Osnovna svojstva elika

Metalne konstrukcije 1 P2-1

Najznaajnija svojstva materijala mogu da se
podele na: podele na:
Fiziko-hemijska svojstva;
Tehnoloka svojstva;
Mehanika svojstva; j ;
Metalne konstrukcije 1 P2-2
Fizika svojstva Fizika svojstva
Najvanija fizika svojstva materijala su:
specifina masa (teina), p ( )
temperatura topljenja,
specifina toplota specifina toplota,
toplota topljenja,
provodljivost toplote,
koeficijent termikog irenja,
Metalne konstrukcije 1 P2-3
Fiziko-hemijska (metalurka) svojstva
Zrnasta kristalna mikrostruktura; Zrnasta, kristalna mikrostruktura;
Pravilno rasprostranjeni atomi gvoa - Fe;
Kristalna reetka je kubna; Kristalna reetka je kubna;
Ona moe da bude:
prostorno centrisana ili o reetka (9 prostorno centrisana ili o-reetka (9
atoma),
povrinski centrisana ili -reetka (14 povrinski centrisana ili reetka (14
atoma).
Metalne konstrukcije 1 P2-4
Ugljenik u eliku Ugljenik u eliku
Sadraj ugljenika se kree od 0,05-1,7%.
Konsrukcioni elici imaju manje od 0 25%C Konsrukcioni elici imaju manje od 0,25% C.
Atomi C su znatno manji od atoma Fe i uglavljuju se
k i t l tk ( i k d tk ) u kristalnu reetku (vie kod -reetke);
U eliku se C javlja i u vidu karbida gvoa (Fe
3
C)
cementita ili u vidu meavine Fe i cementita koja se
naziva perlit;
Metalne konstrukcije 1 P2-5
Tehnoloka svojstva elika Tehnoloka svojstva elika
Najznaajnija tehnoloka svojstva elika:
zavarljivost, j
plastinost,
kovnost kovnost,
istegljivost,
livnost,
otpornost na habanje,
obradljivost...
Metalne konstrukcije 1 P2-6
Zavarljivost j
Sposobnost materijala da se moe spajati zavarivanjem
( h l ki k j j l )
Zavarljivost moe biti:
(tehnolokim postupkom spajanja metala).
Zavarljivost moe biti:
operativna,
t l k i metalurka i
konstruktivna.
[%]
C N V M C M
C CEV
u i o r n
+
+
+ +
+ + = [%]
15 5 6
C CEV + + + =
Ako je ekvivalent ugljenika CEV < 0 45 %- elik je zavarljiv!
Metalne konstrukcije 1 P2-7
Ako je ekvivalent ugljenika CEV < 0,45 %- elik je zavarljiv!
Mehanika svojstva elika Mehanika svojstva elika
Najvanija mehanika svojstva elika su:
granica razvlaenja f
y
g j f
y
vrstoa na zatezanje f
u
modul elastinosti E modul elastinosti E
Poasonov koefcijent v
izduenje pri lomu o
kontrakcija
udarna ilavost - CVN
Metalne konstrukcije 1 P2-8
Konstante materijala Konstante materijala
E = 210000 MPa (N/mm
2
)
v = 0,3
G = E/(2(1+v)) = 81000 MPa
= 7850 kg/m
3
= 7850 kg/m
o = 1,2 10
-5
1/
o
C
Metalne konstrukcije 1 P2-9
Ispitivanje svojstava materijala Ispitivanje svojstava materijala
Odreivanje mehanikih karakteristika: Odreivanje mehanikih karakteristika:
Ispitivanje metala na zatezanje ili pritisak
Ispitivanje udarne ilavosti
Ispitivanje tvrdoe metala
Metalne konstrukcije 1 P2-10
Ispitivanje metala na zatezanje Ispitivanje metala na zatezanje
Odreuju se najvanije mehanike karakeristike:
granica elastinsti - f
e
g f
e
granica razvlaenja - f
y
vrstoa na zatezanje f vrstoa na zatezanje - f
u
modul elastinosti - E
izduenje pri lomu o
5
kontrakcija poprenog preska -
Metalne konstrukcije 1 P2-11
Uzorci (epruvete) za ispitivanje Uzorci (epruvete) za ispitivanje
mm 25 za 65 , 5
0 0 0
> = A
mm 25 za 3 , 11
0 0 0
< = A
Metalne konstrukcije 1 P2-12
Dijagrami o c za razliite elike Dijagrami oc za razliite elike
Metalne konstrukcije 1 P2-13
Odreivanje granice razvlaenja Odreivanje granice razvlaenja
Opti konstrukcioni elik Visokovredni elik
Metalne konstrukcije 1 P2-14
p
Izduenje pri lomu Izduenje pri lomu

