Está en la página 1de 59

Ndo

ngu yhu
Gua de aprendizaje principiante
del idioma otom
de San Jernimo Acazulco,
Estado de Mxico.
Proyecto de documentacin lin!stica del "tom de Acazulco
# $%&%
Ndo

ngu yhu
Gua de aprendizaje principiante
del idioma otom
de San Jernimo Acazulco,
Estado de Mxico.
Julio $%&%
Primer borrador - 30 copias
Con cualquir pregunta o correccin
contacta al Mtro. Magnus Pharao Hansen en
manusp'arao(mail.com
1
)ntroduccin y aradecimientos
Este li*ro se pudo 'acer racias al apoyo de la
comunidad "tom de San Jeronimo Acazulco.
La maor!a de los datos en este traba"o pro#ienen de las
siguientes personas$
%on &eliciano 'oler Cesario( )e*e 'upremo +tom!
de ,ca-ulco.
%on &elipe '.nche- /o"as( Maestro historiador
de la lengua otom!.
%o0a Mar!a Castillo C.-ares %o0a )uana +rta
hablantes nati#as maestras pacientes de la lengua
otom!.
1l libro *ue recopilado como parte de un proecto de
documentacin de la lengua otom! de ,ca-ulco( por los
ling2!stas %itte 3oeg 4homsen 56ni#ersidad de
Copenhague7( Magnus Pharao Hansen 56ni#ersidad
3ro8n7( /or 4urnbull 56ni#ersidad del 1stado de +hio7(
con el apoo in#aluable de ,malia &alon 9arc!a 9ra"eda(
:stor Hernande--9reen ,nne )ensen. Cada error u
omisin es culpa de los ling2!stas su entendimiento a;n
imper*ecto del idioma otom! 5 castellano7( n;nca es culpa
de los hablantes.
<
+ontenidos,
-os sonidos del "tom de Acazulco y como
escri*irlos
.
/am curpo'0 1 nuestro cuerpo 2
/am 'm'0 1 nuestra cara &%
3567898:
;< =en la plaza &$
3>:
;< 598 1 en el monte &?
@uAB8:
;< CDEF=mi familia &G
H6I:
;< 5EJ=Acazulco &2
38KF;< 8D=en la milpa $%
/u LadM 1 el maguey $$
@u nzenLM 1 los saludos $?
A ntaM 1 comprando $G
HF9>DN:O5987F>:;< 598
1 como apareci el divino rostro en el
cerro de Huayamaluca
$2
/otas so*re la ramMtica .$
Poca*ulario 1 SustantiQos
Poca*ulario 1 Per*os
3
-os sonidos del otom de Acazulco y como
escri*irlos
1l idioma otom! de ,ca-ulco contiene #arios sonidos
que no e=isten en el idioma castellano. 1s necesario
usar letras que no e=isten en la ortogra*!a castellana
para representarlos. 1n lo siguiente se describir.
como se usan las letras para representar los sonidos
del otom!.
-as Qocales
Los #ocales con gu!on ba"o$ u e o a
1sos representan #ocales que suenan di*erentes de
#ocales del espa0ol. 1l u no se pronuncia con los
labios redondeados como el >u> del espa0ol(
tambin la lengua est. m.s *lo"o al pronunciarlo. La e
se pronuncia con la boca un poquito m.s abierto que
el >e> del espa0ol. La o se pronuncia como un >e>
espa0ol pero con los labios redondeados como para
besar. 1l a se pronuncia con la boca m.s abierta que
el >o> espa0ol.
Los #ocales con diaresis$ R ! S T U
1stos se pronuncian de"ando un poco de aire salir por
la nar!- mientras se pronuncia el sonido del #ocal.
?
