P a g i n a | 1

Fragment nga: Hobsbawm Eric, Ranger Terence (eds.), Shpikja e tradits.

Origjinat e sportit, futbollit n veanti, si kult proletar masiv, jan gjithashtu t paqarta,
por ska dyshim q prhapja qe po aq e shpejt
1
. N kt fush duket m e leht ndjekja e
kronologjis. Duke filluar nga vitet 70-80 t shek XIX futbolli prezantohej me t gjitha ato
karakteristika institucionale dhe rituale q i atribuojm sot: profesionalizmi, Liga, finalja e kups
me pelegrinazhet e prvitshme t besimtarve n demonstrim t triumfit proletar ne kryeqytet,
prania e rregullt ne ndeshjet e t shtuns, tifozt dhe kultura e tyre, rivalitetet rituale, zakonisht
mes skuadrave konkurrente n t njjtin qytet ose aglomerat industrial Manchester City dhe
Manchester United, Notts County dhe Notts Forest, Liverpool dhe Everton. Gjithashtu, ndryshe
nga sportet me baz proletare rajonale ose lokale ragbi n Uellsin e jugut
2
, kriketi n ndonj
zon t Anglis veriore futbolli zhvillohej si n nivel lokal ashtu edhe n at kombtar, kshtu
q ndeshjet e dits mund t ofronin argumente t prbashkt pr puntor nga katr ant e
Britanis dhe disa dhjetra lojtar t adhuruar prbnin nj pik referimi t prbashkt pr t
gjith.
Tipologjia e sakt e kulturs futbollistike t ksaj periudhe prpara se t deprtonte n
kulturat urbane dhe industriale t vendeve t tjera
3
akoma nuk sht kuptuar plotsisht. M e
qart duket struktura e tij ekonomiko-sociale. I lindur si nj sport diletant dhe edukativ n klasn
e mesme t public school, pas 1885 futbolli tashm ishte proletarizuar duke u shndrruar n nj
aktivitet profesional: momenti simbolik i njohur q ather si prballje klasore ndodhi me
fitoren e Bolton Olympic ndaj Old Etonians n finalen e kups s 1883. Me rritjen e
profesionalizmit mjaft personazhe filantropike dhe moralizuese t elitave kombtare u trhoqn
pr tu zvendsuar m pas n drejtimin e shoqrive nga siprmarrsit dhe paria lokale, q
mbajtn nj karikatur kurioze t marrdhnieve klasore n kapitalizmin industrial si pundhns
t nj fuqie puntore masivisht proletare, e joshur nga pagesat e larta t asaj industrie, nga
mundsia e fitimeve t mdha prpara trheqjes (ndeshjet e bamirsis), por mbi t gjitha nga

1
T. MASON, Association Football and English Society, 1863-1915, Brighton 1980.
2
D. B. SMITH, G. W. WILLIAM, Field of Praise. Official History of the Welsh Rugby Union, 1881-1981, Cardiff
1981.
3
N shum raste u eksportua nga anglez t emigruar dhe skuadrat e fabrikave lokale me personel britanik, por edhe
nse n 1914 mund t konsiderohej tashm familjar pr kryeqytete dhe qytete industriale, i duhej akoma koh pr
tu shndrruar n sport masiv.
P a g i n a | 2

mundsia e fams. Struktura e futbollit profesionist britanik ndryshonte mjaft nga ajo e sporteve
t tjera profesioniste me pjesmarrje aktive (kriketi) ose kontrolli (garat e kuajve) t aristokracis
dhe borgjezis, apo t spektakleve popullore nj tjetr rrugdalje nga fatet e klass puntore
ku lindn modelet e sporteve t varfra, si pr shembull boksi
4
.
Ka m shum mundsi q futbollistt t vinin nga familje puntorsh t kualifikuar se sa
nga familje puntorsh t thjesht
5
, ndryshe nga boksiert q rekrutoheshin n ambientet ku
aftsia e grushtimit vlente pr mbijetesn, si ishin zonat e varfra t metropoleve, ose ishte pjes
e nj kulture puntore mashkullore, tipike e minierave. sht m se i lexueshm karakteri urban
dhe proletar i tifozerive
6
, por nuk mund t thuhet e njjta gj pr prbrjen sociale dhe
grupmoshat, pr evolucionin e kulturs s tifozve dhe praktikave t saj, ashtu si nuk sht e
qart se n mas i pasionuari tipik i futbollit ndryshe nga frekuentuesi tipik i garave t
hipizmit ishte ose kishte qen nj lojtar amator. Nga ana tjetr, nse sht evidente q, si
dshmojn fjalt e fundit apokrife t militantit laburist dhe mjaft homologve t tij, besimi n
Krisht, Keir Hardie dhe Huddersfield United shkrihej n nj gj t vetme, lvizja e organizuar
manifestoi prher interes t zbeht n kt drejtim, ashtu si edhe pr shum aspekte jopolitike t
vetdijes puntore. Madje, ndryshe nga socialdemokracia evropiane, lvizja puntore britanike
nuk prodhoi ndonjher organizata sportive, me prjashtim t klubeve iklistike t viteve 90 t
shek. XIX, ku edhe nnvizoheshin lidhjet me mendimin progresist
7
.
Por nse njohim pak rreth sportit masiv n Britanin e Madhe, akoma m pak njohim
rreth situats kontinentale. Duket sikur aktiviteti sportiv, i importuar nga Britania e Madhe, mbeti
hapsir ekskluzive e klass s mesme pr nj koh m t gjat se n vendin e origjins, por nga
ana tjetr joshja e klass puntore nga futbolli, zvendsimi i futbollit borgjez (amatorial) me
futbollin popullor (profesional) dhe prhapja e identifikimit t masave urbane me skuadrat u

