SADIK IDRIZI ALJABAK

JEZIK I STIL NARODNE POEZIJE GORE

Recenzenti Dr. Ahmet KASUMOVI Dr. Mirsad KUNI

Tehniki urednik Amir JAKUPI

Izdavanje i tampanje knjige je podralo Ministarstvo obrazovanja, nauke i tehnologije Vlade Republike Kosovo

SADIK IDRIZI ALJABAK

JEZIK I STIL
NARODNE POEZIJE GORE

Prizren, 2012.
3

Ova knjiga predstavlja djelimino izmijenjen tekst doktorske disertacije Lingvostilistike osobensosti narodne poezije Gore, odbranjene na Internacionalnom univerzitetu u Novom Pazaru 9. marta 2012. godine, pred komisijom koju su sainjavali profesori: dr. Hasnija Muratagi-Tuna, dr. Ahmet Kasumovi i dr. Refik Sadikovi. U prikupljanju grae za ovaj rad imao sam pomo mnogih informatora i sagovornika u svim dijelovima Gore na Kosovu, u Albaniji i Makedoniji. Svima se njima iskreno i od srca zahvaljujem, jer bez njihove pomoi ovaj rad ne bi imao ovaj oblik. Posebno se zahvaljujem Mehmedu Hamzi i Uzairu Hamzi koji su me u vie navrata pratili na terenskim istraivanjima u albanskom i makedonskom dijelu Gore. Uz njihovu pomo snimljen je znaajan audio-vizuelni materijal koji je koriten prilikom izrade disertacije. Posebnu zahvalnost dugujem mentoru prof. dr. Ahmetu Kasumoviu, koji je u svim fazama izrade doktorske disertacije paljivo pratio moje zalaganje i svojim uputstvima i savjetima pomogao u izradi ove doktorske disertacije. Njegova mentorska strunost i profesionalnost bili su mi sigurna vodilja u toku pisanja ovoga rada. Zahvalnost dugujem i lanovima Komisije prof. dr. Hasniji Muratagi-Tuna i doc. dr. Refiku Sadikoviu, iji su savjeti pomogli u oblikovanju ovoga rada.

SADRAJ
SKRAENICE ..................................................................................................................... 9 UVOD......................................................................................................................................11 ETNOLOKO-GEOGRAFSKE ODLIKE GORE .............................................. 15
PRIRODNO-GEOGRAFSKE ODLIKE ................................................................................... 17 GORA U HISTORIJSKIM DOKUMENTIMA ........................................................................ 20 STANOVNITVO GORE......................................................................................................... 25 O PORIJEKLU I ETNIKOM BIU STANOVNIKA GORE ................................................ 49

DIJALEKTOLOKI AREAL GORE KAO GOVORNOG PODRUJA .. 85 NARODNO (USMENO) STVARALATVO GORE ........................................ 93 FONOSTILISTIKA ........................................................................................................ 105
VOKALIZAM....................................................................................................................... 108 KONSONANTIZAM ................................................................................................. 140

PROZODIJA ..................................................................................................................... 179

PRIRODA AKCENTA............................................................................................................ 181 MJESTO AKCENTA .............................................................................................................. 182 RITAM......................................................................................................................................186

MORFOSTILISTIKA ................................................................................................... 193

PROMJENLJIVE RIJEI ................................................................................................... 196
IMENICE ................................................................................................................................ 196 ZAMJENICE ........................................................................................................................... 207 PRIDJEVI ................................................................................................................................ 220 BROJEVI ................................................................................................................................. 224 LAN .......................................................................................................................................227 GLAGOLI ............................................................................................................................... 232

NEPROMJENLJIVE RIJEI ............................................................................................. 245

PRILOZI .................................................................................................................................. 245 RIJECE PARTIKULE ....................................................................................................... 247 PRIJEDLOZI ........................................................................................................................... 249 VEZNICI ................................................................................................................................. 250 UZVICI.................................................................................................................................... 251

TVORBA RIJEI U GORANSKOM GOVORU ................................................................... 252

SINTAKSOSTILISTIKA ............................................................................................. 257

RED RIJEI U GOVORU I NARODNOJ POEZIJI GORE ................................................... 259 REENINI LANOVI ......................................................................................................... 262 UPITNE REENICE .............................................................................................................. 266 BEZLINE RENICE ............................................................................................................ 269 POREDBENE KONSTRUKCIJE ........................................................................................... 271 UPOTREBA SLOBODNIH PADEA ................................................................................... 271 UPOTREBA GLAGOLSKIH OBLIKA ................................................................................. 274

LEKSIKOSTILISTIKA ............................................................................................... 283

PORIJEKLO LEKSIKE .......................................................................................................... 286 BILINGVIZAM I DIGLOSIJA ............................................................................................... 287 KONTAKTI SA NESLAVENSKIM BALKANSKIM JEZICIMA ........................................ 290 EMOCIONALNNO-EKSPRESIVNA LEKSIKA .................................................................. 307

RJENIK MANJE POZNATIH RIJEI I IZRAZA U NARODNOJ POEZIJI GORE I GOVORU GORE..................................................... 318

ZAKLJUAK ................................................................................................................... 339 TEKSTOVI ........................................................................................................................ 353 IZVORI I LITERATURA............................................................................................ 361

IZVORI .................................................................................................................................. 362 LITERATURA...................................................................................................................... 363

PRILOZI ............................................................................................................................. 373

SKRAENICE
a) Z a v r s t e r i je i: im. ... imenice, prij. ... prijedlozi, prid. ... pridjevi, vezn. ... veznici, gl. ... glagoli, zam. ...zamjenice, pril. ... prilozi, br. ... brojevi, uzv. ... uzvici. b) Z a g l a g o l s k e o b l i k e: prez. ... prezent, fut. ... futur, aor. ... aorist, impf. ... imperfekat, perf. ... perfekat, pluskv. ...pluskvamperfekat, pot. ... potencijal, impr. ... imperativ, r. prid. ... radni glagolski pridjev, t. prid. ... trpni glagolski pridjev, g. pril. ... glagolski prilog sadanji. c) Z a p a d e e: N ... nominativ, G ... genitiv, ... D ... dativ, A ... akuzativ, OP ... opti pade, V ... vokativ, I ... instrumental, L ... lokativ. d) O s t a l o: jd. ... jednina, mn. ... mnoina, m.r. ...muki rod, .r. ... enski rod, s.r. ... srednji rod, l. ... lice, pad. ... pade, V. ... vokal (u formulama), C. ... konsonant (u formulama), m. ... (u)mjesto, v.t. ... vidi tabelu, top. ... toponim, ZPM ... zapadno-makedonski govori, P-T ... prizrenskotimoki govori, GG... goranski govor. e) S k r a e n i c e n a s e lj a: na Kosovu: Ba ... Baka, Br ... Brod, Vr ... Vranita, Gl ... Globoica, Di ... Dikance, Dr ... Draga, Zl ... Zlipotok, Krs ... Krstec, Kru ... Kruevo, Ku ... Kukaljane, Le ... Letane, Lju ... Ljubota, Ml ... Mlike, Or ... Orua, Rad ... Radea, Rap ... Rapa, Re ... Restelica.

u Albaniji i Makedoniji: Bo ... Borje, Za ... Zapod, Je ... Jelovjane, Ko ... Koarite, Org ... Orgosta, Ore ... Oreek, Pa ... Pakia, O ... Orikle, Cr ... Crnjeljevo, Ur ... Urvi, i ... iteec.

10

UVOD
U ovoj doktorskoj disertaciji istraene su ukupne lingvistike i stilistike osobenosti narodne poezije Gore. Prezentirane su vrijednosti ove poezije u kontekstu prouavanja goranskoga govora. Polazita su jezika interferencija slavenskoga i neslavenskog jezikoga korpusa, slavenske osnovice goranskoga govora i aromunskog, turskog, grkog i albanskog uticaja. Predmet ovoga lingvostilistikog istraivanja je narodna poezija Gore, koja se nalazi na Kosovu i u Albaniji. Goranska subgrupa u Makedoniji je kontrastivno razmatrana, jer su stanovnici ovih sela doseljenici iz vie goranskih enklava u nekoliko posljednjih vijekova. Istraeni materijal se na konkretnom tekstu uporeuje sa jezikim stanjem u dananjem govoru Gore, za ta je uraen poseban dijalekatski kvestionar, te na osnovu dobijenih rezultata rezimirani evidentni lingvostilemi i forme njihova funkcioniranja. Uz to, kontrastivno su interpretirane istraene vrijednosti lingvostilema u odnosu na njihov znaaj za lingvistiku, poetiku, estetiku, te druge discipline za koje je utvren korelacioni odnos. Gora posjeduje ogromno duhovno blago koje je dosad djelimino zabiljeeno i istraeno. U posljednjih dvadesetak godina pojaano je interesovanje za prikupljanjem i biljeenjem narodnih umotvorina sa ovog podruja, tako da su one, u najveem broju, sauvane od nestajanja u vremenu disolucije, globalizacije, migracije i urbanizacije. Najprije su zabiljeene pjesme, a onda pripovijetke i ostale kratke forme. U veoma kratkom periodu objavljeno je vie knjiga pjesama i pripovjedaka iz kosovskog, ali i iz albanskog dijela Gore. O Gori su pisali mnogi autori iz gotovo svih balkanskih zemalja pa i ire. Interesovanje o Gori ne prestaje ni danas. Od srpskih autora pisali su: Petar Kosti, Jovan Cviji, Jovan Hadi Vasiljevi, Jovan Trifunovski, Vladimir Bovan, Jefto Dedijer, Mitar Pei kan, Pavle Ivi, Slobodan Remeti, Milovan Radovanovi, Milan Ivanovi, Radivoje Mladenovi i mnogi drugi. U pojedine projekte su bile ukljuene i nacionalne institucije, kao to je bila Srpske akademije nauka i umetnosti. Rezultat tih istraivanja je i veliki projekat arplaninske upe Gora, Opolje i Sredska, poznatiji po skraenici GOS. Od bugarskih autora o Gori su pisali: Vasil Knov, Jordan Ivanov, Stefan Mladenov, Afanasij Matveevi Seliev (Rus), Emil Milanov i dr. 11

Od makedonskih autora o Gori su pisali: Blae Ristovski, Galaba Palikrueva, Aleksandar Stojanovski, Boidar Vidoeski, Nijazi Limanoski, Filip Kavajev, Fanija Popova i dr. Od albanskih autora o Gori su pisali: Selami Pulaha, Skender Rizaj, Skender Gashi, Shefqet Hoxha, Jusuf Osmani, Hajriz Meleqi i dr. Ivan Stepanovi Jastrebov, ruski konzul u Prizrenu, u drugoj polovini XIX vijeka obiao je Goru i u dva svoja rada ostavio obilje etnografskih, historijskih i geografskih podataka. Tekstovi u kojima je Jastrebov pisao o Gori su Stara Srbija i Albanija i Podatci za istoriju srpske crkve. Jastrebov je zaetnik teze o srpskom porijeklu stanovnika Gore koju e kasnije, gotovo bez izuzetka, prihvatiti veina srpskih autora koji su istraivali i pisali o Gori. Prvi naunik koji se ozbiljnije bavio narodnim stvaralatvom Gore bio je Miodrag Vasiljevi. On je u knjizi Jugoslovenski muziki folklor I objavio 400 narodnih melodija koje se pjevaju na Kosovu. Meu njima je i 47 narodnih melodija iz Gore sa tekstovima pjesama i oznaenom akcentuacijom. Milisav Lutovac je 1955. godine objavio knjigu Gora i Opolje. Istraivanja je zapoeo jo prije Drugog svjetskog rata (1936-37) a nastavio poslije rata. Na osnovu historijskih izvora i rezultata detaljnih terenskih istraivanja, Lutovac zakljuuje da su Gorani srpskog porekla. Pored geografskih, studija prua i obilje etnografskih podataka. Znaajan prilog prouavanju obiajne i muzike tradicije Gore dala je i Dankinja Birte Trerup (Birthe Trearup) koja je prikazala goransku svadbu sa posebnim osvrtom na muziku tradiciju i obiaje. U periodu od 1967. do kraja 1970. godine Goru su istraivali i na terenu sakupljali narodno stvaralatvo saradnici Instituta za folklor iz Skoplja. Na elu istraivakog tima bio je Blae Ristovski. Zabiljeili su grau od preko hiljadu narodnih pjesama (veinu pjesama su zabiljeili na traci), ali su u asopisu Makedonski folklor br. 3-4 za 1969. godinu publikovali samo 133 goranske narodne pjesme. Prvu samostalnu knjigu narodnih pjesama iz Gore (Goranske narodne pesme) objavio je Harun Hasani 1987. godine. Knjiga sadri 421 pjesmu ukljuujui i varijante i predstavlja dobru osnovu za prouavanje i istraivanje narodne poezije Gore, posebno dijela Gore na Kosovu. Ova je knjiga bila znaajan izvor prilikom izrade ove disertacije. Alija Dogovi je u vie svojih radova pisao o Gori. Najobimniji rad Onomasika Gore objavio je 1996. godine. U toku viegodinjih istraivanja sakupio je ogromnu onomastiku grau koja prua pouzdanu sliku iz ovog segmenta goranskog govora. 12

Nazif Dokle je 2000. godine u Skoplju objavio knjigu Goranski narodni pesni (Goranske narodne pjesme) u kojoj je objavio pjesme koje je u periodu od 70-tih do 90-tih godina XX vijeka sakupljao u devet sela albanskog dijela Gore. Pored neznatnih manjkavosti u transkripciji, ovo je izuzetno znaajno djelo iz oblasti narodne knjievnosti i folklora Gore. Ukupan broj pjesama, ukljuujui i varijante, iznosi 558 i to je dosad najobimnija knjiga narodnih pjesama sa podruja Gore. Nazif Dokle je 2004. godine objavio jo jednu knjigu narodnih pjesama iz Gore i Golog Brda u kojoj se nalazi jo 66 novih pjesama iz Gore razliite sadrine (Sevni bre aik, sevni bre duo). U njoj su pjesme koje je autor sakupljao poslije 1992. godine, nakon to je za tampu pripremio prvu knjigu. Nazif Dokle je 2007. godine u Sofiji tampao i Goransko-albanski rjenik (Fjalor Gorane (nashke) shqip) sa oko 43 hiljade jedinica. Ramadan Redeplari je objavio tri knjige narodnih pripovijedaka iz Gore (ekmede I-III) kao i jednu knjigu narodnih pjesama (Sedefna tambura). Radi na sakupljanju folklorne, leksike i druge grae. Goranski govor je dosad istraivao i prouavao veliki broj srpskih, makedonskih, bugarskih i albanskih dijalektologa i drugih istraivaa. Boidar Vidoeski je objavio vie radova o jeziku stanovnika Gore. U prvom radu Govor na polokite sela Urvi i Jelovjane opisan je goranski govor u iseljenikim goranskim selima Urvi i Jelovjane, ali se rad odnosi i na ostali dio goranskog govora. Osim toga, objavio je jo nekoliko radova meu kojima su najznaajniji Fonolokiot sistem na seloto Mlike, kao i najpotpuniji rad ovog autora, Goranskiot govor. Radivoje Mladenovi je 1997. godine odbranio doktorsku disertaciju na temu goranskog govora. Disertacija je posluila autoru da objavi knjigu Govor arplaninske upe Gora (2001). On goranski odreuje kao prelazni, meavinski makedonsko-srpski govor. U svojim istraivanjima doao je do zakljuka da se o goranskom govoru na osnovu aktuelnog jezikog stanja ne moe govoriti kao makedonskom ili srpskom govoru, ve se on moe definisati kao tip prelaznog govora, meovitog govora, koji je, verovatno, nastao u bilingvnoj sredini, na graninom podruju dvaju jezika srpskog i makedonskog. Bogatstvo i raznovrsnost narodne poezije Gore su i dosad privlaili panju brojnih lingvista, folklorista, etnologa i drugih istraivaa. Skoro svi dosadanji pristupi ovoj materiji bili su parcijalni i veeg nauno-istraivakog projekta u oblasti lingviostilistike analize narodne poezije Gore nije bilo. Ovom disertacijom bit e popunjena oigledna praznina u

13

prouavanju narodne poezije Gore i posluiti kao poticaj za dalja istrai vanja ovog veoma zanimljivog lokaliteta. Ovim istraivanjem su obuhvaene ukupne vrijednosti jezikih i stilistikih karakteristika narodne poezije Gore u kontekstu dijalekatskog portretiranja tih vrijednosti nekada i danas, te njihovo dovoenje u vezu sa dananjim kolokvijalnim govorom Gore. Istraeni su fonostilemi, morfostilemi, leksikostilemi, sintaksostilemi. * * * Istraivanje je raeno komparativno i kontrastivno. Savremeni bosanski, srpski, hrvatski, crnogorski jezik predstavljaju kontrolnu grupu, a govori Gore i primjeri iz usmenog narodnog stvaralatva Gore su istraena grupa. S obzirom da su svi primjeri evidentirani u usmenom narodnom stvaralatvu u cijelosti ekvivalentni sa primjerima u govorima Gore, svi navedeni primjeri i osobenosti su lingvostilemi. Zakljuni stavovi u vezi s tim navode se na kraju svakoga poglavlja o fonostilemima, morfostilemima, sintaksostilemima i leksikostilemima. Parametri da li je neto lingvostilem uspostavljaju se na osnovu istraenoga materijala kontrolne i istraene grupe, zastupljenou u usmenom narodnom stvaralatvu Gore i govorima Gore, te na osnovu funkcioniranja u kontekstu. injenica da je znaajan broj jezikih vrijednosti u usmenom narodnom stvaralatvu Gore potpuno nepoznat savremenom bosanskom, srpskom, hrvatskom i crnogorskom jeziku, ili su njihova vrlo daleka jezika prolost, neposredan su razlog funkcioniranja i profiliranja novih lingvostilema. Na vrlo bogato i izraajno egzistiranje i stvaranje lingvostilema u usmenom narodnom stvaralatvu Gore direktan uticaj ima interlingvalni poloaj Gore, ali i polilingvalna naobrazba apsolutne veine stanovnika Gore, te lociranje govora Gore na tri lingvistiki razliita lokaliteta: na Kosovu, u Albaniji i u Makedoniji. Tome u prilog ide i injenica da veina stanovnika Gore pripada ekonomskoj migraciji, koja radi u Bosni i Hercegovini, Srbiji, Hrvatskoj, Crnoj Gori, Makedoniji, ali i mnogim dravama Evrope i uredno se vraaju svojim porodicama u Goru.