-os consonantes
Los consonantes del otom! que no e=isten en el
espa0ol son$ ' V p' t' W' tV WV x z ts tsV tx txV ts'. La
letra ' representa una aspiracin como la del ingls al
inicio de la palabra >hello> - casi como una "( pero
m.s sua#e( como un soplo. La letra V 5apstro*a7
representa a una peque0a cierre( o un saltillo( en la
garg.nta( que produce un sonido recio. Los
consonantes p' t' W' se pronuncian como los
consonantes p( t( c@qu del espa0ol pero seguidos del
soplo( o aspiracin( del '. Los consonantes tV WV
suenan como los consonantes t c@qu seguidos del
sonido recio del V . La letra x representa al sonido que
se escribe con = en palabras como >=ola> 5la estacin
del metro del %.&.7 o el sonido al *inal de la palabra
>*ish> del ingls. La letra z representa a un sonido
parecido a la - del espa0ol pero con un -umbido desde
la garg.nta( parecido al sonido del abe"orro cuando
#uela. Las combinaciones ts tx tsV txV ts' son
combinaciones de la letra t con los sonidos de la s x(
la aspiracin de la ' el sonido recio de la V. 1l
sonido que se escribe tx es e=actamente el mismo que
en el espa0ol se escribe con >ch>. 1l sonido que se
representa con la letra L es el sonido inicial de
>9uadala"ara> o >hue#o>. Los dem.s consonantes p t
W s * d l r y m n suenan como en espa0ol.
A
Xono y acento
1l otom! de ,ca-ulco es un idioma tonal. 1so quiere
decir que cada s!laba se pronuncia con un tono uno de
tres tonos. 'on$ alto( ba"o ascendente. 1n cada
palabra del otom! de ,ca-ulco el acento recae sobre la
primera s!laba con tono alto o ascendente. 1n este
traba"o solamente se representa en la ortogra*!a el
primer tono alto o ascendente de cada palabra B
porque ah! recae el acento B es necesari saber
dnde cae el acento para poder pronunciar bien las
palabras. 1l tono alto se representa con el acento
agudo( por e"emplo M. 1l tono ba"o se representa con
la ausencia de un acento. 6n #ocal con tono
ascendente se pronuncia un poco m.s largo que los
que tienen tono alto o ba"o( adem.s el tono tiende a
subir durante la pronunciacin de la #ocal. Por eso se
representa con un #ocal con tono ba"o seguido de uno
con acento agudo por e"emplo >aM>. 1n el otom! de
,ca-ulco la s!laba *inal de una oracin siempre lle#a
tono alto( como es predecible este tono alto no se
representa en la escritura. Cada segunda s!laba
despus de la primera s!laba acentuada lle#a un acento
segundario.
1n lo siguiente se presenta e"emplos de la
pronunciacin de los di*erentes sonidos( que para
aprenderse bien se deben pr.cticar con la auda de un
maestro que es hablante n.ti#o del idioma.
C
Pocales del otom de Acazulco
i VVi picante
W' sangre
tsV diente
u W'0 haba
u m0 chilacaote
n0 #er
e Vy ll;#ia
e Vye bra-o@mano
'm tortilla
o W' hongo
Wo cu0ado
o Voni gallina
tsV estrella
a zM palo
mu0za -apote
a zaM bueno
Va pulga
R LR so0ar
>Y98D -apato
! CZ sal
C[Z camino
S tS *rente
T xtT cabello
U W'U'U nopal
D
+onsonantes del otom de Acazulco
p pM calor
t tS *rente
W Wo cu0ado
* *osp ceni-as
d t:;< d piedra
Z ore"a
tV tVMxi blanco
WV WVMxti amarillo
p' p'Mn caballo
t' t'eni ro"o
W' W'0n barba
s tVas pulque
z zM madera
x xaM dedo
ts ts *r!o
tx txl perro
txV mntxVo coote
tsV tsVMi ombligo
ts' ts'p'i a#!spa
' 'aM tierra
V VF;< i -orrillo
y Vy ll;#ia
L VLende beb
l l'Wu peque0o
r ru el@la
m m0 chilacaote
n n0 #er
E
/am curpo'0
:uestro cuerpo
/ur yT nu W:
;< Vi
La cabe-a del hombre
/ur 'm nu>Z59\D
La cara de la muchacha
/u]9>YC9>D5u>Z59\D
'us hombros de la muchacha
/ur xut'a nuB:
;< CD
'u espalda del beb
/u]9D[:
;< nuB:
;< CD
'u pecho del hombre
/ur m*ui nuB:
;< CD
1l estmago del hombre
/am Vy'0
:uestros bra-os
@am xaM'0
:uestros dedos
/am tsVMi'0
:uestro ombligo
@am y:
;< Vm*o'0
:uestros dedos del pie
@u>Y598^K7
'us piernas de ustedes
@u WLaML
'us pies de ustedes
@u yaM'm0y0
'us rodillas de las personas
F
10
/am 'm'0
:uestra cara
@am tsVM
Mis dientes
_FAEZE`
Mis ore"as
aan nd
4u boca
aVun taM
4us o"os
@ur xda nu>Z59\D
'us ce"as de la mu"er
/ur Vxta
'u cabello de la mu"er
/ur W'0n nuB:;< CD
'u barba del hombre
/am te'0
:uestra *rente
/am onde'0
:uestra barbilla
11
1<
3567898:
;<
1n el Mercado
ba W'M Vy0ni LM,
,qu! ha *rutas$
ba W'M yu nzMna
Ha man-ana.