100 =
o
o

o
Kontrakcija poprenog preseka
[%] 100

=
A
A A
o

Izduenje pri lomu i kontrakcija poprenog

A
Izduenje pri lomu i kontrakcija poprenog
preseka su pokazatelji duktilosti materijala!
Metalne konstrukcije 1 P2-15
Ispitivanje udarne ilavosti - arpijev test p j p j
] [J/cm
2
A
A
=
o
A
A energija udara A energija udara,
A
o
povrina.
Energija udara pri lomu [J] predstavlja meru ilavosti metala.
Opit se sprovodi na razliitim temperaturama, a rezultati definiu
kvalitet elika.
Metalne konstrukcije 1 P2-16
Vrste konstrukcionih elika Vrste konstrukcionih elika
Ugljenini elici su elici kod kojih je ugljenik jedini legirajui
element.
Prema sadraju ugljenika ugljenini elici se dele na:
niskougljenine (0 05 s C s 0 25 %) niskougljenine (0,05 s C s 0,25 %),
srednjeugljenine (0,25 < C s 0,60 %) i
Pored ugljenika u eliku se uvek nalaze i neki pratei elementi
visokougljenine (0,60 < C s 1,70 %).
o ed ug je u e u se uve e e p e e e e
koji potiu iz procesa dobijanja elika.
Najee su to: Si, Mn, S, P, N, O, H.
Metalne konstrukcije 1 P2-17
j
Pratei elementi u eliku
Nepoeljni elementi su:
Sumpor (S) uzrokuje smanjenje ilavosti Sumpor (S) uzrokuje smanjenje ilavosti
Fosfor (P) jo vie smanjuje ilavost i dovodi do
krupnozrne strukture; krupnozrne strukture;
Azot (N) poveava tvrdou, ali i opasnost od krtog loma i
starenja. starenja.
Kiseonik (O) smanjuje ilavost.
Ovi elementi moraju se zadrati u propisanim granicama;
Samo silicijum (Si) i mangan (Mn) imaju pozitivne osobine
Ovi elementi moraju se zadrati u propisanim granicama;
(dezoksidanti).
Metalne konstrukcije 1 P2-18
Oznaavanje elika
Metalne konstrukcije 1 P2-19
Oznaavanje elika Oznaavanje elika
Oznaavanje elika je visoko standardizovano.
U Srbiji je usvojen Evropski sistem oznaavanja.
SRPS EN 10027-1:2003 Sistem za oznaavanje elika Deo
1: Oznaavanje, osnovne oznake;
SRPS EN 10027-2:2003 Sistem za oznaavanje elika Deo j
2: Brojani sistem;
SRPS CR 10260:2003 Sistem za oznaavanje elika SRPS CR 10260:2003 Sistem za oznaavanje elika
Dodatne oznake;
Metalne konstrukcije 1 P2-20
Alfanumeriki sistem oznaavanja
(SRPS EN 10027-1)
Prema ovom sistemu razlikuju se dve osnovne
grupe elika:
Grupa 1: elici koji se oznaavaju na osnovu
jih i i h i kih j njihove primene i mehanikih svojstava,
G 2 li i k ji j Grupa 2: elici koji se oznaavaju na osnovu
hemijskog sastava.
Metalne konstrukcije 1 P2-21
Oznaavanje elika Grupa 1 Oznaavanje elika - Grupa 1
O k d fi i lik i d i Osnovna oznaka definie vrstu elika i sadri
podatke o njegovoj uobiajenoj primeni (slovni
simbol) i najvanijim mehanikim svojstvima; simbol) i najvanijim mehanikim svojstvima;
Dodatne oznake definiu kvalitet elika
(ilavost) ili nain termike obrade; (ilavost), ili nain termike obrade;
Dopunska oznaka (opciona) definie specijalne
zahteve u pogledu lamelarnog cepanja ili vrstu zahteve u pogledu lamelarnog cepanja, ili vrstu
prevlake (kod tankih limova), ili naknadnu obradu
(kaljenje arenje normalizaciju ) (kaljenje, arenje, normalizaciju...)