4
W. F. MANDLE, The Professional Cricketer in England in the Nineteenth Century, n Journal of the Australian
Society for the Study of Labour History, XXII (nntor 1972), fq. 1-16; W. VAMPLEY, The Turf. A Social and
Economic History of Horse Racing, London 1976.
5
MASON, Association Football, vep. e cit., fq. 90-93.
6
Ibid, fq. 153-156.
7
Mund t prmendim Clarion Cycling Clubs apo themelimin e Oadby Cycling Club nga nj gjahtar lokal, radikal,
aktivist laburist dhe kshilltar famullie. Ky sport, i praktikuar n Britanin e Madhe sidomos nga t rinj diletant, ne
thelb ndryshonte nga sporti masiv proletar. D. PRYNN, The Clarion Clubs, Rumbling and Holidays Associations in
Britain since the 1890s, n Journal of Contemporary History, XI (korrik 1976), nr. 2-3, fq. 65-77; Anonim, The
Clarion Fellowship, n Mars Memorial Library Quarterly Bulletin, LXXVII (janar-mars 1976), fq. 6-9; J.
HAWKER, A Victorian Poacher, G. Christian (ed.), London 1961, fq. 25-26.
P a g i n a | 3

zhvilluan n rrug t ngjashme
8
. Prjashtimi m i madh, prve konteksteve m afrta me
spektaklin se sa me sportin, si pr shembull wrestling-u
9
i par me dyshim nga Lvizja
gjimnaste gjermane, por njkohsisht mjaft popullor , ishte iklizmi. Mbase ky qe sporti m
masiv i Evrops kontinentale, si dshmon ndrtimi i iklodromeve n qytetet e mdha katr
vetm n Berlinin para 1913 dhe krijimi i gars iklistike Tour de France n 1903. Na rezulton
q, t paktn n Gjermani, iklistt kryesor vinin nga klasa puntore
10
. Kampionatet
profesioniste filluan n Franc n 1881, e ndjekur nga Zvicra dhe Italia n 1892, nga Belgjika dy
vite m von e kshtu me radh. Natyrisht q interesat e forta tregtare dhe industriale ndikuan n
prshpejtimin e masivizimit t ktij sporti.
11


III

Prcaktimi i pranis klasore t elits borgjeze kombtare dhe i prkatsis ndaj nj klase
t mesme m t gjer ishte shtje mjaft komplekse dhe urgjente, n nj periudh kur punsimet
q konsideroheshin prestigjioze, pra numri i atyre t cilt aspironin profesione t atilla, rriteshin
dita dits te vendet n industrializim e sipr. Kriteri i prkatsis n kto klasa nuk mund t ishte
thjesht lindja, prona e toks, puna e krahut ose rroga, e nse nj minimum pronsie i njohur nga
shoqria ishte padyshim parakusht i nevojshm, nuk ishte prsri i mjaftueshm. Gjithashtu,
natyrshm kjo klas prfshinte persona (ose, m sakt, familje) t nj spektri t gjer me baz
pasurie dhe pushteti, dhe do shtres i shikonte nga lart inferiort. Duke konsideruar fluiditetin e
kufirit nuk ishte i thjesht prcaktimi i kritereve t qarta klasifikuese. Pr m tepr, meqense
klasa e mesme prbnte hapsirn tipike t dinamizmit shoqror dhe t suksesit individual, ishte
e pamundur t pengohej hyrja. Problemi paraqitej i dyfisht. N radh t par nevojitej
prcaktimi dhe diferencimi i borgjezis s madhe (haute bourgeoisie, Grossbrgertum) pas

8
N klubin Schalke 04, i zons s Ruhr-it, 35 nga 44 te regjistruarit e periudhs 1904-1913 ishin minator, puntor
dhe profesionist, q shkojn n 73 n 88 gjat viteve 1912-1924 dhe 91 n 122 n vitet 1924-1934. S.
GERHMANN, Fuball in einer Industrieregion, n J. REULECKE, W. WEBER (eds.), Familie, Fabrik,
Feierabend, Wuppertal 1978, fq. 377-398.
9
[shn. i prkth.] Prkthehet mundje, por nuk korrespondon me sportin e mundjes dhe sot afrohet m shum me
spektaklin.
10
A. LANGE, Das Wilhelminische Berlin, Ost Berlin 1967, kap. XIII, veanrisht fq. 561-562.
11
D. S. MONCADA, Storia del ciclismo dai primi passi ad oggi, Parma 1952-1956 [jan tre vllime: shn. i
prkth.].
P a g i n a | 4

erozionit t kritereve relativisht t qndrueshme mbi t cilt ndrtohej prkatsia subjektive
klasore n komunitetet lokale t konsoliduara, n kohn kur prejardhja, familja, martesat e
kombinuara, rrjeti lokal i interesave, raportet private dhe politika kishin humbur tiparet
orientuese. N radh t dyt, duhej prcaktuar identiteti dhe prania e korpusit relativisht vllimor
t atyre q nuk i prkisnin as ksaj elite, as masave e as asaj kategorie qartsisht inferiore t
borgjezis s vogl, q, t paktn, nj vzhgues britanik me sigurin e tij e klasifikonte si pjes e
universit t Board schools
12
. A mund t prkufizohej ose t vetprcaktohej prvese nj trsi
familjesh n procesin e afirmimit social, thn me fjalt e nj vzhguesi francez n Britanin e
Madhe, apo si pjesa e ngelur nga piramida sociale pasi jan zbritur njsit m t identifikueshme,
masa dhe 10% i majave, si sugjeronte nj vzhgues britanik
13
? Nj tjetr element e
komplikonte akoma m tej shtjen: dalja n sken e femrs borgjeze, q me emancipimin e saj
n rritje krkonte nj rol n skenn publike. Kshtu, ndrsa numri i meshkujve t regjistruar n
licet francez shnoi nj rritje modeste gjat viteve 1897-1907, prania e femrave u rrit me 170%.
Pr borgjezin e madhe modeli m i natyrshm prbehej nga kriteret q dikur
diferenconin klasn dominuese aristokratike: mjaftonte thjesht zgjerimi dhe adaptimi i tyre. Do
t kishte qen ideale shkrirja e dy klasave n at mas sa komponentt e rinj prbrs t mos
diferencoheshin, megjithse kjo nuk u realizua plotsisht as n Britanin e Madhe, aty ku nj
familje bankiersh nga Nottingham-i n pak gjenerata arriti t krijonte ura lidhse, prmes
martesave, me familjen mbretrore. Kto tentativa asimilimi mundsoheshin n masn
institucioanlisht t lejuar nga faktori i stabilitetit, i cili, si nnvizon nj vzhgues francez, n
hapsirn britanike karakterizonte borgjezin e madhe t formuar dhe t konsoliduar nga vrulli i
gjenerats s par
14
. Pasurimi i madh dhe i shpejt mund ti krijonte kushtet e nevojshme
plutokratve t gjenerats s par pr blerjen e hyrjes n ambientin aristokratik, q n vendet
borgjeze bazohej jo vetm tek titujt dhe paraardhsit, por edhe tek pasuria e mjaftueshme pr
jetn luksoze
15
. Me gryksi plutokratt e Britanis edwardiane prfituan nga ky rast, por
asimilimi personal prfshiu nj minoranc t paprfillshme
16
.

