M. TERENTI VARRONIS RERUM RUSTICARUM DE AGRI CULTURA LIBER PRIMUS I.

Otium si essem consecutus, Fundania, commodius tibi haec sc ibe em, !uae nunc, ut "ote o, e#"onam co$itans esse " o"e andum, !uod, ut dicitu , si est homo bu%%a, eo ma$is sene#. Annus enim octo$esimus admonet me ut sa cinas con%i$am, ante!uam " o&icisca e 'ita. (ua e, !uoniam emisti &undum, !uem bene co%endo & uctuosum cum &ace e 'e%is, me!ue ut id mihi habeam cu a e o$es, e#"e ia ) et non so%um, ut i"se !uoad 'i'am, !uid &ie i o"o teat ut te moneam, sed etiam "ost mo tem. Ne!ue "atia Sib*%%am non so%um cecinisse !uae, dum 'i'e et, " odessent hominibus, sed etiam !uae cum "e isset i"sa, et id etiam i$notissimis !uo!ue hominibus) ad cuius %ib os tot annis "ost "ub%ice so%emus edi e, cum deside amus, !uid &aciendum sit nobis e# a%i!uo "o tento+ me, ne dum 'i'o !uidem, necessa iis meis !uod " osit &ace e. (uoci ca sc ibam tibi t es %ib os indices, ad !uos e'e ta e, si!ua in e !uae es, !uem ad modum !uid!ue te in co%endo o"o teat &ace e. Et !uoniam, ut aiunt, dei &acientes adiu'ant, " ius in'ocabo eos, nec, ut ,ome us et Ennius, Musas, sed duodecim deos -onsentis) ne!ue tamen eos u banos, !uo um ima$ines ad &o um au atae stant, se# ma es et &eminae totidem, sed i%%os .II deos, !ui ma#ime a$ ico%a um duces sunt. P imum, !ui omnis & uctos a$ i cu%tu ae cae%o et te a continent, Io'em et Te%%u em+ ita!ue, !uod ii "a entes, ma$ni dicuntu , Iu""ite "ate a""e%%atu , Te%%us te a mate . Secundo So%em et Lunam, !uo um tem"o a obse 'antu , cum !uaedam se untu et conduntu . Te tio -e e em et Libe um, !uod ho um & uctus ma#ime necessa i ad 'ictum+ ab his enim cibus et "otio 'enit e &undo. (ua to Robi$um ac F%o am, !uibus " o"itiis ne!ue obi$o & umenta at!ue a bo es co um"it, ne!ue non tem"esti'e &%o ent. Ita!ue "ub%ice Robi$o &e iae Robi$a%ia, F%o ae %udi F%o a%ia instituti. Item ad'ene o Mine 'am et Vene em, !ua um unius " ocu atio o%i'eti, a%te ius ho to um) !uo nomine ustica Vina%ia instituta. Nec non etiam " eco L*m"ham ac Bonum E'entum, !uoniam sine a!ua omnis a ida ac mise a a$ i cu%tu a, sine successu ac bono e'entu & ust atio est, non cu%tu a. Iis i$itu deis ad 'ene ationem ad'ocatis e$o e&e am se mones eos !uos de a$ i cu%tu a habuimus nu"e , e# !uibus !uid te &ace e o"o teat animad'e te e "ote is. in !uis !uae non ine unt et !uae es, indicabo a !uibus sc i"to ibus e"etas et / aecis et nost is. (ui / aece sc i"se unt dis"e sim a%ius de a%ia e, sunt "%us !uin!ua$inta. ,i sunt, !uos tu habe e in consi%io "ote is, cum !uid consu%e e 'o%es, ,ie on Sicu%us et Atta%us Phi%ometo + de "hi%oso"his 0emoc itus "h*sicus, .eno"hon Soc aticus, A istote%es et Theo"h astus "e i"atetici, A ch*tas P*tha$o eus+ item Am"hi%ochus Atheniensis, Ana#i"o%is Thasius, A"o%%odo us Lemnius, A isto"hanes Ma%%otes, Anti$onus -*maeus, A$athoc%es -hius, A"o%%onius Pe $amenus, A istand os Atheniensis, Bacchius Mi%esius, Bion So%eus, -hae esteus et -hae eas Athenienses, 0iodo us P ieneus, 0ion -o%o"honius, 0io"hanes Nicaeensis, E"i$enes Rhodios, Eua$on Thasius, Eu"h onii duo, unus Atheniensis, a%te Am"hi"o%ites, ,e$esias Ma onites, Menand i duo, unus P ieneus, a%te ,e ac%eotes, Nicesius Ma onites, P*thion Rhodius. 0e e%i!uis, !uo um !uae &ue it "at ia non acce"i, sunt And otion, Aesch ion, A istomenes, Athena$o as, - ates, 0adis, 0ion*sios, Eu"hiton, Eu"ho ion, Eubu%us, L*simachus, Mnaseas,

Menest atus, P%enti"hanes, Pe sis, Theo"hi%us. ,i !uos di#i omnes so%uta o atione sc i"se unt) easdem es etiam !uidam 'e sibus, ut ,esiodus Asc aeus, Menec ates E"hesius. ,os nobi%itate Ma$o -a tha$iniensis " aete iit, "oenica %in$ua !ui es dis"e sas com" endit %ib is ..II., !uos -assius 0ion*sius Uticensis 'e tit %ib is .. ac / aeca %in$ua Se#ti%io " aeto i misit+ in !uae 'o%umina de / aecis %ib is eo um !uos di#i adiecit non "auca et de Ma$onis dem"sit insta %ib o um VIII. ,osce i"sos uti%ite ad VI %ib os ede$it 0io"hanes in Bith*nia et misit 0eiota o e$i. (uo b e'ius de ea e cono t ibus %ib is e#"one e, uno de a$ i cu%tu a, a%te o de e "ecua ia, te tio de 'i%%aticis "astionibus, hoc %ib o ci cumcisis ebus, !uae non a bit o "e tine e ad a$ i cu%tu am. Ita!ue " ius ostendam, !uae sece ni o"o teat ab ea, tum de his ebus dicam se!uens natu a%es di'isiones. Ea e unt e# adicibus t inis, et !uae i"se in meis &undis co%endo animad'e ti, et !uae %e$i, et !uae a "e itis audii. II. Sementi'is &e iis in aedem Te%%u is 'ene am o$atus ab aeditumo, ut dice e didicimus a "at ibus nost is, ut co i$imu a ecentibus u banis, ab aedituo. O&&endi ibi -. Fundanium, soce um meum, et -. A$ ium e!uitem R. Soc aticum et P. A$ asium "ub%icanum s"ectantes in "a iete "ictam Ita%iam. (uid 'os hic1 in!uam, num &e iae sementi'ae otiosos huc addu#e unt, ut "at es et a'os so%ebant nost os1 Nos 'e o, in!uit A$ ius, ut a bit o , eadem causa !uae te, o$atio aeditumi. Ita!ue si ita est, ut annuis, mo e e o"o tet nobiscum, dum i%%e e'e tatu . Nam acce situs ab aedi%e, cuius " ocu atio huius tem"%i est, nondum ediit et nos uti e#"ecta emus se e%i!uit !ui o$a et. Vo%tis i$itu inte ea 'etus " o'e bium, !uod est 2Romanus sedendo 'incit2, usu "emus, dum i%%e 'enit1 Sane, in!uit A$ ius, et simu% co$itans "o tam itine i dici %on$issimam esse ad subse%%ia se!uentibus nobis " ocedit. -um consedissemus, A$ asius, Vos, !ui mu%tas "e ambu%astis te as, ec!uam cu%tio em Ita%ia 'idistis1 in!uit. E$o 'e o, A$ ius, nu%%am a bit o esse !uae tam tota sit cu%ta. P imum cum o bis te ae di'isus sit in duas "a tes ab E atosthene ma#ume secundum natu am, ad me idiem 'e sus et ad se"temt iones, et sine dubio !uoniam sa%ub io "a s se"temt iona%is est !uam me idiana, et !uae sa%ub io a i%%a & uctuosio a, dicendum uti!ue Ita%iam ma$is etiam &uisse o""o tunam ad co%endum !uam Asiam, " imum !uod est in Eu o"a, secundo !uod haec tem"e atio "a s !uam inte io . Nam intus "aene sem"ite nae hiemes, ne!ue mi um, !uod sunt e$iones inte ci cu%um se"temt iona%em et inte ca dinem cae%i, ubi so% etiam se# mensibus continuis non 'idetu . Ita!ue in oceano in ea "a te ne na'i$a i !uidem "osse dicunt " o"te ma e con$e%atum. Fundanius, Em ubi tu !uic!uam nasci "utes "osse aut co%i natum. Ve um enim est i%%ud Pacu'i, so% si "e "etuo sit aut no#, &%ammeo 'a"o e aut & i$o e te ae & uctos omnis inte i e. E$o hic, ubi no# et dies modice edit et abit, tamen aesti'o die, si non di&&inde em meo insiticio somno me idie, 'i'e e non "ossum. I%%ic in semenst i die aut nocte !uem ad modum !uic!uam se i aut a%esce e aut meti "ossit1 -ont a !uid in Ita%ia utensi%e non modo non nascitu , sed etiam non e$ e$ium &it1 (uod &a con&e am -am"ano1 (uod t iticum A"u%o1 (uod 'inum Fa%e no1 (uod o%eum Vena& o1 Non a bo ibus consita Ita%ia, ut tota "oma ium 'ideatu 1 An Ph *$ia ma$is 'itibus coo"e ta, !uam ,ome us a""e%%at am"e%oessan, !uam haec1 Aut t itico A $os, !uod idem "oeta "o%u"u on1 In !ua te a iu$e um unum denos et !uinos denos cu%%eos &e t 'ini, !uot !uaedam in Ita%ia e$iones1 An non M. -ato sc ibit in %ib o O i$inum sic+ 2a$e /a%%icus

Romanus 'ocatu , !ui 'i itim cis A iminum datus est u%t a a$ um Picentium. In eo a$ o a%i!uot&a iam in sin$u%a iu$e a dena cu%%ea 'ini &iunt21 Nonne item in a$ o Fa'entino, a !uo ibi t ecena iae a""e%%antu 'ites, !uod iu$e um t ecenas am"ho as eddat1 Simu% as"icit me, -e te, in!uit, Libo Ma cius, " ae&ectus &ab um tuos, in &undo suo Fa'entiae hanc mu%titudinem dicebat suas edde e 'ites. 0uo in " imis s"ectasse 'identu Ita%ici homines co%endo, "ossentne & uctus " o im"ensa ac %abo e edi e et ut um sa%ube %ocus esset an non. (uo um si a%te ut um deco%at et nihi%o minus !uis 'u%t co%e e, mente est ca"tus ad!ue ad$natos et $enti%es est deducendus. Nemo enim sanus debet 'e%%e im"ensam ac sum"tum &ace e in cu%tu a, si 'idet non "osse e&ici, nec si "otest e&ice e & uctus, si 'idet eos &o e ut "esti%entia dis"e eant. Sed, o"ino , !ui haec commodius ostende e "ossint adsunt. Nam -. Licinium Sto%onem et -n. T eme%ium Sc o&am 'ideo 'eni e+ unum, cuius maio es de modo a$ i %e$em tu%e unt 3nam Sto%onis i%%a %e#, !uae 'etat "%us 0 iu$e a habe e ci'em R.4, et !ui " o"te di%i$entiam cu%tu ae Sto%onum con&i ma'it co$nomen, !uod nu%%us in eius &undo e"e i i "ote at sto%o, !uod e&&odiebat ci cum a bo es e adicibus !uae nasce entu e so%o, !uos sto%ones a""e%%abant. Eiusdem $entis -. Licinius, t . "%. cum esset, "ost e$es e#actos annis ---L.V " imus "o"u%um ad %e$es acci"iendas in se"tem iu$e a &o ensia e comitio edu#it. A%te um co%%e$am tuum, 'i$inti 'i um !ui &uit ad a$ os di'idendos -am"anos, 'ideo huc 'eni e, -n. T eme%ium Sc o&am, 'i um omnibus 'i tutibus "o%itum, !ui de a$ i cu%tu a Romanus "e itissimus e#istimatu . An non iu e1 in!uam. Fundi enim eius " o"te cu%tu am iucundio e s"ectacu%o sunt mu%tis, !uam e$ie "o%ita aedi&icia a%io um, cum huius s"ectatum 'eniant 'i%%as, non, ut a"ud Lucu%%um, ut 'ideant "inacothecas, sed o"o othecas. ,uiusce, in!uam, "oma ii summa sac a 'ia, ubi "oma 'eneunt cont a au um, ima$o. I%%i inte ea ad nos, et Sto%o, Num cena comessa, in!uit, 'enimus1 Nam non L. 'idemus Fundi%ium, !ui nos ad'oca'it. Bono animo este, in!uit A$ ius. Nam non modo o'om i%%ut sub%atum est, !uod %udis ci censibus no'issimi cu icu%i &inem &acit !uad i$is, sed ne i%%ud !uidem o'om 'idimus, !uod in cena%i "om"a so%et esse " imum. Ita!ue dum id nobiscum una 'ideatis ac 'enit aeditumus, docete nos, a$ i cu%tu a !uam summam habeat, uti%itatemne an 'o%u"tatem an ut um!ue. Ad te enim udem esse a$ i cu%tu ae nunc, o%im ad Sto%onem &uisse dicunt. Sc o&a, P ius, in!uit, disce nendum, ut um !uae se antu in a$ o, ea so%a sint in cu%tu a, an etiam !uae inducantu in u a, ut o'es et a menta. Video enim, !ui de a$ i cu%tu a sc i"se unt et Poenice et / aece et Latine, %atius 'a$atos, !uam o"o tue it. E$o 'e o, in!uit Sto%o, eos non in omni e imitandos a bit o et eo me%ius &ecisse !uosdam, !ui mino e "ome io &inie unt e#c%usis "a tibus !uae non "e tinent ad hanc em. (ua e tota "astio, !uae coniun$itu a "%e is!ue cum a$ i cu%tu a, ma$is ad "asto em !uam ad a$ ico%am "e tine e 'idetu . (uoci ca " inci"es !ui ut i!ue ei " ae"onuntu 'ocabu%is !uo!ue sunt di'e si, !uod unus 'ocatu 'i%icus, a%te ma$iste "eco is. Vi%icus a$ i co%endi causa constitutus at!ue a""e%%atus a 'i%%a, !uod ab eo in eam con'ehuntu & uctus et e'ehuntu , cum 'eneunt. A !uo ustici etiam nunc !uo!ue 'iam 'eham a""e%%ant " o"te 'ectu as et 'e%%am, non 'i%%am, !uo 'ehunt et unde 'ehunt. Item dicuntu !ui 'ectu is 'i'unt 'e%atu am &ace e. -e te, in!uit Fundanius, a%iut "astio et a%iut a$ i cu%tu a, sed ad&inis et ut de#t a tibia a%ia !uam sinist a, ita ut tamen sit !uodam modo coniuncta, !uod est a%te a eiusdem ca minis modo um incenti'a, a%te a succenti'a. Et !uidem %icet adicias, in!uam, "asto um 'itam esse incenti'am, a$ ico%a um succenti'am aucto e doctissimo homine 0icaea cho, !ui / aeciae 'ita !ua%is &ue it ab initio nobis ita ostendit, ut su"e io ibus tem"o ibus &uisse doceat, cum homines "asto iciam 'itam a$e ent ne!ue sci ent etiam a a e te am aut se e e a bo es aut "uta e) ab iis in&e io e $ adu aetatis susce"tam a$ i cu%tu am.