Metalne konstrukcije 1 P2-22
Osnovna oznaka Osnovna oznaka
Pored slovne oznake na prvom mestu sadri i
numeriku oznaku u vidu trocifrenog ili
etvorocifrenog arapskog broja, koja predstavlja
vrednost referentnog mehanikog svojstva u MPa
(N/mm
2
).
To je uglavnom nazivna (nominalna) minimalna
granica razvlaenja elika (f
y
ili R
eH
), ili ree (npr.
za elike za prednaprezanje ili za ine) vrstoa na
zatezanje (f
u
ili R
m
).
Metalne konstrukcije 1 P2-23
Slovni simbol na prvom mestu osnovne oznake
Primena Primer
S Konstrukcioni elici (Structural steel) S 235 S Konstrukcioni elici (Structural steel) S 235
P Oprema pod pritiskom (Pressure purpose) P 355
L Cevovodi (Line pipe) L 360 ( p p )
E Mehanike konstrukcije (Engineering) E 295
B Armatura - betonski elici (Reinforcing steel) B 500
Y Prednaprezanje (Presteressing steel) Y 1770
R ine (Rail) R 0900
H
elici visoke vrstoe za hladno valjanje
(High strength Cold rolled)
H 400
Pljoti proizvodi za hladno oblikovanje
D
Pljoti proizvodi za hladno oblikovanje
(Flat product for cold forming)
D C03
T Ambalaa (Tinmill products) T H52
Metalne konstrukcije 1 P2-24
M
elici za elektrotehniku (Electrical steel)
M 140
Metalne konstrukcije 1 P2-25
Oznaavanje elika prema hemijskom sastavu
(Grupa 2)
elici koji se oznaavaju prema hemijskom sastavu
(grupa 2) mogu da se podele u tri podgrupe:
1. Nelegirani (ugljenini) elici sa sadrajem mangana <
1 % (npr. C45E);
2 N l i i li i d j 1 %( 2. Nelegirani elici sa sadrajem mangana 1 % (npr.
18MnMo4-5 );
3 Legirani elici kod kojih je sadraj legirajueg elementa 3. Legirani elici, kod kojih je sadraj legirajueg elementa
> 5% (npr X4CrNi18-12).
Sloene alfanumerike oznake! Sloene alfanumerike oznake!
X1CrNiMoN25-22-2 1.4468 (Numerika oznaka).
Metalne konstrukcije 1 P2-26
Numeriko oznaavanje elika
Oznaka Vrsta elika
Ugljenini elici
1.00XX Konstrukcioni elici - osnovni elici (Basic Steel)
1.01XX Konstrukcioni elici - kvalitetni elici sa R
m
< 500 N/mm
2
(Quallity Steel)
1.02XX Ostali konstrukcioni elici sa R
m
< 500 N/mm
2
koji nisu za termiku obradu
1.03XX elici sa C < 012 %ili R
m
< 400 N/mm
2
1.04XX elici sa 0,12 < C < 0,25 %ili R
m
> 500 N/mm
2
1.05XX elici sa 0,25 < C < 0,55 %ili 500 s R
m
< 700 N/mm
2
1.06XX elici sa C > 0,55 %ili R
m
> 700 N/mm
2
,
m
Specijalni ugljenini elici
1.10XX elici sa posebnim fizikim svojstvima
1 11XX elici za sudove pod pritiskom i mehaniki elici sa C < 0 5 % 1.11XX elici za sudove pod pritiskom i mehaniki elici sa C < 0,5 %
1.12XX elici za sudove pod pritiskom i mehaniki elici sa C > 0,5 %
1.13XX elici za sudove pod pritiskom i mehaniki elici sa posebnim zahtevima
L i i li i Legirani elici
1.2XXX Alatni elici
1.3XXX Raznovrsni elici (miscellaneous steel)
Metalne konstrukcije 1 P2-27
1.4XXX Nerajui i vatrootporni elici
Legenda: XX = (00-99) i XXX = (000-999)
Veze starih i novih oznaka optih konstrukcionih elika
Evropski sistem oznaavanja elika
Stari sistem oznaavanja elika
Alf ik k B j k
j
JUS C.B0.002:1986
Alfanumerike oznake
SRPS EN 10027-1