12
W. R. LAWSON, John Bull and his Schools. A book for Parent, Ratepayers and men of Business, Edinburgh
London 1908, fq. 39. [shn. i prkth.] Jan shkolla fillore me administrim lokal t lindura si rezultat i normativs
ligjore t 1870 (Elementary Education Act).
13
P. DESCAMPS, Lducation dan les coles Anglaises, Paris 1911, fq. 25; LAWSON, John Bull, vep. e cit., fq. 24.
14
DESCAMPS, Lducation, vep. e cit., fq. 11, 67.
15
Ibid., fq. 11.
16
J. CAMPLIN, The Rise of the Plutocrats. Wealth and Power in Edwardian England, London 1978.
P a g i n a | 5

Sidoqoft, kriteri themelor aristokratik i prejardhjes mund t prshtatej n prcaktimin e
nj elite t re, relativisht t gjer, t borgjezis s madhe. N kt mnyr lindi n Shtetet e
Bashkuara t Ameriks gjat viteve 90 t shek. XIX pasioni i shfrenuar pr gjenealogjin. Ishte
nj interes kryesisht femror: Bijat e Revolucionit Amerikan (1890) arritn t mbijetonin dhe t
shtoheshin, ndrsa Bijt e Revolucionit Amerikan, pak m t hershm, u veniten. Megjithse
preteksti i tyre ishte diferencimi i vendasve amerikan, t bardh dhe protestant, nga masa e
emigrantve, pas tij fshihej objektivi i krijimit t nj shtrese ekskluzive brenda borgjezis s
madhe t bardh. N vitin 1900 ato numronin rreth 30.000 antare, q prfaqsoheshin nga
kshtjellat e vjetra t pasuris Connecticut, New York, Pennsylvania por nuk mungonin as
familjet e reja milionere t Chicago-s
17
. Organizata t tilla ndryshonin nga tentativat m
shtrnguese pr krijimin e grupeve familjare brenda nj elite gati-aristokratike prmes
prfshirjes n nj Regjistr Social, apo dika t ngjashme ngaq ofronin rrjete ndrlidhse n
shkall kombtare. Bijat e Revolucionit Amerikan, shum m pak prjashtuese, kishin mundsi
m t mdha n zbulimin e antareve t denja n qytete si Omaha se sa elitistet e Regjistrit
Social. Megjithse historia e manis borgjeze pr gjenealogjin nuk sht shkruar akoma, ka
gjasa q prkushtimi i amerikanve gjat atyre viteve n kt aktivitet t ket qen m shum nj
fenomen jo i zakont.
Akoma m i rndsishm paraqitej institucioni shkollor, i prforcuar edhe nga lidhja e
ngusht, karakteristike pr vendet anglosaksone, me sportin amator. Shkolla ofronte jo vetm
mjetin e duhur n mundsimin e raportimit shoqror t individve dhe familjeve me mangsi n
kt drejtim dhe, n nivel kombtar, bazn e prbashkt t modeleve t sjelljes dhe t vlerave,
por, gjithashtu, nj rrjet lidhjesh ndrmjet produkteve t institucioneve homologe dhe, indirekt,
nj rrjet ndrbrezor stabiliteti dhe vazhdimsie prmes institucionalizimit t ish-nxnsve (ose
Alte Herren). Pr m tepr, brenda limiteve, lehtsonte ekspansionin e nj elite borgjezo-madhe
t shoqrizuar brenda skemave t pranuara. Madje n shek. XIX edukimi shkollor u shndrrua n
kriterin m t volitshm dhe universal n prcaktimin e shtreszimit shoqror, megjithse nuk
sht plotsisht e qart se kur ndodhi dika e till. Shkollimi fillestar i klasifikonte
pashmangshmrisht personat n shtresat e ulta. Kriteri minimal i prfshirjes n statusin e
borgjezis ishte arsimimi i mesm deri aty rreth moshs 14-16 vje. Arsimimi i lart, me
prjashtim t disa formave prgatitore ngushtsisht profesionale, i hapte rrugn klasifikimit t