14

ETNOLOKO-GEOGRAFSKE ODLIKE GORE

15

16

PRIRODNO-GEOGRAFSKE ODLIKE

Gora se nalazi na krajnjem jugu Kosova, na padinama ar-planine, na tromei Kosova, Makedonije (Polog) i Albanije (Ljuma). Reljef Gore je izrazito brdsko-planinski. Gora se prostire u pravcu jug sjever sa usjeenim rijenim dolinama, prije svega dolinom Brodske i Restelike rijeke koje, ulivajui se u Plavsku rijeku, predstavljaju prirodnu vezu sa donjim tokom Bijelog Drima. Sa jugoistone strane Gora je ograniena najviim arskim vrhovima, s visinom izmeu 2.322 i 2.623 metra; sa sjeverozapada Koritnikom (2.394); a od Prizrena je odvojena niskim pobrem Cvilena.1 Kosovski dio Gore obuhvata povrinu od 385, 6 km.

Karta br. 1: Gora i susjedne oblasti

1

Milisav Lutovac, Gora i Opolje - Antropogeografska prouavanja, Srpski etnografski zbornik, knj. LXIX 35, Beograd, 1955. str. 233.

17

I pored znatnih visina, velikog prostranstva i razuenosti, ar-planina je prohodna u gotovo svim pravcima. Preko brojnih planinskih prijevoja vodili su karavanski putevi izmeu Pologa i Gore prema Opolju, Prizrenu i Kuksu. Ovi prijevoji su u prolosti bili jedina komunikacija prema Makedoniji. Iako je Gora, prema pravcu Bijelog Drima, upuena na Albaniju, ovaj pravac je bio bez znaaja za Goru, poto je od Albanije odvajaju visoke i gotovo neprohodne planine i klisure koje su bile i nebezbjedne zbog pljakakih napada. Zbog geografskih a i drugih okolnosti, Gora je u prolosti mnogo vie bila upuena na komunikaciju sa zapadnomakedonskim zaleem (Tetovo, Gostivar, Debar). Do kasno, ak i nakon propasti Otomanske imperije, mnogi stoari iz Gore su tokom zimskih mjeseci svoja stada tjerali na is pau u Ove polje, Solun, Janjinu i druga mjesta u Makedoniji i Grkoj. Takoer, mnogi su Gorani drali svoje zanatske radnje (duane) po gradovima u Makedonij, Grkoj, Bugarskoj, Albaniji i Turskoj: Istanbulu, Sofiji, Skoplju, Solunu, Kavali, Skadru, Drau, Elbasanu i dr. Na ovaj nain stvarani su uslovi za jezike kontakte i interferencije. Sve je to ostavilo velike tragove na cjelokupnu kulturu, a naroito je uticalo na govor i narodno (usmeno) stvaralatvo Gore. Do propasti Otomanske imperije 1912. godine Gora je bila duhovna i geografska cjelina, a nakon toga se nala na mjestu gdje se uspostavljala granica izmeu Albanije i Srbije. Londonskim mirom kojim je izvrena podjela teritorija, potvrena Bukuretanskim dogovorom 1913. godine, devet goranskih sela pripalo je Albaniji. Konana podjela je uslijedila marta 1923. godine kada je definitivno uspostavljena granica izmeu Albanije i Kraljevine SHS. Ovom podjelom najvei dio Gore pripao je Kraljevini Jugoslaviji (21 selo), a manji dio Albaniji (9 sela). Kasnije su, poslije Drugog svjetskog rata, dva sela (Urvi i Jelovjane) pripala Makedoniji, kojoj i geografski pripadaju. Danas 19 sela Gore pripada Kosovu: Restelica, Brod, Kruevo, Globoica, Zlipotok, Vranita, Mlike, Baka, Dikance, Kukaljane, Ljubota, Letane, Draga (Krakota), Radea, Orua, Dovnji Krstec, Gornji Krstec, Dovnja Rapa i Gornja Rapa.2 Albaniji su pripala goranska naselja: iteec, Borje, Zapod, Pakia, Orgosta, Crnjeljevo, Koarita, Oreek i Oikle. U Makedoniji, sa june strane ar-planine, na obodu Pologa, nalaze se Urvi i Jelovjane, dva goranska (torbeka) sela, iji su stanovnici ug2

Imena sela Restelica, Mlike, Zlipotok i Letane narod izgovara fonemom koja je blia glasu lj nego l (Resteljica, Mljike, Zljipotok, Ljetane). Meutim, u knjizi smo koristili l, jer ovaj glas nema istu vrijednost u svim naseljima Gore.

18

lavnom Gorani (doseljeni ovdje krajem XVIII vijeka) ili potpuno goranizirani doseljenici iz drugih krajeva.3 Nazif Dokle smatra da jo neka sela u Albaniji, danas iskljuivo naseljena Albancima, geografski pripadaju Gori. To su sela: Topoljane (Topojan), Brekinje (Brekija), Kolovoz (Kollovozi), Lomna (Lojme), Ture (Turja), Novo Selo (Novosej), Streevo (Shtrez), Nifa (Nim), Belja (Bela) i Dafere (Xhaferrja).

Karta br. 2: Naselja Gore

3

, , 3-4, , 1969.

19

Tipina kua u Gori se mijenjala kriz historiju. Najstariji tip je bila prizemna kua od kamenih zidova ili pljita (erpia) pokrivena raanom slamom. Na sredini kue je bilo ognjite (ugnjite/ugnie), a po krajevima rasporeeno posue. Ovo je bila tipino stoarska kua. Kasnije, postepenim prelaskom sa stoarstva na pealbu, nastaju promjene i u pogledu tipa kue. Tada se grade kue na dva sprata sa unutranjim stepenicama. Donji kat, klje, je sluio za uvanje namirnica i dranje stoke, dok se gornji koristio za stanovanje4. Kue su graene od kamena a kao vezivni materijal koriteno je blato. Kue su bile pokrivene kamenim ploama ili, veoma rijetko, slamom, dok se drvo kao pokrov (poiv) nije koristilo. Zadnjih decenija prologa vijeka ovaj tip kue je u kosovskom i makedonskom dijelu Gore gotovo u potpunosti promijenjen i modernizovan, dok se u albanskom dijelu odrao do danas. Naselja u kosovskom dijelu Gore, kao i u goranskoj subgrupi u Makedoniji (Urvi i Jelovjane), danas imaju modernu infrastrukturu i po izgledu se ne razlikuju od veine ureenih naselja u okruenju.
GORA U HISTORIJSKIM DOKUMENTIMA

Imena mnogih naselja Gore pominju se u srednjovjekovnim dokumentima. Neka imena su podudarna sa dananjim, dok se druga razlikuju zbog jezikih promjena koje su se dogodile kroz historiju. U turskim dokumentima su mogua i pisarska prilagoavanja. Pojedina naselja koja se pominju u dokumentima srednjeg vijeka danas ne postoje. Nekima je, vjerovatno, vremenom promijenjeno ime, dok su druga nestala. Neka su zapaljena u vrijeme velikih bolesti i epidemija, dok su druga naputena iz drugih razloga (erozije, poplave, nesigurnost). Imena mnogih sela se danas mogu sresti kao toponimi, u legendama, ili u kolektivnom pamenju mjetana susjednih naselja. Najstariji poznati dokument iz srednjeg vijeka u kojem se pominje ime nekog naselja Gore je Deanska hrisovulja iz 1327. godine. U njoj se javlja selo sa imenom Vraba, to je, svakako, ime dananjeg sela Rapa. Neto kasnije, u Hrisovulji manastira Svetih Arhangela kod Prizrena iz 1348. godine pominju se imena veine dananjih naselja Gore: Orua (ou opkinou r~a), Radea sa zaseokom Radeicom (Radea i s zaselkom Radeicom), Letane (L}tani), Zapod (apogni), Rapa (Vrab~a), Gornji i Dovnji Krstec (Oba Krstca), Zlipotok (Zli Potok),
4

Milisav Lutovac, Gora i Opolje - Antropogeografska prouavanja, Srpski etnografski zbornik, knj. LXIX 35, Beograd, 1955. str. 266-67.

20

Brod (Brod), Dikance (Drougi Brod s popovi Dikanovik i s zaselkom Grmlni), Globoica (Glbo~ica), Kruevo (niz rekou Krouevskou), Vranita (Vranik), Pakia (Pakia), Koarita (Koarii), Borje ( Borskoga Pol), Jelence (selom lencem). 5 Selo sa imenom Jelence danas ne postoji na podruju Gore, ali se, prema meama koje su mu odreene u Hrisovulji, vjerovatno nalazilo u blizini dananjeg sela Baka, ili je ak bilo ime dananjeg sela Baka, poto se selo sa ovim imenom ne javlja u dokumentima srednjeg vijeka. Zaselak Grmljani se vjerovatno nalazio na prostoru iznad dananjeg sela Dikance, to potvruju ostaci naselja i toponim Grmjane koji se nalazi na tom lokalitetu. I selo Mlike se ne javlja pod ovim imenom, ali se moda krije u imenu Mil~eva koaria (Mileva koarita) ili u toponimu Mlake. Ime sela iteec se pominje u povelji cara Duana pod imenom Sitevc. S. Mii navodi da je car Duan manastiru dao polovinu sela Sitevca i zaselak Oraak kod Crnoljeva. 6 Mii, takoer, navodi da je Sitevac selo u Gori koje danas ne postoji, a Oraak je zaseok Crnaljeve severoistono od Prizrena.7 Meutim, selo iteec (itejec) danas postoji, optinski je centar i najvee je naselje u albanskom dijelu Gore. Takoer, u albanskom dijelu Gore postoje i sela Oreek i Crnjeljevo8. U Turskom poreskom popisu iz 1452/55. godine pominje se Nahija Gora. Prema Peikanu9 pominju se sela Oruta, itevica, Letan, Crnaljev, Koarit, Paki, Zapot ili Zapod, Krstas, Raba, Zlopotok, Ljubovi (sadanje Ljubota, Ljuboita), Dikanica. Peikan imena goranskih sela u Albaniji navodi prema albanskom izgovoru to upuuje na izvor iz kojega bi mogao preuzeti materijal. I u kasnijim osmanskim defterima pominje se veina goranskih naselja. Neka naselja koja se pominju u ovim dokumentima danas ne postoje, ali se lokacija veine njih moe priblino odrediti prema topnimima koji su sauvani u tom ili slinom obliku. U nastavku donosimo pregled naselja Gore koja se pominju u dokumentima od XIV do XVI vijeka:

Sinia Mii, Tatjana Subotin-Golubovi, Svetoarhanelovska hrisovulja, Istorijski Institut, knj. 3, Beograd, 2003. str. 85-114. 6 Isto, str. 12. 7 Isto, str. 12 (u fusnoti) 8 Naziv sela Crnjeljevo se javlja u nekoliko varijanti. Sami seljani ga zovu Crnjeljevo. Dokle ga biljei kao Crneljevo. U i i Br ga nazivaju Crnoljevo, dok u albanskim selima Crnalev. 9 Mitar Peikan, Stara imena iz Donjeg Podrimlja, Onomatoloki prilozi, Beograd,1986.

21

Brod. U pisanim dokumentima prvi put se pominje 1348. godine u Hrisovulji manastira Sv. Arhangela kod Prizrena. U Rumelijskom Defteru iz 1451-1452. godine pominje se kao naselje Brut-Brod sa 50 kua. Dok se u popisu iz 1455. godine pominje sa istim imenom sa 50 kua. Kao naselje Prud-Brod pominje se u Muhasebe-i Vilahet-i Rum-ili Defteri, Prizrenski Sandak 1530. godine. U opirnom popisu br. 368. Prizrenskog Sandaka ovo naselje je bilo veoma veliko i sastojalo se od ovih mahala: Radosav sa 8 kua i 1 bearom, Bojovik sa 5 kua i jednim bearom, Guraev sa 8 kua i 1 bearom, Bile Bogdan bez kua, Draja sa 12 kua i 2 beara, Ratko Dobromira sa 8 kua i 7 beara, Radonik sa 4 kua i 4 beara, Rajkovik sa 10 kua i 5 beara, Bardonik sa 6 kua i 5 beara, onovi sa 9 kua i 4 beara, erovik sa 7 kua i 5 beara, Urilovik sa 10 kua i 4 beara, Alagan 4 kue i 3 beara i Rubanovik sa 6 kua i 1 udovicom.10 Dikance. Pominje se u Svetoarhangelskoj hrisovulji kao Drugi Brod, sa mahalom Grmljani. U Rumelijskom osmanskom Defteru iz 1451-52. godine registrovano je pod imenom Dikanica i imalo je 15 kua. Kao naselje registrovano je i u Defteru iz 1530. godine kao Dikana i imalo je 44 kue. Globoica. Pominje se u Svetoarghangelskoj hrisovulji iz 1348. godine (Glbo~ica). U Osmanskom Defteru iz 1451-52. pominje kao Lboic, dok se u Defteru iz 1455. godine pominje kao Globoica i imala je samo jednu kuu. U Rumelijskom osmanskom Defteru iz 1530. godine pominje se pod imenom Globoica i imala je 29 kua i 13 beara. Krstec. Pominje se u Svetoarhangelskoj hrisovulji iz 1348. godine pod imenom Oba Krstca. U osmanskom Rumelijskom Defteru iz 145152. godine pominje se pod imenom Krstas sa 7 kua. U Rumelijskom osmanskom Defteru iz 1530. godine pominje se pod imenom Krsti, dok se u detaljnom popisu iz iste godine pominje pod imenom Kristinc i imao je 36 kua i 3 beara. Kruevo. Pominje se u Svetoarhangelskoj hrisovulji prilikom odreivanja granica sela Brod (niz rekou Krouevskou). U Rumelijskom Defteru iz 1451-52. godine pominje se kao Kruevo gdje se pominje i nosilac familije, izvjesni Spanko. U osmanskom Defteru iz 1455. godine pominje se ovo naselje kao vlasnitvo (timar) Milea. U Defteru iz 1530. godine pominje se kao Kruova i imalo je 40 ku-

10

Kopija deftera se nalazi u Arhivu Kosova. Defter je deifrovao prof. dr. Ilijaz Rexha. (Preuzeto iz knjige Vendbanimet e Kosovs Dragash, Jusuf Osmani, Prishina, 2006.).

