20

IR-RETTILI
MADWARNA
minn GUIDO LANFRANCO
Hawn bosta nies Iii malili ssemmilihom
iir-rettili jg1i1iduleik M ma j1rii<:lux j-isimgfl
1
u
biihom. gl'lax j
1
itqai:i:uhom, jew gflax ko-
roh, jew gf11ax jibi:gl'lu minnihom, u skui:
1
i
ofl-rajin minn din ix-xortia.
1
IZda fladd m'g,flaindu jaqitagtiha ma-
lajr
1
1ii flaig
1
a hi flai:ina jew ta1l-bia', min-
gflaijr ma j
1
is1:!lia1r1reg ta1jeb u j1iriraguna.
Biex w.iefled flaga jefltiieglu jis-
tudjaha, 1imbagiliad 1ibda jtiobbha, jew
gliailHnqas ma Joogflodhiex. Heikk uikoll
f.i1!-kaz tar .. rett'ilii Manin, Jig.iifier:i s"'911iep, iil-
gremxul, ilwii:agfl, ixxatimet u ofl-
rajn.
1. ls.Serp 1-lswed.
2.
3. ls.Serp Gflajn il-Oattus.
4. ls-Serp l-:lsfar
Dawn il-1ilejjaq qed iga1rrbu persekuz-
ZJj-on1i ,ingusta bosta Mai.tin i:giliair u
kbar, u dan koMu minll'labba Hnjoranza li
haiwn fuqhom. k-rertJtU,i Ma.iti1n kolilha ma
jag.f1mlux n1!,i,ef Q'id, anki jekik uliiud minna
jqi.suhom koroh. Jekk flaga hix sarbifla jew
kerha m'giliandu xejn mail..gudiz-
zju tagil'ma; Allall'laires kuill mln fast il-
bnedmin ma jogiligobniex nippersegwi-
taiwh, glflax igfl,idulna mgienen, 1-ia:ktair
jekik dak Ii jkun ippersegwitat ikun jagflmel
ukoH il-g
1
id. X'gid jagilimlu u x'inihuma
dawn ir-rettHi tagilina?
IS-SRIEP
tF'MaHa gliandna erba' speei, ii:da
Iii naraw huwa s-Serp 1-lswed (Co-
luber oarribonaria; Western
Blaiok Whip Snake) Iii ii1kber bejn metinu
jew tne<j'n u jinsaib fM-kampanja kolilha.
qailib il-'blat u s-sigar. Qirib id.,djar u 1 ... i.r-
ziezet niHaqgflu mail-Lifg1'1a (Elaphe si-
tula; Leopaird snake),
1
l1i m'hi1}i,ex da1k Ii
insejflulu "viiiper", gl'l'ax dak hu
serip iefl,or, u huwa velenui:. "Ufgna" tHs-
ser. serp, u gejja mMl-Gflarbi; jekk j,k,0
1
Mna
nkreferu gflall-"viper", Ii f'Malita m'g
1
fland-
niex, ,giliandna nsejiliuliha 'Lif.gfla velenu-
i:a'.
Senp ieflor M mhux komuni hu s-Serp
Gnajn i/-Qattus; nistgflu nsejiliulu hekik
gnax gilia1jnejih donnhom g.iliandhom il-
liabba wieqfa u dejqa bflal tal-q1ates . .Oan
Jinsaib li:da mhux im-
xerred kuf'limkien, u j.i.Qiher laiktarr mad-
war i1l-portijiet u hu mi:firux sa nofs
ta; glia:x miilN j'idiher ma , kienx minin
dej1jem magiflna, iidia dailial ma' .xi rner
kanzija madwar ,ffiitt sena jiu. Dan is-serp
giiliandu snien fuq in-nailia ,ta' gewwa ta'
lialqu fii gflandhom gandott Ii. jinfed ma'
g:landof1a tal-111elenu; u taib41fiaqq gtiandu:
veleniu naNf l!i jui:ah biex jaqbad u joqtol
il-gremxu,1 jew ,g1rieden i:gliair, fi:.da flalq1,1
hu C.kejken wisq biex daiwn is-sniien jiill'iqu
jigdmu lill-bniedem jew l'lf,ej!jaq kbair, anki'
jekk bi ex jiddefendi ruiliu j1irnexxi1lu, jin-
jetta 1-velenu f'saba' ta' bniiedem, dan ,
rn'hux qawwi H joqto,f; Madankolu hu
qatt ma jaittaikika rn fladd l'lfiief J.il1l.,filej1jaq
ckejkna Ii jrid jiekol.
lir-ralba' serp huwa s-Serp 1-lsfar jew
ta' 1-Algerija (Ooluber flomlentus a1lgirns;
Algerian Whiiip Snake), H 1-fiirxa tiegflu hI
listess blial ta' qablu, gnax mil
1
N jidher
dan ukoltl daflial ma' tagfl
1
bliJiet mi:nn barra,
ii:da mhux velenui:. l1r-ritratti juru kif Jid
hru dawn is-sriep bejn wiefled u ieflor.
Kol1lha Jieklu grieden u gremX1ul u
wii:aglfi, u xi drarbi x:i frieli mill-bejita jekk
dawn jaqglfiu, jew il-bejta tkun fil-baxx.
Kulitant jiekilu wikolil xi insetti klba1r, btiail
guiraN. 8'iex jikbru S'1Sriep. iiridu j.ini:grtu
1-qoxra tail .. wicc, gflaix din ma ti1k'berx
magflhom, u mbagl'lad Joflorgu b'qoxra
(aqleb g1'1al pa(Jna 22)
2'1
. --IR-RETTILI MADWARNA---- minn pa(Jna 21---
aikbar, N 'I quddiem il'lidu jint,gnu' wkoH;
. .. si1kwit hiHaqgllu ma' dawn irl-qX1u1r Iii
. j1ini:gif11u s-sriep, qishom karti Jitta:jl'lu
, ma'. sa1kemm jitqattg:Tiu gtlal kollox.
ls-serrp j
1
inza' din i1l-qoxr:a qi,su qecl
J.nelifli kalzetta jew iingwainita biilmaqlub,
(.f b'hekk maqluba, ta' gewwa barra.
: .fs-srlep ibidu taiwwa!l
1
in u rotob,
qaJb i1Mirab u .f,liamrua.