(uoci ca ea succinit "asto a%i, !uod est in&e io , ut tibia sinist a a de#t ae &o aminibus. A$ ius, Tu, in!uit, tibicen non so%um adimis domino "ecus, sed etiam se 'is "ecu%ium, !uibus domini dant ut "ascant, at!ue etiam %e$es co%onicas to%%is, in !uibus sc ibimus, co%onus in a$ o su cu%a io ne ca" a natum "ascat+ !uas etiam ast o%o$ia in cae%um ece"it, non %on$e ab tau o. -ui Fundanius, Vide, in!uit, ne, A$ i, istuc sit ab hoc, cum in %e$ibus etiam sc ibatu 2"ecus !uoddam2. (uaedam enim "ecudes cu%tu ae sunt inimicae ac 'eneno, ut istae, !uas di#isti, ca" ae. Eae enim omnia no'e%%a sata ca "endo co um"unt, non minimum 'ites at!ue o%eas. Ita!ue " o"te ea institutum di'e sa de causa ut e# ca" ino $ene e ad a%ii dei a am hostia adduce etu , ad a%ii non sac i&ica etu , cum ab eodem odio a%te 'ide e no%%et, a%te etiam 'ide e "e euntem 'e%%et. Sic &actum ut Libe o "at i, e"e to i 'itis, hi ci immo%a entu , " oinde ut ca"ite da ent "oenas) cont a ut Mine 'ae ca" ini $ene is nihi% immo%a ent " o"te o%eam, !uod eam !uam %aese it &ie i dicunt ste i%em+ eius enim sa%i'am esse & uctuis 'enenum+ hoc nomine etiam Athenis in a cem non ini$i, " aete !uam seme% ad necessa ium sac i&icium, ne a bo o%ea, !uae " imum dicitu ibi nata, a ca" a tan$i "ossit. Nec u%%ae, in!uam, "ecudes a$ i cu%tu ae sunt " o" iae, nisi !uae a$ um o"e e, !uo cu%tio sit, adiu'a e, ut eae !uae iunctae a a e "ossunt. A$ asius, Si istuc ita est, in!uit, !uo modo "ecus emo'e i "otest ab a$ o, cum ste cus, !uod "%u imum " odest, $ e$es "eco um minist ent1 Sic, in!uit A$ ius, 'ena%ium $ e$es dicemus a$ i cu%tu am esse, si " o"te istam em habendum statue imus. Sed e o hinc, !uod "ecus in a$ o esse "otest et & uctus in eo a$ o &e e, !uod non se!uendum. Nam sic etiam es a%iae di'e sae ab a$ o e unt adsumendae, ut si habet "%u es in &undo te#to es at!ue institutos histonas, sic a%ios a ti&ices. Sc o&a, 0iiun$amus i$itu , in!uit, "astionem a cu%tu a, et si!uis !uid 'u%t a%iud. Anne e$o, in!uam, se!ua Sase na um "at is et &i%ii %ib os ac ma$is "utem "e tine e, &i$i%inas !uem ad modum e#e ce i o"o teat, !uam a $enti&odinas aut a%ia meta%%a, !uae sine dubio in a%i!uo a$ o &iunt1 Sed ut ne!ue %a"idicinae ne!ue ha ena iae ad a$ i cu%tu am "e tinent, sic &i$i%inae. Ne!ue ideo non in !uo a$ o idoneae "ossunt esse non e#e cendae, at!ue e# iis ca"iendi & uctus+ ut etiam, si a$e secundum 'iam et o""o tunus 'iato ibus %ocus, aedi&icandae tabe nae de'o so iae, !uae tamen, !uam'is sint & uctuosae, nihi%o ma$is sunt a$ i cu%tu ae "a tes. Non enim, si!uid " o"te a$ um aut etiam in a$ o " o&ectus domino, a$ i cu%tu ae acce"tum e&e e debet, sed id modo !uod e# satione te a sit natum ad & uendum. Susci"it Sto%o, Tu, in!uit, in'ides tanto sc i"to i et obst i$i%%andi causa &i$%inas e" ehendis, cum " aec%a a !uaedam, ne %audes, " aete mittas, !uae ad a$ i cu%tu am 'ehemente "e tineant. -um sub isisset Sc o&a, !uod non i$no abat %ib os et des"iciebat, et A$ asius se sci e modo "uta et ac Sto%onem o$asset ut dice et, coe"it+ Sc ibit cimices !uem ad modum inte &ici o"o teat his 'e bis+ 2cucume em an$uinum condito in a!uam eam!ue in&undito !uo 'o%es, nu%%i accedent) 'e% &e% bubu%um cum aceto mi#tum, un$uito %ectum2. Fundanius as"icit ad Sc o&am, Et tamen 'e um dicit, in!uit, hic, ut hoc sc i"se it in a$ i cu%tu a. I%%e, Tam he c%e !uam hoc, si!uem $%ab um &ace e 'e%is, !uod iubet anam %u idam coice e in a!uam, us!ue !ua ad te tiam "a tem deco#e is, eo!ue un$ue e co "us. E$o, (uod ma$is, in!uam, "e tineat ad Fundani 'a%etudinem in eo %ib o, est satius dicas+ nam huiusce "edes so%ent do%e e, in & onte cont ahe e u$as. 0ic sodes, in!uit Fundanius+ nam ma%o de meis "edibus audi e, !uam !uem ad modum "edes betaceos se i o"o teat. Sto%o sub idens, 0icam, in!uit, eisdem !uibus i%%e 'e bis sc i"sit 3'e% Ta !uennam audi'i, cum homini "edes do%e e coe"issent, !ui tui meminisset, ei mede i "osse4+ 2e$o tui memini, mede e meis "edibus, te a "estem teneto, sa%us hic maneto in meis "edibus2. ,oc te no'iens canta e iubet, te am tan$e e, des"ue e, ieiunum canta e. Mu%ta, in!uam, item a%ia mi acu%a a"ud Sase nas in'enies, !uae omnia sunt di'e sa ab a$ i cu%tu a et ideo

e"udianda. (uasi 'e o, in!uit, non a"ud cete os !uo!ue sc i"to es ta%ia e"e iantu . An non in ma$ni i%%ius -atonis %ib o, !ui de a$ i cu%tu a est editus, sc i"ta sunt "e mu%ta simi%ia, ut haec, !uem ad modum "%acentam &ace e o"o teat, !uo "acto %ibum, !ua atione "e nas sa%%e e1 I%%ud non dicis, in!uit A$ ius, !uod sc ibit, 2si 'e%is in con'i'io mu%tum bibe e cena e!ue %ibente , ante esse o"o tet b assicam c udam e# aceto a%i!ua &o%ia !uin!ue2. III. I$itu , in!uit A$ asius, !uae diiun$enda essent a cu%tu a cuius modi sint, !uoniam disc etum, de iis ebus !uae scientia sit in co%endo nos docete, a s id an !uid a%iud, et a !uibus ca ce ibus decu at ad metas. Sto%o cum as"e#isset Sc o&am, Tu, in!uit, et aetate et hono e et scientia !uod " aestas, dice e debes. I%%e non $ a'atus, P imum, in!uit, non modo est a s, sed etiam necessa ia ac ma$na) ea!ue est scientia, !uae sint in !uo!ue a$ o se enda ac &acienda, !uo te a ma#imos "e "etuo eddat & uctus. IV. Eius " inci"ia sunt eadem, !uae mundi esse Ennius sc ibit, a!ua, te a, anima et so%. ,aec enim co$noscenda, " ius!uam iacias semina, !uod initium & uctuum o itu . ,inc " o&ecti a$ ico%ae ad duas metas di i$e e debent, ad uti%itatem et 'o%u"tatem. Uti%itas !uae it & uctum, 'o%u"tas de%ectationem+ " io es "a tes a$it !uod uti%e est, !uam !uod de%ectat. Nec non ea, !uae &aciunt cu%tu a honestio em a$ um, "%e a!ue non so%um & uctuosio em eadem &aciunt, ut cum in o dinem sunt consita a busta at!ue o%i'eta, sed etiam 'endibi%io em at!ue adiciunt ad &undi " etium. Nemo enim eadem uti%itati non &o mosius !uod est eme e ma'u%t "%u is, !uam si est & uctuosus tu "is. Uti%issimus autem is a$e !ui sa%ub io est !uam a%ii, !uod ibi & uctus ce tus) cont a 5!uod6 in "esti%enti ca%amitas, !uam'is in &e aci a$ o, co%onum ad & uctus "e 'eni e non "atitu . Etenim ubi atio cum o co habetu , ibi non modo & uctus est ince tus, sed etiam co%entium 'ita. (ua e ubi sa%ub itas non est, cu%tu a non a%iud est at!ue a%ea domini 'itae ac ei &ami%ia is. Nec haec non deminuitu scientia. Ita enim sa%ub itas, !uae ducitu e cae%o ac te a, non est in nost a "otestate, sed in natu ae, ut tamen mu%tum sit in nobis, !uo $ a'io a !uae sunt ea di%i$entia %e'io a &ace e "ossimus. Etenim si " o"te te am aut a!uam odo e, !uem a%i!uo %oco e uctat, "esti%entio est &undus, aut " o"te cae%i e$ionem a$e ca%idio sit, aut 'entus non bonus &%et, haec 'itia emenda i so%ent domini scientia ac sum"tu, !uod "e ma$ni inte est, ube sint "ositae 'i%%ae, !uantae sint, !uo s"ectent "o ticibus, ostiis ac &enest is. An non i%%e ,i""oc ates medicus in ma$na "esti%entia non unum a$ um, sed mu%ta o""ida scientia se 'a'it1 Sed !uid e$o i%%um 'oco ad testimonium1 Non hic Va o noste , cum -o c* ae esset e#e citus ac c%assis et omnes domus e"%etae essent ae$ otis ac &une ibus, immisso &enest is no'is a!ui%one et obst uctis "esti%entibus ianua!ue "e mutata cete a!ue eius $ene is di%i$entia suos comites ac &ami%iam inco%umes edu#it1 V. Sed !uoniam a$ i cu%tu ae !uod esset initium et &inis di#i, e%in!uitu !uot "a tes ea disci"%ina habeat ut sit 'idendum. E!uidem innume abi%es mihi 'identu , in!uit A$ ius, cum %e$o %ib os Theo"h asti com"%u es, !ui insc ibuntu "huton isto ias et a%te i "huti7on aition. Sto%o, Isti, in!uit, %ib i non tam idonei iis !ui a$ um co%e e 'o%unt, !uam !ui scho%as "hi%oso"ho um) ne!ue eo dico, !uo non habeant et uti%ia et communia

!uaedam. (ua" o"te tu "otius a$ i cu%tu ae "a tes nobis e#"one. Sc o&a, A$ i cu%tu ae, in!uit, !uattuo sunt "a tes summae+ e !uis " ima co$nitio &undi, so%um "a tes!ue eius !ua%es sint) secunda, !uae in eo &undo o"us sint ac debeant esse cu%tu ae causa) te tia, !uae in eo " aedio co%endi causa sint &acienda) !ua ta, !uo !uic!ue tem"o e in eo &undo &ie i con'eniat. 0e his !uattuo $ene a%ibus "a tibus sin$u%ae minimum in binas di'iduntu s"ecies, !uod habet " ima ea !uae ad so%um "e tinent te ae et ite um !uae ad 'i%%as et stabu%a. Secunda "a s, !uae mo'entu at!ue in &undo debent esse cu%tu ae causa, est item bi"e tita, de hominibus, "e !uos co%endum, et de e%i!uo inst umento. Te tia "a s !uae de ebus di'iditu , !uae ad !uam!ue em sint " ae"a anda et ubi !uae!ue &acienda. (ua ta "a s de tem"o ibus, !uae ad so%is ci cumitum annuum sint e&e enda et !uae ad %unae menst uum cu sum. 0e " imis !uattuo "a tibus " ius dicam, deinde subti%ius de octo secundis. VI. I$itu " imum de so%o &undi 'idendum haec !uattuo , !uae sit &o ma, !uo in $ene e te ae, !uantus, !uam "e se tutus. Fo mae cum duo $ene a sint, una !uam natu a dat, a%te a !uam sationes im"onunt, " io , !uod a%ius a$e bene natus, a%ius ma%e, "oste io , !uod a%ius &undus bene consitus est, a%ius ma%e, dicam " ius de natu a%i. I$itu cum t ia $ene a sint a s"ecie sim"%icia a$ o um, cam"est e, co%%inum, montanum, et e# iis t ibus !ua tum, ut in eo &undo haec duo aut t ia sint, ut mu%tis %ocis %icet 'ide e, e !uibus t ibus &asti$iis sim"%icibus sine dubio in&imis a%ia cu%tu a a"tio !uam summis, !uod haec ca%idio a !uam summa, sic co%%inis, !uod ea te"idio a !uam in&ima aut summa+ haec a""a ent ma$is ita esse in %atio ibus e$ionibus, sim"%icia cum sunt. Ita!ue ubi %ati cam"i, ibi ma$is aestus, et eo in A"u%ia %oca ca%idio a ac $ a'io a, et ubi montana, ut in Vesu'io, !uod %e'io a et ideo sa%ub io a+ !ui co%unt deo sum, ma$is aestate %abo ant, !ui susum, ma$is hieme. Ve no tem"o e in cam"est ibus matu ius eadem i%%a se untu !uae in su"e io ibus et ce%e ius hic !uam i%%ic co$untu . Nec non susum !uam deo sum ta dius se untu ac metuntu . (uaedam in montanis " o%i#io a nascuntu ac &i mio a " o"te & i$us, ut abietes ac sa""ini, hic, !uod te"idio a, "o"u%i ac sa%ices+ susum &e ti%io a, ut a butus ac !ue cus, deosum, ut nuces $ aecae ac ma iscae &ici. In co%%ibus humi%ibus societas maio cum cam"est i & uctu !uam cum montano, in a%tis cont a. P o"te haec t ia &asti$ia &o mae disc imina !uaedam &iunt sationum, !uod se$etes me%io es e#istimantu esse cam"est es, 'ineae co%%inae, si%'ae montanae. P%e um!ue hibe na iis esse me%io a, !ui co%unt cam"est ia, !uod tunc " ata ibi he bosa, "utatio a bo um to%e abi%io + cont a aesti'a montanis %ocis commodio a, !uod ibi tum et "abu%um mu%tum, !uod in cam"is a et, ac cu%tu a a bo um a"tio , !uod tum hic & i$idio ae . -am"este %ocus is me%io , !ui totus ae!uabi%ite in unam "a tem 'e $et, !uam is !ui est ad %ibe%%am ae!uos, !uod is, cum a!uae non habet de%a"sum, &ie i so%et u%i$inosus+ eo ma$is, si!uis est inae!uabi%is, eo dete io , !uod &it " o"te %acunas a!uosus. ,aec at!ue huiusce modi t ia &asti$ia a$ i ad co%endum dis"e i%ite habent momentum. VII. Sto%o, (uod ad hanc &o mam natu a%em "e tinet, de eo non incommode -ato 'idetu dice e, cum sc ibit o"timum a$ um esse, !ui sub adice montis situs sit et s"ectet ad me idianam cae%i "a tem. Subicit Sc o&a, 0e &o mae cu%tu a hoc dico, !uae s"ecie &iant 'enustio a, se!ui ut maio e !uo!ue & uctu sint, ut !ui habent a busta, si sata sunt in !uincuncem, " o"te o dines at!ue inte 'a%%a modica. Ita!ue maio es nost i e# a 'o