ba W'M yu>:;< 8N^57
Ha guaaba.
ba W'M yu *rM.
Ha pera.
ba W'M yu txMtx.
Ha pl.tano.
ba W'M yu mu0za, PoxWimu0za tVMxWimu0za.
Ha -apote. Gapote negro( -apote blanco.
ba W'M yu QrdurM LM
H aqu! ha #erduras$
ba W'M tex
Ha cebolla
ba W'M tsVaMn
Ha aguacate
ba W'M xempi, t'eni Vi
Ha chile #erde( chile ro"o
ba W'M tmpox, ra W'M xdomM
Ha tomate( ha "itomate
ba W'M m0
Ha chilacaote
ba W'M yu W'0c[:;< 5B80, WVMxW'0
Ha habas$ habas secas( habas #erdes
dFB8`9e98I:;< c9C`>BD9e98I:;< fg:>9e98I:;<
Ha ma!-$ ma!- blanco( ma!- a-ul
ba W'M WVMni
Ha quelites
13
1?
3>:
;< 598
1l Monte
/a x:;< nt'o ra W'a W'LMdi zM.
,ll. en el monte ha muchos arboles.
ba 'Stsi ra tVu0di
1l ocote es alto
ba nda'M na mza
1l encino es grande
ba pM nu 'yMd
1l sol es caliente
ba ts nu t'
1l agua esta *ria
badi zne nu tUt'
1l rio ba"a *uerte
ba W0'i yu W'o
Los hongos son sabrosos
a0nt'o ra m*u zM't'e,
4ambien #i#en animales sal#a"es all.$
/u W'La ra tsVMVi
1l cone"o brinca
ba xT nuC:;< CD
1l -orrillo apesta
/u p'ant' ra ntsVa'Wi
1l #enado corre
/u xu0n ra Vyo a mya
1l .guila #uela en el aire
/u WVRnW'La ra otWa 'ya
1l armadillo rasga
ba tZ'u nu VLe toWVT
Canta la rana
/u>:;< B80 radi *ep'
La hormiga traba"a
1A
1C
@uAB8:
;< CDEF
Mi *amilia
/u mamaa ra W'un W'0ni da m*e't 'm
Mi mam. muele la masa hace tortillas
/uANFNFE`6FAg`F8Kh876D98i8i9e98I:;<
Mi pap. #a a la milpa a sembrar ma!-
/im txiW!M ra ni Wo 'in tVni
Mi hermanito "uega con sus "uguetes
/im W'uM rMdi xaMdi nir tsV!nWLM
Mi hermana estudia sus libros
/im tiaa ra VL zt'u
Mi tia cose la ropa
/am tioa ra pM ra VtW LadM para dar jVtWa rV tVas
Mi t!o raspa el mague para hacer el pulque
/u mManda ra p yu donW'La
Mi abuela te"e aates de i=tle
/im tTtaaMndeM ra p'i WLnto
Mi abuelo cuenta historias
/0a dra o'Wa
Ho escucho
1D
1E
/dT:
;< n0
,ca-ulco
/u85D757H6I:;< 5Ej6]D[i8ZEFAg^
1n el pueblo de ,ca-ulco somos otom!es.
MaW'amp'u nam tUtam* ma ya]F[i8Z
Hace a0os nuestros antepasados eran otom!es.
AnnuVa ra yT98:]F[i8Z
,qu! se habla la lengua otom!.
@u me'n radi ye'e tximaWta San Jernimo
Los pobladores tienen el patrn 'an )eronimo
A xTnt'o Wa m*o Wa no ra n'i ni yu VMsteWa yu
VMrero
1n el cerro ha *iestas se dan-a las dan-as de
los ,-teIas de los ,rrieros.