Brojane oznake
SRPS EN 10027-2
S 235 JR 1.0037 0370
S 235 JRG1 1.0036 0371
S 235 JRG2 1.0038 0361
S 235 J0 1 0114 0362 S 235 J0 1.0114 0362
S 235 J2G3 1.0116 0363
S 275 JR 1.0044 0451
S 275 J0 1.0143 0452
S 275 J2G3 1.0144 0453
S 355 JR 1 0045 0561 S 355 JR 1.0045 0561
S 355 J0 1.0553 0562
S 355 J2G3 1.0570 0563
Metalne konstrukcije 1 P2-28
elici za graevinske konstrukcije elici za graevinske konstrukcije
1 N l i i k k i i li i (SRPS EN 1. Nelegirani konstrukcioni elici (SRPS EN
10025-2);
2 N li lj i i i li i (SRPS EN 2. Normalizovano valjani sitnozrni elici (SRPS EN
10025-3);
3 T h iki lj i i i li i (SRPS 3. Termomehaniki valjani sitnozrni elici (SRPS
EN 10025-4);
4 li i b lj 4. elici sa poboljanom otpornou na
atmosfersku koroziju (SRPS EN 10025-5);
5 K k i i li i i k d bij i 5. Konstrukcioni elici visoke vrstoe, dobijeni
kaljenjem i otputanjem (SRPS EN 10025-6);
Metalne konstrukcije 1 P2-29
Tehniki uslovi isporuke elika p
U okviru tehnikih uslova isporuke se definiu:
mehanika svojstva
hemijski sastav are i proizvoda,
nain dezoksidacije,
postupak termike obrade (ako je predvien),
tehnoloka svojstva,
specijalni zahtevi,
i dbi t ij l nain porudbine materijala,
postupak kontrole kvaliteta (ispitivanje i mesta uzimanja
uzoraka) uzoraka),
obeleavanje proizvoda.
Metalne konstrukcije 1 P2-30
Nelegirani konstrukcioni elici (EN 10025-2) - hemijski sastav proizvoda
Metalne konstrukcije 1 P2-31
Nelegirani konstrukcioni elici (EN 10025-2) Nelegirani konstrukcioni elici (EN 10025 2)
nominalne granice razvlaenja
Metalne konstrukcije 1 P2-32
Izbor vrste i kvaliteta elika kao osnovnog
t ij l k t k ij materijala za noseu konstrukciju
P t i k ji ti i b k lit t t ij l Parametri koji utiu na izbor kvaliteta osnovnog materijala:
otpornost na krti lom i zamor materijala
otpornost na lamelarno cepanje.
Na izbor utie vie faktora:
tip i znaaj konstrukcije,
vrsta, intenzitet i priroda optereenja,
nain oblikovanja konstrukcije - detalji,
minimalna radna temperatura,
ekonomski pokazatelji.
Metalne konstrukcije 1 P2-33
Tehnika regulativa za izbor kvaliteta elika Tehnika regulativa za izbor kvaliteta elika
SRPS EN 1993-1-10: Izbor osnovnog materijala u
pogledu otpornosti na krti lom i lamelarno cepanje Nije
jo uvek usvojena definitivna verzija jo uvek usvojena definitivna verzija
Dvosmeran pristup:
izbor maksimalne debljine elementa (lima) za zadate izbor maksimalne debljine elementa (lima) za zadate
uslove, ili
izbor kvaliteta elika za zahtevanu debljinu lima pri izbor kvaliteta elika za zahtevanu debljinu lima, pri
tadatim uslovima;
Posebno vano za dinamiki optereene konstrukcije, niske Posebno vano za dinamiki optereene konstrukcije, niske
radne temperature i napone zatezanja!
Metalne konstrukcije 1 P2-34
Maksimalna debljina elementa t obziromna krti lom Maksimalna debljina elementa t
z
obzirom na krti lom
Referentna temperatura TEd [C] arpijeva
energija
CVN
10 0 -10 -20 -30 -40 -50 10 0 -10 -20 -30 -40 -50 10 0 -10 -20 -30 -40 -50
a
l
i
t
e
t