ae!ue ma$no ma%e consito et minus mu%tum et minus bonum &aciebant 'inum et & umentum, !uod !uae suo !uic!ue %oco sunt "osita, ea minus %oci occu"ant, et minus o&&icit a%iud a%ii ab so%e ac %una et 'ento. ,oc %icet coniectu a 'ide e e# a%i!uot ebus, ut nuces inte$ as !uas uno modio com" ende e "ossis, !uod "utamina suo %oco !uae!ue habet natu a com"osita, cum easdem, si & e$e is, 'i# ses!uimodio conci"e e "ossis. P aete ea !uae a bo es in o dinem satae sunt, eas ae!uabi%ite e# omnibus "a tibus so% ac %una co!uunt. (uo &it ut u'ae et o%eae "%u es nascantu et ut ce%e ius co!uantu . (uas es duas se!uuntu a%te a i%%a duo, ut "%us eddant musti et o%ei et " eti "%u is. Se!uitu secundum i%%ud, !ua%i te a so%um sit &undi, a !ua "a te 'e% ma#ime bonus aut non bonus a""e%%atu . Re&e t enim, !uae es in eo se i nasci!ue et cuius modi "ossint+ non enim eadem omnia in eodem a$ o ecte "ossunt. Nam ut a%ius est ad 'item a""ositus, a%ius ad & umentum, sic de cete is a%ius ad a%iam em. Ita!ue - etae ad -o t*niam dicitu "%atanus esse, !uae &o%ia hieme non amittat, item!ue in -*" o, ut Theo"h astus ait, una, item Suba i, !ui nunc Thu ii dicuntu , !ue cus simi%i esse natu a, !uae est in o""idi cons"ectu+ item cont a at!ue a"ud nos &ie i ad E%e"hantinen, ut ne!ue &icus ne!ue 'ites amittant &o%ia. P o"te eandem causam mu%ta sunt bi&e a, ut 'itis a"ud ma e 8m* nae, ma%us in a$ o -onsentino. Idem ostendit, !uod in %ocis &e is "%u a &e unt, in iis !uae sunt cu%ta me%io a. Eadem de causa sunt !uae non "ossunt 'i'e e nisi in %oco a!uoso aut etiam a!ua, et id disc iminatim a%ia in %acubus, ut 5h6a undines in Reatino, a%ia in &%uminibus, ut in E"i o a bo es a%ni, a%ia in ma i, ut sc ibit Theo"h astus "a%mas et s!ui%%as. In /a%%ia t ansa%"ina intus, ad Rhenum cum e#e citum duce em, a%i!uot e$iones accessi, ubi nec 'itis nec o%ea nec "oma nasce entu , ubi a$ os ste co a ent candida &ossicia c eta, ubi sa%em nec &ossicium nec ma itimum habe ent, sed e# !uibusdam %i$nis combustis ca bonibus sa%sis " o eo ute entu . Sto%o, -ato !uidem, in!uit, $ adatim " ae"onens a%ium a%io a$ um me%io em dicit esse in no'em disc iminibus, !uod sit " imus ubi 'ineae "ossint esse bono 'ino et mu%to, secundus ubi ho tus in i$uus, te tius ubi sa%icta, !ua tus ubi o%i'eta, !uintus ubi " atum, se#tus ubi cam"us & umenta ius, se"timus ubi caedua si%'a, octa'us ubi a bustum, nonus ubi $%anda ia si%'a. Sc o&a, Scio, in!uit, sc ibe e i%%um) sed de hoc non consentiunt omnes, !uod a%ii dant " imatum bonis " atis, ut e$o, a !uoanti!ui " ata "a ata a""e%%a unt. -aesa Vo"iscus, aedi%icius causam cum a$e et a"ud censo es, cam"os Roseae Ita%iae di#it esse sumen, in !uo e%icta "e tica "ost idie non a""a e et " o"te he bam. VIII. -ont a 'ineam sunt !ui "utent sum"tu & uctum de'o a e. Re&e t, in!uam, !uod $enus 'ineae sit, !uod sunt mu%tae s"ecies eius. A%iae enim humi%es ac sine idicis, ut in ,is"ania, a%iae sub%imes, !uae a""e%%antu iu$atae, ut "%e ae!ue in Ita%ia. -uius $ene is nomina duo, "edamenta et iu$a. (uibus stat ectis 'inea, dicuntu "edamenta) !uae t ans'e sa iun$untu , iu$a+ ab eo !uo!ue 'ineae iu$atae. Iu$o um $ene a &e e !uattuo , "e tica, ha undo, estes, 'ites+ "e tica, ut in Fa%e no, ha undo, ut in A "ano, estes, ut in B undisino, 'ites, ut in Medio%anensi. iu$ationis s"ecies duae, una de ecta, ut in a$ o -anusino, a%te a con"%u'iata in %on$itudinem et %atitudinem iu$ata, ut in Ita%ia "%e ae!ue. ,aec ubi domo nascuntu , 'inea non metuit sum"tum) ubi mu%ta e " o"in!ua 'i%%a, non 'a%de. P imum $enus !uod di#i ma#ime !uae it sa%icta, secundum ha undineta, te tium iunceta aut eius $ene is em a%i!uam, !ua tum a busta, ubi t aduces "ossint &ie i 'itium, ut Medio%anenses &aciunt in a bo ibus, !uas 'ocant o"u%os, -anusini in ha du%atione in &icis. Pedamentum item &e e !uattuo $ene um+ unum obustum, !uod o"timum so%et a&&e i in 'ineam e !ue co ac iuni"i o et 'ocatu idica)

a%te um "a%us e "e tica, me%io e du a, !uo diutu nio ) !uem cum in&imum te a so%'it, "ute e'e titu et &it so%um summum+ te tium, !uod ho um ino"iae subsidio misit ha undinetum. Inde enim a%i!uot co%%i$atas %ib is demittunt in tubu%os &icti%es cum &undo "e tuso, !uas cus"ides a""e%%ant, !ua umo ad'enticius t ansi e "ossit. (ua tum est "edamentum nati'um eius $ene is, ubi e# a bo ibus in a bo es t aductis 'itibus 'inea &it, !uos t aduces !uidam um"os a""e%%ant. Vineae a%titudinis modus %on$itudo hominis, inte 'a%%a "edamento um, !ua bo'es iuncti a a e "ossint. Ea minus sum"tuosa 'inea, !uae sine iu$o minist at ac ato"ho o 'inum. ,uius $ene a duo+ unum, in !uo te a cubi%ia " aebet u'is, ut in Asia mu%tis %ocis, !uae sae"e 'u%"ibus et hominibus &it communis. Nec non si "a it humus mu es, mino &it 'indemia, nisi totas 'ineas o""%e is musci"u%is, !uod in insu%a Pandate ia &aciunt. A%te um $enus 'ineti, ubi ea modo emo'etu a te a 'itis, !uae ostendit se ad&e e u'am. Sub eam, ubi nascitu u'a, subiciuntu ci cite bi"eda%es e su cu%is &u ci%%ae, ne 'indemia &acta deni!ue discat "ende e in "a%ma aut &unicu%o aut 'inctu, !uod anti!ui 'ocabant cestum. Ibi dominus simu% ac 'idit occi"itium 'indemiato is, &u ci%%as educit hibe natum in tecta, ut sine sum"tu ha um o"e a a%te o anno uti "ossit. ,ac consuetudine in Ita%ia utuntu Reatini. ,aec ideo 'a ietas ma#ime, !uod te a cuius modi sit e&e t. Ubi enim natu a umida, ibi a%tius 'itis to%%enda, !uod in "a tu et a%imonio 'inum non ut in ca%ice !uae it a!uam, sed so%em. Ita!ue ideo, ut a bit o , " imum e 'inea in a bo es escendit 'itis. I.. Te a, in!uam, cuius modi sit e&e t et ad !uam em bona aut non bona sit. Ea t ibus modis dicitu , communi et " o" io et mi#to. -ommuni, ut cum dicimus o bem te ae et te am Ita%iam aut !uam a%iam. In ea enim et %a"is et ha ena et cete a eius $ene is sunt in nominando com" ensa. A%te o modo dicitu te a " o" io nomine, !uae nu%%o a%io 'ocabu%o ne!ue co$nomine adiecto a""e%%atu . Te tio modo dicitu te a, !uae est mi#ta, in !ua se i "otest !uid et nasci, ut a $i%%osa aut %a"idosa, sic a%iae, cum in hac s"ecies non minus sint mu%tae !uam in i%%a communi " o"te admi#tiones. In i%%a enim cum sint dissimi%i 'i ac "otestate "a tes "e mu%tae, in !uis %a"is, ma mo , udus, ha ena, sabu%o, a $i%%a, ub ica, "u%'is, c eta, cinis, ca buncu%us, id est !uae so%e "e &e 'e ita &it, ut adices sato um combu at, ab iis !uae " o" io nomine dicitu te a, cum est admi#ta e# iis $ene ibus a%i!ua e, dicitu aut c etosa 9 9 9 sic ab a%iis $ene um disc iminibus mi#ta. ,o um 'a ietatis ita $ene a haec, ut " aete ea subti%io a sint a%ia, minimum in sin$u%a &acie te na, !uod a%ia te a est 'a%de %a"idosa, a%ia medioc ite , a%ia " o"e "u a. Sic de a%iis $ene ibus e%i!uis admi#tae te ae t es $ adus ascendunt eosdem. P aete ea hae i"sae te nae s"ecies te nas in se habent a%ias, !uod "a tim sunt umidio es, "a tim a idio es, "a tim medioc es. Ne!ue non haec disc imina "e tinent ad & uctus 'ehemente . Ita!ue "e iti in %oco umidio e &a ado eum "otius se unt !uam t iticum, cont a in a idio e ho deum "otius !uam &a , in medioc i ut um!ue. P aete ea etiam disc imina omnium ho um $ene um subti%io a a%ia, ut in sabu%osa te a, !uod ibi e&e t sabu%o a%bus sit an ubicundus, !uod suba%bus ad se endos su cu%os a%ienus, cont a ubicundio a""ositus. Sic ma$na t ia disc imina te ae, !uod e&e t ut um sit mac a an "in$uis an medioc is, !uod ad cu%tu am "in$uis &ecundio ad mu%ta, mac a cont a. Ita!ue in tenui, ut in Pu"inia, ne!ue a bo es " o%i#ae ne!ue 'ites &e aces, ne!ue st amenta 'ide e c assa "ossis ne!ue &icum ma iscam et a bo es "%e as!ue ac " ata eto ida muscosa. -ont a in a$ o "in$ui, ut in Et u ia, %icet 'ide e et se$etes & uctuosas ac estibi%is et a bo es " o%i#as et omnia sine musco. In medioc i autem te a, ut in Tibu ti, !uo " o"ius accedit ut non sit mac a, !uam ut sit ieiuna, eo ad omnes es commodio , !uam si inc%inabit ad i%%ud !uod dete ius. Sto%o, Non ma%e, in!uit, !uae sit

idonea te a ad co%endum aut non, 0io"hanes Bith*nos sc ibit si$na sumi "osse aut e# i"sa aut !uae nascuntu e# iis+ e# i"sa, si sit te a a%ba, si ni$ a, si %e'is, !uae cum &odiatu , &aci%e & ietu , natu a !uae non sit cine acia ne'e 'ehemente densa+ e# iis autem !uae enata sunt &e a, si sunt " o%i#a at!ue !uae e# iis nasci debent ea um e um &e acia. Sed !uod se!uitu , te tium i%%ut de modis dic. .. I%%e, Modos, !uibus meti entu u a, a%ius a%ios constituit. Nam in ,is"ania u%te io e metiuntu iu$is, in -am"ania 'e sibus, a"ud nos in a$ o Romano ac Latino iu$e is. Iu$um 'ocant, !uod iuncti bo'es uno die e#a a e "ossint. Ve sum dicunt centum "edes !uo!uo 'e sum !uad atum. Iu$e um, !uod !uad atos duos actus habeat. Actus !uad atus, !ui et %atus est "edes -.. et %on$us totidem+ is modus acnua %atine a""e%%atu . Iu$e i "a s minima dicitu sc i"u%um, id est decem "edes et %on$itudine et %atitudine !uad atum. Ab hoc " inci"io menso es non num!uam dicunt in subsici'um esse unciam a$ i aut se#tantem, sic !uid a%iud, cum ad iu$e um "e 'ene unt, !uod habet iu$e um sc i"u%a --L...VIII, !uantum as anti!uos noste ante be%%um "unicum "endebat. Bina iu$e a !uod a Romu%o " imum di'isa dicebantu 'i itim, !uae he edem se!ue entu , he edium a""e%%a unt. ,aec "ostea centum centu ia. -entu ia est !uad ata, in omnes !uattuo "a tes ut habeat %ate a %on$a "edum 99-0. ,ae "o o !uattuo , centu iae coniunctae ut sint in ut am!ue "a tem binae, a""e%%antu in a$ is di'isis 'i itim "ub%ice sa%tus. .I. In modo &undi non animad'e so %a"si mu%ti, !uod a%ii 'i%%am minus ma$nam &ece unt, !uam modus "ostu%a'it, a%ii maio em, cum ut um!ue sit cont a em &ami%ia em ac & uctum. Maio a enim tecta et aedi&icamus "%u is et tuemu sum"tu maio e. Mino a cum sunt, !uam "ostu%at &undus, & uctus so%ent dis"e i e. 0ubium enim non est !uin ce%%a 'ina ia maio sit &acienda in eo a$ o, ubi 'ineta sint, am"%io a ut ho ea, si & umenta ius a$e est. Vi%%a aedi&icanda "otissimum ut int a sae"ta 'i%%ae habeat a!uam, si non, !uam " o#ime+ " imum !uae ibi sit nata, secundum !uae in&%uat "e ennis. Si omnino a!ua non est 'i'a, ciste nae &aciendae sub tectis et %acus sub dio, e# a%te o %oco ut homines, e# a%te o ut "ecus uti "ossit. .II. 0anda o"e a ut "otissimum sub adicibus montis si%'est is 'i%%am "onat, ubi "astiones sint %a#ae, item ut cont a 'entos, !ui sa%ube imi in a$ o &%abunt. (uae "osita est ad e#o tos ae!uinoctia%es, a"tissima, !uod aestate habet umb am, hieme so%em. Sin co$a e secundum &%umen aedi&ica e, cu andum ne ad'e sum eam "onas) hieme enim &iet 'ehemente & i$ida et aestate non sa%ub is. Ad'e tendum etiam, si!ua e unt %oca "a%ust ia, et " o"te easdem causas, et !uod c escunt anima%ia !uaedam minuta, !uae non "ossunt ocu%i conse!ui, et "e ae a intus in co "us "e os ac na es "e 'eniunt at!ue e&&iciunt di&&ici%is mo bos. Fundanius, (uid "ote o, in!uit, &ace e, si istius modi mi &undus he editati ob'ene it, !uo minus "esti%entia noceat1 Istuc 'e% e$o "ossum es"onde e, in!uit A$ ius) 'endas, !uot assibus "ossis, aut si ne!ueas, e%in!uas. At Sc o&a, Vitandum, in!uit, ne in eas "a tes s"ectet 'i%%a, e !uibus 'entus $ a'io a&&%a e so%eat, ne'e in con'a%%i ca'a et ut "otius in sub%imi %oco aedi&ices, !ui !uod "e &%atu , si!uid est !uod ad'e sa ium in&e atu , &aci%ius discutitu . P aete ea !uod a so%e toto die

