien&ia% de #a !a#'d. ,ar&e#onaD E%.aEa !.A. E#%evier\ *313.

1. <ar&a PrezD C.\ O/ando DazD ,. Com'ni&a&i(n e5&az .ara
.ro4e%iona#e% de #a %a#'d. En4ermera Cien$5&a *33;\ *?)-*??G 11-1].

". Ci8ana# J'anD -.D Ar&e !2n&:ezD MdC ^ Car8a##a# ,a#%aD MdC O*313P.
<enera#idade% %o8re #a &om'ni&a&i(n. En Ci8ana# J'anD -.D Ar&e
!2n&:ezD MdC ^ Car8a##a# ,a#%aD MdC. &ni&a% de &om'ni&a&i(n 7
re#a&i(n de a7'da en &ien&ia% de #a %a#'d O*.edP O.2/. )P. E%.aEaG
E#%evier

;. Co%$a Mende% IA.D reviz2n MA.D F2vero M.D No/'eira M!.D <a#vao CM.
Com'ni&a&i(n &on e# .a&ien$eG 'na &'e%$i(n de &a#idad. Ro# de
En4ermera *331\ *"O13P G )?3-)?"

). Ca%$i##o Mon$e%D FJ. @C'2#e% %on #a% &ara&$er%$i&a%D di5&'#$ade% 7
ne&e%idade% de 4orma&i(n en &om'ni&a&i(n a%i%$en&ia# e
in$er.ro4e%iona# de #o% .ro4e%iona#e% %ani$ario% 7 9' me&ani%mo% de
me>ora 7 .er5# do&en$e %on de%ea8#e% .ara #a im.#an$a&i(n de 'na
#nea e%$ra$/i&a de 4orma&i(nA e%e#a. *313\ ?. UR- di%.oni8#e en
K:$$.GUU3-___.indeF-4.&om.a#mirez.'a#.e%U$e%e#aU$%?U$%?11)..:.L

?. C#erie% Co%$a V.D `ronJ7 R'8iano E. E# a.rendiza>e de :a8i#idade% de
&om'ni&a&i(n .or .ar$e de .ro4e%iona#e% %ani$ario%G reJeFione% a .ar$ir
de diver%a% eF.erien&ia%. Ed'&a&i(n Mdi&a *333\ 1O1PG ]-16.

6. PeEa&o8a CD +e#a%&o -D Mer&ado F 7 Moreno R. Com'ni&a&i(nD &a#idad
de vida 7 %a$i%4a&&i(n en .a&ien$e% de &'idado% .a#ia$ivo%. P%i&o#o/a 7
!a#'d. *33;\ 1; O*PG 1];-*3).

]. PeEa&o8a P'en$eD C.D Ardo7 C'adro%D J. <onz2#ez-<'$irrezD J.-. e$ a#.
E4e&$o% de 'n .ro/rama de :a8i#idade% de &om'ni&a&i(n en
e%$'dian$e% de en4ermera. C#ni&a 7 !a#'dD *331D vo#. 1" na. * - P2/%. 1*]-
1;;.

13. Fe##o_e% DD bi#Xin%on !D Moore P. En$renamien$o en :a8i#idade%
&om'ni&a$iva% .ara #o% .ro4e%iona#e% de #a a%i%$en&ia %ani$aria 9'e
$ra8a>an &on .a&ien$e% &on &2n&erD %'% 4ami#ia% o &'idadore%.
,i8#io$e&a Co&:rane P#'%D *336D NHmero *

11. Rami( Jo4re A. +a#ore% 7 a&$i$'de% .ro4e%iona#e%. E%$'dio de #a .r2&$i&a
.ro4e%iona# en4ermera en Ca$a#'n7a. ce%i%d. De.ar$amen$o de
51
!o&io#o/a 7 An2#i%i% de #a% Or/aniza&ione% de Cien&ia% E&on(mi&a% 7
Em.re%aria#e%. Univer%idad de ,ar&e#ona\ *33;.

1*. <a>ardo U/2% A. -a &om'ni&a&i(n de #a verdad en #a re#a&i(n mdi&o-
.a&ien$e $ermina#. A&$a ,ioe$:i&a *33]\ 1; O*PG *1*-*1;.

11. <onz2#ezD Or$e/aD = O*33?. O&$'8reP. -a en4ermera eF.er$a 7 #a%
re#a&ione% in$er.er%ona#e%. A9'i&:an. +o#.? O*P.Co#om8iaD 113-116.

1". <'i8er$ Re7e%D b.D <ra' A8a#oD J ^ Prende% -a8radaD MdC O1]]]P.
@C(mo :a&er m2% e4e&$iva #a &om'ni&a&i(n en %a#'d en a$en&i(n
.rimariaA. Revi%$a C'8ana Med. <en. In$e/r. +o#. 1; O*PD 1?)-161.

1;. <ranado% <2mez <. :e N'r%e-Pa$ien$ Re#a$ion%:i. a% a Carin/
Re#a$ion%:i.. N'r%in/ !&ien&e e'ar$er#7 cIn$erne$d. *33]D A8ri# 1). ** O*PG
1*)-1*?. UR- di%.oni8#e enG :$$.GUUn%9.%a/e.'8.&om

1). P'>i'#a JD !'Eer RD P'i/demon$ MD <ra' AD ,er$r2n CD Ior$a# <D e$ a#. -a
%a$i%4a&&i(n de #o% .a&ien$e% :o%.i$a#izado% &omo indi&ador de #a
&a#idad a%i%$en&ia#. En4erm C#in. *33)\ 1)G 1]-*).

1?. <onz2#ez RD <i>(n MD E%&'dero MJD Prie$o MAD Mar&: JCD R'iz A.
Per%.e&$iva% de #a &i'dadana %o8re ne&e%idade% 7 eF.e&$a$iva% de
in4orma&i(n %ani$aria. Ca#idad A%i%$en&ia#. *336\ *1G131-6.

16. Daz Cor$%D MM. Com'ni&a&i(n en4ermeraU.a&ien$eG reJeFi(n %o8re #a
re#a&i(n de a7'da. Revi%$a E%.aEo#a de Com'ni&a&i(n en !a#'d. *311\ *
O1PG ;;-)1. UR- di%.oni8#e enG :$$.GUU___.ae&%.e%.

1]. Ram(n-<ar&aD R.D !e/'ra-!2n&:ezD MP.D Pa#an&a-Cr'zD MM.D Rom2n-
-(.ezD P. Ia8i#idade% %o&ia#e% en en4ermera. E# .a.e# de #a
&om'ni&a&i(n &en$rado en e# 4ami#iar. Rev E%. Com'n !a#'d. *31*\1O1PG
"]-)1

*3. Ca8a##o +i&en$eD E. O*33?P. -a% :a8i#idade% %o&ia#e%G 'n mar&o $e(ri&o.
En Ca8a##o +i&en$eD E. Man'a# de eva#'a&i(n 7 en$renamien$o de #a%
:a8i#idade% %o&ia#e% O?.ed.P OP2/%. ;-)P.MadridG !i/#o VVI.

*1. Ca8a##o +i&en$eD E. O*33?P. -o% e#emen$o% &om.onen$e% de #a%
:a8i#idade% %o&ia#e%. En Ca8a##o +i&en$eD E. Man'a# de eva#'a&i(n 7
en$renamien$o de #a% :a8i#idade% %o&ia#e% O?.ed.P OP2/%. 1]-]3P. MadridG
!i/#o VVI.

También podría gustarte