l
i
k
a

o
d
-
a
l
i
t
e
t

l
i
k
a

CVN
K
v
a

e
P
o
k
v
a

e
T
[C]
J
min oEd
= 0,75 fy
(t) oEd
= 0,50 fy
(t) oEd
= 0,25 fy
(t)
JR 20 27 60 50 40 35 30 25 20 90 75 65 55 45 40 35 135 115 100 85 75 65 60
JO 0 27 90 75 60 50 40 35 30 125 105 90 75 65 55 45 175 155 135 115 100 85 75
S235
J2 -20 27 125 105 90 75 60 50 40 170 145 125 105 90 75 65 200 200 175 155 135 115 100
JR 20 27 55 45 35 30 25 20 15 80 70 55 50 40 35 30 125 110 95 80 70 60 55 S275 JR 20 27 55 45 35 30 25 20 15 80 70 55 50 40 35 30 125 110 95 80 70 60 55
JO 0 27 75 65 55 45 35 30 25 115 95 80 70 55 50 40 165 145 125 110 95 80 70
J2 -20 27 110 95 75 65 55 45 35 155 130 115 95 80 70 55 200 190 165 145 125 110 95
M,N -20 40 135 110 95 75 65 55 45 180 155 130 115 95 80 70 200 200 190 165 145 125 110
S275
ML,NL -50 27 185 160 135 110 95 75 65 200 200 180 155 130 115 95 230 200 200 200 190 165 145
JR 20 27 40 35 25 20 15 15 10 65 55 45 40 30 25 25 110 95 80 70 60 55 45
JO 0 27 60 50 40 35 25 20 15 95 80 65 55 45 40 30 150 130 110 95 80 70 60
S355
JO 0 27 60 50 40 35 25 20 15 95 80 65 55 45 40 30 150 130 110 95 80 70 60
J2 -20 27 90 75 60 50 40 35 25 135 110 95 80 65 55 45 200 175 150 130 110 95 80
K2,M,N -20 40 110 90 75 60 50 40 35 155 135 110 95 80 65 55 200 200 175 150 130 110 95
ML,NL -50 27 155 130 110 90 75 60 50 200 180 155 135 110 95 80 210 200 200 200 175 150 130
M,N -20 40 95 80 65 55 45 35 30 140 120 100 85 70 60 50 200 185 160 140 120 100 85 S420
ML,NL -50 27 135 115 95 80 65 55 45 190 165 140 120 100 85 70 200 200 200 185 160 140 120
Q -20 30 70 60 50 40 30 25 20 110 95 75 65 55 45 35 175 155 130 115 95 80 70
M,N -20 40 90 70 60 50 40 30 25 130 110 95 75 65 55 45 200 175 155 130 115 95 80
QL -40 30 105 90 70 60 50 40 30 155 130 110 95 75 65 55 200 200 175 155 130 115 95
ML,NL -50 27 125 105 90 70 60 50 40 180 155 130 110 95 75 65 200 200 200 175 155 130 115
S460
QL1 -60 30 150 125 105 90 70 60 50 200 180 155 130 110 95 75 215 200 200 200 175 155 130
Q 0 40 40 30 25 20 15 10 10 65 55 45 35 30 20 20 120 100 85 75 60 50 45 S690 Q
Q -20 30 50 40 30 25 20 15 10 80 65 55 45 35 30 20 140 120 100 85 75 60 50
QL -20 40 60 50 40 30 25 20 15 95 80 65 55 45 35 30 165 140 120 100 85 75 60
QL -40 30 75 60 50 40 30 25 20 115 95 80 65 55 45 35 190 165 140 120 100 85 75
QL1 -40 40 90 75 60 50 40 30 25 135 115 95 80 65 55 45 200 190 165 140 120 100 85
QL1 -60 30 110 90 75 60 50 40 30 160 135 115 95 80 65 55 200 200 190 165 140 120 100
Metalne konstrukcije 1 P2-35

Izbor kvalieta materijala u pogledu lamelarnog cepanja j p g g p j
i i d
d c b a
Z Z Z Z Z + + + =
Parametar Z zavisi od:
debljine avova,
oblika i poloaja avova,
efekata debljine avova...
Potrebna
vrednost Z
Zgrade Mostovi
Seizmiko
optereenje
<10 - - Z15 10 Z15
11 do 20 - Z15 Z25
21 do 30 Z15 Z25 Z35
>30 Z25 Z35 Z45
Metalne konstrukcije 1 P2-36