A ri t'Vt'i ra W'a 'nini /tVMti Wa /tsoVp'aMni
,ba"o est. +cooacac 4epe=ouca.
A norte ra W'a Wa MMrWesa.
,l norte est. La Marquesa.
A sur ra W'a 'nni M*oxW'i
,l sur est. el pueblo ,tlapulco.
A mte ra W'a na 'nini H6I:;< 5Ej
,qui en medio est. ,ca-ulco.
1F
<0
A 'LF;< 'i
1n la Milpa
ki m*MM a 'LF
;< 8D
Jo a la milpa.
M*M tZB`9^98I:
;<
<
Jo a sembrar el ma!-.
M*M mp'nM Wor nu ts0'M
Jo a arar la tierra con el a-adn.
Gu xaMxWa Wa mt'
Jo a abrir mi -urco.
lFA7CBF9e98I:
;< ED6D8OCBDE`Bu pMxi
Cuando nace la planta le #o a deshierbar.
Gidin WVu0tWa Wa 'aMi.
Jo a escardar la tierra.
mLu>9F[:
;< >FBF98I:
;< ]F9CZ5BF]u mMxa
Cuando la milpa est. grande da su elote.
mLu>9F[OC9BF98I:
;< ED6D>:O8BFn
Cuando a est. hecha la ma-orca( #o a pi-car.
<1
<<
/u LadM
1l Mague
MaW'Mmp'0 m*ra p'ep'i ra LadM
,ntes la gente traba"aba el mague.
M*ra Vt LadM
Lo plantaban
M*radi 'VW Wor W0a.
Lo limpiaban con la coa.
M*radi mp'n 'Mi Wor ts0'M
Lo escamuleaban la tierra con el a-adn.
M*ra Vti tVtMp'
Le sacaban el aguamiel.
M*ra VtWa tMse
Hac!an pulque.
M*ra ts War tVas
4omaban el pulque.
M*ra txWa xa'
4allaban el i=tle
M*ra Vt nu donW'LM
Hac!an aates.
M*ra pM Xsu'm o an Xets'e di p' Win donW'LM
Kban a 4oluca 'antiago a #ender los aates.
<3
<?
@u nzenLM
'aludos$
1 oXe xWi 'Mxa pMpmMq
oComo amaneciste 'e0or@'e0oraL
53uenos dias7
1 ba zaM. orWVVaq
3ien. H ustedL
1 oXe ra mn ra 'yMdq oba pMq
oMue dice el solL o1st. calienteL
1 oXe ra mn ra tsq
oMue dice el *rioL
1 oXe xWa t pMpmMq
oComo estu#o el dia 'e0or@'e0oraL
53uenas tardes7
1 oXe nt'ZVMq
oComo te llamasL
1 aa mt'ZM ri Pedro.
Mi nombre es pedro.
1 oA*o ri menLMq
o%e dnde eres nati#oL
1 kri menua a Xsu'm.
'o nati#o de 4oluca.
1 rondyM *i zoVnd.
,pur.te se est. haciendo tarde.
1 s'T, di m*MM.
'i( a me #o.
1 ka nzenLM ntxu0d.
:os saludamos ma0ana.
<A
<C
A ntaM
+omprando
1 Xm*e ra p'aq
Mue est.s #endiendoL
1 kra pM yu t'Z'm.
1sto #endiendo pan.
1 otn0 ra nd itondyMq
oCuantos quieres comprarL
1 kra nda y' t'Z'm.
Muiero dos panes.
1 otn0 ri m0'yM
oCu.nto #aleL
1bi m0'i nde'ta *x0
Jale die- pesos
1 o/dVaWVi y', Mn0 dra tZWVVM
o%.me dos( cu.nto te deboL
1 Gra tZWV yoVnde'ta *x0
Me debes #einte pesos
1 P0ra, i m*MM
,purate( a me #o
1 tnti'M
,nde usted
<D
<E
Natxiponthaxo

nth
MaW'Mm*0Vna ndM txit:
;< tM m*ra Vt t'yU a
x:
;< nt'. Mi WLMi pM *in tx0diVna nda urastro. ba
'eVWa ru yT Wo Wi W'0ni Wo Wi tMVna az0lna. /dM
l0ar di t'Z'Z W'oVti dZmt'0, a x:
;< nt'
vuayamaluca.
wXe xWi 'aMxa pMw *i ynaVna Wa urastro.