17
DAVIES, Patriotism and Parade, vep. e cit., fq. 47, 77.
P a g i n a | 6

qart n borgjezin e madhe dhe elitat e tjera. Ndodhi q tradita borgjezo-siprmarrse e
kanalizimit t fmijve n pun n adoleshencn e dyt, pa frekuentuar universitetin, t humbiste
gradualisht terren. Kjo u verifikua me siguri n Gjermani, ku n 1867 trembdhjet nga
katrmbdhjet qytetet e zons industriale t Renit kishin refuzuar t kontribuonin pr celebrimet
e pesdhjet vjetorit t universitetit t Bonit, ngaq industrialistt dhe fmijt e tyre nuk ishin
pjes e tij
18
. Pas 1890 prqindja e studentve t Bonit me origjin nga familjet nga
Besitzbrgertum ishte rritur nga njzetetre n as dyzet, ndrsa pinjollt e borgjezis tradicionale
profesionale (Bildungsbrgertum) kishin rn nga 42% n 31%
19
. Ka gjasa q kjo t jet
verifikuar edhe n Britanin e Madhe, megjithse akoma n vitet 90 t shek. XIX vzhguesit
francez vrenin t uditur se anglezt rrallher prfundonin shkolln pas moshs
gjashtmbdhjet vjeare
20
. Me siguri jo fmijt e borgjezis s madhe, por sidoqoft mungojn
studimet sistematike n kt aspekt.
Arsimimi i mesm prbnte kriterin e gjer t prfshirjes n shtresn borgjeze, madje
ishte aq i gjer sa ishte i pamundur prcaktimi ose seleksionimi i elits thn ndryshe, klasa
drejtuese apo autoritetet n ekspansion e sipr, por akoma e reduktuar numerikisht, q
faktikisht menaxhonte shtjet shtetrore n mjaft vende. Madje edhe n Britanin e Madhe, ku
prpara shek. XX nuk ekzistonte sistemi kombtar i arsimit t mesm, lindi nevoja e krijimit t
nj kategorie t veant t public school. Prcaktimi i par zyrtar i tyre i prket viteve 60 t
shek. XIX: u zhvilluan si me ekspansionin e shkollave t reja t njohura deri ather (nga 2,471
nxnsit e vitin 1860 u arrit n 4,553 n vitin 1906), ashtu edhe me shtesat e reja n listat e
shollave t elitave. Prpara 1868 vetm njzet shkolla mund t krenoheshin me arritje t tilla,
ndrsa n 1902, sipas llogaritjeve t Honey-t, lista e shkurtr numronte gjashtdhjetekatr
shkolla, q arrinin shifrn njqindekatr n listn e gjat, me nj numr prej gjashtdhjet ose
m shum me pozicion t paqart
21
. Ekspansioni i universitar i ksaj periudhe u arrit m tepr me

18
E. HOBSBAWM, The Age of Capital, London 1977, fq. 59; F. ZUNKEL, Industriebrgertum in
Westdeutschland, n H. U. WEHLER (ed.), Moderne deutsche Sozialgeschichte, Kln Berlin 1966, fq. 323.
19
K. J. JARAUSCH, The Social Shndrration of the University. The Case of Prussia 1865-1915, n Journal of
Social History, XII (1979), nr. 4, fq. 625.
20
M. LECLERC, LEducation des Classes Moyenne et Dirigeantes en Angleterre, Paris 1894, fq. 133, 144 ; P.
BUREAU, Mon Sjour dans une Petit Ville dAngleterre, n La Science Social (Suivant la mthode de F. Le
Play), viti V, IX (1890), fq. 70; P. JOYCE, Work, Society and Politics. The Culture of the Factory in Later
Victorian England, Brighton 1980, fq. 29-34.
21
J. R. S. HONEY, Tom Browns Universe. The Development of Victorian Public School, London 1977, fq. 273.
P a g i n a | 7

shtimin e studenteve se sa t universiteteve n vetvete, fenomen i cili shkaktoi jo pak shqetsime,
t paktn n Gjermani, pr shkak t mbipopullimit me t diplomuar. Mes viteve 1875-1885
numri i studentve pothuajse u dyfishua n Gjermani, Austri, Franc e Norvegji, kurse n
Belgjik dhe Danimark rritja ishte akoma m e lart
22
. Situata amerikane paraqitet edhe m e
veant: n vitin 1913 kishte 38.6 student pr 10,000 banor n krahasim me normn evropiane
9-11.5/10,000 Britania e Madhe dhe Italia ishin edhe m posht, me 8/10,000
23
. Paraqitej vrtet
problematik prcaktimi i elits n nj mas personash n rritje q zotronte biletn e hyrjes s
ofruar nga shkollimi.
N vija t prgjithshme mund t thuhet se problemi u prballua me an t
institucionalizimit. Public School Yearbook, botuar duke filluar nga 1899, identifikonte
pjestart e shkollave t s ashtuquajturs Konferenca e Drejtorve si komunitet i njohur,
kombtar e madje ndrkombtar, n mos t barabartsh t paktn t prafrt, kurse American
College Fraternities t Baird-it shtat botime n vitet 1879-1914 bnte t njjtn gj pr
Shoqrit e alfabetit grek, antarsimi n t cilat prcaktonte elitn amerikane brenda mass s
studentve universitar
24
. Por tendenca e aspirantve pr t imituar institucionet e t afirmuarve
bnte t nevojshme prcaktimin e nj linje kufizuese mes klasave borgjezo-madhe autentike
ose elitave dhe atyre t barabartve q ishim m pak t till se t tjert
25
.
Nuk ishte snobizm i thjesht. Nj elit kombtare n rritje krkonte gjithashtu ndrtimin e
rrjeteve t raporteve vrtet efikase. Mund t themi se pikrisht ktu qndronte rndsia e
krijimit t grupeve t ish-nxnsve ose alte Herren, q afirmohen n kt periudh, pa t cilt
do t ishte e pamundur ekzistenca e rrjeteve. Darkat e para t ish-nxnsve n Britanin e
Madhe u organizuan diku rreth viteve 70 t shek. XIX dhe pak a shum n t njjtn periudhe
lindn shoqrit e ish-nxnsve, q u prhapn veanrisht ne vitet 90, t ndjekura edhe nga

22
J. CONRAD, Die Frequenzverhltnisse der Universitten der Hauptschlichsten Kulturlnder auf dem
Europaischen Kontinent, n Jhrbrcher f. N. Ku. Statistik, seria III, I (1891), fq. 376-394.
23
J. B. DAVID, Professions in the Class System of Present-Days Societies, n Current Sociology, XII (1963-64),
nr. 3, fq. 63-64.
24
[shn i prkth.] Public School Yearbook sht nj lloj vjetari i kategoris arsimore public school, ndrsa American
College Fraternities t Baird-it sht nj manual i Shoqrive q vepronin npr universitetet amerikane.
25
Si pasoj e snobizmit universal t anglezve, mbi t gjitha mes atyre q ngjisin shkallt sociale, shkollimi i
klasave t mesme modelohet, zakonisht, sipas shembullit t borgjezis s madhe, ndonse me m pak shpenzime
financiare dhe kohore. DESCAMPS, Lducation, vep. e cit., fq. 67. N fakt fenomeni nuk ishte aspak tipik
anglez.
P a g i n a | 8