22

a i 9 beara. U Defteru iz 1579. godine javlja se kao Kruova sa 68 kua, 7 muslimana i 3 beara. Kukaljane. U osmanskom Defteru iz 1530. godine pominje se kao Kukoljan i imalo je 34 kue. Letane. Pominje se u Svetoarhangelskoj hrisovulji iz 1348. godine kao mea selu Radea. U osmanskom Rumelijskom Defteru iz 1451-52 pominje se kao naselje Letane sa 5 kua. U osmanskom Defteru iz 1530. godine pominje se kao Letan sa 24 kue, 1 musliman i 1 udovica. Ljubota. Pominje se u osmanskom Defteru iz 1451-52. godine pod imenom Lipovi sa 11 kua, dok u Defteru iz 1455. godine ima 13 kua. U Defteru iz 1530 godine javlja se kao naselje Li(e)povic sa 28 kua, 1 musliman. Mlike. Pominje se u Svetoarhangelskoj hrisovulji iz 1348. godine kao Mileva koarita. U Defteru iz 1530. godine pominje se pod imenom Mlika sa 9 kua i 4 muslimana. Orua. Pominje se kao opina Oruta u Svetoarhangelskoj hrisovulji. U Defteru iz 1451-52. godine pominje se pod imenom Arosta sa 3 kue, dok se u Defteru iz 1455. godine pominje sa 6 kua. U Defteru iz 1530. godine pominje se kao selo Orua. Radea. Pominje se u Svetoarhangelskoj hrisovulji iz 1348. godine sa zaseokom Radenicom. U Defteru iz 1451-52. pominje se kao naselje sa 13 kua. U Defteru iz 1530. godine pominje se kao Gornja i Dolna Radea. Gornja Radea sa 37 kua i Dolna Radea sa 16 kua, 3 beara, 1 musliman. Rapa. Pominje se u Deanskoj hrisovulji iz 1327. godine pod imenom Vraba kao poklon manastiru Hilendar. Pominje se i u Svetoarhangelskoj hrisovulji iz 1348. godine. U Defteru iz 1451-52. godine javlja se sa imenom Rap sa 9 kua. U Defteru iz 1530. godine pominje se pod imenom Rapa. U vakufnami Kukli-bega iz 1537. godine stoji da je on, izmeu ostalog, uvakufio i zavetao etiri vodenice u dvema zgradama koje se nalaze u selu Rapi u kadiluku Haslar.11 Restelica. Prvi put se pominje u Defteru iz 1530. godine pod imenom Hrestelie. Draga (Krakota). U Defteru iz 1530. godine pominje se kao Drago(i)tina. (Jastrebov oko 1870. godine pominje Krakotu sa 20 kua i Draga sa 30 kua.) Vranita. Pominje se u Svetoarhangelskoj hrisovulji iz 1348. godine.
11

Hasan Kalei i Ismail Redep, Prizrenac Kukli-beg i njegove zadubine, Prilozi za orijentalnu filologiju VIII-IX, Sarajevo 1958-59, str. 161.

23

U Defteru iz 1530. godine pominje se pod imenom Ivrani. (U Salnamama iz 1893. godine javlja se pod imenom Ivranita.) Zlipotok. Pominje se u Svetoarhangelskoj hrisovulji iz 1348. godine kao granino mjesto sela Brod (Zli Potok). U Defteru iz 1451-52. godine pominje se kao Zlopotok sa 11 kua, dok se u Defteru iz 1455. godine pominje pod istim imenom sa 10 kua. U Defteru iz 1530. godine pominje se pod imenom Izli-Potok i imao je 45 kua i 1 batinu. iteec. Pominje se u Svetoarhangelskoj hrisovulji iz 1348. godine kao Sitevc. U Defteru iz 1451-52. godine pominje se kao itovica sa 12 kua. Pominje se u Defteru iz 1530. godine pod imenom itofc sa 70 kua. Borje. Pominje se u hrisovulji Sv. Arhangela kao toponim Borsko polje ( Borskoga Pol). Pominje se u Defteru iz 1451-52. godine kao selo Borja (Burja) sa 10 kua. Crnjeljevo. Pominje se u Svetoarhangelskoj hrisovulji iz 1348. godine. U Defteru iz 1451-52. godine pominje se kao Crnaljev sa 6 kua. U Defteru iz 1530. godine pominje se kao rnaljeva sa 12 kua i 2 beara. Zapod. U Svetoarhangelskoj hrisovulji se pominje kao selo Zapoani. U Defteru iz 1451-52. godine pominje se kao selo Zabut sa 7 kua. U Defteru iz 1530. godine pominje se pod imenom Zabut sa 22 kue, 2 muslimana. Koarita. Pominje se u Svetoarhangelskoj hrisovulji iz 1348. godine pod imenom Koariti. U osmanskom Defteru iz 1451-52. godine pominje se kao Koarit sa 5 kua. U Defteru iz 1530. godine pominje se kao Koarita sa 13 kua i 3 beara. Orgosta. U Defteru iz 1451-52. pominje se pod imenom Arkosta sa 14 kua. U Defteru iz 1530. godine javlja se pod imenom Urgota (Orgota) sa 23 kue i 3 beara. Pakia. Pominje se u Svetoarhangelskoj hrisovulji iz 1348. godine sa imenom Pakia. Sa imenom Paki pominje se i u Defteru iz 1451-52. godine sa 4 kue. Oreek. Pominje se u Defteru iz 1451-52. godine kao naselje pod imenom Area sa 7 kua. Orikle. U Defteru iz 1451-52. godine pominje se pod imenom Urikla sa 3 kue. U Defteru iz 1530. godine pominje se kao Urikli sa 21 kuom, 6 muslimana, 2 beara i 1 udovicom. Ostala naselja Gore koja se pominju u Defterima iz 1451-52. i 1530. godine:

24

Gradite. Pominje se u Defteru iz 1451-52. godine kao Gradit sa 4 kue. Pod istim imenom se pominje i u Defteru iz 1530. godine sa 40 kua. (Nepoznato, vjerovatno u Albaniji. To potvruje toponim Gradite koji se nalazi u blizini dananjih naselja Topoljane i Novo Selo.) Malin (Maletin) Lug. Pominje se u Defteru iz 1530. godine sa 2 kue, 2 muslimana i 1 bear. (Nepoznato, moda se krije u toponimima Maletin krs i L'ke kod Orgoste). Dobruta. 19 kua, 3 muslimana, 4 beara. (Nepoznato) Gurja. Pominje se u Defteru iz 1530. godine sa 33 kue i 6 beara. (Nepoznato. Moda je ime dananjeg sela Borje, kojeg nema na ovom popisu.) Preminja. Pominje se u Defteru iz 1451-52. godine pod imenom Premta sa 24 kue. U Defteru iz 1530. godine pominje se pod istim imenom sa 26 kua i 3 beara. (Nepoznato. Vjerovatno se naselje nalazilo na potezu izmeu Vranite i Kukaljana. To potvruju toponimi Prmen'e kod Vranite i Prmisko kod Kukaljana.) Guafce. Pominje se u Defteru iz 1451-52. godine pod imenom Kuavica sa 5 kua. U Defteru iz 1530. godine pominje se pod istim imenom sa 16 kua. (Postoji usmena predaja prema kojoj se naselje sa ovim imenom nalazilo izmeu Borja i Globoice i da je zapaljeno zbog kuge. Potvrda ima u toponimima Gavce Bo i Guev voda Gl.). Gljivnik (Gljivnike). Pominje se u Defteru iz 1530. godine sa 7 kua i 1 bearom. (Naselje se, vjerovatno, nalazilo negdje na potezu oko Viljana. Potvrda ima u toponimima Gljivnike Ku Dr Vr, Gljivniica Krs.). Siraevo. Pominje se pod ovim imenom u Defteru iz 1451-52. godine sa 3 kue. (Nepoznato. Moda se krije u toponimu Srovce iznad Ljubote.).
STANOVNITVO GORE

Struktura stanovnitva Prve podatke o stanovnitvu Gore u novije vrijeme dao je Ivan Stepanovi Jastrebov. On se u dva svoja rada bavi sastavom goranskih naselja. To su radovi Stara Srbija i Albanija i Podatci za istoriju srpske crkve.12 Prema njegovim podacima goranska sela u tom periodu (oko 1870. godine) imaju sljedei broj kua:
12

Ivan Stepanovi Jastrebov, Podatci za istoriju srpske crkve, Dravna tamparija, Beograd, 1879.

25

Tabela br. 1: Broj domova po naseljima Gore 70-tih godina XIX vijeka prema I. S. Jastrebovu
Redni broj 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Naselje Rapa (Vrapa) Krstac gornji Krstac doljnji Orua (Orua) Kukaljane (Kokaljane) Kruevo Globoica (Gluboica) Draga (Krakovita) Zlipotok (Zli Potok) Broj kua 170 38 35 45 40 118 83 30 110 Red. broj 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. Naselje Restelica (Ristelica) Brod Baka Dikance Mlike (Mlake) Vranita (Vrani) Ljubota (Ljubovite) Radea (Rade) Letane Broj kua 350 500 56 10 48 60 44 50 55

Na osnovu ovih podataka dobija se da je ukupan broj kua na teritoriji Gore (u sadanjem sastavu Kosova) 1842. Ako prosjenu veliinu domainstva procijenimo na 7 ukuana (Jastrebov procjenjuje veliinu domainstva na 8 lanova) zakljuujemo da je u Gori ivjelo 12.894 stanovnika. Jastrebov je pomenuo i ostala naselja Gore (danas u Albaniji): Pakia 32 kue, Koarite 24 kue, Orikle 31 kua, Borje 152 kue, Orgosta 42 kue, iteec (itevac), 210 kua, Zapod 30 kua, Crnjeljevo 38 kua, Oreek (Oriek) 24 kue, ukupno 583 kue. Ako i za ova naselja raunamo 7 lanova po domainstvu, dobijamo da je u tom dijelu Gore ivjelo 4.080 stanovnika. Inae, Jastrebov iznosi podatak da u selima gorske upe ima 2.617 kua sa 11.404 stanovnika mukih glava. 13 (U ovaj broj je Jastrebov uraunao sva sela Gore, ukljuujui i ona koja se nalaze u Albaniji.) Jastrebov navodi i lokalitet Stratos (Stratorija) gdje je po kazivanju Gorana (...) u leto bio logor carske konjice u blizini sela Zlipotok. Prema podacima Milisava Lutovca u Gori ive Srbi islamske vere koji su u ogromnoj veini starosedeoci. Navodi da od 208 rodova i 2200 domova, koliko ih ima u Gori, na starosjedioce dolazi 184 roda i 1855 domova, a na doseljenike 22 roda i 375 domova. U starosjedioce se raunaju oni kojima se nikako nije moglo utvrditi drugo porijeklo, a u doseljenike oni rodovi za koje se sigurno zna da su doseljeni.14 To ne znai da

13 14

Isto, str. 137. Milisav Lutovac, Gorai Opolje-Antropogeografska prouavanja, Srpski etnografski zbornik, knj. LXIX 35, Beograd, 1955. str. 44-45.

26

meu ovim starosjediocima nema takoer doseljenika koji su zaboravili svoje porijeklo. Nekoliko rodova koji svojim prezimenima podsjeaju na Cincare Vlahe (Ziza-Zizinci, Renda, Bajmakovci, Mandakovci i dr.), vjerovatno su davno doseljeni kao stoari i pretopili se u Gorane. Na to upuuju Dutevci u Dragau, koji su doseljeni iz Krueva u Makedoniji. Sem toga topografski nazivi Laki (Vlaki) Put, Laki Potok, Vlake Livade, Barbula, ukazuju na prisustvo Vlaha stoara u ovom kraju. Bez svake sumnje i turski Juruci, koji su sa stokom boravili za vrijeme ljeta na ovim planinama, to se vidi i po njihovim grobitima, ostavili su tragova u etnikom sastavu. Istina, od njih je dosada ouvan u prezimenu samo jedan rod, ali ih je bilo vie.15 Lutovac navodi i strukturu doseljenog stanovnitva: Tabela br. 2: Oblasti iz kojih je doseljavano stanovnitvo Gore prema Milisavu Lutovcu
Doseljenici Nepoznatog porijekla Iz Hasa i Podrimlja Iz okoline Tetova Iz Krueva (Makedonija) Iz Kieva (Makedonija) Iz Ljume Iz Albanije (uopte) Ukupno Broj rodova 2 7 3 1 1 4 4 22 Broj domova 39 202 32 11 12 38 41 375

Lutovac je istraivao i razloge doseljavanja. Istie da su iz Makedonije dolazili na goranske planine kao aje, stoari, i tu ostajali. Takav je sluaj bio i sa Jurucima, od kojih je ostala samo jedna kua. Albanci iz Elbasana su dolazili kao pukari, dok su iz Ljume dolazili kao sejmeni uvari stoke i vodenica. Najvie doseljenika je bilo iz Hasa i Podrimlja a kao razlog se navodi izbegavanje krvne osvete.16 Lutovac smatra da je veina doseljenikih rodova dola u Goru krajem 18. i poetkom 19. veka.17 Lutovac pominje samo doseljenike u posljednja dva vijeka, meutim doseljenika je bilo i u prethodnim periodima o emu svjedoe popisni rezultati iz XV i XVI vijeka.

15 16

Isto, str. 44-45. Isto, str. 45-46. 17 Isto, str. 45.

27

Podaci iz turskih izvora XV i XVI vijeka upuuju na znatno useljavanje u Goru u tom razdoblju. Poreenjem broja popisanih kua u KP 1452/ 55.18 i popisom iz 1591. godine19 uoava se petostruko uveanje stanovnitva Gore. Glavninu doseljenika su mogli initi, s obzirom na bogate panjake u Gori, stanovnici stoarskih oblasti zapadne Makedonije.20 Na kretanje stanovnika s juga upuuje i poreenje imenoslova Gore iz KP 1452/55. sa sadanjim, kao i mnogi toponimi koji su isti sa onima u Zapadnoj Makedoniji. Radivoje Mladenovi navodi da i dijalekatska mikrodiferencijacija ukazuje na useljavanje iz okolnih zapadnomakedonskih oblasti.21 Iseljavanje do 1912. godine Prije 1912. godine, tj. do odlaska Otomanske imperije sa ovih prostora, iz Gore nije bilo znatnijeg iseljavanja. Tvrdnje Haruna Hasanija da s procesom islamizacije stanovnitva poinju vea iseljavanja22 nemaju nauno utemeljenje. O tome je pisao i Jovan Trifunovski, koji tvrdi da je pronaao pravoslavne iseljenike iz Gore, iji su se preci doselili krajem XVIII i u XIX vijeku izbjegavi primanje islama.23 Nesporno je da je bilo pomjeranja stanovnitva i iseljavanja, ali su to bile uobiajene pojave na ovim prostorima. Trifunovski je na osnovu terenskih istraivanja utvrdio da je bilo iseljenih goranskih rodova u polokim selima Tearcu, Donjem Palitu, Setolu, Sinianu, Gradecu mahom iz Restelice i Broda. 24 Iseljenih goranskih porodica ima i u selu Brodec, u Gornjoj Reci, kao i selu Krua u Skopskoj kotlini.25 Milivoj Pavlovi navodi da i u selima upe Reanu, Nebregotu i Manastirici ima relativno starijih doseljenika, naroito iz Prizrenske Gore.26 Jedan rod u Manastirici je zadrao prezime Gorani. Pavlovi je, pro18

Mitar Peikan, Stara imena iz donjeg Podrimlja, Onomatoloki prilozi VII, Beograd, 1986. 19 Selami Pulaha, Popullsia shqiptqre e Kosovs gjat shek. XV-XVI, Tiran, 1984. 20 Mitar Peikan, isto. str. 88. 21 Radivoje Mladenovi, Govor arplaninske upe Gora, SANU, Beograd, 2001. 22 Harun Hasani, Migracije stanovnitva Gore, GOS, Geografski institut Jovan Cviji, Knjiga 40/II, Beograd, 1995 str. 153. 23 Jovan Trifunovski, Urvi i Jelovjane, Glasnik Etnografskog instituta, SAN, Beograd, 1952. 24 Jovan Trifunovski, Arnautai posebna grupa arplaninskog stanovnitva, Etnoloke sveske X, Beograd, 1955. 25 P. Nikoli, irenje Arnauta u Srpske zemlje, Glasnik SGD-a, sv. 3-4, Beograd, 1914. 26 Milivoj Pavlovi, Govor Sreteke upe, Beograd, 1939. str. 4.