in%ust atu , sa%ub io est, !uod et bestio%ae, si!uae " o"e nascuntu et in&e untu , aut e&&%antu aut a itudine cito "e eunt. Nimbi e"entini ac to entes &%u'ii "e icu%osi i%%is, !ui in humi%ibus ac ca'is %ocis aedi&icia habent, et e"entinae " aedonum manus !uod im" o'isos &aci%ius o"" ime e "ossunt, ab hac ut a!ue e su"e io a %oca tutio a. .III. In 'i%%a &acienda stabu%a ita, ut bubi%ia sint ibi, hieme !uae "ossint esse ca%dio a. F uctus, ut est 'inum et o%eum, %oco "%ano in ce%%is, item 'asa 'ina ia et o%ea ia "otius &aciendum) a idus, ut est &aba et &aenum, in tabu%atis. Fami%ia ubi 'e setu " o'idendum, si &essi o"e e aut & i$o e aut ca%o e, ubi commodissime "ossint se !uiete eci"e a e. Vi%ici " o#imum ianuam ce%%am esse o"o tet eum!ue sci e, !ui int oeat aut e#eat noctu !uid'e &e at, " aese tim si ostia ius est nemo. In " imis cu%ina 'idenda ut sit admota, !uod ibi hieme ante%ucanis tem"o ibus a%i!uot es con&iciuntu , cibus "a atu ac ca"itu . Faciundum etiam "%aust is ac cete o inst umento omni in coho te ut satis ma$na sint tecta, !uibus cae%um "%u'ium inimicum. ,aec enim si int a c%ausum in consae"to et sub dio, &u em modo non metuunt, ad'e sus tem"estatem nocentem non esistunt. -oho tes in &undo ma$no duae a"tio es+ una ut inte dius con"%u'ium habeat %acum, ubi a!ua sa%iat, !ui int a st*%obatas, cum 'e%it, sit semi"iscina. Bo'es enim e# a 'o aestate educti hic bibunt, hic "e &unduntu , nec minus e "abu%o cum edie unt anse es, sues, "o ci. In coho te e#te io e %acum esse o"o tet, ubi mace etu %u"inum, item a%ia !uae demissa in a!uam ad usum a"tio a &iunt. -oho s e#te io c eb o o"e ta st amentis ac "a%ea occu%cata "edibus "ecudum &it minist a &undo, e# ea !uod e'ehatu . Secundum 'i%%am duo habe e o"o tet ste ci%ina aut unum bi&a iam di'isum. A%te am enim "a tem &ie i o"o tet no'am, a%te am 'ete em to%%i in a$ um, !uod enim !uam ecens !uod con& acuit me%ius. Nec non ste ci%inum me%ius i%%ud, cuius %ate a et summum 'i $is ac & onde 'indicatum a so%e. Non enim sucum, !uem !uae it te a, so%em ante e#u$e e o"o tet. Ita!ue "e iti, !ui "ossunt, ut eo a!ua in&%uat eo nomine &aciunt 3sic enim ma#ime etinetu sucus4 in eo!ue !uidam se%%as &ami%ia icas "onunt. Aedi&icium &ace e o"o tet, sub !uod tectum totam &undi subice e "ossis messem, !uod 'ocant !uidam nubi%a ium. Id secundum a eam &aciendum, ubi t itu us sis & umentum, ma$nitudine " o modo &undi, e# una "a ti a"e tum, et id ab a ea, !uo et in t itu a " o ue e &aci%e "ossis et, si nubi%a e coe"it, inde ut u sus ce%e ite eice e. Fenest as habe e o"o tet e# ea "a ti, unde commodissime "e &%a i "ossit. Fundanius, F uctuosio , in!uit, est ce te &undus " o"te aedi&icia, si "otius ad antico um di%i$entiam !uam ad ho um %u#u iam de i$as aedi&icationem. I%%i enim &aciebant ad & uctum ationem, hi &aciunt ad %ibidines indomitas. Ita!ue i%%o um 'i%%ae usticae e ant maio is " eti !uam u banae, !uae nunc sunt "%e a!ue cont a. I%%ic %audabatu 'i%%a, si habebat cu%inam usticam bonam, " aese"is %a#as, ce%%am 'ina iam et o%ea iam ad modum a$ i a"tam et "a'imento " oc%i'i in %acum, !uod sae"e, ubi conditum no'um 'inum, o cae in ,is"ania &e 'o e musti u"tae ne!ue non do%ea in Ita%ia. Item cete a ut essent in 'i%%a huiusce modi, !uae cu%tu a !uae e et, " o'idebant. Nunc cont a 'i%%am u banam !uam ma#imam ac "o%itissimam habeant dant o"e am ac cum Mete%%i ac Lucu%%i 'i%%is "essimo "ub%ico aedi&icatis ce tant. (uo hi %abo ant ut s"ectent sua aesti'a t ic%ina ia ad & i$us o ientis, hibe na ad so%em occidentem, "otius !uam, ut anti!ui, in !uam "a tem ce%%a 'ina ia aut o%ea ia &enest as habe et, cum & uctus in ea 'ina ius !uae at ad do%ia ae a & i$idio em, item o%ea ia ca%idio em. Item 'ide e o"o tet, si est co%%is, nisi !uid im"edit, ut ibi "otissimum "onatu 'i%%a. .IV.

Nunc de sae"tis, !uae tutandi causa &undi aut "a tis &iant, dicam. Ea um tute%a um $ene a IIII, unum natu a%e, a%te um a$ este, te tium mi%ita e, !ua tum &ab i%e. ,o um unum !uod!ue s"ecies habet "%u es. P imum natu a%e sae"imentum, !uod o"se i so%et 'i $u%tis aut s"inis, !uod habet adices ac 'i'it, " aete euntis %asci'i non metuet &acem a dentem. Secunda sae"s est a$ estis e %i$no, sed non 'i'it+ &it aut "a%is statutis c eb is et 'i $u%tis im"%icatis aut %atis "e &o atis et "e ea &o amina t aiectis %on$u is &e e binis aut te nis aut e# a bo ibus t uncis demissis in te am deince"s constitutis. Te tium mi%ita e sae"imentum est &ossa et te eus a$$e . Sed &ossa ita idonea, si omnem a!uam, !uae e cae%o 'enit, eci"e e "otest aut &asti$ium habet, ut e#eat e &undo. A$$e is bonus, !ui int insecus iunctus &ossa aut ita a duus, ut eum t anscende e non sit &aci%e. ,oc $enus sae"es &ie i secundum 'ias "ub%icas so%ent et secundum amnes. Ad 'iam Sa%a iam in a$ o - ustumino 'ide e %icet %ocis a%i!uot coniunctos a$$e es cum &ossis, ne &%umen a$ is noceat. A$$e es &aciunt sine &ossa+ eos !uidam 'ocant mu os, ut in a$ o Retino. (ua tum &ab i%e sae"imentum est no'issimum, mace ia. ,uius &e e s"ecies !uattuo , !uod &iunt e %a"ide, ut in a$ o Tuscu%ano, !uod e %ate ibus cocti%ibus, ut in a$ o /a%%ico, !uod e %ate ibus c udis, ut in a$ o Sabino, !uod e# te a et %a"i%%is com"ositis in &o mis, ut in ,is"ania et a$ o Ta entino. .V. P aete ea sine sae"tis &ines " aedi satione a bo um tutio es &iunt, ne &ami%iae i#ent5u 6 cum 'icinis ac %imites e# %itibus iudicem !uae ant. Se unt a%ii ci cum "inos, ut habet u#o in Sabinis, a%ii cu" essos, ut e$o habui in Vesu'io, a%ii u%mos, ut mu%ti habent in - ustumino+ ubi id "ote, ut ibi, !uod est cam"us, nu%%a "otio se enda, !uod ma#ime & uctuosa, !uod et sustinet sae"e ac co$it a%i!uot co bu%as u'a um et & ondem iucundissimam minist at o'ibus ac bubus ac 'i $as " aebet sae"ibus et &oco ac &u no. Sc o&a, I$itu " imum haec, !uae di#i, !uattuo 'idenda a$ ico%ae, de &undi &o ma, de te ae natu a, de modo a$ i, de &inibus tuendis. .VI. Re%in!uitu a%te a "a s, !uae est e#t a &undum, cuius a""endices et 'ehemente "e tinent ad cu%tu am " o"te ad&initatem. Eius s"ecies totidem+ si 'icina e$io est in&esta) si !uo ne!ue & uctus nost os e#"o ta e e#"ediat ne!ue inde !uae o"us sunt ad"o ta e) te tium, si 'iae aut &%u'ii, !ua "o tetu , aut non sunt aut idonei non sunt) !ua tum, si!uid ita est in con&inibus &undis, ut nost is a$ is " osit aut noceat. E !uis !uattuo !uod est " imum, e&e t in&esta e$io sit necne. Mu%tos enim a$ os e$ e$ios co%e e non e#"edit " o"te %at ocinia 'icino um, ut in Sa dinia !uosdam, !ui sunt " o"e Oe%iem, et in ,is"ania " o"e Lusitaniam. (uae 'icinitatis in'ectos habent idoneos, !uae ibi nascuntu ubi 'endant, et i%%inc in'ectos o""o tunos !uae in &undo o"us sunt, " o"te ea & uctuosa. Mu%ti enim habent, in " aediis !uibus & umentum aut 'inum a%iud'e !uid desit, im"o tandum) cont a non "auci, !uibus a%i!uid sit e#"o tandum. Ita!ue sub u be co%e e ho tos %ate e#"edit, sic 'io%a ia ac osa ia, item mu%ta !uae u "s eci"it, cum eadem in %on$in!uo " aedio, ubi non sit !uo de&e i "ossit 'ena%e, non e#"ediat co%e e. Item si ea o""ida aut 'ici in 'icinia aut etiam di'itum co"iosi a$ i ac 'i%%ae, unde non ca e eme e "ossis !uae o"us sunt in &undum, !uibus !uae su"e sint 'eni e "ossint, ut !uibusdam "edamenta aut "e ticae aut ha undo, & uctuosio &it &undus, !uam si %on$e sint im"o tanda, non num!uam etiam, !uam si co%endo in tuo ea "a a e "ossis. Ita!ue in hoc $enus co%oni "otius anni'e sa ios habent 'icinos, !uibus im"e ent, medicos,

&u%%ones, &ab os, !uam in 'i%%a suos habeant, !uo um non num!uam unius a ti&icis mo s to%%it &undi & uctum. (uam "a tem %ati &undi di'ites domesticae co"iae manda e so%ent. Si enim a &undo %on$ius absunt o""ida aut 'ici, &ab os "a ant, !uos habeant in 'i%%a, sic cete os necessa ios a ti&ices, ne de &undo &ami%ia ab o"e e discedat ac " o&estis diebus ambu%et &e iata "otius, !uam o"e e &aciendo a$ um & uctuosio em eddat. Ita!ue ideo Sase nae %ibe " aeci"it, ne!uis de &undo e#eat " aete 'i%icum et " omum et unum, !uem 'i%icus %e$at) si!uis cont a e#ie it, ne im"une abeat) si abie it, ut in 'i%icum animad'e tatu . (uod "otius ita " aeci"iendum &uit, ne!uis iniussu 'i%ici e#ie it, ne!ue 'i%icus iniussu domini %on$ius, !uam ut eodem die edi et, ne!ue id c eb ius, !uam o"us esset &undo. Eundem &undum & uctuosio em &aciunt 'ectu ae, si 'iae sunt, !ua "%aust a a$i &aci%e "ossint, aut &%umina " o"in!ua, !ua na'i$a i "ossit, !uibus ut is!ue ebus e'ehi at!ue in'ehi ad mu%ta " aedia scimus. Re&e t etiam ad &undi & uctus, !uem ad modum 'icinus in con&inio consitum a$ um habeat. Si enim ad %imitem !ue !uetum habet, non "ossis ecte secundum eam si%'am se e e o%eam, !uod us!ue eo est cont a ium natu a, ut a bo es non so%um minus &e ant, sed etiam &u$iant, ut int o sum in &undum se ec%inent, ut 'itis adsita ad ho%us &ace e so%et. Ut !ue cus, sic iu$u%andes ma$nae et c eb ae &initimae &undi o am &aciunt ste i%em. .VII. 0e &undi !uattuo "a tibus, !uae cum so%o hae ent, et a%te is !uattuo , !uae e#t a &undum sunt et ad cu%tu am "e tinent, di#i. Nunc dicam, a$ i !uibus ebus co%antu . (uas es a%ii di'idunt in duas "a tes, in homines et adminicu%a hominum, sine !uibus ebus co%e e non "ossunt) a%ii in t es "a tes, inst umenti $enus 'oca%e et semi'oca%e et mutum, 'oca%e, in !uo sunt se 'i, semi'oca%e, in !uo sunt bo'es, mutum, in !uo sunt "%aust a. Omnes a$ i co%untu hominibus se 'is aut %ibe is aut ut is!ue+ %ibe is, aut cum i"si co%unt, ut "%e i!ue "au"e cu%i cum sua " o$enie, aut me cenna iis, cum conducticiis %ibe o um o"e is es maio es, ut 'indemias ac &aenisicia, administ ant, ii!ue !uos obae a ios nost i 'ocita unt et etiam nunc sunt in Asia at!ue Ae$*"to et in I%%* ico com"%u es. 0e !uibus uni'e sis hoc dico, $ a'ia %oca uti%ius esse me cenna iis co%e e !uam se 'is, et in sa%ub ibus !uo!ue %ocis o"e a ustica maio a, ut sunt in condendis & uctibus 'indemiae aut messis. 0e iis, cuius modi esse o"o teat, -assius sc ibit haec+ o"e a ios "a andos esse, !ui %abo em &e e "ossint, ne mino es anno um ..II et ad a$ i cu%tu am doci%es. Eam coniectu am &ie i "osse e# a%ia um e um im"e atis, et in eo eo um e no'iciis e!uisitione, ad " io em dominum !uid &actita int. Manci"ia esse o"o te e ne!ue &o midu%osa ne!ue animosa. (ui " aesint esse o"o te e, !ui %itte is at!ue a%i!ua sint humanitate imbuti, & u$i, aetate maio e !uam o"e a ios, !uos di#i. Faci%ius enim iis !uam !ui mino e natu sunt dicto audientes. P aete ea "otissimum eos " aeesse o"o te e, !ui "e iti sint e um ustica um. Non so%um enim debe e im"e a e, sed etiam &ace e, ut &acientem imitetu et ut animad'e tat eum cum causa sibi " aeesse, !uod scientia " aestet. Ne!ue i%%is concedendum ita im"e a e, ut 'e be ibus coe ceant "otius !uam 'e bis, si modo idem e&&ice e "ossis. Ne!ue eiusdem nationis "%u es "a andos esse+ e# eo enim "otissimum so%e e o&&ensiones domesticas &ie i. P ae&ectos a%ac io es &aciendum " aemiis danda!ue o"e a ut habeant "ecu%ium et coniunctas conse 'as, e !uibus habeant &i%ios. Eo enim &iunt &i mio es ac coniunctio es &undo. Ita!ue " o"te has co$nationes E"i oticae &ami%iae sunt in%ust io es ac ca io es. In%iciendam 'o%untatem " ae&ecto um hono e a%i!uo habendo, et de o"e a iis !ui " aestabunt a%ios, communicandum !uo!ue cum his, !uae &acienda sint o"e a, !uod, ita cum &it, minus se "utant des"ici at!ue a%i!uo nume o habe i a domino. Studiosio es ad

o"us &ie i %ibe a%ius t actando aut ciba iis aut 'estitu %a $io e aut emissione o"e is concessione'e, ut "ecu%ia e a%i!uid in &undo "asce e %iceat, huiusce modi e um a%iis, ut !uibus !uid $ a'ius sit im"e atum aut animad'e sum !ui, conso%ando eo um estituat 'o%untatem ac bene'o%entiam in dominum. .VIII. 0e &ami%ia -ato de i$it ad duas metas, ad ce tum modum a$ i et $enus sationis, sc ibens de o%i'etis et 'ineis ut duas &o mu%as+ unam, in !ua " aeci"it, !uo modo o%i'etum a$ i iu$e a --.L inst ue e o"o teat. 0icit enim in eo modo haec manci"ia .III habenda, 'i%icum, 'i%icam, o"e a ios V, bubu%cos III, asina ium I, subu%cum I, o"i%ionem I. A%te am &o mu%am sc ibit de 'inea um iu$e ibus -, ut dicat habe i o"o te e haec .V manci"ia, 'i%icum, 'i%icam, o"e a ios ., bubu%cum, asina ium, subu%cum. Sase na sc ibit satis esse ad iu$e a VIII hominem unum+ ea debe e eum con&ode e diebus .LV tametsi !uate nis o"e is sin$u%a iu$e a "ossit) sed e%in!ue e se o"e as .III 'a%etudini, tem"estati, ine tiae, indi%i$entiae. ,o um neute satis di%ucide modu%os e%i!uit nobis, !uod -ato si 'o%uit, debuit sic, ut " o "o tione ad maio em &undum et mino em adde emus et deme emus. P aete ea e#t a &ami%iam debuit dice e 'i%icum et 'i%icam. Ne!ue enim, si minus --.L iu$e a o%i'eti co%as, non "ossis minus uno 'i%ico habe e, nec, si bis tanto am"%io em &undum aut eo "%us co%as, ideo duo 'i%ici aut t es habendi. Fe e o"e a ii modo et bubu%ci " o "o tione addendi ad maio is modos &undo um, ii !uo!ue, si simi%is est a$e . Sin est ita dissimi%is, ut a a i non "ossit, !uod sit con& a$osus at!ue a duis c%i'is, minus mu%ti o"us sunt bo'es et bubu%ci. Mitto i%%ut, !uod modum ne!ue unum nec modicum " o"osuit --.L iu$e um 3modicus enim centu ia, et ea -- iu$e um4, e !uo !uom se#ta "a s sit ea .L, !uae de --.L demuntu , non 'ideo !uem ad modum e# eius " aece"to demam se#tam "a tem et de .III manci"iis, nihi%o ma$is, si 'i%icum et 'i%icam emo'e o, !uem ad modum e# .I se#tam "a tem demam. (uod autem ait in - iu$e ibus 'inea um o"us esse .V manci"ia, si!uis habebit centu iam, !uae dimidium 'ineti, dimidium o%i'eti, se!uetu ut duo 'i%icos et duas 'i%icas habeat, !uod est de idicu%um. (ua e a%ia atione modus manci"io um $ene atim est animad'e tendus et ma$is in hoc Sase na " obandus, !ui ait sin$u%a iu$e a !uate nis o"e is uno o"e a io ad con&iciendum satis esse. Sed si hoc in Sase nae &undo in /a%%ia satis &uit, non continuo idem in a$ o Li$usco montano. Ita!ue de &ami%iae ma$nitudine et e%i!uo inst umento commodissime scies !uantam "a es, si t ia animad'e te is di%i$ente + in 'icinitate " aedia cuius modi sint et !uanta, et !uot !uae!ue hominibus co%antu , et !uot additis o"e is aut dem"tis me%ius aut dete ius habeas cu%tum. Bi'ium nobis enim ad cu%tu am dedit natu a, e#"e ientiam et imitationem. Anti!uissimi a$ ico%ae tem"tando "%e a!ue constitue unt, %ibe i eo um ma$nam "a tem imitando. Nos ut um!ue &ace e debemus, et imita i a%ios et a%ite ut &aciamus e#"e ientia tem"ta e !uaedam, se!uentes non a%eam, sed ationem a%i!uam+ ut si a%tius e"astina'e imus aut minus !uam a%ii, !uod momentum ea es habeat, ut &ece unt ii in sa iendo ite um et te tio, et !ui insitiones &icu%nas e# 'e no tem"o e in aesti'um contu%e unt. .I.. 0e e%i!ua "a te inst umenti, !uod semi'oca%e a""e%%a'i, Sase na ad iu$e a -- a 'i boum iu$a duo satis esse sc ibit, -ato in o%i'etis --.L iu$e is bo'es t inos. Ita &it ut, si Sase na dicit 'e um, ad - iu$e a iu$um o"us sit, si -ato, ad octo$ena. Sed e$o neut um modum ho um omnem ad a$ um con'eni e "uto et ut um!ue ad a%i!uem. A%ia enim