simboli i kollares s shkolls s vjetr
26
. N t vrtet, drgimi i fmijve n ish-shkollat
prindrore konsolidohet jo prpara fundit te shek. XIX: vetm 5% i ish-nxnsve t Thomas
Arnold-it drgoi fmijt e vet n shkolln Rugby
27
. Pak a shum vitet 70 jan periudha e lindjes
s shoqrive t ish-nxnsve n SHBA, duke krijuar kshtu klube meshkujsh t kulturuar, q
ndryshe nuk do kishin pasur mundsi t njiheshin mes tyre
28
, e ndjekur m pas nga ndrtimi i
qendrave komplekse t shoqrive npr universitete, t sponsorizuara nga ish-nxnsit, q pr
rrjedhoj demonstronin jo vetm pasurin e tyre dhe lidhjet ndrbrezore, por, ashtu si n
zhvillimin e analog t Korpuseve gjermane, edhe influencn mbi brezin e ri
29
. N 1889 Beta
Theta Pi (BTHP) kishte gjashtmbdhjet grupime ish-nxnsish q n 1913 arritn kuotn
njqindedhjet; fillimisht n 1889 kishte vetm nj seli, plus tre n ndrtim e sipr, ndrsa n
1913 numronte dyzeteshtat t tilla. Shoqria e par e ish-nxnsve t Pi Delta Theta (PDTH) i
prket 1876, kurse n 1913 ishin njqind.
N SHBA dhe n Gjermani roli i ktyre rrjeteve ndrbrezore zhvillohej n mnyr t
vetdijshme, mbase ngaq funksioni i tyre fillestar n shrbim t rekrutimit pr administrimin
publik kishte qen m se i qart. Grupet Alte Herren t Ksener Korps, m elitaret e ktij lloji n
vitet 70, numronin 18 ministra, 835 npuns civil, 648 funksionar drejtsie, 127
administrator lokal, 130 ushtar, 651 mjek 10% n sektorin shtetror 453 profesor
shkollash t mesme dhe universitetesh, 331 avokat, q ishin maxhoranca n krahasim me 257
pronar tokash, 241 banakier, menaxher dhe tregtar, 76 profesionist teknik dhe 26
shkencor, 37 artist dhe botues
30
. Edhe shoqrit e hershme t universiteteve amerikane i
kushtonin rendsi t veant ish-nxnsve n 1889 Beta Theta Pi (BTHP) kishte nnt
senator, dyzet kongresmen, gjasht ambasador dhe pesmbdhjet guvernator por si
tregon Tabela 2 zhvillimi ekonomik dhe politik i reduktoi ato n nj plan modest, ndrsa n
fillimet e shekullit XX prestigji tashm i takonte kapitalistve. Kshtu, nj organizm si Delta
Kappa Epsilon (DKY), ku renditeshin Cabot Lodge dhe Theodore Roosevel, tetmbdhjet

26
J. LAVER, The Book of Public School, Old Boys, University, Navy Army, Air Force and Club Ties, London 1968,
fq. 31; HONEY, Tom Browns, vep. e cit.
27
HONEY, Tom Browns, vep. e cit., fq. 153.
28
W. R. BAIRD, American College Fraternities. A Descriptive Analysis of Society System in the Colleges of the US
with a Detailed Account of Each Fraternity, New York 1890, fq. 20-21.
29
B. OUDIN, Les Corporation Allemagnes des Etudiants, Paris 1962, fq. 19; D. GRIESWELLE, Die Soziologie der
Ksener Korps 1870-1914, ne Student und Hochschule im 19. Jahrhundert. Studien und Materialen, Gttingen
1975.
30
GRESWELLE, Die Soziologie, vep. e cit., fq. 357.
P a g i n a | 9

bankier t mdhenj n New York, mes t cilve J. P. Morgan dhe nj antar i familjes Whitney,
nnt biznesmen t rndsishm n Boston, tri shtylla t Standard Oil-it e deri James N. Hill-i
dhe nj antar i familjes Weyerhaeuser nga Minnesota e largt, duhej t ishte nj mafie e
jashtzakonshme biznesi.

Tabela 2
Delta Kappa Epsilon Catalog, 1910

Sektort 1850 1890
Administrata publike, Drejtsia 21 21
Mjeksia 3 17
Kleri 6 10
Arsimi 8 12
Biznesi 8 27
Gazetaria dhe Intelektualt 1 10
Te ndryshm 3 5
Totali 50 102


Mund t themi me siguri se rrjetet joformale n Britanin e Madhe, t shkollave ose t
universiteteve, t forcuara nga vazhdimsia familjare, marrdhniet e biznesit dhe nga klubet,
ishin m efikase se organizimet formale. Efikasiteti mund t vrehet te struktura e dekriptimit n
Bletchley, rreth 75 km nga Londra, ose te programi sekret Special Operation Executive q operoi
n Luftn e Dyt Botrore
31
. Organizimet formale, kur nuk reduktoheshin tek elitat, si p.sh rasti i
Ksener Korps, q n 1887 gruponte 8% t studentve gjerman dhe 5% n 1914
32
, mund t
ofronin kritere t prgjithshme t pranimit shoqror: pjesmarrja n fardolloj shoqrie t