28

uavajui govor Sredake upe, zakljuio da su uticaji i strujanje, naroito iz Gore i Tetova, mnogo vanije nego to se obino misli.27 Cviji pominje doseljenike iz Gore i u Munikovu i Gornjem Selu. Iseljenih goranskih porodica ima i u drugim kosovskim mjestima. Mnoge porodice danas nose prezime u ijoj se osnovi nalazi ime Gora. U Mamui, u kojoj danas uglavnom ive Turci, poznata je Goranska mahala u kojoj su doseljenici iz Gore. Meutim, mjetani ne znaju tano vrijeme doseljenja. Nekoliko porodica u Poslitu, selu nadomak Prizrena, zna da su njihovi preci doseljeni iz Restelice i Krsteca i istiu da su do prije tridesetak godina odravali rodbinske veze sa njima. I u drugim selima u okolini ura, na obodu ar-planine, ima doseljenika iz Gore. Milenko Filipovi pominje doseljenike iz Gore u Bilui, Vljanji, Hoi Zagradskoj i Leskovecu.28 Iseljenih goranskih porodica ima i u drugim mjestima Kosova u Davidovcu kod timlja, Pokleku kod Glogovca i drugim mjestima, naroito u gradskim sredinama. Veina je asimilirana, osim to su neki zadrali prezimena Gorani, Goranci, Gora i druga koja upuuju na oblast iz koje su doseljeni njihovi preci. Dakle, u vrijeme turske uprave bilo je pojedinanih sluajeva iseljavanja, ali broj stanovnika koji je Gora imala do 1912. godine pokazuje da je situacija bila dosta stabilna i da prelazak na islam nije mogao biti uzrokom masovnijeg iseljavanja, ve je, nasuprot, doprinosio stabilizaciji i odranju stanovnitva. Osim toga, poznato je da je u Gori, prije prelaska na islam, bio rairen jak bogomilski pokret. Proces prelaska na islam u Gori je dugo trajao (od poetka XVI do sredine XVII vijeka), to je suprotno tvrdnjama mnogih autora da je islamizacija u Gori nasilno izvrena u vrijeme Kukli-bega i Sinan-pae. Prema historijskim dokumentima, Kukli-beg je umro 1537. godine, dok je, na osnovu turskih deftera, broj muslimana u Gori bio jo neznatan. U ovom periodu bilo je masovnijih pomjeranja stanovnitva i unutar Gore zbog bolesti i velikih epidemija koje su harale na ovim prostorima. Jedna takva epidemija je zahvatila Goru krajem XVII vijeka kada su pojedina sela bila zapaljena i unitena. Bila je to kuga, bolest u narodu poznata kao crna uma. I danas ive legende da su na pojedinim mjestima nekada bila naselja, kao to su Gljivnike, Guafce, Preminje, Grmjane i druga, o emu svjedoe historijski dokumenti kao i toponimi. Pouzdano se zna da su u tom periodu formirana i dva sela na drugoj strani are
27 28

Isto, str. 4. Milenko Filipovi, ur i okolna sela, Srpski etnoloki zbornik kn. LXXX, SANU, Beograd, 1967. str. 121-148.

29

Urvi i Jelovjane kao goranska subgrupa (danas u Makedoniji). Najvei dio stanovnika pomenutih sela zna da su njihovi preci porijeklom iz Borja, Restelice, Kukaljana, Krueva i drugih sela sa druge strane planine i da su, vjerovatno, tu doseljeni u XVII ili XVIII vijeku.29 Prema istraivanjima koje je 1952. godine obavio Jovan Trifunovski, 78% domainstava ovih sela vodi porijeklo iz Gore. Iseljavanje u vrijeme Balkanskih ratova i Prvog svjetskog rata U jesen 1912. godine poinje Prvi balkanski rat kada Goru zaposjeda srpska vojska. Gora se nala na popritu oruanih sukoba koji su se vodili na liniji uspostavljanja granice izmeu Srbije i Albanije. Srpska vojska je vrila represalije prema albanskim pobunjenicima tokom uspostavljanja granice, ali ne samo prema njima ve i prema civilnom stanovnitvu. O tome je sa ogorenjem pisao Dimitrije Tucovi u svojoj brouri Srbija i Arbanija kritika zavojevake politike srpske buroazije.30 Bogumil Hrabak navodi rijei jednog srpskog oficira iz 10. puka da su jo za vreme proterivanja diverzanata, arbanaka sela u Opolju bila izloena represalijama zbog uea toga ivlja u borbama protiv srpskih jedinica.31 U novembru 1912. godine srpska vojska je izvrila veliki pokolj nad albanskim stanovnitvom Kosova, pa i ire, o emu ima dosta podataka u raznim dokumentima i novinskim zapisima u evropskoj tampi. Procjenjuje se da je u kosovskom vilajetu ubijeno izmeu 12 i 25 hiljada Albanaca. I Lav Trocki je, kao dopisnik lista Kijevskaja misl, bio na licu mjesta i razgovarao sa uesnicima dogaaja. Zbog svojih izvjetaja, uskoro je bio protjeran sa Balkana. O surovim postupcima srpskog ekspedicionog korpusa pisao je i Kosta Novakovi koji je i sam kao vojnik proveo etiri mjeseca u Albaniji. U septembru 1913. godine izbila je albanska pobuna koja nije zaobila ni Goru. Neki historiari ove dogaaje nazivaju Treim balkanskim ratom. O ovim dogaajima pisao je i Tucovi: I kada je buna izbila, vlada je preko zastupnika ministra spoljanjih dela izjavila da e Arbanasi biti primerno kanjeni, buroaska tampa je traila istrebljenje bez milosti, a vojska je izvravala. Arbanaka sela, iz kojih su ljudi bili blagovremeno izbegli, behu pretvorena u zgarita. To behu u isto vreme var29

Jovan Trifunovski, Urvi i Jelovjane, Glasnik Etnografskog instituta, SAN, Beograd, 1952. 30 Dimitrije Tucovi, Srbija i Arbanija, Beograd, 1914. 31 Bogomil Hrabak, Arbanaki upadi i pobune na Kosovu i u Makedoniji od kraja 1912. do kraja 1915. godine, Vranje, 1988. str.11.

30

varski krematorijumi u kojima je sagorelo stotinama ivih ena i dece. I dokle su ustanici zarobljene srpske oficire i vojnike razoruavali i putali, dotle srpska soldateska nije tedela ni njihovu decu, ene i bolesne. 32 Tokom operacija za uspostavljanje granice prema Albaniji, srpska vojska je izvrila i nekoliko zloina i masakara nad nedunim i preplaenim stanovnitvom Gore. To je jo vie pojaalo nesigurnost i ubrzalo iseljavanje u Tursku koje e u narednim decenijama imati dimenzije egzodusa. Najvei masakr je izvren u Restelici gdje je ubijeno 11 mjetana33 (o tome danas svjedoe mezarluci Javori). Poznata su neka imena ubijenih: Muhamed Hoda (Koljooski), Alija Hoda (Koljooski), Arif Hoda (Koljooski), Rahman Ese, Rahman Bazda, Arif Bazda, Mustafa Bajro i Maksut iko. Ovaj masakr su preivjeli Ragip Ese, amilj Efendija, Rizvan Balje, Vejsel Bazda i jo neki koji su kasnije svjedoili o zloinu. Pojedinci, koji su preivjeli ovaj masakr, priali su da su vojsci davali zlato i nakit kako bi bili poteeni. U Kruevu, na mjestu zvanom Mlake, ubijeno je 9 lanova porodice Gazi (porodica Mula Arifa Krue) meu kojima je bilo i djece od po nekoliko godina. U Slubenom izvjetaju velikih sila koji je pripremio Leo Freundlich, a koji je objavljen u decembru 1913. godine, pored zloina izvrenih u Ljumi i Debru, pominje se masakar izvren nad porodicom Hadi Ibrahima iz Krueva. U Izvjetaju stoji da su ovi zloini izvreni nakon amnestije a po nalogu sekretara srpske Vlade u Prizrenu. Istie se da je pored Hadi Ibrahima jo osam lanova, meu kojima su tri ene i jednogodinja beba, dvije etvorogodinje djevojice i jedna estogodinja djevojica, ubijeni hladnokrvno od strane soldateske.34 Deset godina docnije, 1923. godine, u blizini sela ur ubijen je i Mula Arif Krua, sin Hadi Ibrahima, koji je tu pokopan. Mnogo kasnije, 1959. godine, kompletna porodica Hadi Ibrahima Gazi (sin i unuci Mula Arifa) iselila se u Tursku gdje i danas ivi. U Brodu je na lokalitetu Zdraejec, takoer, izvren masakr i ubijeno desetak nedunih mjetana. Poznata su imena petorice ubijenih Broana: Ferat Kee, Idriz Paka, Adem uulj, Magmut Mido i Ibi Adija. Zloini su se dogodili i u drugim selima Gore Vraniti, Radei, Globoici. U Vraniti su ubijeni Hadi Ridvan i njegov sin Hadi Arif, Mula Sezair i
32 33

Dimitrije Tucovi, Srbija i Arbanija, Beograd, 1914. Nema tanih podataka o broju ubijenih u Restelici, ali se on kree izmeu 10-13. 34 In Krusheva, on the orders of Loglop, secretary of the Serb Government in Prizren, the family of Haxhi Ibrahim, composed of eight members, among whom were three women and a one-year-old baby, two four-year-old girls and one six-year-old girl, were killed in cold blood by the soldateska. ( izvor: www.elsie.de)

31

izvjesni Hasan iz Dikanca. Svi su pokopani u dva mezara na mjestu zvanom Kika. U Globoici, kod Karpe, ubijen je i tu ukopan seoski imam Mula Kahriman (Kahrimanov grop). Svi ovi zloini su izvreni sa ciljem da se stanovnitvo zaplai i da se, u sluaju izjanjavanja pred meunarodnim komisijama za granice, iz jasni da eli ostati u Srbiji. O svim ovim zloinima do danas nije pisano, ak nema nikakvih obiljeja na mjestima na kojima su ubijeni ukopani. U jesen te godine izbila je i pobuna na Koritniku. Na elu ustanika je bio azim Lika, ali su znaajnu ulogu u ovim dogaajima imali i Nail Huseni Dano iz Rape kao i Mula Rasim iz Zapoda. I u srpskoj historiografiji pominju se ovi dogaaji i otpor na koji su nailazile srpske snage tokom uspostavljanja civilne uprave. Bogumil Hrabak pominje da je srpska vojska 1. oktobra 1913. godine vodila borbe sa arbanakim etama na prizrenskom sektoru, zatim kod goranskog sela Vranita, gde je veoma snaan arbanaki pritisak paralisan, da bi se borbe i dalje vodile kod Lopukog Hana. Kod Vranita su i sutradan (misli se na 2. oktobar 1913. prim. S. I.) besno navaljivali Ljumljani, Maani i metani Vranita, ali su ih uveane srpske trupe zaustavljale.35 Zaposedanjem ovih krajeva srpska uprava je izvrila popis stanovnitva preko policijskih i optinskih vlasti jo za vrijeme dejstvovanja Vrhovne komande, preko koje je Kraljevska vlada upravljala novim krajevima do zavretka rata. Popisivai su ili od kue do kue, pa se ovaj popis moe raunati u djelimino tane. Prema ovom popisu broj stanovnika kosovskog dijela Gore iznosio je 12.331. Najvee naselje je Brod sa 2.624 stanovnika, zatim Restelica sa 2.279, Zlipotok sa 914, Rapa (Gornja i Dovnja) sa 711, dok je najmanje stanovnika imao Draga (Krakota) svega 244. U albanskom dijelu Gore najvei je iteec sa 1230, zatim Borje sa 1.156, dok je najmanje stanovnika imao Oreek 116. U cjelokupnoj historiji Gore Prvi svjetski rat e ostati zapamen po najveim stradanjima i muhadirluku koji se dogodio tokom nekoliko ratnih godina. Gora se ponovo nala na udaru mnogih vojski i pljakaa (haramija). Veeg iseljavanja stanovnitva bilo je iz naselja koja su se nalazila u blizini gdje se uspostavljala nova granica izmeu Srbije i Albanije. To govori da su i pljakaki upadi iz pravca Albanije, naroito iz Ljume, mogli biti jedan od razloga iseljavanja stanovnitva. I prilikom ovih upada bilo je rtava kao to se u dva navrata dogodilo u Kruevu. U jednom takvom napadu, koji se dogodio na lokalitetu Mavra iznad Restelice, ubijeni su Ibrahim agulj i Zenun Hoda. U drugom, koji se dogodio
35

Bogomil Hrabak, Arbanaki upadi i pobune na Kosovu i u Makedoniji od kraja 1912. do kraja 1915. godine, Vranje, 1988. str.11.

32

u proljee 1919. godine, branei svoj dom i imetak ubijeni su braa Alija i Esat Abidini. I u drugim selima Gore je bilo rtava i krae stoke i imovine. Mnogi su presretani, pljakani i ubijani na arplaninskim prevojima prilikom povratka iz Tetova i Gostivara, gdje su odlazili po ito i hranu. Za vrijeme rata Gora je bila pod austrijskom okupacijom, dok su Prizren i Tetovo, mjesta iz kojih su Gorani dobijali ito, bili pod bugarskom kontrolom. Poto su Bugari zabranili izvoz ita a 1915. i 1916. bile nerodne godine, veliki broj Gorana umro je od gladi, a mnogi su otili u susjedne oblasti u potrazi za hranom. Nikada se nee saznati taan broj ljudi koji su stradali u ovom vremenu to od gladi, a to od zuluma koji su injeni sa svih strana. Polokom kotlinom su tumarale izgladnjele grupe ljudi koji su traili spas i izbavljenje. Po zulumu su tada zapameni Bugari i haramije (pljakai) iz Ljume koji su vrili strane zloine. Ljudi su prodavali sve to su imali ne bi li nekako preivjeli. Prodavali su sve to su imali nakit, posteljinu, stoku. Mnogi koji su se spustili u Tetovsku kotlinu, nikada se vie nisu vratili u Goru. Tabela br. 3: Broj stanovnika u Gori 1913. i 1921. godine36
Naselje Baka Brod Vranita Globoica Dikance Draga (Krakota) Zlipotok Krstec (zajedno) Kruevo Kukaljane Letane Ljubota Mlike Orua Radea Rapa (zajedno) Restelica Ukupno
36

Broj stanovnika 1913. 410 2.624 634 607 458 244 914 637 405 506 417 316 326 376 467 711 2.279 12.331

Broj stanovnika 1921. 167 1.863 509 391 162 137 264 299 126 361 336 211 260 242 447 622 745 7.177

Gora, Opolje i Sredska, Geografski institut Jovan Cviji, Knjiga 40/II, Beograd, 1995, str. 32-33. (Prema M. A. Vujaiu, Renik mesta u osloboenoj oblasti Stare Srbije, 1925.).

33

Drugi su se spustili prema Prizrenu gdje su, takoer, doivjeli velika stradanja. Petar Kosti pie da se u Goranskoj ulici u Prizrenu 1917. godine nastanila sva beanija iz Gore, gde se usled teke gladi sklonila i sva pomrla.37 Veina preivjelih je produila put prema Turskoj. Tada su mnoga sela Gore potpuno opustjela. Prema popisu iz 1913. u kosovskom dijelu Gore je ivio 12.331 stanovnik, dok je prema popisu iz 1921. bilo svega 7.177 stanovnika (v. tabelu br. 3). Indeks smanjenja broja stanovnika iznosi 42%. Broj stanovnika je manji u svim selima Gore, ali najvee smanjenje bilo je u Brodu, Restelici, Zlipotoku, Kruevu i Rapi. U svim selima Gore je broj stanovnika 1921. godine bio manji u odnosu na onaj iz 1913. godine. U ovom periodu dogodio se prvi muhadirluk, a u kasnijim decenijama dogodie se jo tri, tako da se XX vijek u Gori moe nazvati vijekom muhadirluka. Meutim, rezultati popisa iz 1921. godine objavljeni u knjizi Gora, Opolje i Sredska (GOS) ne mogu biti potpuno pouzdan izvor. Prema Definitivnim rezultatima Popisa stanovnitva Kraljevine SHS od 31. januara 1921. godine,38 broj stanovnika u Gori je jo manji u odnosu na onaj koji je prikazan u Projektu GOS. (v. tabelu br. 4.) Prema ovom dokumentu u Gorskom srezu, koji je obuhvatao Goru i Opolje, ukupno je popisano 12.817 stanovnika. Meutim, u vrijeme popisa jo nije bila utvrena definitivna granica izmu Srbije i Albanije, te su u ovaj broj ula i neka sela, koja su definitivnom podjelom koja je uslijedila marta 1923. godine, pripala Albaniji (itevac, Orgosta, Borje...). U kosovskom dijelu Gore popisano je 4.933 stanovnika (u Brodu 1.155, Vraniti 1.197, Kruevu 677, Radei 604, Rapi 772 i Restelici 528 stanovnika.). Meutim, veoma je teko odrediti taan broj stanovnika po naseljima, jer su podaci prikazani zbirno za vie sela, odnosno dati su po odreenim sreditima. U rubrici stanovnitvo po maternjem jeziku u Gorskom srezu je bilo 6.224 Srba i Hrvata (srpskohrvatski jezik), 6.375 Arnauta (albanski jezik) i 218 Turaka (turski jezik). U svakom sluaju broj stanovnika Gore je za period od osam ratnih godina vie nego prepolovljen. Meutim, dosad niko nije ozbiljnije istraivao uzroke smanjenja broja stanovnika i migraciona kretanja iz Gore od

37

Petar Kosti, Prosvetno-kulturni ivot pravoslavnih Srba u Prizrenu i njegovoj okolini u XIX i poetkom XX veka, Skoplje, 1933. str. 174. 38 Definitivni rezultati Popisa stanovnitva od 31. januara 1921. godine , Opta dravna statistika, Dravna tamparija, Sarajevo, 1932. (izvor: www.bosanske historije.com)

34

poetka balkanskih ratova do zavretka Prvog svjetskog rata i konanog razgranienja koje je zavreno marta 1923. godine. Tabela br. 4: Broj stanovnika u Gorskom srezu prema popisu iz 1921. godine (faksimil)

U jesen 1917. godine dogodio se najvei muhadirluk. (Koristimo termin muhadirluk jer ga i narod upotrebljava u verziji madir i madirlk.). Samo se iz Krueva u dva dana iselilo 70 porodica. Iz Restelice, Zlipotoka i Broda mnogo vie. Od 118 domainstava, koje pominje Jastrebov 70-tih godina XIX vijeka, u Kruevu je 1918. ostalo svega 8 domainstava. Brod, koji je do balkanskih ratova bio varoica sa mnogobrojnim duanima, doivljava masovno iseljavanje. Veina odlazi u Tursku, mada je bilo i onih koji su se na putu prema Maloj Aziji zaustavili u Tetovu, Skoplju i drugim makedonskim gradovima. Tako danas u Turskoj ivi vie hiljada ljudi porijeklom iz Broda, a u Skoplju gotovo 400 porodica. Kruevljani i Resteliani su razbacani po mnogim mjestima u Turskoj, a najvea grupa se nastanila u selu Jalikej, u blizini atalde, na obali Crnog mora, gdje i danas ive. Iseljavanje koje se dogodilo tokom ratnih godina ostavilo je duboke tragove u kolektivnom sjeanju stanovnika Gore, a zabiljeeno je i u narodnoj poeziji. O dogaajima iz ovoga vremena narod je ispjevao veliki broj poznatih i izuzetno emotivnih pjesama sa tematikom tunih rastanaka i muhadirluka madira (Magmut e ide vo Tursko, bela Vetijo, Otidoa, otidoa, puste madiri i druge).