te a &aci%io aut di&&ici%io est+ a%iam te am bo'es " oscinde e nisi ma$nis 'i ibus non "ossunt et sae"e & acta bu a e%in!uunt 'ome em in a 'o. (uo se!uendum nobis in sin$u%is &undis, dum sumus no'icii, t i"%ici e$u%a, su"e io is domini instituto et 'icino um et e#"e ientia !uadam. (uod addit asinos !ui ste cus 'ectent t es, asinum mo%a ium, in 'inea iu$e um - iu$um boum, asino um iu$um, asinum mo%enda ium+ in hoc $ene e semi'oca%ium adiciendum de "eco e ea so%a !uae a$ i co%endi causa e unt et !uae so%ent esse "ecu%ia ia "auca habenda, !uo &aci%ius manci"ia se tue i et assidua esse "ossint. In eo nume o non modo !ui " ata habent, ut "otius o'es !uam sues habeant cu ant, sed etiam !ui non so%um " ato um causa habent, " o"te ste cus. 0e canibus 'e o uti!ue, !uod 'i%%a sine iis "a um tuta. ... I$itu de omnibus !uad i"edibus " ima est " obatio, !ui idonei sint bo'es, !ui a andi causa emuntu . (uos udis ne!ue mino is t imos ne!ue maio is !uad imos "a andum+ ut 'i ibus ma$nis sint ac "a es, ne in o"e e &i mio inbeci%%io em con&iciat+ am"%is co nibus et ni$ is "otius !uam a%ite ut sint, %ata & onte, na ibus simis, %ato "ecto e, c assis co#endicibus. ,os 'ete anos e# cam"est ibus %ocis non emendum in du a ac montana, nec non cont a si incidit, ut sit 'itandum. No'e%%os cum !uis eme it iu'encos, si eo um co%%a in &u cas destitutas inc%use it ac dede it cibum, diebus "aucis e unt mansueti et ad domandum " oni. Tum ita subi$endum, ut minutatim adsue&aciant et ut ti onem cum 'ete ano adiun$ant 3imitando enim &aci%ius domatu 4, et " imum in ae!uo %oco et sine a at o, tum eo %e'i, " inci"io "e ha enam aut mo%%io em te am. (uos ad 'ectu as, item instituendum ut inania " imum ducant "%aust a et, si "ossis, "e 'icum aut o""idum+ c ebe c e"itus ac 'a ietas e um consuetudine ce%ebe ima ad uti%itatem adducit. Ne!ue "e tinacite , !uem &ece is de#t um, in eo manendum, !uod, si a%te nis &it siniste , &it %abo anti in a%te ut a "a te e!uies. Ubi te a %e'is, ut in -am"ania, ibi non bubus $ a'ibus, sed 'accis aut asinis !uod a ant, eo &aci%ius ad a at um %e'e adduci "ossunt, ad mo%as et ad ea, si!uae sunt, !uae in &undo con'ehuntu . In !ua e a%ii ase%%is, a%ii 'accis ac mu%is utuntu , e#inde ut "abu%i &acu%tas est) Nam &aci%ius ase%%us !uam 'acca a%itu , sed & uctuosio haec. In eo a$ ico%ae hoc s"ectandum, !uo &asti$io sit &undus. In con& a$oso enim haec ac di&&ici%i 'a%entio a "a andum et "otius ea !uae "e se & uctum edde e "ossint, cum idem o"e is &aciant. ..I. -anes "otius cum di$nitate et ac es "aucos habendum !uam mu%tos, !uos consue&acias "otius noctu 'i$i%a e et inte diu c%ausos do mi e. 0e indomitis !uad i"edibus ac "eco e &aciendum+ si " ata sunt in &undo ne!ue "ecus habet, danda o"e a ut "abu%o 'endito a%ienum "ecus in suo &undo "ascat ac stabu%et. ..II. 0e e%i!uo inst umento muto, in !uo sunt co bu%ae, do%ia, sic a%ia, haec " aeci"ienda. (uae nasci in &undo ac &ie i a domesticis "ote unt, eo um ne!uid ematu , ut &e e sunt !uae e# 'iminibus et mate ia ustica &iunt, ut co bes, &iscinae, t ibu%a, 'a%%i, aste%%i) sic !uae &iunt de cannabi, %ino, iunco, "a%ma, sci "o, ut &unes, estes, te$etes. (uae e &undo sumi non "ote unt, ea si em"ta e unt "otius ad uti%itatem !uam ob s"eciem, sum"tu & uctum non e#tenuabunt) eo ma$is, si inde em"ta e unt "otissimum, ubi ea et bona et " o#ime et 'i%issimo emi "ote unt. -uius inst umenti 'a ia disc imina ac mu%titudo a$ i

ma$nitudine &initu , !uod "%u a o"us sunt, si &ines distant %ate. Ita!ue, Sto%o in!uit, " o"osita ma$nitudine &undi de eo $ene e -ato sc ibit, o%i'eti iu$e a --.L !ui co%e et, eum inst ue e ita o"o te e, ut &ace et 'asa o%ea ia iu$a !uin!ue, !uae memb atim enume at, ut e# ae e ahenea, u ceos, nassite nam, item a%ia+ sic e %i$no et &e o, ut "%ost a maio a t ia, a at a cum 'ome ibus se#, c ates ste co a ias !uattuo , item a%ia) sic de &e amentis !uae sint et !ua o"us mu%titudine, ut &e eas octo, sa cu%a totidem, dimidio minus "a%as, item a%ia. Item a%te am &o mu%am inst umenti &undi 'ina ii &ecit, in !ua sc ibit, si sit - iu$e um, habe e o"o te e 'asa to cu%a ia inst ucta t ina, do%ia cum o"e cu%is cu%%eo um octin$ento um, acina ia 'i$inti, & umenta ia 'i$inti, item eius modi a%ia. (uae minus mu%ta !uidem a%ii, sed tantum nume um cu%%eo um sc i"sisse "uto, ne co$e etu !uotannis 'ende e 'inum. Vete a enim !uam no'a et eadem a%io tem"o e !uam a%io "%u is. Item sic de &e amento um 'a ietate sc ibit "e mu%ta, et $ene e et mu%titudine !ua sint, ut &a%ces, "a%as, ast os, sic a%ia, !uo um non nu%%a $ene a s"ecies habent "%u es, ut &a%ces. Nam dicuntu ab eodem sc i"to e 'ineaticae o"us esse .L, si "icu%ae V, si%'aticae V, a bo a iae III, usta iae .. ,ic haec. At Sc o&a, Inst umentum et su"e%%ecti%em usticam omnem o"o tet habe e sc i"tam in u be et u e dominum, 'i%icum cont a ea u i omnia ce to suo !uo!ue %oco ad 'i%%am esse "osita) !uae non "ossunt esse sub c%a'i, !uam ma#ime &ace e ut sint in cons"ectu o"o tet, eo ma$is ea !uae in a io e sunt usu, ut !uibus in 'indemia utuntu et co bu%ae, et sic a%ia. (uae enim es cotidie 'identu , minus metuunt &u em. ..III. Susci"it A$ asius, Et !uoniam habemus i%%a duo " ima e# di'isione !uad i"e tita, de &undo et de inst umento, !uo co%i so%et, de te tia "a te e#"ecto. Sc o&a, (uoniam & uctum, in!uit, a bit o esse &undi eum !ui e# eo satus nascitu uti%is ad a%i!uam em, duo conside anda, !uae et !uo !uid!ue %oco ma#ime e#"ediat se e e. A%ia enim %oca ad"osita sunt ad &aenum, a%ia ad & umentum, a%ia ad 'inum, a%ia ad o%eum, sic ad "abu%um !uae "e tinent, in !uo est ocinum, &a a$o, 'icia, medica, c*tiscum, %u"inum. Ne!ue in "in$ui te a omnia se untu ecte ne!ue in mac a nihi%. Rectius enim in tenuio e te a ea !uae non mu%to indi$ent suco, ut c*tisum et %e$umina " aete cice ) hoc enim !uo!ue %e$umen, ut cete a !uae 'e%%untu e te a, non subsecantu , !uae, !uod ita %e$untu , %e$umina dicta. In "in$ui ectius !uae cibi sunt maio is, ut ho%us, t iticum, si%i$o, %inum. (uaedam etiam se enda non tam " o"te " aesentem & uctum !uam in annum " os"icientem, !uod ibi subsecta at!ue e%icta te am &aciunt me%io em. Ita!ue %u"inum, cum minus si%icu%am ce"it, et non num!uam &aba%ia, si ad si%i!uas non ita "e 'enit, ut &abam %e$e e e#"ediat, si a$e mac io est, " o ste co e ina a e so%ent. Nec minus ea disc iminanda in conse endo !uae sunt & uctuosa, " o"te 'o%u"tatem, ut !uae "oma ia ac &%o a%ia a""e%%antu , item i%%a !uae ad hominum 'ictum ac sensum de%ectationem!ue non "e tinent ne!ue ab a$ i uti%itate sunt diiuncta. Idoneus %ocus e%i$endus, ubi &acias sa%ictum et ha undinetum, sic a%ia !uae umidum %ocum !uae unt, cont a ubi se$etes & umenta ias, ubi &abam "otissimum se as, item a%ia !uae a ida %oca secuntu + sic ut umb osis %ocis a%ia se as, ut co udam, !uod ita "etit as"a a$us) a" ica, ut ibi se as 'io%am et ho tos &acias, !uod ea so%e nut icantu , sic a%ia. Et a%io %oco 'i $u%ta se enda, ut habeas 'imina, unde 'iendo !uid &acias, ut si "eas, 'a%%us, c ates) a%io %oco ut se as ac co%as si%'am caeduam, a%io ubi aucu"e e, sic ubi cannabim, %inum, iuncum, s"a tum, unde nectas bubus so%eas, %ineas, estis, &unes. (uaedam %oca eadem a%ia ad se endum idonea. Nam et in ecentibus "oma iis dissitis seminibus in o dinem!ue a buscu%is "ositis " imis annis, ante!uam adices %on$ius " ocede e "ossint,

a%ii conse unt ho tos, a%ii !uid a%iud, ne!ue cum con'a%ue unt a bo es, idem &aciunt, ne 'io%ent adices. ..IV. Sto%o, (uod ad haec "e tinet, -ato non ma%e, !uod sc ibit de sationibus, a$e c assus et %aetus si sit sine a bo ibus, eum a$ um & umenta ium &ie i o"o te e) idem a$e si nebu%osus sit, a"a, a"hanos, mi%ium, "anicum) in a$ o c asso et ca%ido o%eam conditaneam, adium maio em, Sa%%entinam, o citem, "oseam, Se $ianam, -o%miniam, a%bice em, !uam ea um in iis %ocis o"timam dicant esse, eam ma#ime se e e. A$ um o%i'eto conse endo, nisi !ui in 'entum &a'onium s"ectet et so%i ostentus sit, a%ium bonum nu%%um esse. (ui a$e & i$idio et mac io sit, ibi o%eam %icinianam se i o"o te e. Si in %oco c asso aut ca%ido "osue is, hostum ne!uam &ie i et &e endo a bo em "e i e et muscum ub um mo%estum esse. ,ostum 'ocant !uod e# uno &acto o%ei e&icitu . Factum dicunt !uod uno tem"o e con&iciunt, !uem a%ii -L. aiunt esse modio um, a%ii ita minus ma$num, ut ad -.. descendat, e#inde ut 'asa o%ea ia !uot et !uanta habeant, !uibus con&iciunt i%%ut. (uod -ato ait ci cum &undum u%mos et "o"u%os, unde & ons o'ibus et bubus sit et mate ies, se i o"o te e 3sed hoc ne!ue in omnibus &undis o"us est ne!ue, in !uibus est o"us, " o"te & ondem ma#ime4, sine det imento "onuntu a se"temt iona%i "a te, !uod non o&&iciunt so%i. I%%e adicit ab eodem sc i"to e, si %ocus umectus sit, ibi cacumina "o"u%o um se enda et ha undinetum. Id " ius bi"a%io 'e ti, ibi ocu%os ha undinis "edes te nos a%ium ab a%io se i, 9 9 9 a"tam esse ut i!ue eandem &e e cu%tu am. Sa%icem / aecam ci cum ha undinetum se i o"o te e, uti sit !ui 'itis a%%i$a i "ossit. ..V. Vinea !uo in a$ o se enda sit, sic obse 'andum. (ui %ocus o"timus 'ino sit et ostentus so%i, Aminneum minuscu%um et $eminum eu$eneum, he%'ium minuscu%um se i o"o te e. (ui %ocus c assio sit aut nebu%osus, ibi Aminneum maius aut Mu $entinum, A"icium, Lucanum se i. -ete as 'ites, et de iis misce%%as ma#ime, in omne $enus a$ i con'eni e. ..VI. In omni 'inea di%i$ente obse 'ant ut idica 'itis ad se"temt ionem 'e sus te$atu ) et si cu" essos 'i'as, " o idicis !uas inse unt, a%te nos o dines in"onunt ne!ue eos c esce e a%tius !uam idicas "atiuntu , ne!ue " o"te eos ut adse ant 'ites, !uod inte se haec inimica. A$ ius Fundanio, Ve eo , in!uit, ne ante aeditumus 'eniat huc, !uam hic ad !ua tum actum. Vindemiam enim e#"ecto. Bono animo es, in!uit Sc o&a, ac &iscinas e#"edi et u nam. ..VII. Et !uoniam tem"o a duo um $ene um sunt, unum anna%e, !uod so% ci cuitu suo &init, a%te um menst uum, !uod %una ci cumiens com" endit, " ius dicam de so%e. Eius cu sus anna%is " imum &e e ci cite te nis mensibus ad & uctus est di'isus in IIII "a tis, et idem