31
R. LEWIN, Ultra Goes to War, London 1980, fq. 55-56.
32
GRIESWELLE, Die Soziologie, vep. e cit., fq. 349-353.
P a g i n a | 10

alfabetit grek edhe ato profesionale, q u shtuan n fund t shek. XIX
33
dhe zotrimi i nj
kollareje fardo, me viza diagonale t fardolloj ngjyre, i mjaftonin ktij qllimi.
Sidoqoft, mjeti joformal i shtreszimit t nj sistemi teorikisht t hapur dhe n
ekspansion mbetej vetseleksionimi i partnerve shoqrisht t pranueshm, dhe kjo realizohej
prmes aktivitetit tradicional aristokratik t sportit, q ishte shndrruar n nj mekanizm
kompetitiv formal me konkurrent t przgjedhur n baz t prestigjit. E n kt aspekt sht
domethns fakti se kriteri kryesor i prcaktimit t komunitetit t public school konsistonte te
evidentimi i shkollave t gatshme t prballeshin n fushn e lojs me shkolla t tjera, apo rasti i
SHBA ku universitetet elitare (Ivy League) prcaktoheshin, t paktn n zonn dominuese
verilindore, nga seleksionimi i fakulteteve q ndesheshin n futbollin amerikan, nj sport i cili n
at vend ka origjin tipike universitare
34
. Nuk sht rastsi q gara sportive zyrtare mes
universiteteve t Oksford dhe Kembrixh u zhvillua kryesisht pas 1870, n mnyr t veant nga
1890 deri n 1914, si mund t shohim n tabeln vijuese:

Tabela 3
Gara t rregullta sportive mes Oksford dhe Kembrixh
35


Vitet Sportet Garat
Prpara vitit 1860
Kriket, kanotazh, tenis,
loja me raket,
4
1860-70
Atletik, bilardo, qitje,
gara me pengesa,
4
1870-80 Golf, futboll, ragbi, polo 4
1880-90 Kros, tenis 2
1890-1900
Boks, patinazh, not,
vaterpolo, hokej
5

33
Baird-i numron dyzetenj shoqri n 1914 t cilat nuk njiheshin n 1890. Njzetetet prej tyre ishin formuar pas
1900, ndrsa dhjet t tjera para 1890; njzetetet gruponin avokat, mjek, inxhinier, dentist dhe profesionist t
tjer.
34
HONEY, Tom Browns, vep. e cit., fq. 253 dhe vijim.
35
T prllogaritur n baz t Royal Insurance Company, Record of Sport, 1914.
P a g i n a | 11

1900-13
Gjimnastik, hokej n akull,
motoiklizm, trheqje litari,
skerm, automobilizm,
motokros, lakros
36

8


N Gjermani, aty ku kriteri shoqror prkufizohej n mnyr t qart, karakteristika q dallonte
studentt universitar si grup shoqror i veant ishte koncepti Satisfaktionsfhighikeit
[pranueshmria e rolit si sfidues n nj duel], apo, me fjal t tjera, konfirmimi i nj standardi
specifik nderi (Stadesehre) t njohur nga shoqria
37
. Diku tjetr, n fakt, veimi fshihej pas nj
sistemi teorikisht t hapur.
Kjo na sjell srish te sporti, nj prej praktikave shoqrore m t rndsishme t periudhs
ton. Megjithse historiku i praktikave sportive borgjeze nuk sht shkruar akoma, mund t
shtrojm tre hipoteza
38
. S pari, tre dekadat e fundit t shek. XIX shnojn nj shndrrim
vendimtar n drejtim t prhapjes s sporteve tradicionale, lindjes s sporteve t reja dhe
institucionalizimit t tyre n nivel kombtar e ndrkombtar. S dyti, institucionalizimi prodhoi
platen masive, q (me nj far doze ironie) mund ta krahasojm me modn politike t ngritjes s
ndrtesave dhe monumenteve publike, dhe mekanizmin e nevojshm n prhapjen e aktiviteteve
deri ather vetm aristokratike dhe borgjezomadhe, duke e projektuar stilin e tyre t jetess te
nj mas gjithnj n rritje e shtress s mesme. Pastaj, tjetr shtje sht fakti q n pjesn
kontinentale sporti mbeti aktivitet elitar deri n 1914. S treti, sporti u shndrrua n nj mjet
njohjeje dhe bashkimi pr personat e t njjtit status, t cilve u mungonte dolloj lidhjeje tjetr
organike shoqrore ose ekonomike, e ndoshta mbi t gjitha i aft pr ti dhn nj rol femrs
borgjeze.
Sporti i tenisit, i cili do t bhej m tipik pr borgjezin, mund ti ilustroj mir kto tre
elemente. Ai lindi n Britanin e Madhe n 1873 dhe po ktu, katr vite m von, njohu turneun
e par klasik kombtar (Wimbledon), kurse kampionati kombtar amerikan do t fillonte n
1881, ai francez n 1891 dhe n vitin 1900 kishte marr tashm fizionomi ndrkombtare me

36
[shn. i prkth.] Lacross sht nj sport tipik i Ameriks Veriore, por i eksportuar edhe n vende t tjera t globit.
37
G. BOTZERT, Sozialer Wandel der Studentischen Korporationen, Mnster 1971, fq. 123.
38
Disa t dhna mund t konsultohen n C. DIEM, Weltgeschichte der Sport und der Leibeserziehung, Stuttgart
1960; K. C. WILDT, Daten zur Sportgeschichte. Teil 2. Europa von 1750 bis 1894, Schorndorf Stuttgart 1972.
P a g i n a | 12