35

Pojedini srpski autori navode da se posle osloboenja ovih krajeva od Turaka 1912. deo Gorana iselio u Tursku.39 I Harun Hasani govori o iseljavanju koje je zahvatilo Goru nakon balkanskog rata, odnosno posle osloboenja 1912. godine. On istie da tada veliki broj Goranaca iz Zlipotoka, Krueva, Broda, Restelice, Rape i drugih naselja, naputa svoja ognjita i odlazi u Tursku, te dodaje da su itave mahale u tim selima ostale puste.40 O ovome je pisao i Lutovac uz konstataciju da se veliki broj Gorana iselio u Tursku, sa ijim narodom nemaju nikakve veze.41 Hstorijska je injenica da stanovnici Gore odlazak Turske sa ovih prostora nisu doivjeli kao osloboenje. Konstatacije pojedinih autora da su nakon osloboenja od Turaka mnoga sela u Gori ostala pusta i prazna su, u najmanju ruku, nelogine, besmislene i kontradiktorne. Ako su se stanovnici ovih sela oslobodili od Turske, postavlja se logino pitanje zato su onda krenuli da na teritoriji Turske potrae spas i zatitu. Iako je krajem 1918. rat zavren, proi e jo mnogo godina dok se na podruju Gore uspostavi kakav-takav mir. Naime, konana granica izmeu Albanije i Kraljevine SHS (Jugoslavije) bie uspostavljena u martu 1923. godine. Tako je Gora politikom odlukom podijeljena na dva dijela i tako e ostati sve do danas. Dvadeset sela je pripalo Jugoslaviji, dok su 9 sela ostala u granicama Albanije. Kasnije, poslije Drugog svjetskog rata, Urvi i Jelovjane pripadaju Makedoniji. Dogodilo se neto nevjerovatno. Na veoma malom prostoru (tridesetak sela) jedan isti narod gotovo jedan vijek ui kolu na tri jezika srpskom, albanskom i makedonskom. Ui tri jezika, tri razliite kulture i historije a da nita ne sazna i ne naui o sebi. Srpske kole su otvorene u Vraniti (1918), Brodu (1920) Restelici (1922) i u Rapi (1929). kola u Vraniti je nosila ime Car Duan i svi uitelji su bili Srbi i Crnogorci. Isto je bilo i u drugim mjestima. U Restelici je sve do 1936. godine uitelj bio Svetozar Vukievi Toza iz Prizrena, a od 1936. do Drugog svjetskog rata radili su Avdo Humanin i izvjesni Mustafa, obojica iz Bosne. U koli u Rapi je jedno vrijeme kao uitelj radio Neboja Jerkovi. Albanske kole su otvorene: u iteecu 1924. godine, zatim u Zapodu 1927. i u Borju 1928. godine. kole na makedonskom jeziku su otvorene u Urviu i Jelovjanu nakon Drugog svjetskog rata. Vano je ovdje napomenuti da su u skoro svim selima Gore do 1912. godine radili mektebi (mejtepi) i da je cjelokupno stanovnitvo, muko i ensko, bilo pismeno. Poznato je da je prije 1912. godine u Restelici ra39 40

Radivoje Mladenovi, Govor arplaninske upe Gora, str. 44. Harun Hasani, Migracije stanovnitva Gore, GOS II, str. 153. 41 Milisav Lutovac, Gora i Opolje, str. 47.

36

dila rudija u kojoj su, pored vjerskih, izuavani i svjetovni predmeti (historija, raun, zemljopis, nauka o moralu). Sva kasnija nastojanja da se razvoj kolstva na prostorima Gore vee samo za period posilje Prvog svjetskog rata bila su tendenciozna i sa ciljem negiranja i postupnog odbacivanja njegovog islamskog karaktera i komponente. Iz istih razloga je ovaj period ostao nedovoljno istraen, mada postoje mnoge potvrde i dokazi da su u Gori i prije 1912. godine ivjeli i stvarali mnogi ueni muderisi, imami i alimi, poznati i na irem prostoru. Imami, alimi i mualimi na prostoru Gore koje pominje historijsko sjeanje bili su iskljuivo domai i kolovani u Prizrenu, Istanbulu, Kavali, Bitolju, Tetovu i drugim gradovima Carstva. U Restelici je dugo godina imam bio mula Bajram Hoda iz porodice koja je tradicionalno davala imame u selu. On je bio sedmi imam po redu iz loze koja je dala mnoga znaajna imena. Prvi imam iz ove loze bio je mula Adem, a poznati su jo i mula aban, mula Osman, mula Memi i hadi Raid-efendija. Iz Restelice su i poznati imami mula Kadrija, mula amil, hadi Daut, mula Ibrahim, mula Bejtula i drugi. Pri restelikoj damiji radila je ibtidaija i mekteb za muku i ensku djecu. Mula Daut je po povratku sa kolovanja u Turskoj otvorio mekteb na lokalnom, goranskom govoru. U Brodu su postojale dvije damije. Donju damiju je sagradio 1199. po Hidri (1784) "eli-aga, sin Ahmet-age iz roda Smailaginci. Po sjeanju zvao se Nebi Ahmet-aga. Prvi poznati imam u Donjoj damiji bio je Mula Husein, drugi Mula aban koji je umro u "hurijetu" (1909). Njega je naslijedio mula Rustem (umro 1922.), njega je naslijedio sin Mula Hasan, koji je umro 1969. godine u Turskoj. Mekteb pri ovoj damiji je otvoren 1288. godine po Hidri (1871), dok je prvi mualim bio Hafiz Alija. Njega je naslijedio sin, mula Idriz, koji se 1913. iselio u Tursku. Gornju damiju je sagradio Musa-aga 1795. godine, takoer iz roda Smailaginci, dok je prvi imam bio hadi mula Sulejman Hoda. Poznati alim u Brodu je bio Redep Ulja, iz roda Kozinci, uenik mula Mehmed Arab Hode u Skoplju i Strumici u drugoj polovini XIX vijeka. Redep je bio ejh melamija i imao je tekiju u Prizrenu, dok je u Brodu imao zaviju, kojom je upravljao ejh Osman Caro, poznati alim. Prva damija u Gornjoj Rapi postoji od 1640. godine dok u Donjoj Rapi od 1790. godine. Historijsko sjeanje pominje samo alime iz druge polovine XIX vijeka. Meu njima se istie mula Ruit iz roda Beiraginci -Ibrovci (ranije Pakovci). U Rapi je pri damiji radio i mekteb.42
42

Muhamed Pirraku, Qmtime pr kontributin e ulemas nga Gora n lvizjen kombtare shqiptare, referat sa Simpozijuma odranog u Dragau, 29. maja 2006. godine.

37

I u drugim selima Gore postojale su damije i mektebi. Posebno se istiu imami iz Letana, Dikanca, Vranite, Pakie, Zapoda, Borja, ali i iz drugih sela Gore. Damije, a posebno mektebi pri njima, bile su kole u kojima je opismenjavano cjelokupno stanovnitvo Gore. Iz mekteba su izlazile humane i za ivot pripremljene generacije. I Jastrebov pie da 70tih godina XIX vijeka u mnogim selima Gore postoje damije i mektebi. Biljei da selo Brod ima oko 500 kua i dve damije. Iznosi i podatak da je u Brodu ve otvorena muka kola za turski jezik43 Gora je u osmanskom periodu dala uvene knjievnike, pjesnike pa i kompozitore koji su pisali na orijentalnim jezicima. Najpoznatiji su Dervi Aga iz Restelice, Abdurahman Mehmed Emin iz Mlika, Arif Hersekli iz Broda, Ahmed Nazif iz Krueva i dr. Porijeklom iz Gore je i Prizrenac muderis ejh Imer Lutfi Paarizi (1870-1928), uveni pjesnik i publicista na turskom, arapskom i persijskom jeziku (napisao oko 60 djela). Njegov otac Mustafa-efendija, rodom iz Rape, je vie od pedeset godina bio imam u Prizrenu. Iseljavanje izmeu dva svjetska rata Tridesetih godina XX vijeka Goru je zahvatio jo jedan iseljeniki talas. Prema popisu stanovnitva od 31. marta 1931. godine Gora i Opolje zajedno ine Gorski srez. Ukupan broj stanovnika iznosi 14.12744 i u poreenju sa 1921. godinom poveanje je neznatno. U Gori je indeks poveanja 1.2% (89 stanovnika). Srez Gora obuhvata optine Brod, Brodosavce, Draga, Kruevo i Lopunicu, odnosno i Goru i Opolje. Na ovom popisu nije postojala rubrika nacionalne pripadnosti ve samo vjeroispovjest i jezik. To je, svakako, uraeno sa namjerom stvaranja unitarne drave u vrijeme estojanuarske diktature. Priblian broj stanovnika Gore moe se odrediti jedino prema maternjem jeziku, jer se prema vjeroispovjesti ogromna veina izjasnila kao muslimani (98.2%). U rubrici maternji jezik 7.481 stanovnik gorskog sreza se izjasnio da mu je srpski maternji jezik. Svi oni kojima je srpski jezik upisan kao maternji mogu se pouzdano smatrati Goranima. Prema rezultatima sa ovog popisa evidentna je stagnacija u pogledu broja stanovnika u Gori. Razlozi nisu u slabom natalitetu, ve iskljuivo
43

I. S. Jastrebov, Podatci za istoriju srpske crkve, Dravna tamparija, Beograd, 1879, str.137-138). 44 Definitivni rezultati popisa stanovnitva od 31. marta 1931. godine, Opta dravna statistika, Dravna tamparija, Beograd, 1938.

38

u iseljavanju (muhadirluku) koje nikako nije prestajalo. I ovoga puta svi putevi vode prema Turskoj. Jugoslavenska (srpska) vlada ni u ovom periodu nije prestala sa planovima o humanom preseljenju stanovnitva. Vlada Jugoslavije je uoi Drugog svjetskog rata zapoela pregovore sa Turskom o preseljenju 40 hiljada porodica sa Kosova i drugih krajeva June Srbije u Tursku.45 I Gora je bila dio plana o preseljenju muslimanskog (turskog) stanovnitva u Tursku. Pregovori Jugoslavenske i Turske vlade oko planskog iseljavanja muslimana zapoeli su 1930. godine. Naelna saglasnost je bila postignuta ve 1931. godine. U novembru 1933. godine u Beogradu je potpisan jugoslavensko-turski ugovor o prijateljstvu, nenapadanju i arbitrai. Tom prilikom su rijeena i pitanja oko naputenih turskih imanja u Junoj Srbiji. Ona su uzeta pod sekvestar kao bezvlasnika, kao i imanja agrar nih turskih optanata koja su pala pod udar agrarne reforme. Od 1935. su poele da krue glasine o jugoslavensko-turskim pregovorima o preseljavanju muslimana koje bi, naravno, obuhvatilo i gotovo sve Gorane. Iste godine u Beogradu se odravaju sastanci na visokom dravnom nivou na kojima se razmatraju sve mogunosti za iseljavanje muslimana sa Kosova, iz Makedonije i Sandaka u Tursku. Kraljevina Jugoslavija je 1934. godine napravila projekat o iseljavanju, te ujedno nastojala da u pregovorima sa Turskom rijei pitanje muslimana iz June Srbije, odnosno iz Sandaka, sa Kosova i iz Makedonije, kao to su to planski rjeavale Grka, Bugarska i Rumunija. Na kongresu evropskih muslimana koji je odran sredinom septembra 1935. u enevi, predstavnici muslimana iz Jugoslavije, iz njenih junih krajeva, su isticali kako se, nakon balkanskih ratova, iselio znatan broj muslimanske inteligencije, uitelja i vjerouitelja, te da je narod ostao bez vostva, obezglavljen i pometen, tvrdei da su seobe nastavljene i nakon Prvog svjetskog rata, naroito prosvjeenih slojeva. Stalni savjet Balkanskog sporazuma je na svojoj sjednici odranoj krajem februara 1938. donio odluku da se odri konferencija predstavnika Turske, Rumunije i Jugoslavije, kao zainteresiranih zemalja, uz prisustvo grkih posmatraa. Cilj ove konferencije bio je da ispita sve mogunosti oko iseljavanja muslimana iz Rumunije i Jugoslavije u Tursku, kao i da se Turskoj osiguraju neophodna finansijska sredstva. Konferencija je poela sa radom polovinom juna 1938. u Istanbulu. Za vrijeme ovog skupa voeni su i bilaterarni jugoslavensko-turski pregovori oko iseljavanja turskog stanovnitva. Ovi pregovori su odrani u Istanbulu
45

Safet Bandovi, Ratovi i demografska deosmanizacija Balkana (1912-1941.), Prilozi 32, Sarajevo, 2003, str. 179-229.

39

od 9. juna do 11. jula 1938. godine. Ukupno je odrano osam sjednica. Konferencijom je predsjedavao Hasan Haka, predsjednik turskog odsjeka u Ekonomskom savjetu Balkanskog sporazuma. Jugoslavensku delegaciju su predvodili Milan Risti, ef Balkanskog odsjeka Ministarstva ino stranih dela i Vojislav Marovevi, inspektor Ministarstva poljoprivrede. Pregovorima su prisustvovali i predstavnici Grke i Rumunije. Na jednoj od prvih sjednica Milan Risti je objanjavao motive Jugoslavije za iseljavanjem stanovnitva: Mi u naoj zemlji, a osobito u junoj Srbiji imamo brojnu muslimansku populaciju turskog porekla. Uprkos izuzetno liberalnom reimu u Jugoslaviji, ova populacija ve due vreme pokazuje tendenciju za iseljavanjem u Tursku. Naalost, turske vlasti su zabranile useljavanje ove populacije u Tursku, to je nanelo veliku tetu ovom narodu, a takoe i naoj administraciji. Brojni su primeri jugoslovenskih Turaka koji su, nakon prodaje svojih dobara i nemogunosti da odu u Tursku, padali na teret nae Vlade, koja im je tada morala osigurati egzistenciju. Ova situacija bila je pogorana i injenicom to su Turska i Jugoslavija vodile politiku uzajamnog prijateljstva i iskrene saradnje, a muslimansko stanovnitvo koje se eli iseliti prebacivalo je jugoslovenskoj vladi zbog loeg tretmana prema njemu od strane turske vlade. elei da udovolji eljama ove populacije jugoslovenska vlada je pre godinu dana predloila vladi Republike Turske da zakljue Konvenciju koja bi regulisala pitanje iseljavanja Turaka iz Jugoslavije.46 Risti je dalje istakao da je pitanje iseljavanja za Jugoslaviju ekonomsko-socijalni problem, budui da postoji dosta siromanog seoskog stanovnitva, koje eka da im se dodijeli zemlja. Poto je njihovo izdravanje veliki teret za zemlju, to je vlada odluila da im dodijeli obradivu zemlju koja bi ostala iza onih iseljenika koji odlaze u Tursku, gdje, opet ima mnogo obradive zemlje koju niko ne obrauje, te da je zato Turskoj potrebno muslimansko stanovnitvo iz balkanskih zemalja. Pregovori su zavreni 11. jula 1938. godine, kada je konano parafiran tekst Konvencije o iseljavanju iz June Srbije u Tursku jugoslovenskog muslimanskog stanovnitva koje je govorilo turski jezik i koje je imalo tursku kulturu. Njome se nisu mogli koristiti osobe kojima je po vaeim turskim zakonima i propisima bio zabranjen ulaz u Tursku nomadsko stanovnitvo i Romi. Po odredbama Konvencije bilo je predvieno iseljavanje 40.000 seoskih porodica sa ukupno 200.000 lica. Iseljenici su prethodno bili duni da jugoslavenskim vlastima, na osnovu lana 55. Zakona o dravljanstvu, daju pismenu izjavu kojom se odriu jugoslovenskog dravljanstva. Organizirano iseljavanje je trebalo otpoe46