Ndra ndWa i yo nda txitsVTnu0 aya nu
xTnt'oN
aa txit:
;< tM *i m*ud *i 'yonu zM, *i yVtWM
txitsVTnu0Vna. mi zonVna M* radi *ep' nu
txit:
;< tM. mi zenLMVna.
1 o@a W'a i W'LM'aq
1 vntsTm*.
1 o/tx0di xamM ind u'T:
;< n ndM Voni
xWindMq
A ntx0di xu'onu ndM Voni. mi yna Wa urastro,
1wxM'a. a'M i ts'mLyw
mi WLMd *i ts'm Wa urastro *i 'yMnda a mits.
1 wxvMipM. a'amMdi Wan mM't pM. ki
ts'mM. ki WM'Wa Womo ndMyyw
<F
mu m WLai pa. mi :
;< Vnd *i ym*.
1 oa'M i W'La'aq
1 s'T, di W'La'Wa ra txits:
;< nu. omi p'opWVi
La 'naq
1 ws'T, *i p'pWia. ba za tenu i jVte.
Gi oWVi nda ru ma'te. Gi 'yoni nda zM.
zD9Z>FF85D757nzDAg^eN98756`
WMrpintro. ka yVtWa pont'i. vn 'Stsi. w
mi m*epWi nu pont'i, *i d!tsi a xTnt'o. mi
WLaMtsWa a 'yoa tsVTnu0.
mi yna Wa urastroVna,
1 wmi p'pWiM Wa txipont'i, 'ni 'Stsi.
Gi *Snya W'a i xWVi, *Lu xta yVtW
txipont'i a 'ai 'nts'e i n0i. Gu MVWa a
m*u nu pont'.w
1 wxPadre Moy xGri oW'Undiyw
1 w/ua d m*epW'i W'Lad ru m*ep'.
Pero ora t'T*inWVM. Gu S'a i 'ianVM.
kra nd idin zML. kra ndWM u 'T:
;<
W'TV.w
Por eso W'an *u ox W':
;< 7Vna *u 'aMna txipont'
a x:
;< nt' vuayamaluca.
30
+omo apareci el Se{or en el +erro
%icen que hace a0os un #ie"ito iba a sacar carbn al
monte. 6n d!a se le presento un *orastero gre0udo con
o"os a-ules. 1ra en el lugar que se llama >Jereda de
Hambre>( en el cerro Hueamaluca.
- N3uenos d!as( se0orN di"o el *orastero. >Muiero que
me audes a construir una casita aqu!. ,qu! quiero
#i#ir.>
1l #ie"ito empe- a "untar madera constru el "acal.
1l *orastero lleg a dnde el #ie"o estaba traba"ando
lo salud.
- NOHa termin ustedLN
- N4oda#!a no.N
- N, #er si ma0ana me traigas un pollo cocido.N
,l otro d!a el #ie"ito le tra"o un pollo. 1l *orastero
di"o$
- N'ientate. Jamos a comer los dos.N
Cuando terminaron de comer( el *orastero al- sus
o"os al cielo di gracias.
- >Padre m!o( gracias por el *a#orP Ha com!.
Mued como nue#o.>
31
6nos d!as despues #ol#i. Pregunt$
- NOHa termin ustedLN
- 'i( a termin el "acal. O4e gusta o noL
- N'i( me gusta. 1st. bien como lo hiciste. 4e
#o a pedir un *a#or. 3usca una madera trae
lo al pueblo. Manda lo a un carpintero que haga
una cru-. :o tiene que ser grande.N
1l #ie"ito mand a hacer una cru- lo tra"o al monte(
la recarg contra el lado del "acal. 1l *orastero di"o$
- NMe gusta la cru-( no es grande. ,cuerdate de
lo que te #o a decir ahora$ Cuando plantas la
cru- en la tierra a nunca me #as a #er. Porque
#o a estar dentro de la cru-N
- NQPadre MiPN di"o el #ie"ito. NQ4u eres disPN
-NHo te d! muchas tareas. Pero no me ol#ides
ahora. Muiero que me #engas a #isitar. Muiero
que #engas a hablar conmigo. Muiero que
traigas a la gente aqu!.>
Por eso #a la gente de ,ca-ulco al cerro de
Hueameluca para #isitar a la cru-.