subti%ius ses!uimensibus in II., in IIII, !uod di'iditu in 'e et aestatem et autumnum et hiemem. Ve e sationes !uae &iunt, te am udem " oscinde e o"o tet, !uae sunt e# ea enata, " ius!uam e# iis !uid seminis cadat, ut sint e# adicata) et simu% $%aebis ab so%e "e ca%e&actis a"tio es &ace e ad acci"iendum imb em et ad o"us &aci%io es e%a#atas) ne!ue eam minus binis a andum, te me%ius. Aestate &ie i messes o"o te e, autumno siccis tem"estatibus 'indemias, ac si%'as e#co%i commodissime tunc, " aecidi a bo es o"o te e secundum te am+ adices autem " imo ibus imb ibus ut e&&odiantu , ne!uid e# iis nasci "ossit. ,ieme "uta i a bo es dumta#at his tem"o ibus, cum $e%u co tices e# imb ibus ca eant et $%acie. ..VIII. 0ies " imus est 'e is in a!ua io, aestatis in tau o, autumni in %eone, hiemis in sco "ione. -um unius cuius!ue ho um IIII si$no um dies te tius et 'icesimus IIII tem"o um sit " imus et e&&iciat ut 'e dies habeat .-I, aestas .-IV, autumnus .-I, hiems ..-I., !uae edacta ad dies ci'i%es nost os, !ui nunc sunt, " imi 'e ni tem"o is e# a. d. VII id. Feb ., aesti'i e# a. d. VII id. Mai., autumna%is e# a. d. III id. Se#ti%., hibe ni e# a. d. IV id. No'., su"ti%ius desc i"tis tem"o ibus obse 'anda !uaedam sunt, ea!ue in "a tes VIII di'iduntu + " imum a &a'onio ad ae!uinoctium 'e num dies .LV, hinc ad 'e $i%ia um e#o tum dies .LIV, ab hoc ad so%stitium dies .LII., inde ad canicu%ae si$num dies ..VII, dein ad ae!uinoctium autumna%e dies L.VII, e#in ad 'e $i%ia um occasum dies ...II, ab hoc ad b umam dies LVII, inde ad &a'onium dies .LV. ..I.. P imo inte 'a%%o inte &a'onium et ae!uinoctium 'e num haec &ie i o"o tet. Semina ia omne $enus ut se antu , "uta i a busta, ste co a i in " atis, ci cum 'ites ab%acua i, adices !uae in summa te a sunt " aecidi, " ata "u $a i, sa%icta se i, se$etes sa i i. Se$es dicitu !uod a atum satum est, a 'um !uod a atum necdum satum est, no'a%is, ubi satum &uit, ante!uam secunda a atione no'atu u sus. Te am cum " imum a ant, " oscinde e a""e%%ant, cum ite um, o&& in$e e dicunt, !uod " ima a atione $%aebae $ andes so%ent e#cita i) cum ite atu , o&& in$e e 'ocant. Te tio cum a ant iacto semine, bo'es %i a e dicuntu , id est cum tabe%%is additis ad 'ome em simu% et satum & umentum o"e iunt in "o cis et su%cant &ossas, !uo "%u'ia a!ua de%abatu . Non nu%%i "ostea, !ui se$etes non tam %atas habent, ut in A"u%ia et id $enus " aediis, "e sa to es occa e so%ent, si!uae in "o cis e%ictae $ andio es sunt $%aebae. (ua a at um 'ome e %acunam st iam &ecit, su%cus 'ocatu . (uod est inte duos su%cos e%ata te a dicitu "o ca, !uod ea se$es & umentum "o icit. Sic !uo!ue e#ta deis cum dabant, "o ice e dicebant. .... Secundo inte 'a%%o inte 'e num ae!uinoctium et 'e $i%ia um e#o tum haec &ie i. Se$etes unca i, id est he bam e se$etibus e#"u $a i, bo'es te am " oscinde e, sa%icem caedi, " ata de&endi. (uae su"e io e tem"o e &ie i o"o tue it et non sunt abso%uta, ante!uam $emmas a$ant ac &%o esce e inci"iant, &ie i, !uod, si !uae &o%ia amitte e so%ent ante & onde e ince"e unt, statim ad se endum idonea non sunt. O%eam se i inte "uta i!ue o"o tet. ...I.

Te tio inte 'a%%o inte 'e $i%ia um e#o tum et so%stitium haec &ie i debent. Vineas no'e%%as &ode e aut a a e et "ostea occa e, id est comminue e, ne sit $%aeba. (uod ita occidunt, occa e dictum. Vites "am"ina i, sed a sciente 3nam id !uam "uta e maius4, ne!ue in a busto, sed in 'inea &ie i. Pam"ina e est e sa mento co%es !ui nati sunt, de iis, !ui "%u imum 'a%ent, " imum ac secundum, non num!uam etiam te tium, e%in!ue e, e%i!uos dece "e e, ne e%ictis co%ibus sa mentum ne!ueat minist a e sucum. Ideo in 'itia io " imitus cum e#it 'itis, tota esica i so%et, ut &i mio e sa mento e te a e#eat at!ue in "a iendis co%ibus 'i es habeat maio es. Eiuncidum enim sa mentum " o"te in&i mitatem ste i%e ne!ue e# se "otest eice e 'item, !uam 'ocant mino em &%a$e%%um, maio em et iam unde u'ae nascuntu "a%mam. P io %itte a una mutata dec%inata a 'enti &%atu, simi%ite ac &%abe%%um &%a$e%%um. Poste io , !uod ea 'itis immittitu ad u'as "a iendas, dicta " imo 'idetu a "a iendo "a i%ema+ e#in mutatis %itte is, ut in mu%tis, dici coe"ta "a%ma. E# a%te a "a te "a it ca" eo%um. Is est co%icu%us 'iteus into tus, ut cincinnus. hi sunt enim 'itis !uibus teneat id !uo se "it ad %ocum ca"iendum, a !uo ca"iendo ca" eo%us dictus. Omne "abu%um, " imum ocinum &a a$inem 'iciam, no'issime &aenum, seca i. Ocinum dictum a $ aeco 'e bo, o7eos !uod 'a%et cito, simi%ite !uod ocimum in ho to. ,oc am"%ius dictum ocinum, !uod citat a%'om bubus et ideo iis datu , ut "u $entu . Id est e# &aba%i se$ete 'i ide sectum, ante!uam $enat si%i!uas. Fa a$o cont a e# se$ete ubi sata admi#ta ho deum et 'icia et %e$umina "abu%i causa 'i ide aut !uod &e o caesa &e a$o dicta, aut inde, !uod " imum in &a acia se$ete se i coe"ta. Eo e!ui et iumenta cete a 'e no tem"o e "u $antu ac sa$inantu . Vicia dicta a 'inciendo, !uod item ca" eo%os habet, ut 'itis, !uibus, cum susum 'e sus se "it, ad sca"um %u"ini a%ium'e !uem ut hae eat, id so%et 'inci e. Si " ata in i$ua habebis, simu%ac &aenum sustu%e is, in i$a e. In "oma, !uae insita e unt, siccitatibus a!uam addi cotidie 'es"e i. A !uo, !uod indi$ent "otu, "oma dicta esse "ossunt. ...II. (ua to inte 'a%%o inte so%stitium et canicu%am "%e i!ue messem &aciunt, !uod & umentum dicunt !uindecim diebus esse in 'a$inis, !uindecim &%o e e, !uindecim e#a esce e, cum sit matu um. A ationes abso%'i, !uae eo & uctuosio es &iunt, !uo ca%dio e te a a atu . Si " oscide is, o&& in$i o"o tet, id est ite a e, ut & an$antu $%aebae) " ima enim a atione $ andes $%aebae e# te a scinduntu . Se endum 'iciam, %entem, cice cu%am, e 'i%am cete a!ue, !uae a%ii %e$umina, a%ii, ut /a%%icani !uidam, %e$a ica a""e%%ant, ut a!ue dicta a %e$endo, !uod ea non secantu , sed 'e%%endo %e$untu . Vineas 'ete es ite um occa e, no'e%%as etiam te tio, si sunt etiam tum $%aebae. ...III. (uinto inte 'a%%o inte canicu%am et ae!uinoctium autumna%e o"o tet st amenta deseca i et ace 'os constitui, a ata o&& in$i, & ondem caedi, " ata in i$ua ite um seca i. ...IV. Se#to inte 'a%%o ab ae!uinoctio autumna%i inci"e e sc ibunt o"o te e se e e us!ue ad diem nona$ensimum unum. Post b umam, nisi !uae necessa ia causa coe$e it, non se e e, !uod tantum inte sit, ut ante b umam sata !uae se"timo die, "ost b umam sata !uad a$esimo die 'i# e#istant. Ne!ue ante ae!uinoctium inci"i o"o te e "utant, !uod, si minus idoneae tem"estates sint consecutae, "utesce e semina so%eant. Fabam o"time se i

in 'e $i%ia um occasu+ u'as autem %e$e e et 'indemiam &ace e inte ae!uinoctium autumna%e et 'e $i%ia um occasum) dein 'ites "uta e inci"e e et " o"a$a e et se e e "oma. ,aec a%i!uot e$ionibus, ubi matu ius & i$o a &iunt as"e io a, me%ius 'e no tem"o e. ...V. Se"timo inte 'a%%o inte 'e $i%ia um occasum et b umam haec &ie i o"o te e dicunt+ Se e e %i%ium et c ocum. (uae iam e$it adicem osa, ea conciditu adicitus in 'i $u%as "a%ma es et ob uitu , haec eadem "ostea t ans&e tu &acta 'i'i adi#. Vio%a ia in &undo &ace e non est uti%e, ideo !uod necesse est te a ad uenda "u%'inos &ie i, !uos in i$ationes et "%u'iae tem"estates ab%uunt et a$ um &aciunt mac io em. A &a'onio us!ue ad a ctu i e#o tum ecte se "i%%um e semina io t ans&e i, !uod dictum ab eo, !uod se "it. Fossas no'as &ode e, 'ete es te $e e, 'ineas a bustum!ue "uta e, dum in .V diebus ante et "ost b umam, ut "%e a!ue, ne &acias. Nec non tum a%i!uid ecte se itu , ut u%mi. ...VI. Octa'o inte 'a%%o inte b umam et &a'onium haec &ie i o"o tet. 0e se$etibus, si!ua est a!ua, deduci) sin siccitates sunt et te a tene itudinem habet, sa i e. Vineas a busta!ue "uta e. -um in a$ is o"us &ie i non "otest, !uae sub tecto "ossunt tunc con&icienda ante%ucano tem"o e hibe no. (uae di#i sc i"ta et " o"osita habe e in 'i%%a o"o tet, ma#ime ut 'i%icus no it. ...VII. 0ies %una es !uo!ue obse 'andi, !ui !uodam modo bi"e titi, !uod a no'a %una c escit ad "%enam et inde u sus ad no'am %unam dec escit, !uaad 'eniat ad inte menst uum, !uo die dicitu %una esse e#t ema et " ima) a !uo eum diem Athenis a""e%%ant enhn 7ai nean, t ia7ada a%ii. (uaedam &acienda in a$ is "otius c escente %una !uam senescente, !uaedam cont a !uae metas, ut & umenta et caeduas si%'as. E$o istaec, in!uit A$ asius, non so%um in o'ibus tondendis, sed in meo ca"i%%o a "at e acce"tum se 'o, ni c escente %una tondens ca%'os &iam. A$ ius, (uem ad modum, in!uit, %una !uad i"e tita1 Et !uid ea di'isio ad a$ os "o%%et1 T eme%ius, Num!uam u e audisti, in!uit, octa'o Ianam %unam et c escentem et cont a senescentem, et !uae c escente %una &ie i o"o te et, 5et6 tamen !uaedam me%ius &ie i "ost octa'o Ianam %unam !uam ante1 Et si!uae senescente &ie i con'eni et, me%ius, !uanto minus habe et i$nis id ast um1 0i#i de !uad i"e tita &o ma in cu%tu a a$ i. Sto%o, Est a%te a, in!uit, tem"o um di'isio coniuncta !uodam modo cum so%e et %una se#"e tita, !uod omnis &e e & uctus !uinto deni!ue $ adu "e 'enit ad "e &ectum ac 'idet in 'i%%a do%ium ac modium, unde se#to " odit ad usum. P imo " ae"a andum, secundo se endum, te tio nut icandum, !ua to %e$endum, !uinto condendum, se#to " omendum. Ad a%ia in " ae"a ando &aciendi sc obes aut e"astinandum aut su%candum, ut si a bustum aut "oma ium &ace e 'e%is) ad a%ia a andum aut &odiendum, ut si se$etes instituas) ad !uaedam bi"a%io 'e tenda te a "%us aut minus. A%iae enim adices an$ustius di&&undunt, ut cu" essi, a%iae %atius, ut "%atani, us!ue eo ut Theo"h astus sc ibat Athenis in L*ceo, cum etiam nunc "%atanus no'e%%a esset, adices t ium et t i$inta cubito um e$isse. (uaedam si bubus et a at o " oscide is, et ite andum,

ante!uam semen iacias. Item " ae"a atio si!uae &it in " atis, id est ut de&endantu a "astione, !uod &e e obse 'ant a "i o &%o ente) si in i$ua sunt, ut tem"esti'e in i$entu . ...VIII. (uae %oca in a$ o ste co anda, 'idendum, et !ui et !uo $ene e "otissimum &acias+ nam disc imina eius a%i!uot. Ste cus o"timum sc ibit esse -assius 'o%uc ium " aete "a%ust ium ac nantium. 0e hisce " aesta e co%umbinum, !uod sit ca%idissimum ac &e menta e "ossit te am. Id ut semen as"a $i o"o te e in a$ o, non ut de "eco e ace 'atim "oni. E$o a bit o " aesta e e# a'ia iis tu do um ac me u%a um, !uod non so%um ad a$ um uti%e, sed etiam ad cibum ita bubus ac subus, ut &iant "in$ues. Ita!ue !ui a'ia ia conducunt, si ca'et dominus ste cus ut in &undo maneat, mino is conducunt, !uam ii !uibus id accedit. -assius secundum co%umbinum sc ibit esse hominis, te tio ca" inum et o'i%%um et asininum, minime bonum e!uinum, sed in se$etes) in " ata enim 'e% o"timum, ut cete a um 'ete ina um, !uae ho deo "ascuntu , !uod mu%tam &acit he bam. Ste ci%inum secundum 'i%%am &ace e o"o tet, ut !uam "aucissimis o"e is e$e atu . In eo, si in medio obusta a%i!ua mate ia sit de"acta, ne$ant se "entem nasci. ...I.. Sationis autem $ adus, secundus, hanc habet cu am+ natu am ad !uod tem"us cuius!ue seminis a"ta sit ad se endum. Nam e&e t in a$ o ad !uam "a tem cae%i !uis!ue %ocus s"ectet, sic ad !uod tem"us !uae!ue es &aci%%ime c escat. Nonne 'idemus a%ia &%o e e 'e no tem"o e, a%ia aesti'o, ne!ue eadem autumna%i, !uae hibe no1 Ita!ue a%ia se untu at!ue inse untu et metuntu ante aut "ost !uam a%ia) et cum "%e a!ue 'e e !uam autumno inse antu , ci cite so%stitium inse i &icos nec non b uma%ibus diebus ce asos. (ua e cum semina sint &e e !uattuo $ene um, !uae natu a dedit, !uae t ans&e untu e te a in te am 'i'a adice, !uae e# a bo ibus dem"ta demittuntu in humum, !uae inse untu e# a bo ibus in a bo es, de sin$u%is ebus 'idendum, !uae !uo!ue tem"o e %oco!ue &acias. .L. P imum semen, !uod est " inci"ium $enendi, id du"%e#, unum !uod %atet nost um sensum, a%te um !uod a"e tum. Latet, si sunt semina in ae e, ut ait "h*sicos Ana#a$o as, et si a!ua, !uae in&%uit in a$ um, in&e e so%et, ut sc ibit Theo"h astus. I%%ud !uod a""a et ad a$ ico%as, id 'idendum di%i$ente . (uaedam enim ad $enendum " o"ensa us!ue adeo "a 'a, ut sint obscu a, ut cu" essi. Non enim $a%bu%i !ui nascuntu , id est tam!uam "i%ae "a 'ae co ticiae, id semen, sed in iis intus. P imi$enia semina dedit natu a, e%i!ua in'enit e#"e ientia co%oni. P ima !uae sine co%ono, " ius!uam sata, nata) secunda !uae e# iis co%%ecta ne!ue, " ius!uam sata, nata. P ima semina 'ide e o"o tet ne 'etustate sint e#sucta aut ne sint admi#ta aut ne " o"te simi%itudinem sint adu%te ina. Semen 'etus tantum 'a%et in !uibusdam ebus, ut natu am commutet. Nam e# semine b assicae 'ete e sato nasci aiunt a"a et cont a e# a"o um b assicam. Secunda semina 'ide e o"o tet ne, unde to%%as, nimium cito aut ta de to%%as. Tem"us enim idoneum, !uod sc ibit Theo"h astus, 'e e et autumno et canicu%ae e#o tu, ne!ue omnibus %ocis ac $ene ibus idem. In sicco et mac o %oco et a $i%%oso 'e num tem"us idoneum, !uo minus habet umo is+ in te a bona ac "in$ui autumno, !uod 'e e mu%tus umo , !uam sationem !uidam metiuntu &e e diebus .... Te tium $enus seminis, !uod e# a bo e "e su c%os de&e tu in te am, si in humum demittitu , in !uibusdam est