Isto

40

ti 1. jula 1939. i trajati est godina. Prve godine je trebalo biti iseljeno 4.000 porodica, druge 6.000, tree i etvrte po 7.000 i pete i este po 8.000 muslimanskih porodica. Jugoslavenska vlada je po odredbama ove konvencije trebala platiti turskoj vladi za svaku iseljenu porodicu po 500 turskih lira. Ukupno je trebalo platiti 20.000.000 turskih lira. Postojao je, navodno, tajni dogovor o iseljavanju jo 400.000 lica. Naputena seoska imanja pripadala bi jugoslavenskoj dravi koja ih je mogla iskoristiti za kolonizaciju. Iseljenim porodicama ostavljala se mogunost da mogu povesti sa sobom po etiri grla krupne i deset grla sitne stoke. Pored seoskog, moglo se iseljavati i gradsko stanovnitvo.47 Odredbe konvencije odnosile su se zvanino samo na tursko stanovnitvo, ali indirektno i na Albance i sve muslimane koji su se izjanjavali kao Turci, ukoliko su eljeli da se isele iz Jugoslavije. U strogo povjerljivom tumaenju te konvencije kae se da je ona tako redigovana da se moe primeniti ne samo na tursko ve i na arnautsko stanovnitvo; iseljavanje albanskog stanovnitva je pravi njen smisao. Kratkotrajno zadravanje u navedenim srezovima i izjanjavanje u turskom nacionalnom smislu omoguavalo je svima onima koji su htjeli da odu u Tursku, da dobiju to pravo. Konvencija (Convention) je trebala stupiti na snagu na dan kada je potpiu jugoslavenska i turska vlada. Konvencija nije bila ratificirana u turskom parlamentu zbog smrti predsjednika Turske Mustafe Kemala Ataturka. Albanski predstavnici sa Kosova i Makedonije su se suprostavljali primjeni ove Konvencije zahtijevajui da ona ne obuhvati Albance. Ferhad-beg Draga, jedan od voa Albanaca, intervenirao je preko ministra Mehmeda Spahe da se ovaj sporazum ne potpisuje. Albanija je, takoer, bila obavijetena da e ovim Sporazumom biti iseljeni Albanci a ne Turci. Da bi sprijeila primjenu Sporazuma, albanska vlada je poslala svog ministra inostranih poslova u Tursku. Na primjeni sporazuma insistirali su Ministarstvo poljoprivrede i Glavni generaltab, a to miljenje je zastupalo i Ministarstvo inostranih poslova Kraljevine Jugoslavije. U pripreme za masovno iseljavanje stanovnitva iz Kraljevine Jugoslavije, koje se izjanjavalo kao tursko, bilo je ukljueno vie dravnih organa i naunih institucija. Veliki broj zahtjeva za iseljavanjem iz Jugoslavije neki su naunici pokuavali da objasne kao nedoraslost graanskom pravnom poretku, bez uzimanja u obzir djelovanje svih faktora koji su pratili i podstrekivali obim emigracije. Turske vlasti su bile
47

Safet Bandovi, Ratovi i demografska deosmanizacija Balkana (1912-1941.), Prilozi 32, Sarajevo, 2003, str. 179-229.

41

planirale da iseljenike iz Jugoslavije nasele na prostore koje naseljavaju Kurdi, na granici prema Iranu i Iraku. Pokuaj naseljavanja domaeg tur skog stanovnitva u ove nesigurne predjele nije uspio, jer Turci nisu eljeli da idu u brdske i borbama izloene krajeve. Drugi svjetski rat je omeo realizaciju iseljavanja stanovnitva iz Jugoslavije u Tursku, ali je taj proces nastavljen ubrzo nakon zavretka rata. Izvjesnu nedoumicu meu zapadnim zemljama u vezi ovog Sporazuma unosile su nejasne granice izmeu termina musliman i Turin. Turska vlada sa svoje strane nije uinila nita da te nedoumice otkloni. U martu 1938. godine Haydar-beg, turski ministar, je u Beogradu u razgovoru sa svojim albanskim kolegom precizirao stav svoje vlade o Sporazumu za iseljenje Turaka iz Jugoslavije. On je izjavio da je u vezi sa iseljavanjem dobio striktna uputstva od predsjednika Turske, Kemala Ataturka, da Turska nije muslimanska republika, niti eli postati prihvatanjem muslimana ostalih rasa. Turska vlada nije htjela da otvori vrata albanskim iseljenicima iz Jugoslavije. Na ovakve tvrdnje Haydar-bega, albanski ministar je svog turskog kolegu upitao koliko onda ima Turaka u Jugoslaviji. Ovaj je odgovorio da se radi o 250.000 osoba. Oito je, meutim, da se ovaj Sporazum trebalo primijeniti na kompleksnoj etnovjerskoj strukturi stanovnitva Kraljevine Jugoslavije. Evropski diplomatski posmatrai nisu imali principijelnih primjedbi protiv Konvencija o iseljavanju muslimanskog stanovnitva, mada su konvencije, kao to je bila tursko-rumunska i tursko-jugoslavenska, podrazumijevale izvjestan stepen pritiska na stanovnitvo kako bi se primoralo na iseljavanje. Poetkom oktobra 1938. godine kroz Novi Pazar je proao reis-ululema Fehim ef. Spaho i, na kratkom zadravanju, pozvao Bonjake da svoju zemlju ne naputaju, jer je njihova, i da su je oni stekli. U drugom lanu ove Konvencije navedeni su srezovi iz kojih se trebalo iseliti stanovnitvo. U Vardarskoj banovini to su bili srezovi: ar planina (Prizren), Gora (Draga), Podgora (Suva Reka), Nerodimlje (Uroevac), Donji Polog (Tetovo), Gornji Polog (Gostivar), Gali (Rostua), Debar, Struga, Graanica (Pritina), Kaanik, Gnjilane, Preevo, Prespa (Resan), Ohrid, Kievo, Kruevo, Juni Brod, Prilep, Bitolj, Kavadar, Morihovo, Negotin na Vardaru, Skoplje, Kumanovo, Veles, Ove Polje (Sveti Nikola), tip, Koane, Radovite, Strumica, Dojran (Valandovo), evelija, Kriva Palanka, Kratovo, Carevo Selo i Male (Berovo). U Zetskoj banovini bili su obuhvaeni srezovi: Pe, Istok, Kosovska Mitrovica,

42

akovica i Podrimlje (Orahovac). U Moravskoj banovini stanovnitvo se trebalo iseliti iz srezova: Lab (Podujevo), Vuitrn i Drenica.48 Ovaj Sporazum nije realiziran samo zato to Vlada nije na vrijeme obezbijedila sredstva da isplati Turskoj i to je zapoeo Drugi svjetski rat. Inae, tvorac ovog faistoidnog plana bio je Vasa ubrilovi, a smatra se da je znaajan udio u njemu imao i nobelovac i kraljevski diplomata Ivo Andri. Iseljavanje poslije Drugog svjetskog rata Za vrijeme Drugog svjetskog rata Gora je prola relativno dobro i bez mnogo rtava. Istina bilo je siromatva i gladi, ali u poreenju sa Balkanskim ratovima i Prvim svjetskim ratom ovo je bilo neuporedivo bolje vrijeme. U ovom periodu su i u kosovskom dijelu Gore radile albanske kole jer je uspostavljena vlast Velike Albanije. Meutim, nakon osloboenja Gore, odnosno u proljee 1945. godine, mnogi su prisilno mobilisani i upueni na Sremski i druge frontove (ak i prema Sloveniji). Vie njih je ubijeno u Baru u Crnoj Gori. Ovdje su zajedno stradali sa mnogima iz Opolja, upe, Podgora i drugih oblasti Kosova. Svi su strijeljani pod veoma zagonetnim i nedovoljno razjanjenim okolnostima. Ovaj straan masakr, u narodu poznat kao barski sluaj, dugo je od vlasti uvan pod embargom. U narodu se o njemu govorilo apatom. Oni koju su preivjeli masakr, nerado su, do kraja ivota, govorili o onome to su doivjeli i vidjeli, pa je i to jedan od razloga to se o tom dogaaju dosad malo pisalo. Poznata su neka imena ljudi iz Gore ubijenih u Baru. To su: Hasan Abdurahim, Naim Hamiti i Irfan Dalifi iz Bake, Tefik Tasip iz Letana, Sali Jamini iz Kukaljana (svi ubijeni 8. aprila 1945. godine), dok je Zuber Ismailji, iz Rape, takoer stradao u Baru, ali od tifusa.49 Nakon zavretka rata u Gori se dogodilo neto to e za nekoliko decenija promijeniti prirodni tok historije. Zbog pogoranja odnosa izmeu Jugoslavije i Albanije u vrijeme Informbiroa, 1948. godine je potpuno i gotovo hermetiki zavorena granica prema Albaniji. To je trajalo vie od pola vijeka. Sa druge strane granice ostao je dio Gore koji e proi golgo tu Enverovih eksperimenata. Razdvojeni su najblii djeca od roditelja,
48

Safet Bandovi, Ratovi i demografska deosmanizacija Balkana (1912-1941), Prilozi 32, Sarajevo, 2003, str. 179-229. 49 Miodrag Nikoli, Prizren s Titom ka pobedi, SUBNOR, Prizren, 1984. (U knjizi se za svakog od njih navodi samo da je poginuo kao borac NOR -a u Baru, Crna Gora, 8. IV 1945.).

43

sestre od brae, prijatelji od prijatelja. Neki su iz albanskog dijela Gore ilegalno prebjegli u Jugoslaviju, i dalje u zemlje Zapadne Evrope. Mnogi su umrli ne vidjevi najblie. Neki su za smrt najbliih saznali tek poslije nekoliko decenija. Naroito teak period u albanskom dijlu Gore nastupa u doba kolektivizacije i formiranja kooperativa. Poetkom 1967. godine dekretom je zabranjena vjera i svi obredi koji je prate (molitva, vjerski obred sahrane, proslava vjerskih praznika, suneenje djece i dr.). Damije su pretvorene u domove kulture ili u zadrune magacine za uvanje ita. To je bio vulgarni ateizam nezabiljeen u svijetu. Stvoren je svijet pijuna, dounika, potkazivaa. Zakonom je zabranjena hiljadugodinja kultura i tradicija. Mnogi su osueni na viedecenijske kazne zatvora i progonstvo samo to su sluali pjesme preko radija Skoplja i Pritine, ili to su za neki vjerski praznik obukli sveano odijelo. Potresan je primjer Fuata Karea koji je osuen na deset godina robije, jer se nije povinovao naredbi od 27.02.1969. godine kojom se zabranjuje obiljeavanje vjerskih praznika. Njegova jedina krivica je bila ta to je za Kurban Bajram obukao sveano odijelo. Na upozorenje da ne potuje naredbe Partije, odgovorio je: Ja sam sa ovom idejom roen i sa njom u umrijeti. Umro je u zatvoru Balit 1976. godine u 41. godini ivota.50 U albanskom dijelu Gore su u ovom periodu nastale pjesme koje su u jednom trenutku bile jedini nain komunikacije i sporazumijevanja. Djevojke sa obje strane granice su pjesmom prenosile poruke ko je umro, ko se oenio, ko je zavrio u Enverovim kazamatima i logorima. Dnevnik koji je Sejdi Dokle iz Borja51 vodio vie od dvadeset godina je autentian dokument o jednom uasnom vremenu i ivotu jednog naroda u tamnici Enverovog sistema. U ovom Dnevniku je, pored ostalog, zabiljeena i potresna pria o efki koja je pjesmom razgovarala sa djevojkama iz Globoice. Pjesmom ih je pitala o konju koji je preao granicu, ali i o svom suprugu koji je kao pealbar radio u Zagrebu, a kojeg nije vidjela punih osam godina (Haj more, Kurto budala, // da neste videle konja dorija). Albanski vojnici su uli pjesmu, ali nisu razumijeli rijei pjesme na goranskom. Traili su da im djeca, koja su u blizini uvala stoku, prevedu poruku pjesme. Djeca su ispriala da je efka pjevala pjesmu i pitala o
50 51

Sejdi Dokle, Dnevnik u rukopisu. Sejdi Dokle (1921-1997) iz Borja je punih dvadeset godina (od 13.3.1949. do 01.5. 1969.) vodio Dnevnik na goranskom govoru. U Dnevniku je iz dana u dan biljeio sva deavanja u Borju i okolini. Pojedini fragmenti iz Dnevnika su prevedeni na albanski jezik i objavljeni u pojedinim asopisima i u knjizi Borje i Borjani (Borje dhe Borjant) Elmaza Doklea. Dnevnik uva njegov sin Sevair Dokle, koji ivi u Borju.

44

konju ali i o svom suprugu. Siroticu su vojnici uhapsili, a potom i internirali. U jednoj drugoj pjesmi djevojke, kojima je za urevdan zabranjen izlazak na Teferi i odreen najtei rad, pjevaju: Haj more Kurto budala Utre je den ot urevden, Zejnepa se omrzila urevden go zastanalje teferi go zamrznalje. I Nazif Dokle je zapisao mnoge narodne pjesme nastale u ovom periodu u albanskom dijelu Gore, koje su autentine slike i dokumenti jednog uasnog vremena i golgote kroz koju su skoro pola vijeka prolazili stanovnici ovog dijela Gore i Albanije u cjelini. Period poslije 1948. godine je bio veoma teak i u kosovskom dijelu Gore. Nastupa vrijeme otkupa i oduzimanja oruja od stanovnitva. Tih nekoliko godina ljudi su ponovo preivjeli glad. Na popisu koji je odran 1948. godine Gorski srez, koji obuhvata Goru i Opolje, ima ukupno 20.140 stanovnika. Od tog broja su se 12.048 izjasnili kao iptari, 6.697 neopredijeljeni muslimani, 1.393 kao Srbi i Crnogorci. Interesantno je da se u isto gorskim optinama kao iptari izjasnilo 21.5%, neopredijeljeni muslimani 61,7%, dok kao Srbi i Crnogorci 16.8 %. Sigurno da u Gori ivi manji broj Albanaca, ali ne u ovom procentu, dok iznenauje broj Srba kada se zna da je njihov realan broj zanemarljiv. U Gori nema Srba starosjedjelaca nego su to samo slubenici, uitelji, policajci i sl. Meutim, najvei broj stanovnika Gore se na ovom popisu izjasnio kao neopredijeljeni muslimani ime je iskazao nezadovoljstvo i svojevrstan otpor prema ponuenim modalitetima. Popis iz 1953. godine, koji se smatra jednim od najbolje uraenih na prostoru bive Jugoslavije, daje novu sliku etnonacionalnog izjanjavanja stanovnika Gore. Broj stanovnika Gorskog sreza je u poreenju sa 1948. godinom ostao gotovo isti. Sada je ukupno popisano 12.147 stanovnika (indeks 1948/ 1953 je 100,03). Meutim, dolo je do velikih promjena u pogledu etnikog izjanjavanja: 489 je Srba, 144 Makedonaca, 2.375 Jugoslovena neopredijeljenih, 9.319 iptara i 7.367 Turaka. Broj Srba i Crnogoraca je smanjen kao i broj Albanaca, dok se pojavljuje iznenaujue veliki broj Turaka (36.6% od ukupnog stanovnitva sreza, dok u samoj Gori taj procenat iznosi iznad 60%).