3<
/otas so*re la ramMtica
'ustanti#os
Pronombres
'ustanti#os pose!dos
Jerbos
Los tiempos
1l #erbo NserN
33
Poca*ulario 1 SustantiQos
aba"o
t'Vt'i
abe"a
aMni
abono
ya'a
abuela
naMnde
abuelita
mMmMnaMnd
abuelo@#ie"ito
t:
;< tM
,ca-ulco
/dT:
;< n0
aceite
Mst
adobe
W'a'a
agricultor
*ep' a 'ai
agua
t'
aguacate
tsVaMni
aguacero
dT:
;< Vy
aguamiel
tVtMp'
.guila
xu0n p x'n
.guilillo
t't'
ahora
annuVa
aire de muerto
ndaM' VMlmM
a"o
Mx
3?
alcohol
Vt'
amarillo
WVMxti
animal sal#a"e
zM't'e
antes
maW'Mm*0
ara0a
Wolo
armadillo
WVinW'La
arriba
mya
arriero
Mrero
,tlapulco
M*oxW'
atole
tVeV
autoridad
nzai
a#!spa
ts'p'
aer
maMnd
a-adn
ts0'M
.-ucar
MsuM
banco
t'0n
barbas
W'0n
barranca
'yS
bastn
nd'
basura
*ax
3A
beb
VLende
bien 5response to buenos
d!a-7
ra za
blanco
tVMxi
blando
ntu0d
boca
nde
borrego
te't
bota 5contenedor hecho de
piel de borrego7
xip'an
botella
xi'tVo
bra-o
Vye
buenos d!as
te xWi 'aMxa
b;ho( tecolote
t0VWuruV0
burro
te't'i
caballo
p'Mn
cabello de elote
xnr
cabellos
xtT
cabe-a
Vya
ca*e
WM*
cal
nani
caldo
W'te
3C
caldo
W'it'e
caliente 5est. caliente7
ra pM
Calle principal
tTVy!
camino
VyZ
Camino de ladera grande al
norte del pueblo
C[ZBK`57
camisa
pa'n
capul!n
tese
cara
'mi
carbn
t'yU
carbonero
y!t'yT
carne
no
carne de res
ru no ndoni
casa
n!Z
cascara de arbol
'u0xi
castrador de mague
tMVW'La
cedro
zetsun
ce"a
xida
ceni-a
*ospi
centro @ en medio
mte
cerro( monte
xTnt'o
3D
cerrucho
nt'enza
cerumen
*o!
ce-os
nadu
chapulin
tVaxi
chicharrn
tsotiVi
chilacaote
m0
chile
xempi
chile
Vi
chile ro"o
t'eni Vi
chile #erde
xmp
chincuete
nW'd
cielo
'mietsVi
cilantro
W0lMntr
cinco
WVu0tVa
coa
Wua
co"o
toLa
comal
taVyo
compra
ntaM
cone"o
W'La
cora"e
WLe
3E
coote
mntxVo
cru-
pont'
cuando *Lu
cuchillo
W'LM
cuello
yua
cuerno del toro
tVane
culebra
WVeyM
cu0ada
m*e'Wo
cu0ado
W
cura( sacerdote
m*oW'F
;<
dan-a
ni
dedo
xaM
dedo del pie
y:
;< m*o
dedo grande
tTxa
dedo grande del pie
tTy:
;< m*o
derecha
ntxey
desabrido
ra VLe
diarrea
ndi'i
diente
tsV
die-
nde'ta
3F
dri--le
xaVye
due0o
'm0
dulce
ra VZ
elote
mMxa
embara-ada
ntxu
enchilada
WVoxV
encino
mzM
en*ermedad
We'e
escoba
m*Mst
escorpin
tsVo'WiyTm*o
espalda
xit'a
espina
VLn
esposa
ts0
espuma
p'uyi
espuma p'
estomago
m*u
estornudar
'ets
estrella
ts
e=cremento
po'o
e=tractor de agua miel
m*ip'
?0
*a#or
ma'te
*ierro
teVi p teyi
*ierro @ campana
tVei p tVei
*lor de calaba-a
dnim0
*rente
tS
*ri"oles
tsu0nW'0
*r!o
ts
*ruta
Vy0n
*uerte 5espiritualmente7
nzMW'
gallina
ts0Vn
gallo
tMVLand
gato
m*xtu
gato monts
m*xtu x:
;< nt'
gente
W'aVye
gordita 5memela7
W'MVti'm
gordo
nda'M
gordo
xid
grani-o
ndo
gripe
t'e'
gua"olota
nz0tUnW'LM
?1
gua"olote
tMxW'LM
guaa#a
x:
;< mpen
haba
W'0
haba seca
[:
;< 5B80
haba seca
WVMxW'0
habitante @poblador
me'n
hambre
t!Zt'u
hermana
nWZ
hermanito
txiW!