'idendum ut eo tem"o e sit de"%antatum, !uo o"o tet 3id &it tum, ante!uam $emma e aut &%o e e !uid inci"it4) et !uae de a bo e t ans&e as ut ea de"%antes "otius !uam de& in$as, !uod "%antae so%um stabi%ius, !uo %atius aut adices &aci%ius mittit. Ea ce%e ite , ante!uam sucus e#a escat, in te am demittunt. In o%ea$ineis seminibus 'idendum ut sit de tene o amo e# ut a!ue "a te ae!uabi%ite " aecisum, !uas a%ii c%a'o%as, a%ii ta%eas a""e%%ant ac &aciunt ci cite "eda%es. (ua tum $enus seminis, !uod t ansit e# a bo e in a%iam, 'idendum !ua e# a bo e in !uam t ans&e atu et !uo tem"o e et !uem ad modum ob%i$etu . Non enim "i um eci"it !ue cus, ne!ue enim si ma%us "i um. ,oc secuntu mu%ti, !ui ha us"ices audiunt mu%tum, a !uibus " oditum, in sin$u%is a bo ibus !uot $ene a insita sint, uno ictu tot &u%mina &ie i i%%ut !uod &u%men conce"it. Si in "i um si%'aticam inse ue is "i um !uam'is bonam, non &o e tam iucundam, !uam si in eam !uae si%'est is non sit. In !uamcum!ue a bo em inse as, si eiusdem $ene is est, dumta#at ut sit ut a!ue ma%us, ita inse e e o"o tet e&e entem ad & uctum, me%io e $ene e ut sit su cu%us, !uam est !uo 'eniat a bo . Est a%te a s"ecies e# a bo e in a bo em inse endi nu"e animad'e sa in a bo ibus " o"in!uis. E# a bo e, !ua 'u%t habe e su cu%um, in eam !uam inse e e 'u%t amu%um t aducit et in eius amo " aeciso ac di&&isso im"%icat, eum %ocum !ui contin$it, e# ut a!ue "a te !uod int o est &a%ce e#tenuatum, ita ut e# una "a ti !uod cae%um 'isu um est co ticem cum co tice e#ae!uatum habeat. Eius amu%i, !uem inse et, cacumen ut de ectum sit ad cae%um cu at. Poste o anno, cum com" endit, unde " o"a$atum est, ab a%te a a bo e " aecidit. .LI. (uo tem"o e !uae!ue t ans&e as, haec in " imis 'idenda, !uae " ius 'e no tem"o e inse ebantu , nunc etiam so%stitia%i, ut &icus, !uod densa mate ia non est et ideo se!uitu ca%do em. A !uo &it ut in %ocis & i$idis &iceta &ie i non "ossint. A!ua ecenti insito inimica+ tene%%um enim cito &acit "ut e. Ita!ue canicu%ae si$no commodissime e#istimatu ea inse i. (uae autem natu a minus sunt mo%%ia, 'as a%i!uod su" a a%%i$ant, unde sti%%et %ente a!ua, ne " ius e#a escat su cu%us, !uam co%escat. -uius su cu%i co ticem inte$ um se 'andum et eum sic e#acuendum, ut non denudes medu%%am. Ne e#t insecus imb es noceant aut nimius ca%o , a $i%%a ob%inendum ac %ib o ob%i$andum. Ita!ue 'item t iduo ante!uam inse ant desecant, ut !ui in ea nimius est umo de&%uat, ante!uam inse atu ) aut in !uam inse unt, in ea "au%o in& a, !uam insitum est, incidunt, !ua umo ad'enticius e&&%ue e "ossit. -ont a in &ico et ma%o "unica, et si!uae etiam ho um natu a a idio a, continuo. In a%iis t ans%ationibus 'idendum ut !uod t ans&e at cacumen habeat $emmam, ut in &icis. 0e his " imis !uattuo $ene ibus seminum !uaedam !uod ta dio a, su cu%is "otius utendum, ut in &icetis &aciunt. Fici enim semen natu a%e intus in ea &ico, !uam edimus, !uae sunt minuta $ ana) e !uibus "a 'is !uod enasci co%icu%i 'i# !ueunt : omnia enim minuta et a ida ad c escendum ta da, ea !uae %a#io a, et &ecundio a, ut &emina !uam mas et " o "o tione in 'i $u%tis item) ita!ue &icus, ma%us "unica et 'itis " o"te &emineam mo%%itiam ad c escendum " ona, cont a "a%ma et cu" essus et o%ea in c escendo ta da+ in hoc enim umidio a !uam a idio a : !ua e e# te a "otius in semina iis su cu%os de &iceto !uam $ ana de &ico e#"edit ob ue e, " aete si a%ite ne!ueas, ut si!uando !uis t ans ma e semina mitte e aut inde "ete e 'u%t. Tum enim esticu%am "e &icos, !uas edimus, matu as "e se unt et eas, cum ina ue unt, com"%icant ac !uo 'o%unt mittunt, ubi ob utae in semina io "a iant. Sic $ene a &ico um, -hiae ac -ha%cidicae et L*diae et A& icanae, item cete a t ansma ina in Ita%iam "e %ata. Simi%i de causa, o%eae semen cum

sit nucu%eus, !uod e# eo ta dius enascebatu co%is !uam e# a%iis, ideo "otius in semina iis ta%eas, !uas di#i, se imus. .LII. In " imis obse 'es ne in te am nimium a idam aut 'a iam, sed tem"e atam, semen demittas. In iu$e um unum, si est natu a tem"e ata te a, sc ibunt o"us esse medicae ses!uimodium. Id se itu ita, ut semen iaciatu , !uem ad modum cum "abu%um et & umentum se itu . .LIII. -*tisum se itu in te a bene subacta tam!uam semen b assicae. Inde di&&e tu et in ses!ui"edem "onitu , aut etiam de c*tiso du io e 'i $u%ae de"%antantu , et ita "an$itu in se endo. .LIV. Se untu &abae modii IIII in iu$e o, t itici V, ho dei VI, &a is ., sed non nu%%is %ocis "au%o am"%ius aut minus. Si enim %ocus c assus, "%us) si mace , minus. (ua e obse 'abis, !uantum in ea e$ione consuetudo e it se endi, ut tantum &acias, !uod tantum 'a%et e$io ac $enus te ae, ut e# eodem semine a%iubi cum decimo edeat, a%iubi cum !uinto decimo, ut in Et u ia %ocis a%i!uot. In Ita%ia in Suba itano dicunt etiam cum centesimo edi e so%itum, in S* ia ad /ada a et in A& ica ad B*;acium item e# modio nasci centum. I%%ut !uo!ue mu%tum inte est, in udi te a, an in ea se as, !uae !uotannis obsita sit, !uae 'ocatu estibi%is, an in 'e 'acto !uae inte dum e!uie it. -ui A$ ius, In O%*nthia !uotannis estibi%ia esse dicunt, sed ita ut te tio !uo!ue anno ube io es &e ant & uctos. Licinius, A$ um a%te nis annis e%in!ui o"o tet "au%o %e'io ibus sationibus, id est !uae minus su$unt te am. 0icetu , in!uit A$ ius, de te tio $ adu, de nut icationibus at!ue a%imoniis eo um. I%%e, (uae nata sunt, in!uit, in &undo a%escunt, adu%ta conci"iunt, " ae$natia, cum sunt matu a, "a iunt "oma aut s"icam, sic a%ia.A !uo " o&ectum, edit semen. Ita!ue si &%o em ace bum'e "i um a%iud'e !uid dece "se is, in eodem %oco eodem anno nihi% enascitu , !uod " ae$nationis idem bis habe e non "otest. Ut enim mu%ie es habent ad "a tum dies ce tos, sic a bo es ac & u$es. .LV. P imum "%e um!ue e te a e#it ho deum diebus VII, nec mu%to "ost t iticum) %e$umina &e e !uad iduo aut !uin!ue diebus, " aete !uam &aba+ ea enim se ius a%i!uanto " odit. Item mi%ium et sesima et cete a simi%ite ae!uis &e e diebus, " aete !uam si!uid e$io aut tem"estas 'iti attu%it, !uo minus ita &iat. (uae in semina io nata, si %oca e unt & i$idio a, !uae mo%%i natu a sunt, "e b uma%ia tem"o a te$e e o"o tet & onde aut st amentis. Si e unt imb es secuti, 'idendum necubi a!ua consistat) 'enenum enim $e%um adicibus tene%%is. Sub te a et su" a 'i $u%ta non eodem tem"o e ae!ue c escunt) nam adices autumno aut hieme ma$is sub te a !uam su" a a%escunt, !uod tectae te ae te"o e " o"a$antu , su" a te am ae e & i$idio e co$untu . Ita!ue ita esse docent si%'est ia, ad !uae sato non accessit. Nam " ius adices, !uam e# iis !uod so%et nasci, c escunt. Ne!ue adices %on$ius " ocedunt, nisi !uo te"o 'enit so%is. 0u"%e# causa

adicium, !uod et mate iem a%iam !uam a%iam %on$ius " oicit natu a, et !uod a%ia te a a%ia &aci%ius 'iam dat. .LVI. P o"te cuius modi es admi anda disc imina sunt natu ae a%i!uot, e# !uibusdam &o%iis " o"te eo um 'e su am, !uod sit anni tem"us, ut dici "ossit, ut o%ea et "o"u%us a%ba et sa%i#. ,o um enim &o%ia cum con'e te unt se, so%stitium dicitu &uisse. Nec minus admi andum !uod &it in &%o ibus, !uos 'ocant he%iot o"ia ab eo, !uod ad so%is o tum mane s"ectant et eius ite ita secuntu ad occasum, ut ad eum sem"e s"ectent. .LVII. In semina io !uae su cu%is consita et eo um mo%%io a e unt natu a cacumina, ut o%ea ac &icus, ea summa inte$enda binis tabe%%is de#t a et sinist a de%i$atis he bae!ue e%i$endae. Eae dum tene ae sunt, 'e%%endae. Post enim a idae &actae i#antu ac ce%e ius um"untu , !uam secuntu . -ont a he ba in " atis ad s"em &aenisiciae nata non modo non e'e%%enda in nut icatu, sed etiam non ca%canda. (uo et "ecus ab " ato ab%e$andum et omne iumentum, etiam hominem. So%um enim hominis e#itium he bae et semitae &undamentum. .LVIII. In se$etibus autem & umentum !uo cu%mus e#tu%it, s"icam. Ea !uae muti%ata non est, in ho deo et t itico, t ia habet continentia, $ anum, $%umam, a istam et etiam, " imitus s"ica cum o itu , 'a$inam. / anum dictum !uod est intimum so%dum) $%uma !ui est &o%%icu%us eius) a ista !uae ut acus tenuis %on$a eminet e $%uma, " oinde ut $ ani a"e# sit $%uma et a ista. A ista et $ anum omnibus &e e notum, $%uma "aucis. Ita!ue id a"ud Ennium so%um sc i"tum scio esse in Euheme i %ib is 'e sis. Videtu 'ocabu%um et*mum habe e a $%ubendo, !uod eo &o%%icu%o de$%ubitu $ anum. Ita!ue eodem 'ocabu%o a""e%%ant &ici eius, !uam edimus, &o%%icu%um. A ista dicta, !uod a escit " ima. / anum a $e endo) id enim ut $e at s"ica, se itu & umentum, non ut $%umam aut a istam $e at, ut 'itis se itu , non ut "am"inum &e at, sed ut u'am. S"ica autem, !uam ustici, ut acce"e unt anti!uitus, 'ocant s"ecam, a s"e 'idetu nominata) eam enim !uod s"e ant &o e, se unt. S"ica muti%a dicitu , !uae non habet a istam) ea enim !uasi co nua sunt s"ica um. (uae " imitus cum o iuntu ne!ue "%ane a""a ent, !ua sub %atent he ba, ea 'ocatu 'a$ina, ut in !ua %atet conditum $%adium. I%%ut autem summa in s"ica iam matu a, !uod est minus !uam $ anum, 'ocatu & it) !uod in in&ima s"ica ad cu%mum st amenti summum item minus !uam $ anum est, a""e%%atu u u. .LI.. -um conticuisset nec inte o$a etu , de nut icatu c edens nihi% deside a i, 0icam, in!uit, de & uctibus matu is ca"iendis. P imum de " atis summissis he ba, cum c esce e desiit et aestu a escit, subseca i &a%cibus debet et, !uaad "e a escat, &u ci%%is 'e sa i) cum "e a uit, de his mani"u%os &ie i ac 'ehi ad 'i%%am) tum de " atis sti"u%am aste%%is e adi at!ue adde e &aenisiciae cumu%um. (uo &acto sici%ienda " ata, id est &a%cibus consectanda !uae &aenisices " aete ie unt ac !uasi he ba tube osum e%i!ue unt cam"um. A !ua sectione a bit o dictum sici%i e " atum.