45

Razlozi ovakvog izjanjavanja se mogu pretpostaviti. To su, prije svega, bile pripreme za iseljavanje u Tursku, jer godine poslije rata nisu donijele niti ekonomsku niti drugu sigurnost. Pojaana je represija u vrijeme otkupa i oduzimanja oruja, ali je na to uticala i dravna politika Srbije koja je bila nezadovoljna demografskim kretanjima na Kosovu. To e pokazati godine koje slijede i teror u doba Aleksandra Rankovia.52 Ovakvo izjanjavanje ima i jednu drugu dimenziju a to je vezivanje za tursku naciju po osnovu vjerske pripadnosti, a moda i zbog nostalgije za turskim periodom koji je u narodu zapamen kao siguran u odnosu na sve to se deavalo nakon 1912. godine. Na ovakvo izjanjavanje stanovnitva je, svakako, uticalo i stvaranje tzv. Balkanskog pakta izmeu Turske, Jugoslavije i Grke koji je potpisan u Ankari 28. februara 1953. godine. Period od 1956-1966 zapamen je po surovoj vladavini Aleksandra Rankovia. Tada se dogodio jo jedan veliki iseljeniki talas prema Turskoj. I ovoga puta najvie iseljenih je bilo iz Broda (u kojem se na popisu stanovnitva 1953. godine 80% stanovnika deklarisalo kao Turci), zatim iz Kukaljana, Rape, Zlipotoka, Krueva, dok je iz ostalih sela bilo manje iseljenih. Na putu prema Turskoj iseljenici su morali presjedati u Makedoniji. Isto tako, prije polaska, veina je morala promijeniti prezimena i dodati turske sufikse -lar, -ler oglu, -lardan, -di, -ali i sl. Neki, koji su odustali od iseljavanja i ostali u Gori, do danas su zadrali prezimena sa turskim nastavkom (Hasanlar, Begler, Muratoglu, Mahmutlardan, Ahmetlerden, Kular, Mrolar, Beirler, Redeplar, Demalar, Ljajkolar, Ajdarlar, Katlar, oroglu, Jagdi, Baldi, Gungali, Musalar i sl ). Ovdje se, zapravo, zavravaju migracije (muhadirluci) prema Turskoj. Meutim, o ovom talasu iseljavanja iz Gore, ali i iz drugih krajeva bive Jugoslavije, veoma je malo pisano u dosadanjoj istoriografiji. Historiar Safet Bandovi je jedan od rijetkih autora koji se bavi ovom tematikom i pie o fenomenu muhadirluka, posebno iz Sandaka i Crne Gore. Osim toga, Aneta Svetieva iz Skoplja je objavila nekoliko veoma korektnih radova sa tematikom iseljavanja muslimana (Torbea) sa prostora nekadanje Jugoslavije.53
52

Aleksandar Rankovi (1909-1983) je bio visoki komunistiki funkcioner i ef UD BE. Njegovo ime se vezuje za represije koje su vrene nad albanskim stanovnitvom Kosova. Na etvrtoj sjednici CK SKJ odranoj 1. jula 1966. godine smijenjen je sa mjesta potpredsjednika Jugoslavije i iskljuen iz Partije. 53 , , , ( ) , , 4, e, 2009. . 38.

46

Poslije 1966. godine Gora ulazi u mirniji period ivota. Tada dolazi i do ubrzanijeg ekonomskog, infrastrukturnog i sveukupnog razvoja. Ovaj period se u narodu pamti kao vrijeme blagostanja i mirnog ivota. Tada su stasale i prve generacije kolovanih ljudi iz Gore. Dolazi i do nacionalne homogenizacije, pa se na popisima 1971, 1981, i 1991. godine stanovnici Gore u visokom procentu izjanjavaju kao Muslimani. (vidi tabelu br. 5). Tabela br. 5: Nacionalna struktura stanovnitva Gore 1961-1991. godine54
Gora 1961 Broj Muslimani Albanci Srbi Turci Ostali Ukupno 3.321 179 178 5.260 2.539 11.477 % 28,9 1,6 1,6 45,8 22,1 100 1971 Broj 11.054 565 159 1.238 481 13.497 % 81,9 4,2 1,2 9,2 3,5 100 1981 Broj 15.922 620 109 176 191 17.018 % 93,6 3,6 0,6 1,0 1,1 100 1991 Broj 16.112 184 70 451 16.817 % 95,8 1,1 0,4 2,6 100

Ovakvo stanje e potrajati par decenija. Broj stanovnika se progresivno poveava, tako da je na popisu 1981. godine registrovano vie od 17.000 stanovnika. Meutim, uskoro nakon toga dolazi do novih promjena koje e ubrzati raspad Jugoslavije. U zadnjoj deceniji XX vijeka i na poetku ovoga vijeka Goru zahvata jo jedan veliki iseljeniki talas. Iseljavanja u vrijeme raspada Jugoslavije Istraivanja koja je obavio Harun Hasani tokom 1992. i 1993. godine ukazuju da se migracija stanovnitva Gore odvija u kontinuitetu. Jo tada je na prostorima bive Jugoslavije ivjelo 11.900 stanovnika porijeklom iz Gore, a samo u Beogradu 3.668 stanovnika.55
54

Podaci za 1961, 1971. i 1981. godinu su preuzeti iz dokumentacionih tabela Republikog zavoda za statistiku Srbije, dok su za 1991. godinu uzeti iz Saveznog zavoda za statistiku. 55 Gora, Opolje i Sredska, Geografski institut Jovan Cviji, Knjiga 40/II, Beograd, 1995, str. 159-160.

47

Meutim, tokom bombardovanja NATO snaga, 1999. godine, kao i nakon ulaska trupa KFOR-a na Kosovo, dolo je do jo jednog velikog iseljenikog talasa. Sada svi putevi vode na zapad i sjever. Najvei broj odlazi u Srbiju, Bosnu i Hercegovinu, Crnu Goru, Makedoniju, ali i u zemlje Zapadne Evrope, Skandinaviju, Ameriku i Australiju. Uzroci iseljavanja su brojni, ali su bezbjednosni, ekonomski i psiholoki najznaajniji. Tabela br. 6: Kretanje broja stanovnika u Gori uoi i poslije rata na Kosovu56
April 1991 16.817 Maj 1999 12.376 Avgust 1999 14.677 Oktobar 1999 14.320 Septembar 2000 11.649 Februar 2001 11.450 Februar 2002 10.847

I kretanje broja uenika u osnovnim kolama na podruju Gore pokazuje slinu tendenciju smanjenja, tako da je broj uenika u periodu od deset godina (1998-2007) gotovo prepolovljen. Tabela br. 7: Kretanje broja uenika u osnovnim kolama u Gori uoi i poslije rata na Kosovu57
kola Restelica Draga Rapa Kruevo Brod Vranita Ukupno Juni 1998 658 588 377 366 204 111 2.304 Januar 2002 682 334 242 233 164 53 1.708 Juni 2004 666 331 174 190 127 32 1.520 Januar 2007 560 217 127 153 107 33 1.197

Prema podacima iz gornje tabele 1999. godine broj uenika je iznosio 2.304, dok je 2007. godine taj broj pao na 1.197, to je u procentima oko 50%. To odgovara i smanjenju broja stanovnika koje, takoer, iznosi oko 50%.
56

Na popisu stanovnitva 1991. godine, koji je veina Albanaca bojkotovala, u Gori je popisano 16. 817 stanovnika. Meutim, u podacima Saveznog zavoda za statistiku dati su projektovani rezultati prema kojima je u Gori ivjelo 17.574 stanovnika. Podaci za ostale godine su interni i raeni su na osnovu podataka koji su dobijani od predstavnika sela tokom i neposredno nakon rata na Kosovu. 57 Podaci Direktorata za obrazovanje optine Draga.

48

Iseljavanje stanovnika Gore nije prestalo do danas. Prema podacima Kancelarije lokalnih zajednica u 2008. godini na podruju Gore je ivjelo manje od 10 hiljada stanovnika, dok se broj uenika u osnovnim kolama kretao oko 1100. Pomenuti podaci se moraju uzeti sa odreenom rezervom, jer su raeni na osnovu izvjetaja humanitarnih organizacija ili su uzeti od predstavnika sela. Razlika moe iznositi nekoliko procenata i broj moe biti samo manji, a nikako ne i vei. Prema podacima koje iznosi Kancelarija lokalnih zajednica u Dragau, u periodu od 60-tih godina XX vijeka do danas, sa podruja Gore ukupno je iseljeno 21.315 stanovnika. Na prostore bive Jugoslavije je migriralo 17.458 itelja Gore, dok ih je u zemlje Zapadne Evrope otilo 3.957. Prema popisu stanovnitva Kosova odranom aprila 2011. godine u optini Draga (zajedno Gora i Opolje) ivi 33.997 stanovnika. Prema etnikoj pripadnosti najvie je Albanaca (20.287), zatim Gorana (8.957), Bonjaka (4.100), Turaka (202), Srba (7) i ostalih (283). Za razliku od nekadanje pealbe (gurbeta) kada je dio porodice ostajao u Gori, sada kompletna porodica odlazi bez izgleda da se u dogledno vrijeme vrati. To je rijeka koja tee u jednom pravcu. Danas su mno gi izgradili kue i kupili stanove u dravama nastalim raspadom Jugoslavije. U zemljama Zapadne Evrope je, takoer, veliki broj iseljenika iz Gore. Svi oni imaju opravdanje i razloge zbog kojih su napustili Goru. Meutim, veina njih je u opasnosti da izgubi svoj nacionalni i vjerski identitet. Neki od njih su svjesni toga, meutim, ima i onih koji na svaki nain i u svemu oponaaju druge, gubei svoj govor, obiaje i identitet. Mnogi su ve u prvoj generaciji izgubili svoj goranski govor, neki ga ak preziru i ne koriste u komunikaciji sa svojom djecom, ve prihvataju jezik sredine u kojoj ive. Ali, pravilo je da oni koji se stide sebe, svoga imena, jezika i vjere, nikada nee biti potovani i cijenjeni od drugih. Zbog takvog ponaanja e i od svojih komija biti prezreni i ismijani. ivjee u vjeitoj zabludi, odbaeni i izgubljeni.
O PORIJEKLU I ETNIKOM BIU STANOVNIKA GORE

Porijeklo i etnogeneza stanovnika Gore je veoma sloeno i kompleksno pitanje koje vie decenija privlai panju mnogih istraivaa sa prostora Balkana pa i ire. Interesovanje je naroito pojaano u periodu raspada Jugoslavije, odnosno proteklih dvadesetak godina. O Gori su pisali mnogi autori koji su u svojim historijsko-politikim ili antropogeograf49

skim istraivanjima uglavnom bili jednostrani, a u zakljucima tendenciozni. Dosad su o Gori i Goranima pisali autori iz gotovo svih balkanskih zemalja pa i ire. Po jednima Gorani su etniki Bugari, po drugima Makedonci, po treima Srbi, a ima i stavova i miljenja prema kojima su Gorani turskog ili albanskog porijekla. Postoje i autori koji Gorane smatraju potomcima bogomila. Stavovi veine dosadanjih istraivaa i njihov odnos prema ovom pitanju bili su determinirani njihovom nacionalnom pripadnou. Zaista, sa rijetkim izuzecima, svi koji su se latili pera da opiu Gorane radili su to kako bi dokazali da su oni, zapravo, dio njihovog naroda, a nikako autentina pojava na ovim prostorima. Uostalom, dovoljno je vidjeti nauni opus srpskih, bugarskih, makedonskih, turskih i albanskih etnologa, folklorista i istoriografa pa shvatiti da su Gorani sve samo ne ono to su zaista. I pojedini autori koji potiu iz Gore i koji se zadnjih decenija bave ovom problematikom, a kojih je istina manji broj, ovo pitanje posmatraju zavisno od sredine u kojoj su ivjeli i kolovali se, od uticaja kojem su bili izloeni i ideologije kojoj su pripadali. Dosad je najvei broj autora zastupao tezu o srpskom porijeklu Gorana, odnosno stanovnika Gore. Manji broj prihvata da su makedonskog, a neznatan dio, uglavnom iz albanskog dijela Gore, svrstava ih u Albance. U posljednje vrijeme javlja se i manja grupa autora koja Gorane vidi kao Turke ili, ak, kao Bugare. Najzad, znaajan broj autora zastupa tezu po kojoj su Gorani Muslimani odnosno Bonjaci. O Gori su dosad pisali drugi i uvijek su pitanje porijekla i etnogeneze njenih stanovnika posmatrali i tretirali u kontekstu balkanskih etnikih razgranienja, osporavanja, svojatanja i negiranja drugih. Mnogi autori ovom pitanju prilaze jednostrano i najee koriste matrice iz druge polovine XIX vijeka, odnosno iz vremena stvaranja nacionalnih pokreta (nacija, drava) meu balkanskim narodima. Sve do 1912. godine, pa i docnije, stanovnici Gore se u nacionalnom pogledu poistovjeuju sa Turcima. Mada se ova identifikacija prvenstveno vezuje za vjersku komponentu i oznaava pripadnost islamu, ona u sebi sadri i elemente pripadnosti turskoj dravnoj zajednici. Jer je vrijeme od gotovo pet vjekova turske uprave u narodu stvorilo osjeaj zaklona i sigurnosti. Osim pomenute, narod koristi i neke druge odrednice kao nainec, Torbe i Goranin. Meutim, na zvaninim popisima stanovnitva (1961, 1971, 1981. i 1991. godine) stanovnici Gore se u apsolutnom broju izjanjavaju kao Muslimani. Posljednjih godina se sve vei

50

broj Gorana nacionalno izjanjava kao Bonjaci ime eli nastaviti kontinuitet sa muslimanskom nacijom. Promovisanje Gorana u zasebnu etniku grupu zapoelo je Projektom arplaninske upe Gora, Opolje i Sredska, poznatom po skraenici GOS, koji je uradila Srpska akademija nauka i umetnosti u vrijeme raspada Jugoslavije. Na balkanskim prostorima je u prolosti dolazilo do velikih pomjeranja stanovnitva koja nisu prestala ni danas. Mnogi su narodi vremenom nestali. Ostali su samo tragovi u toponimiji i u historijskom pamenju. U etnogenezi veine naroda i zajednica na Balkanu isprepletani su razliiti etniki slojevi i naslage i stvari nisu nigdje tako jednostavne i proste. Zbog toga je nezahvalno iznositi i davati brze odgovore po pitanju porijekla i etnike pripadnosti stanovnika Gore. Mnogo je pitanja na koja treba prethodno odgovoriti ako se, makar i priblino, eli utvrditi porijeklo i etnogeneza Gorana: Gdje su Kumani, Peenezi i Hazari? ta je sa Aromunima (Vlasima), Turcima-Jurucima, Tatarima? Kakva je sudbina pavlikijana (pavliana) i bogomila i doktrine koju su propovijedali? Etnogeneza Torbea (u koje, svakako, spadaju i Gorani) i Pomaka te njihova veza sa bogomilskim pokretom? Doseljavanje Slavena na Balkanko poluostrvo i u ove krajeve? Vjekovi turske uprave na ovim prostorima (1445-1912)? Period prije dolaska Turaka i dva vijeka bugarske dominacije na Balkanu, pomjeranja stanovnitva tokom krstakih ratova, prodor Arapa u Evropu? Zbog svega pomenutog, pitanju etnogeneze Gorana se mora prii ozbiljno i bez unaprijed postavljenih zadataka i planova, to u dosadanjim istraivanjima esto nije bio sluaj. Jer, ovo je veoma sloeno i osjetljivo pitanje koje zahtijeva realistiki i neutralan nauni pristup. Ovdje se, u stvari, radi o jednom vieslojnom etnikom supstratu u koji su sublimirani mnogi balkanski, pa i iri elementi. Svaki pokuaj improvizacije, koji ne uzima u obzir pomenute historijske okolnosti, nema naunu osnovu, proizvodi suprotne efekte i u svakom pogledu je retrogradan i kontraproduktivan. Porijeklo i etnogeneza zajednica na Balkanu se ne mogu utvrditi na osnovu matrica preuzetih iz srednjega vijeka, selektivno montiranih i preslikanih u ovo vrijeme, a da se pritom zanemaruju sve historijske promjene i konvertizmi koji su se deavali na ovim prostorima (bogomilizam, prihvatanje islama, mnogobrojna useljavanja i iseljavanja i dr.). Mnogi istraivai, naroito srpski, makedonski i bugarski zanemaruju injenicu da je prelazak na islam stanovnika Gore, kao i uticaj koji je on imao na njihov cjelokupni ivot i kulturu, znatno doprinio da se Gorani 51

priblie, odnosno svrstaju u grupu zajednica koje formiraju muslimanski kulturno-historijski krug na Balkanu koji ine Bonjaci, Pomaci i Torbei. Gotovo svi pomenuti istraivai uporno nastavljaju da svojataju Gorane, mada im je dobro poznato da su Gorani dio Torbea. Srpski autori o Gori i Goranima Od srpskih autora o Gori su pisali: Panta Srekovi, Spiridon Gopevi, Jovan Cviji, Jefto Dedijer, Jovan Hadivasiljevi, Milo Milojevi, Jovan Trifunovski, Miodrag Vasiljevi, Milisav Lutovac, Mitar Peikan, Milovan Radovanovi, Milan Ivanovi, Radivoje Mladenovi i mnogi drugi. U projekte su bile ukljuene i itave nacionalne institucije. Srpska akademija nauke i umetnosti je preko svojih instituta nekoliko godina radila na velikom projektu pod imenom arplaninske upe Gora, Opolje i Sredska, poznatijem po skraenici GOS. Svi srpski autori, gotovo bez izuzetka, Gorane tretiraju kao Srbe. Ovu tezu je prvi pokrenuo ruski konzul u Prizrenu Ivan Stepanovi Jastrebov 70-tih godina XIX vijeka. On je, boravei u Prizrenu kao ruski konzul, obiao Goru i ostavio znaajne podatke iz toga perioda. Iako je poznata njegova nacionalno politika orijentacija, konstatacije koje iznosi ponavvljaju se i u ozbiljnijoj naunoj literaturi sve do naih dana. Kasnije je veina srpskih autora u slubi dravne politike nastavila da Gorane prikazuje kao dio svog naroda. Veinom se slue izrazima islamizirani Srbi, poturenjaci, Srbi muhamedanci, poarbanaeni Srbi i slino. Dakle, Jastrebov je meu prvima pokrenuo tezu o srpskom porijeklu stanovnika Gore. On je jo 70-tih godina XIX vijeka pisao o turenju stanovnika Gore: Docnije se Gora poturila; u gomilama su Srbi poeli veru menjati od pre 200 godina.58 Njegovi stavovi o vremenu prijelaska na islam stanovnika Gore, donekle se poklapaju sa turskim defterima. Naime, ako je od prihvatanja islama u Gori do sredine XIX vijeka prolo 200 godina, znai da se ovaj proces dogodio sredinom XVII vijeka. I prema turskim defterim poetak islamizacije u Gori se vezuje za poetak XVI vijeka a zavretak za sredinu XVII vijeka. U isto vrijeme, moda i prije Jastrebova, pisao je Milo Milojevi o Torbeima u Gorskom Dukainu.59 Pominje sela Brod sa 700 kua,
58 59

I. S. Jastrebov, Podatci za istoriju srpske crkve, Dravna tamparija, Beograd, 1879. M. Milojevi, Odlomci Istorije Srba u Turskoj i Austriji, Dravna tamparija, Beograd, 1872. (Knjiga je bila zabranjena 124 godine.)