hermano
ntxVM
hierba
pMx
hi"a
tVxZ
hi"o
tV0
hollo de animal
'ya
hombre
tx'
hombre de ciudad
m*'
hombro
txYCtxi
hongo
W'
hongo escobeta
txUxWVy
hormiga
>:
;< W'0
?<
hua"e
p'
hueso
taMVyo
hue#o
toVn
humo
Vm*p'
iglesia
nW'T
iglesia
niW'T
i=tle
xa'
i-quierda
T'T
"acal
tsTnu0
"arro
m*adM
"!cara
tVani
"itomate
xdomM
"o#en
m*e'ts
"ue#es
'Le*e
"uguete
tVni
lado
'yo
laga0a
W'ut'a
lagarti"a
ts'MniMpts'MnM
lana
xVy
lengua
W'a'ni
?3
limn
lYm!
llano
m*aMt'M
lumbre
ts*
luna
zanM
madera @ palo @ .rbol
zM
madre
m*
madro0o
nt'axi
maestro
xopte
mague
LadM
ma!-
tet'T:
;<
ma!- a-ul
g:>9e98I:
;<
ma!- blanco
9C`>BD9e98I:
;<
mama
mM
ma0ana 5durante el d!a de
ma0ana7
ntxu0d
ma0ana 5la ma0ana7
txu0d
mand!bula
Wonde
mano
xa
manteca
nda
man-ana
nzMna
marrana
z0VW0txi
??
marrano co=n
tMVW0txi
martes
martesi
masa
W'un
ma-orca
t'T:
;<
mercado
567898:
;<
M=ico
mV*ondM
miel
tMp'
mircoles
meWaVxi
milpa
'LF
;< '
mocos
m*x
molca"ete
m*MdM
monta0a
x:
;< nt'
mosca
z!VL
moscn
z!VLu0'yMd
muchos
W'LaMdi
mudo
nnde
mu"er
tTts0
mu"er de ciudad
VLaMnM
mu0eca
tsVaLa
nadie
WTVts'e
?A
nari-
xyT
nari-on
m*axyZ
nebulina
m*unZ7
negro
pox
nieto
Vm*'t
nie#e
xW'M
ni0a
x!nts
ni0o @ "o#en
m*Tts
ni=tamal
ts'u0ni
noche 5durante la noche7
mxu0
noche 5la noche7
xu0
nopal
W'U'U
nube
!
ocote
tu0di
+cooacac
/tVMti
o!do
!Z
o"o
to
olla
tsVo
ombligo
tsVMi
ore"n
tT!
?C
orina
m*la
oriundo @originario
@habitante
menu0
otate del telar
xot'T
+tom!
[i8Z
oamel
m*xu
padre
tM
p."aro
tsuntsVu
palma de la mano
m*uVye
palo
zM
pan
t'0'm
pantorrilla
xyWLa
pan-on
tast
papa
VndWVa
pap.