Kupn Davis. Ashtu si golfi, nj tjetr sport i atraktivs borgjeze, tenisi nuk bazohej tek loja e
skuadrs, klubet q shpeshher zotronin pasuri t patundshme mjaft t kushtueshme nuk
ishin t organizuara n liga dhe funksiononin si qendra sociale, potenciale ose funksionale: n
rastin e golfit prgjithsisht pr meshkujt dhe kryesisht pr njerzit e biznesit, kurse n rastin e
tenisit pr t rinjt borgjez t t dy sekseve. sht gjithashtu domethnse q garat femrore
ndoqn shum shpejt organizimet mashkullore: fillimisht u shfaqn n Wimbledon, shtat vite
pas garave mashkullore, m pas n SHBA dhe Franc, respektivisht gjasht vite nga lindja e
tyre
39
. Pra thuajse pr her t par sporti pajiste femrn e borgjezis s madhe dhe t mesme me
nj status social t pranuar, jo m si bashkshorte, vajz, nn apo nj rol tjetr nn vartsin
mashkullore brenda dhe jasht familjes, por si qenie njerzore autonome. Roli i tij n
emancipimin femror krkon m shum vmendje studimore se sht br deri m tani, ashtu
si ndikimi i tij n stimulimin e udhtimeve borgjeze pr pushime
40
.
Nuk sht e vshtir t dokumentohet fakti i pakontestueshm qe institucionalizimi i
sportit u realizua n dekadat e fundit t shekullit. Edhe n Britanin e Madhe madje nuk mund t
konsiderohet i till deri n vitet 70 kupa e Ligs s futbollit i takon 1871, dy vite m von
filloi kampionati i kriketit mes konteve: disa sporte t reja lindn m pas (tenisi, hokej, vaterpolo,
badmintoni), disa u shtrin n nivel kombtar (golfi) e t tjer u sistemuan (boksi). N Evropn
kontinentale sporti n formn moderne ishte importim i vullnetshm i vlerave sociale dhe i
mnyrave t jetess britanike, kryesisht nga individ t influencuar nga sistemi edukativ i
shtress s lart t atij vendi, si p.sh baroni De Coubertin, nj admirues i Arnold-it
41
. Tipari m
domethns vrehet tek shpejtsia e importimit, megjithse institucionalizimi i vrtet sht m i
von.
N sportin borgjez pra amalgamoheshin dy elementet e shpikjes s tradits: politikja dhe
shoqrorja. Nga njra an kemi t bjm me tentativn e formimit, megjithse jo zyrtare, t elits
dominuese sipas modelit britanik, e cila kompletonte, prballej ose prpiqej t zvendsonte
modelet klasike aristokratiko-ushtarake t kontinentit, duke u bashkuar n kt mnyr, sipas
situatave lokale, me elementet konservatore ose liberale t borgjezis s mesme dhe t madhe

39
Encyclopedia of Sports: Lawn Tennis, S. Brunswick New York 1969.
40
Komentet e para mbi tenisin, si pjes e revolts s fmijve t borgjezis, mund t lexohen n: T. H. S.
ESCOTT, Social Shndrration of the Victorian Age, London 1897, 195-196, 444; R. C. K. ENSOR, England 1870-
1914, Oxford 1936, fq. 135-136.
41
P. DE COUBERTIN, Lcole en Angleterre, Paris 1888; DIEM, Weltgeschichte, vep. e cit., 1130 dhe n vijim.
P a g i n a | 13

vendase
42
. Nga ana tjetr paraqitet si tentativa m spontane e ngritjes s kufirit ndars me masat,
veanrisht me emfazn e karakterit diletant t sporteve t borgjezis s mesme dhe t madhe
(kryesisht tenisi, ragbi me pesmbdhjet lojtar Rugby Union Football n vend t nivelit
profesionist Liga me trembdhjet lojtar apo futbollit, apo olimpiadat). Sidoqoft,
prfaqsonte gjithashtu tentativn e prpunimit t nj modeli specifik borgjez t aktiviteteve
dfryese dhe nj stil jetese i dy sekseve, periferik ose ish-urban
43
si dhe nj kriter elastik e t
zgjerueshm prkatsie ndaj grupit.
Sporti borgjez dhe ai masiv prfshinin shpikjen e traditave politike e shoqrore edhe n
nj mnyr tjetr, duke ofruar nj mjet pr identifikimin kombtar dhe komunitetin imagjinar.
Nuk ishte ndonj risi e veant pasi prej kohsh ushtrimet fizike masive ishin pjes e lvizjeve
liberal-kombtare (Turner-t n Gjermani, Sokol-t n eki) ose e identifikimit kombtar (si p.sh
qitja n Zvicr). Madje rezistenca e lvizjes gjimnastike kryesisht n funksion nacionalist dhe
n mnyr t veant antibritanik e vonoi progresin e sportit masiv n Gjermani
44
. Masivizimi i
sportit ofroi forma t reja pr shprehjen e nacionalizmit me zgjedhjen ose shpikjen e sporteve
tipike kombtare: ragbi uellsian, futbolli anglez, futbolli gaelik n Irland (1884), q n fakt afroi
nj publik masiv vetm njzet vite m von
45
.
Megjithse ura lidhse mes ushtrimit fizik dhe nacionalizmit brenda lvizjeve t tilla e
ruante rendsin e saj, si p.sh. n Bengal
46
, do t humbiste terren prball dy fenomeneve t tjera.
I pari ishte demonstrimi i lidhjeve q bashkonin banort e shtetit-komb, prtej diferencave lokale
dhe rajonale, si p.sh n strukturn pan-britanike t futbollit ose, n mnyr akoma m specifike,
institucionet sportive si Tour de France (1903) dhe Giro dItalia (1909). Kto dukuri jan m
domethnset sepse evoluan n mnyr spontane ose t shtyr nga mekanizmat komerciale. I dyti
ishte karakteri ndrkombtar i garave sportive, i cili shum shpejt zvendsoi tipologjin
fillestare kombtare, dhe me lojrat olimpike t 1896 gjeti formn tipike. Edhe pse sot jemi t

42
M. SPIVAK, Le Dveloppement de lEducation Physique et du Sport Franais de 1852 a 1914, n Revue
dHistoire Moderne et Contemporaine, XXIV (1977), fq. 28-48; D. LEJEUNE, Historie Social et Alpinisme en
France, XIX-XX s., n Revue dHistoire Moderne et Contemporaine, XXV (1978), fq. 111-128.
43
Duhen dalluar nga modeli i sporteve dhe i kalimit t kohs s lir t aristokracis dhe t ushtarakve, megjithse
nganjher ata u rrmbyen n modelin e ri sportiv.
44
JOHN, Politik, vep. e cit., fq. 107 dhe n vijim.
45
W. F. MANDLE, Sports and Politics. The Gaelic Athletic Association 1884-1916, ne R. CASHMAN, M.
MCKERNAN (eds.), Sports in History, St. Lucia 1969.
46
J. ROSSELLI (ed.), The Self-Image of Effeteness. Physical Education and Nationalism in 19th Century Bengal, n
Past and Present, 86 (1980), fq. 121-148.
P a g i n a | 14