Kuiifladd sewwa; 1U ta' mln
;.naJ,Hihom . igifl'ixu, g1'lax dawn gid b'i:ss
jagtiimlu, gl'lax jieklu HnsetN u xe1jn aik,tair .
. Fiuq

l..gremxuia .hi aiktairx ak

tar minn di1k ta' Malta:, u mag'l"I-
. rufa bliala Podarcis filtolensis filfolensis.
Ta' Malta hi Podarcis filfolensis malten-
sis, u hemm ukoll olira fuq H
.gzej.jer ta' San Pawl, u r-ra
1
ba' walflda
fqu ftagret iii-General: darwn il1ko.U j.ixxielb-
iflu !1l'fna, ii:da m'1humiex gnal kollox 1-is-
tess. Ta' FHf.!a mhux taissew If gtiaindha
i:ewg denbi
1
jiet; din li1rafa Iii g;flandha tin
qa
1
ta' darba g!liail deHem.
6. ta' Malta.
7. llGremxula ta' FiMla.
8. 11-Grerrmula ta' Malta, Ii waqqg
1
1iet denbhia u
tellgflat ielior.
!x-Xanmet !A.rt.
10. llWii:gl'la talKa1TI1pan1ja.
22
kYll:ha. anki 1-wizagti, j1ista'
Jkolilhom zewg denbi1,iet f.Iok wieT'led,
kem:m jek!k jii-nsaibu Malita, >kif uikoM f'a,rti
j
1
iet olira. Dan Jig1ri gflail'iex H-giremxul
denbhom meta jkuniu attak!k!atii jew
11
ls-srwaiba' tal-wizgl'la.
jinNaqtu, u dan id-denib jibda j1iccaqlaq
glftaI fNt biex j.iglbed 1-attenZljoni ta' min
jaitta;kkaihom, saikemm huma janarbu. Bii:-
zmien dain id-denb jerga' jtikber, izda xi
drabli ta' qabel jista' ma j1kunx maqtuglfl
g.flarl ko<Hox, u glia,lihekik iit-itieni wiel'led
ber ma' genbu, u l-g
1
remxuta Jew wii:glia
jkollha 1nejn.
IL-WIZGt=fA
Gflail1kemm mhix f.ixxa, il-QHda tagil"liha
mhux tassew Ii QQib i1l .. ma11d; hi .ma1gil'imu!a
hekk biex aiktar taqbel mal-gebel biex ma
Ndhliirx malaljr waqt Ii tkun tiistenna Hn-
setti biex U.ko!hom. Tiista' tiitla' wkoH ma'
blat li>cx, u ma' soqrfa, gnax gl'iandha
sswalba' ta' saqaj1ha bis"suokeirs", min-
barra G1flandna i:ewg wii:gflat,
wailida tail-1kampanija u 1-gonna, u oflira Ii
tixibafl!ha fla1fna, fli til"loblb tidflol fidd1ar
bliex taqbad nemus u wlirdi.en u insettli
on1rajn, 1-akitar biiHejl. Dawn ma jagt'lmlux
tisara fH1kel tagf1.nia jew IHna, u gnalhekk
ta' min ilftaHihom jagnmlu
jaqbdulna 1-insetti.
IX-XAt=fMET LAR.T
Mhux tassew, kirf igftidu .dawk f.i qatt
ma studjawh, Ii x-xanmeit I-art hu mi1kisi jew
imdeHek blix-xainam Jew bii:-i:ejt; gnandu
gilda mi
1
ksija bi qxm btlail flut, Ueqqu u
nodfa qishom plasU1k. Jiel<,ol , ukoH 1-io-
seititi, u ma ja1gflmel l'tsairaMI il'iadd.
I LKAMALEJONT
K'ienu da11"11fllllJlh 1-GirMti f'San
Qiilljan sena ilu, u minn hemm
)Ctered f'bosta nlftawi fejn hemm is-sigar,
gtiaD< iflobb jaqbad u insetti oft
ra minn mas-sigar, .U j1imxi . bi'lmod ruq
iz-i;kiuk. 11-QHda tiegtlu tbiddel iil-lewn minn
safrani sa liadrani u sewdieni wkol
1
I, jew
N:1ifl;f.i.ta taMl!ieta fli.mk
1
ien, biex ma jidhinc,
u bieix ja.qfbad llinsetiN jibqa' .. fejn u
jispara 'I ilsien
1
u gitla;I fuq 1-msett, 1tarwl,u
daqs kemm huwa twi'I hu stess, u
ta' berqa Ji
1
gbdu liura bl-insett miegtliu, b1ex
j.iekilu. Jiekol bi
1
ss insetitii flaijj:in, u xejn
aktair.