pM
papel
tsV!nWLM
partidor de mague
ntVVLadM
pecho
tiy:
;<
pedidor de no#ia
'yMd
pedo
p'x
pene
t0r0
?D
peque0o
l'W0
pera
*rM
perra
z0Vyo
perro
Vy p txl
perro macho
taVyo
persona
WTVi
pescado
t'e'LF
;<
peso 5moneda7
*x0
petate
xp'i
pie
WLaM
piedra
9:
;< 6O
pierna
xYnt'e
pio"o
tVaM|xWo}
planta
Vt'
plantilla del pie
m*uLa
plantilla del taln
'meLa
pl.tano
txMVtx
plato
m*'
pollo
Von
pueblo
'nin
?E
puerco
W0txi
puerta @ tabla
W'0t'
pulga
Va
pulque
tVas
queL
te
quelite chibatito
m0do
quelite nabo
nM*ox
queso
Wex0
quin
toVWo
ratn
tsV0pan0
rel.mpago
'm0Vy
r!o
tUt'
rodilla
VyT'm0
ro"o
t'eni
ropa
zt'u
ropa interior
'LitWLa
sabado
sM*at'0
sal
VZ
salado
raVZx
sali#a
W'i'ni
?F
salsa
t'Tt'
saludo
nzenLM
sangre
W'
'antiago 4ianguistenco
Xets'e
'anto tximaWta
sapo
VLe toWVT
s.uco
tonats
sed
t!t'
seis
Vnda't'a
semen
BY5tse
se0orita
tVantso
senos
xiVm*M
sentadera
yxWi
ser#illeta
m*Mx'm
si
T'T
ciego
txendo
ciego
nznd
sientate
m'a
sob.co
Wax0
sol
'yMd
A0
sombrero
zep'u
sordo
t'u!
sudor
'o'i t'e
taln
tunWLa
tamales
t'd
tarde
zoVnd
te"ocote
pen
te"olote
ntx0l0
te"n
m*entx
4epe=ouca
/tsoVp'Mn
tequesquite
t'
tequesquite blanco
tVMxWit'
tequesquite negro
pot'
te-ontle
meto
tierras
'ai
tlachiquero
yaVp'
tlacuache
tIz0
tlecuil
'y!
tobillo
WMr*0x
tomate
tmpox
A1
toro
ndani
tortilla
'm
tos
W'at'
traste
xutWu
tren-a
m*eya
tu-a
tsi0*0
una
ndM
#aca
m*aa
#agina
*zu
#ecino
*sn0
#enado
p'ant'
#erde
WVMn
#ereda de subida
W't'i
#!bora de cascabel
nza't'eWVeyU
p WVeyU casca*el
#!bora no-#enenoso
nda'iWVeyU
#iento
ndo'
#iernes
m*yerne
en*ermedad
ne'e
-ancudo
tsVutYnde
-an"a@hollo
'eV'ai
A<
-apato
>Y98D
-apote
mu0za
-apote blanco @chirimoa
tVMxWimu0za
-apote negro
poxWimu0za
-ar-amora
ntxMx'm
-opilote( buitre
tMVpMdM
-orrillo
VF
;< i
-urco
t'
maordomo
yrtom0
A3
Per*os
amanecer
'Mx
apurarse
xond
arar@escamulear
mp'n
bailar
n'i
ba"ar 5de agua7
zne
brincar
tsVMVi
bueno
zaM
buscar @ recoger
'oni
cantar
9Z8j
contar
p'i
correr
ntsVa'Wi
coser
VL
dar
9CZ5BF
deber
9Z
decir
yT
decir
mn
decir
rWVVa
echar tortillas
m*e't
escardar
WVu0t
A?
escuchar
o'Wa
estar apestoso
xT
estar caliente
pM
estar *r!o
ts
estar gordo
nda'M
estar sabroso
W0'i
hacer
W'M
hacer@producir
Vt
"ugar
ni
leer
xaMdi
limpiar
'o'Wi
llamar
t'Z
madurar la ma-orca
[:
;< >F
nacer 5planta7
mVWa
moler
W'un
pi-car
xo'
plantar
Vt
raspar
VtW
raspar 5mague7
Vti
saber
pa
AA
sembrar
t'!'!
ser alto
'Stsi
so0ar
LR
tallar
txWa
te"er
p
tener
ye'e
tomar
ts
tomar
ts
traba"ar
*ep'i
#aler
m0'i
#ender
p'
#er
n0
#i#ir
m*u
terminar
W'La
decir
ena
hablar
zo
recargar
WLaMts
traer
tZ
mirar
'yMnda
#isitar
'ian
AC
quedar
aV
acordarse
*Sn
decir
x
salir
pon
hilar
'eVti
rasgar
xeVti
ir
m*M
calentar
pat

También podría gustarte