vetdijshm pr identifikimin kombtar t projektuar n kto lloj garash, sht e rndsishme t
kujtohet q para 1914 ato sapo kishin filluar t merrnin karakter modern. Fillimisht garat
ndrkombtare shrbenin pr t farktuar unitetin e kombeve dhe perandorive, pak a shum si
garat ndrrajonale. Ndeshjet ndrkombtare britanike (t parat, edhe n kt rast) rreshtonin
skuadrat kombtare t ishujve britanik n kampionatin futbollistik t viteve 70 t shek. XIX
organizoheshin fillimisht skuadrat britanike, pastaj iu bashkngjit Irlanda n vitet 80 ose n
hapsirat perandorake Test Match-et, pr shembull, filluan n1877. Ndeshja e par futbollistike
jasht ishujve britanike u zhvillua mes Austris dhe Hungaris n 1902. Me disa prjashtime,
sporti ndrkombtar mbeti dominuar nga diletantizmi, pra nga borgjezia, madje edhe n futboll,
ku FIFA qe krijuar n 1904 nga vende (Franc, Belgjike, Danimark, Holand, Spanj, Suedi,
Zvicr) n t cilat pjesmarrja masive ishte e mjaft e ult. Lojrat olimpike vazhduan t
mbeteshin arena kryesore ndrkombtare. Nga ky kndvshtrim, duket sikur identifikimi
kombtar prmes konfrontimit sportiv me t huajt ishte mbi t gjitha dukuri borgjeze.
Kjo mund t jet domethnse n vetvete. Si kemi vn re, klasa e mesme, n kuptimin
m t gjer t fjals, e kishte mjaft t vshtir identifikimin kolektiv subjektiv, pasi n fakt nuk
ishte nj minoranc aq e vogl dhe e mjaftueshme pr t krijuar prkatsin virtuale ndaj nj
klubi n shkall kombtare, q bashkonte, fjala bie, gjith ata t cilt kishin kaluar prmes
Oksfordit dhe Kembrixhit, e as nuk ishin, ndryshe nga klasa puntore, aq t forcuar nga e
ardhmja e prbashkt dhe solidariteti potencial
47
. N aspektin negativ, klasa e mesme nuk kishte
shum vshtirsi t izolohej nga inferiort me pretendime, pr shembull, si kmbngulja rigoroze
te niveli amator i sportit, stili i jetess dhe niveli i respektueshmris, pa harruar diferencimin
rezidencial. Ndrsa n planin pozitiv, ishte m i thjesht krijimi i nj prkatsie prmes simboleve
t jashtme, ndr t cilt nacionalizmi (patriotizmi, imperializmi) ishte m tipiku. Mund t
mendohet se borgjezia e re ose aspiruese pr tu br e till, si klas kuintesencialisht patriotike,
e pati t leht vetnjohjen kolektive.

47
Do t ishte me interes, n ata vende ku gjuha mundson nj diferencim t till, studimi i shndrrimit n
prdorimin shoqror reciprok i vets s dyt njjs, simbol i afrimitetit social prvese i intimitetit privat. N shtresat
e larta prdorimi i forms Ti mes studentve shok (por edhe mes ish-studentve, si ishte rasti i Politeknikut
francez), oficerve e me radh ishte m se familjar. Por puntort edhe kur nuk njiheshin me njri-tjetrin e prdornin
normalisht. Madje lvizjet puntore impononin prdorimin institucional mes tyre: I dashur zotri dhe vlla. L.
UHEN, Gruppenbewusstsein und informelle Gruppenbildung bei deutschen Arbeitern in Jahrhundert der
Industrialisierung, Berlin 1964, fq. 106-107.
P a g i n a | 15

Por jan spekulime dhe ky kapitull nuk mjafton t vazhdojm m tej. Ktu mund t
limitohemi duke nnvizuar evidencn e ktyre interpretimeve, t paktn n pamje t par, te
atraksioni i jakave t bardha britanike pr patriotizmin gjat lufts n Afrikn e Jugut, te roli i
organizatave masive t nacionalizmit t djatht n mnyr masive me prbrje borgjeze, edhe
pse jo elitare n Gjermani duke filluar nga vitet 80,te suksesi i nacionalizmit t Schnerer-it
mes studentve universitar (gjermanishtfols) nj shtres borgjeze kjo thellsisht e
karakterizuar nga nacionalizmi n shum vende evropiane
48
. Prparimi i nacionalizmit
identifikohej thuajse trsisht te e djathta politike. N vitet 90 gjimnastt gjerman, origjinalisht
me frymzim liberal, braktisn masivisht ngjyrat e vjetra kombtare n kmbim t flamurit zi-
bardh-verdh: n 1898 vetm njqind nga 6,501 Turnvereine-t ruanin akoma flamurin zi-kuq-
verdh
49
.
Duket qart se nacionalizmi, n cilsin e faktorit koheziv shoqror, u shndrrua n nj
alternativ e kishs kombtare, e familjes mbretrore dhe e traditave apo imazheve t tjera
kolektive, thn ndryshe n nj fe laike, dhe klasa q m shum se t tjerat kishte nevojn e ktij
modeli koheziv ishte pikrisht borgjezia n ekspansion ose, m sakt, ajo mas e madhe e
ndrmjetme aq e etur pr faktor bashkues. E n kt drejtim, shpikjet e traditave politike dhe
shoqrore gjejn serish prputhje.


48
Duhet nnvizuar se Korpuset elitare studentore n Gjermani, ndryshe nga organizatat jo elitare, e kundrshtonin
antisemitizmin. Edhe n lvizjen gjimnaste gjermane antisemitizmi u imponua nga posht jo pa opozitn e grupit t
vjetr drejtues nacional-liberal t lvizjes. GRIESWELLE, Die Soziologie, vep. e cit., fq. 353; JOHN, Politik, vep. e
cit., fq. 65. Pr atmosfern nacionaliste te jakat e bardha britanike: R. PRICE, An Imperial War and the British
Working-Class Attitudes and Reactions to the Boer War, 1899-1902, London 1972, fq. 72-73.
49
JOHN, Politik, vep. e cit., fq. 37.