L. Messis " o" io nomine dicitu in iis !uae metimu , ma#ime in & umento, et ab eo esse 'ocabu%o dec%inata. F umenti t ia $ene a sunt messionis, unum, ut in Umb ia, ubi &a%ce secundum te am succidunt st amentum et mani"u%um, ut !uem!ue subsicue unt, "onunt in te a. Ubi eos &ece unt mu%tos, ite um eos "e censent ac de sin$u%is secant inte s"icas et st amentum. S"icas coiciunt in co bem at!ue in a eam mittunt, st amenta e%incunt in se$ete, unde to%%antu in ace 'um. A%te o modo metunt, ut in Piceno, ubi %i$neum habent incu 'um baci%%um, in !uo sit e#t emo se u%a &e ea. ,aec cum com" endit &ascem s"ica um, desecat et st amenta stantia in se$eti e%in!uit, ut "ostea subsecentu . Te tio modo metitu , ut sub u be Roma et %ocis "%e is!ue, ut st amentum medium subsicent, !uod manu sinist a summum " endunt) a !uo medio messem dictam "uto. In& a manum st amentum cum te a hae et, "ostea subsecatu ) cont a !uod cum s"ica st amentum hae et, co bibus in a eam de&e tu . Ibi discedit in a"e to %oco "a%am+ a !uo "otest nominata esse "a%ea. A%ii st amentum ab stando, ut st5 6amen, dictum "utant) a%ii ab st atu, !uod id subste natu "eco i. -um est matu a se$es, metendum, cum in ea 5in6 iu$e um &e e una o"e a " o"emodum in &aci%i a$ o satis esse dicatu . Messas s"icas co bibus in a eam de&e e debent. LI. A eam esse o"o tet in a$ o sub%imio i %oco, !uam "e &%a e "ossit 'entus) hanc esse modicam " o ma$nitudine se$etis, "otissimum utundam et mediam "au%o e#tumidam, ut, si "%ue it, non consistat a!ua et !uam b e'issimo itine e e#t a a eam de&%ue e "ossit) omne "o o b e'issimum in utundo e medio ad e#t emum. So%ida te a "a'ita, ma#ime si est a $i%%a, ne, aestu "eminosa si sit, in imis eius $ ana ob%itescant et eci"iant a!uam et ostia a"e iant mu ibus ac &o micis. Ita!ue amu ca so%ent "e &unde e, ea enim he ba um et &o mica um et ta%"a um 'enenum. (uidam a eam ut habeant so%dam, muniunt %a"ide aut etiam &aciunt "a'imentum. Non nu%%i etiam te$unt a eas, ut in Ba$iennis, !uod ibi sae"e id tem"o is anni o iuntu nimbi. Ubi ea etecta et %oca ca%da, " o"e a eam &aciundum umb acu%a, !uo succedant homines in aestu tem"o e me idiano. LII. (uae se$es $ andissima at!ue o"tima &ue it, seo sum in a eam sece ni o"o tet s"icas, ut semen o"timum habeat) e s"icis in a ea e#cuti $ ana. (uod &it a"ud a%ios iumentis iunctis ac t ibu%o. Id &it e tabu%a %a"idibus aut &e o as"e ata, !uae cum im"osito au i$a aut "onde e $ andi t ahitu iumentis iunctis, discutit e s"ica $ ana) aut e# a#ibus dentatis cum o bicu%is, !uod 'ocant "%oste%%um "oenicum) in eo !uis sedeat at!ue a$itet !uae t ahant iumenta, ut in ,is"ania cite io e et a%iis %ocis &aciunt. A"ud a%ios e#te itu $ e$e iumento um inacto et ibi a$itato "e ticis, !uod un$u%is e s"ica e#te untu $ ana. Iis t itis o"o tet e te a subiecta i 'a%%is aut 'enti%ab is, cum 'entus s"i at %enis. Ita &it ut !uod %e'issimum est in eo at!ue a""e%%atu acus ac "a%ea e'annatu &o as e#t a a eam ac & umentum, !uod est "onde osum, "u um 'eniat ad co bem. LIII.

Messi &acta s"ici%e$ium 'eni e o"o tet aut domi %e$e e sti"u%am aut, si sunt s"icae a ae et o"e ae ca ae, com"asci. Summa enim s"ectanda, ne in ea e sum"tus & uctum su"e et. LIV. In 'inetis u'a cum e it matu a, 'indemiam ita &ie i o"o tet, ut 'ideas, a !uo $ene e u'a um et a !uo %oco 'ineti inci"ias %e$e e. Nam et " aeco# et misce%%a, !uam 'ocant ni$ am, mu%to ante co!uitu , !uo " io %e$enda, et !uae "a s a busti ac 'ineae ma$is a" ica, " ius debet descende e de 'ite. In 'indemia di%i$entis u'a non so%um %e$itu sed etiam e%i$itu ) %e$itu ad bibendum, e%i$itu ad edendum. Ita!ue %ecta de&e tu in &o um 'ina ium, unde in do%ium inane 'eniat) e%ecta in sec etam co bu%am, unde in o%%u%as addatu et in do%ia "%ena 'inacio um cont udatu , a%ia !uae in "iscinam in am"ho am "icatam descendat, a%ia !uae in a eam in ca na ium escendat. (uae ca%catae u'ae e unt, ea um sco"i cum &o%%icu%is subiciendi sub " e%um, ut, si!uid e%i!ui habeant musti, e#" imatu in eundem %acum. -um desiit sub " e%o &%ue e, !uidam ci cumcidunt e#t ema et u sus " emunt et, u sus cum e#" essum, ci cumcisicium a""e%%ant ac seo sum !uod e#" essum est se 'ant, !uod esi"it &e um. E#" essi acino um &o%%icu%i in do%ia coiciuntu , eo!ue a!ua additu ) ea 'ocatu %o a, !uod %ota acina, ac " o 'ino o"e a iis datu hieme. LV. 0e o%i'eto o%eam, !uam manu tan$e e "ossis e te a ac sca%is, %e$e e o"o tet "otius !uam !uate e, !uod ea !uae 'a"u%a'it macescit nec dat tantum o%ei. (uae manu st icta, me%io ea !uae di$itis nudis, !uam i%%a !uae cum di$itabu%is, du ities enim eo um !uod non so%um st in$it bacam, sed etiam amos $%ubit ac e%in!uit ad $e%icidium etectos. (uae manu tan$i non "ote unt, ita !uati debent, ut ha undine "otius !uam "e tica &e iantu ) $ a'io enim "%a$a medicum !uae it. (ui !uatiet, ne ad'e sam caedat) sae"e enim ita "e cussa o%ea secum de&e t de amu%o "%antam, !uo &acto & uctum amittunt "oste i anni. Nec haec non minima causa, !uod o%i'eta dicant a%te nis annis non &e e & uctus aut non ae!ue ma$nos. O%ea ut u'a "e idem bi'ium edit in 'i%%am, a%ia ad cibum, a%ia ut e%i!uescat ac non so%um co "us intus un$uat sed etiam e#t insecus. Ita!ue dominum et ba%neas et $*mnasium se!uitu . ,aec, de !ua &it o%eum, con$e i so%et ace 'atim in dies sin$u%os in tabu%ata, ut ibi medioc ite & acescat ac " imus !uis!ue ace 'os demittatu "e se ias ac 'asa o%ea ia ad t a"etas, !uae es mo%ae o%ea iae e# du o et as"e o %a"ide. O%ea %ecta si nimium diu &uit in ace 'is, ca%do e & acescit et o%eum &oetidum &it. Ita!ue si ne!ueas matu e con&ice e, in ace 'is iactando 'enti%a e o"o tet. E# o%ea & uctus du"%e#+ o%eum, !uod omnibus notum, et amu ca, cuius uti%itatem !uod i$no ant "%e i!ue, %icet 'ide e e to cu%is o%ea iis &%ue e in a$ os ac non so%um deni$ a e te am, sed mu%titudine &ace e ste i%em) cum is umo modicus cum ad mu%tas es tum ad a$ i cu%tu am "e tineat 'ehemente , !uod ci cum a bo um adices in&undi so%et, ma#ime ad o%eam, et ubicum!ue in a$ o he ba nocet. LVI. A$ ius, Iamdudum, in!uit, in 'i%%a sedens e#"ecto cum c%a'i te, Sto%o, dum & uctus in 'i%%am e&e as. I%%e, Em !uin adsum, 'enio, in!uit, ad %imen, &o es a"e i. P imum &aenisiciae conduntu me%ius sub tecto !uam in ace 'is, !uod ita &it iucundius "abu%um. E# eo inte%%e$itu , !uod "ecus ut o!ue "osito %ibentius est.

LVII. T iticum condi o"o tet in $ ana ia sub%imia, !uae "e &%entu 'ento ab e#o tu ac se"temt ionum e$ione, ad !uae nu%%a au a umida e# " o"in!uis %ocis ads"i et. Pa ietes et so%um o"e e tecto io ma mo ato %o icandi) si minus, e# a $i%%a mi#ta ace e e & umento et amu ca, !uod mu em et 'e mem non "atitu esse et $ ana &acit so%idio a ac &i mio a. (uidam i"sum t iticum cons"a $unt, cum addant in ci cite mi%%e modium !uad anta% amu cae. Item a%ius a%iut ad& iat aut as"a $it, ut -ha%cidicam aut -a icam c etam aut absenthium, item huius $ene is a%ia. (uidam $ ana ia habent sub te is s"e%uncas, !uas 'ocant si us, ut in -a""adocia ac Th acia) a%ii, ut in a$ o -a tha$iniensi et Oscensi in ,is"ania cite io e, "uteos. ,o um so%um "a%eis subste nunt et cu ant ne umo aut ae tan$e e "ossit, nisi cum " omitu ad usum) !uo enim s"i itus non "e 'enit, ibi non o itu cu cu%io. Sic conditum t iticum manet 'e% annos L, mi%ium 'e o "%us annos -. Su" a te am $ ana ia in a$ o !uidam sub%imia &aciunt, ut in ,is"ania cite io e et in A"u%ia !uidam, !uae non so%um a %ate ibus "e &enest as, sed etiam subtus a so%o 'entus e& i$e a e "ossit. Faba et %e$umina in o%ea iis 'asis ob%ita cine e "e diu inco%umia se 'antu . LVIII. -ato ait u'am Aminneam minuscu%am et maio em et A"iciam in o%%is commodissime condi) eadem in sa"a et musto ecte) !uas sus"endas o""o tunissimas esse du acinas et Aminneas. LI.. 0e "omis conditi'a, ma%a st uthea, cotonea, Scantiana, Scaudiana, o bicu%ata et !uae antea mustea 'ocabant, nunc me%ime%a a""e%%ant, haec omnia in %oco a ido et & i$ido su" a "a%eas "osita se 'a i ecte "utant. Et ideo o"o othecas !ui &aciunt, ad a!ui%onem ut &enest as habeant at!ue ut eae "e &%entu cu ant, ne!ue tamen sine &o icu%is, ne, cum umo em amise int, "e tinaci 'ento 'ieta &iant) ideo!ue in iis cama as ma mo ato et "a ietes "a'imenta!ue &aciunt, !uo & i$idius sit. In !uo etiam !uidam t ic%inium ste ne e so%ent cenandi causa. Etenim in !uibus %u#u ia concesse it ut in "inacothece &aciant, !uod s"ectacu%um datu ab a te, cu non !uod natu a datum utantu in 'enustate dis"osita "omo um1 P aese tim cum id non sit &aciendum, !uod !uidam &ece unt, ut Romae coem"ta "oma us intu%e int in o"o othecen inst uendam con'i'i causa. In o"o otheca ma%a mane e "utant satis commode a%ii in tabu%is in o"e e ma mo ato, a%ii subst ata "a%ea 'e% etiam &%occis) ma%a "unica demissis suis su cu%is in do%io ha enae, ma%a cotonea st uthea in "ensi%ibus iunctis) cont a in sa"a condita mane e "i a Aniciana sementi'a) so ba !uidam dissecta et in so%e mace ata, ut "i a) et so ba "e se, ubicum!ue sint "osita in a ido, &aci%e du a e+ se 'a e a"a consecta in sina"e, nuces iu$u%andis in ha ena. Punica ma%a et in ha ena iam dece "ta ac matu a et etiam immatu a, cum hae eant in sua 'i $a et demise is in o%%am sine &undo, ea!ue si coiece is in te am et ob%e is ci cum amum, ne e#t insecus s"i itus ad&%et, ea non modo inte$ a e#imi, sed etiam maio a, !uam in a bo e um!uam "e"ende int. L..

0e o%i'itate o%eas esui o"time condi sc ibit -ato o cites et "useas 'e% 'i ides in mu ia 'e% in %entisco contusas. O cites ni$ as a idas, sa%e si sint con& iatae dies !uin!ue et tum sa%e e#cusso biduum si in so%e "ositae &ue int, mane e idoneas so%e e+ easdem sine sa%e in de& utum condi ecte. L.I. Amu cam "e iti a$ ico%ae tam in do%eis condunt !uam o%eum aut 'inum. Eius conditio+ cum e#" essa e&&%u#it, !uod statim de ea deco!uuntu duae "a tes et e& i$e atum conditu in 'asa. Sunt item a%iae conditiones, ut ea in !ua adicitu mustum. L.II. (uod nemo & uctus condit, nisi ut " omat, de eo !uo!ue 'e% se#to $ adu animad'e tenda "auca. P omunt condita aut " o"te ea !uod sunt tuenda, aut !uod utenda, aut !uod 'endunda. Ea !uod dissimi%ia sunt inte se, a%iut a%io tem"o e tuendum et utendum. L.III. Tuendi causa " omendum id & umentum, !uod cu cu%iones e#esse inci"iunt. Id enim cum " om"tum est, in so%e "one e o"o tet a!uae catinos, !uod eo con'eniunt, ut i"si se necent, cu cu%iones. Sub te a !ui habent & umentum in iis !uos 'ocant si us, !uod cum "e icu%o int oitu ecenti a"e tione, ita ut !uibusdam sit inte c%usa anima, a%i!uanto "ost " ome e, !uam a"e ue is, o"o tet. Fa , !uod in s"icis condide is "e messem et ad usus cibatus e#"edi e 'e%is, " omendum hieme, ut in "ist ino "isetu ac to eatu . L.IV. Amu ca cum e# o%ea e#" essa, !ui est umo a!uati%is, ac et imentum conditum in 'as &icti%e. Id !uidam sic so%ent tue i) diebus .V in eo !uod est %e'issimum ac summum de&%atum ut t aiciant in a%ia 'asa, et hoc isdem inte 'a%%is duodeciens se# mensibus " o#imis item &aciant) cum id no'issime, "otissimum t aiciant, cum senescit %una. Tum decocunt in ahenis %eni i$ni, ad duas "a tes !uaad ede$e unt. Tum deni!ue ad usum ecte " omitu . L.V. (uod mustum conditu in do%ium, ut habeamus 'inum, non " omendum dum &e 'et, ne!ue etiam cum " ocessit ita, ut sit 'inum &actum. Si 'etus bibe e 'e%is, !uod non &it, ante!uam accesse it annus) annicu%um " odit. Si est 'e o e# eo $ene e u'ae, !uod matu e coacescat, ante 'indemiam consumi aut 'eni e o"o tet. /ene a sunt 'ini, in !uo Fa%e na, !uae !uanto "%u is annos condita habue unt, tanto, cum " om"ta, sunt & uctuosio a. L.VI. O%eas a%bas !uas condide is, no'as si ce%e ite " omas, " o"te ama itudinem es"uit "a%atum) item ni$ as, nisi " ius eas sa%e mace a is, ut %ibente in os eci"iantu .

L.VII. Nucem iu$%andem et "a%mu%am et &icum Sabinam !uanto citius " omas, iucundio e uta e, !uod 'etustate &icus &it "a%%idio , "a%mu%a ca iosio , nu# a idio . L.VIII. Pensi%ia, ut u'ae, ma%a et so ba, i"sa ostendunt, !uando ad usum o"o teat " omi, !uod co%o e mutato et cont actu acino um, si non dem"se is ad edendum, ad abiciendum descensu um se minitantu . So bum matu um mite conditum citius " omi o"o tet) ace bum enim sus"ensum %entius est, !uod " ius domi matu itatem adse!ui 'u%t, !uam ne!uit in a bo e, !uam mitescat. L.I.. Messum &a " omendum hieme in "ist ino ad to endum, !uod ad cibatum e#"editum esse 'e%is) !uod ad sationem, tum " omendum, cum se$etes matu ae sunt ad acci"iendum. Item !uae "e tinent ad sationem, suo !uo!ue tem"o e " omenda. (uae 'endenda, 'idendum !uae !uo!ue tem"o e o"o teat " omi) a%ia enim, !uae mane e non "ossunt, ante!uam se commutent, ut ce%e ite " omas ac 'endas) a%ia, !uae se 'a i "ossunt, ut tum 'endas, cum ca itas est. Sae"e enim diutius se 'ata non modo usu am adiciunt, sed etiam & uctum du"%icant, si tem"o e " omas. -um haec dice et, 'enit %ibe tus aeditumi ad nos &%ens et o$at ut i$noscamus, !uod simus etenti, et ut ei in &unus "ost idie " odeamus. Omnes consu $imus ac simu% e#c%amamus, 2(uid1 in &unus1 !uod &unus1 !uid est &actum12 I%%e &%ens na at ab nescio !uo "e cussum cu%te%%o concidisse, !uem !ui esset animad'e te e in tu ba non "otuisse, sed tantum modo e#audisse 'ocem, "e "e am &ecisse. I"se cum "at onum domum sustu%isset et "ue os dimisisset, ut medicum e!ui e ent ac matu e adduce ent, !uod "otius i%%ut administ asset, !uam ad nos 'enisset, aecum esse sibi i$nosci. Nec si eum se 'a e non "otuisset, !uin non mu%to "ost animam e&&%a et, tamen "uta e se &ecisse ecte. Non mo%este &e entes descendimus de aede et de casu humano ma$is !ue entes, !uam admi antes id Romae &actum, discedimus omnes.