52

Zlopotok vi koga je planina Prevalica sa razvalinama stare prestolnice srpske Prehvale, Restelica, Kruevac, Borje, Globoica, Dikance, Rape, Bako, Mlike, Vranjita, Orua, Kukalane, Krakovita, Krstac, Oreke, Ljubovita.60 Milojevi istie da (...) ovaj Dukain lei jugozapadno od Prizrena, i u njemu su danas sve sami poturenjaci Srbi, koje pravoslavni i rimokatolici Srbi zovu Torbeima.61 Intresantan je podatak koji iznosi Milojevi o srpskom caru Dobroslavu, ili Vojislavu (1036-1055), koji je jednom od svojih sinova, Sagani, dodijelio Gorsku upaniju, ili dan. Gornji Dukain.62 Ukoliko je izvor koji iznosi Milojevi vjerodostojan, ovo bi dosad bilo najstarije pominjanje Gore u nekom dokumentu. Putopisac Spiridon Gopevi pie: Na obroncima ar-planine ive razbacani ostali Srbi koji su delimino zaboravili svoj jezik. Govore jedan meani oblik srpskog i albanskog. Oni se nazivaju Goranima.63 Prema Jefti Dedijeru Gorani su Srbi muhamedanci,64dok Jovan Hadi Vasiljevi smatra da su svi Gorani srpskog porekla65 Mitar Peikan je, analizirajui line antroponime turskih popisa iz 1452. i 1455. godine, doao do zakljuka da su oni nesumnjivo srpski i na osnovu toga zakljuuje da su Gorani prije islamizacije bili pravoslavni Srbi.66 Isto miljenje ima i o goranskim toponimima iz turskih i srpskih izvora ovoga perioda. Jovan Cviji je pisao o poarbaenom srpskom stanovnitvu u arplaninskim upama: I arske upe Ljuma, Opolje, Gora, u nekoliko i Sirini, naseljene Arbanasima i u njima je poarbanaeno srpsko stanovnitvo. Samo su se Srbi u prizrenskoj upi Sredskoj potpuno odrali, te nastavlja, U arplaninskoj upi Opolju proces arbanizovanja izvrio se tek u toku XVIII i XIX veka. Ovaj je proces najdocnije bio u upi Gori, ije stanovnitvo jo govori srpski, tu je do skora bilo porodica od kojih je jedan deo bio pravoslavni i srpski, drugi muslimanski i arbanaki.67 Milisav Lutovac je, tragovima Jastrebova i Petra Kostia, prvi put obiao Goru tridestih godina XX vijeka. Lutovac je napisao knjigu Gora i

60
61

Isto, str. 155.

Isto, II dio, str. 24.

62 63

Isto, str. 99. Spiridon Gopevi, Stara Srbija i Albanija, Beograd, 1890 64 Jefto Dedijer , Kosovska Stara Srbija, Beograd, 1913. 65 Jovan Hadivasijevi, Muslimani nae krvi u Junoj Srbiji, Beograd, 1924. 66 Mitar Peikan, Stara imena iz donjeg Podrinja, Beograd, 1985. 67 Jovan Cviji, Antropogeografski i etnografski spisi, Knjiga 4, Tom I, Beograd, 1911.

53

Opolje68 i veoma je zasluan za promovisanje srpske opcije o Gori. Lutovac je istraivanja zapoeo prije Drugog svjetskog rata (1936-37) a nastavio poslije rata. Njegovi stavovi su sa isto srpskih pozicija te, na osnovu terenskih istraivanja, iznosi zakljuak po kome je Gora naseljena Srbima muslimanske vere kao i da je u Gori odran etniki kontinuitet od srednjeg veka do danas. Govorei o stanovnitvu Gore i Opolja on kae: Etniki procesi su se razvijali drukije u Gori, a drukije u Opolju. U Gori je staro srpsko stanovnitvo primilo islam, ali je zadralo jezik. Obrnuto, u Opolju su izgubili i jezik i veru podleui asimilaciji doseljenih i pomuslimanjenih Arbanasa. Goranski antropoloki tip Lutovac opisuje kao preteno smee kompleksije, pravilnih slovenskih crta lica ali zapaa da se meu Goranima sretaju i ljudi vrlo zagasite boje koe, upalih ivih i malih oiju, kod kojih se jasno mogu prepoznati tragovi cincarskih predaka. Sem toga, sreta se po koji ovek mongoloidnih crta, to je verovatno ostatak turskih Juruka, koji su dolazili kao stoari na ove planine i tu se stalno nastanili.69 Na prisustvo Juruka u Gori upuuju pojedini toponimi Juruka i Juruke grobia (juno od Restelice). I u jednoj narodnoj pjesmi, koju je zapisao Nazif Dokle, pominju se Juruci (Juruci e me utepaje // Juruci ni se v' planina, // da striet vovna jarina). Lutovac napominje da se cincarski i juruki elemenat brzo asimilovao. On, takoer, smatra da su Gorani poeli primati islam tek poslije Prve velike seobe 1690. godine.70 Cviji je na svom putovanju po Balkanskom poluostrvu opisao i Goru. Zanimljivo je njegovo miljenje koje je iznio o Aromunima, a posebno je interesantan njegov stav o Mijacima i Torbeima: Po svim prirodnim osobinama ovo je mogla biti jedino oblast aromunskih stoara. Verovatno da su oni tu iveli u poetku Srednjega veka, a nesumnjivo je, da su se po njoj i docnije naseljavali. Oni su provodili leto na suvatima, a zimi su se sputali na jug Balkanskog Poluostrva, u jegejsko ili jadransko primorje. 71 Inae, Cviji smatra da su Gorani jo u XV vijeku poeli prelaziti na islam. Interesovanje za Goru od strane srpskih naunika ne prestaje ni danas, ve je posljednjih dvadesetak godina pojaano. Intenziviraju se aktivnosti na promociji goranske etnike grupe to je rezultiralo velikim projek68

Milisav Lutovac, Gora i Opolje Antropogeografska prouavanja, Srpski etnografski zbornik, knj. LXIX 35, Beograd, 1955. 69 Milisav Lutovac, Isto, str. 53. 70 Isto, str. 41. 71 Jovan Cviji, Osnove za geografiju i geologiju Makeonije i Stare Srbije, knj . 3, Beograd, 1911.

54

tom SANU arplaninske upe Gora, Opolje i Sredska72. Istraivanja, koja je na terenu obavio Geografski institut Jovan Cviji, trajala su u periodu od 1991-1994. godine. U ovaj Projekat je bilo ukljueno i dvadesetak drugih naunih i strunih ustanova i 93 istraivaa. Rezultati istraivanja su kasnije publikovani i objavljeni u tri knjige na preko hiljadu stranica. Na ovom Projektu je radilo i nekoliko saradnika iz Gore, ali je Harun Hasani ideolog, organizator i pokreta svih aktivnosti na ozvanienju goranske etnike grupe. Na samom poetku druge knjige GOS-a govori se o potrebi hitnosti ozvanienja ove grupe te autori istiu da su Goranci posebna etnika grupa koja je ne samo odolela albanizaciji i aspiracijama makedonskog nacionalizma, ve je u svom entitetu sublimirala brojne elemente i oblike srpsko-slovenskih i pravoslavnih etnokulturnih korena i slojeva, izgradivi oseanja i ponaanje bliske srodnosti sa srpskim narodom uz puno angaovanje u kulturnom i politikom ivotu svoje drave Srbije. Autori projekta smatraju da je status etnike grupe za Gorance formalno pitanje koje bi trebalo sankcionisati pre narednog popisa stanovnitva. Meutim, takvoj odluci treba da prethodi organizovana struno-informativna akcija koja bi imala za cilj da sveukupnom goranskom entitetu razjasni znaenje pojma etnike grupe i odreene prednosti takvog statusa u smislu ouvanja etnikog i civilizacijskog identiteta.73 Govorei o kulturnoj batini Gore, nauni savjetnik SANU Milan Ivanovi pie: U svakom selu postoje mesta ili nazivi gde su se nalazila stara srpska groblja i crkvita. Naalost, proces nestajanja tih spomenika je takav da su oni skoro potpuno iezli, pa je poslednji as da se preduzmu mere za arheoloka i ostala istraivanja, kako bi se bar u naunoj i strunoj literaturi zabeleilo njihovo postojanje i dananje stanje, a potom da se preduzmu mere za njihovu zatitu, valorizaciju, pa i mogunu revitalizaciju.74 (Podvukao S. I.) Autori Projekta insistiraju na razlikama i izdvajanju Gorana iz muslimanskog korpusa, te stoga to pitanje veoma esto potenciraju u svojim stavovima: Goranska etnika grupa se po svom kulturnom i etnopsihikom entitetu bitno razlikuje od svih ostalih muslimanskih populacija u zemljama prethodne Jugoslavije. To se prvenstveno odnosi na bonjakosandaki etnonacionalni supstrat iz koga je, uostalom, i stvorena politi-

72

arplaninske upe Gora, Opolje i Sredska, SANU, Geografski institut Jovan Cviji, Beograd, 1995. 73 Projekat GOS, Knjiga 40/II, Beograd, 1995, str. 4-5. 74 Isto, str. 456.

55

ka muslimanska nacija poetkom 60-tih godina voljom tadanje jugoslovenske i bosansko-hercegovake politiko-ideoloke vrhuke.75 Dragoslav Antonijevi u tekstu Etniki identitet Goranaca zakljuuje da se u etnikom nasleu Goranaca sueljavaju i preklapaju nekoliki kulturni slojevi: starobalkanski, slovenski (srpski), orijentalni i drugi, koji daju osobeno duhovno i materijalno obeleje Gorancima, ime se oni i razlikuju od kultura bliih i daljih suseda.76 Slino tvrdi i rukovodilac Projekta Milovan Radovanovi: Treba prvo naglasiti da je ova etnika grupa stvorena dugotrajnim antropogeografsko-etnolokim procesom, ije ishodite i osnovu ini srednjovekovna pravoslavna srpsko-slovenska populacija, u simbiozi sa srodnim i drugim etnokulturnim starobalkanskim slojevima i orijentalnim uticajima, koji sa tradicionalnom kulturom i islamizacijom, predstavljaju glavne komponente njene etnogeneze.77 Autori insistiraju na to hitnijem ozvanienju etnike grupe Goranac sa jasnim i unaprijed odreenim akcijama i ciljevima: Drugim reima, odranje goranskog identiteta trai svrsishodnu podrku dravne zajednice i razvijanje svih potrebnih uslova za negovanje tradicionalnih i organizovanje novih delatnih i duhovnih veza izmeu Goranaca u zaviaju i Goranaca u rasejanju. Glavna svrha ove akcije sastoji se u spreavanju homogenizacije i egzodusa Goranaca (ciljeva alba nizacije, islamistike identifikacije etnikog i konfesionalnog bia...)78 te nastavlja: Imajui sve to u vidu, smatramo da je krajnje vreme za ozvanienje goranske etnike grupe kao zvanino priznate etnonacionalne i etnokulturne kategorije, ime se goranska etnika grupa, bez obzira na sva dosadanja izjanjavanja, dovodi na nivo primarne identifikacione etnike zajednice.79 Autori istiu da ovaj zahtjev nije samo formalne prirode, niti ga treba stavljati pod dominaciju politikih ciljeva. On podrazumijeva i odreene programske osnove na planu ekonomskog i demografskog razvoja. Meutim, on moe imati i karakter upozorenja koje uzima u obzir neke indikativne strukturne pokazatelje dobijene pomenutom posebnom obradom popisnih rezultata iz 1991. godine uraene u Raunarskom centru Republikog zavoda za statistiku Srbije. Naime, ovi indikatori, kojih nema u publikovanim popisnim rezultatima, nagovjetavaju mogunost cijepanja jedne znaajne strane etnokulturnog bia Gorana.
75 76

Isto, str. 14. Isto, str. 88. 77 Isto, str. 13. 78 Isto, str. 46. 79 Isto, str. 46-47.

56

Autori upozoravaju da su oni, u nemogunosti da se u okviru ponuenih modaliteta izjasne kao Goranci 1991, kao i prethodnih popisnih godina, prihvatili muslimansku opciju kao sekundarnu identifikacionu etnonacionalnu kvalifikaciju koja im je, ruku na srce, najblia iz repertoara raspoloivih modaliteta ali su se zato meusobno diferencirali kod izjanjavanja o maternjem jeziku.80 Autori Projekta su zabrinuti i ukazuju na mogue posljedice s obzirom da dravna statistika nije predvidjela goranski etniki modalitet, te su Goranci kod finalne obrade podataka popisa 1991. slubeno predstavljeni kao Muslimani u etnonacionalnom smislu, ime je otvoreno polje za svojatanje Goranaca od strane bonjako-sandakog islamsko-fundamentalistikog jezgra muslimanske nacije.81 Radivoje Mladenovi, koristei miljenja pojedinih srpskih autora, naroito onih sa kojima je radio na projektu GOS, iznosi stav o porijeklu i etnikom biu stanovnika Gore. On istie da Gorani pripadaju posebnoj etnokulturnoj grupi muslimanske konfesije u ijoj je osnovi slavenska pravoslavna populacija koja je bila u dugotrajnom kontaktu sa balkanskim neslavenskim stanovnitvom Vlasima i Arbanasima, a poslije primanja islama, i sa orijentalnim uticajem. To ima za posljedicu preplitanje tri sloja u goranskom etnikom biu: slavenskog, starobalkanskog i orijentalnog. Mladenovi smatra da je na stvaranje goranskog etnokulturnog tipa presudno uticao i vievjekovni stoarski nain ivota i ivi kontakti sa oblinjim zapadnomakedonskim oblastima, arplaninskim upama, junom Metohijom. Ovo su okolnosti da Gorani ne sauvaju sva obeleja slovenskog (srpskog) etnikog kontinuiteta, ve da se razviju u posebnu etniku grupu koja se oduprla albanizaciji uvajui autohtoni slovenski govor i mnoga kulturna, pa i pravoslavna obeleja iz predislamskog perioda.82 Bugarski autori o Gori i Goranima Od bugarskih autora o Gori su pisali Vasil Knov, Jordan Ivanov, Stefan Mladenov, Emil Milanov, Tanja Mangalakova, Petja Asenova, Evdokija Hristova, Spas Taev i drugi. Jordan Ivanov je na poetku 20. vijeka pisao da oblast Gora lei izmeu are i Koritnika uz pritoke rijeke Ljume. Cijelu kotlinu naseljava
80 81

Isto, str. 46-47. Isto, str. 28-29. 82 Radivoje Mladenovi, Govor arplaninske upe Gora, Beograd, 2001. str. 54.

57

staro bugarsko stanovnitvo Gorani, Goralije koji su u XVII i XVIII vijeku bili primorani da prime muhamedanstvo. Poznati su pod imenom Torbei, dobijenom od susjednih Bugara. Gorani, pak, sami sebe zovu Turcima, dok u internom razgovoru priznaju da se zovu Torbei i da su staro mjesno stanovnitvo bugarskog roda koji su islamizirani, tj. primili muhamedanstvo.83 Ivanov definie vokalski sistem i leksiku goranskog govora. Istie da je vokalni sistem kao u skopskoj Blatiji i Karijaku. Smatra da im je rjenik isto takav84 i zakljuuje da Gorani-Torbei kui govore bugarski jezik.85 Vasil K'nov 1900. godine pie da u gornjem toku rijeke Ljume ispod samih vrhova Koritnika ivi bugarsko muhamedansko stanovnitvo u 42 sela koja obrazuju malu planinsku oblast nazvanu Gora.86 K'nev istie da su Gorani mirni i radni, te da kao bozadije i pealbari skitaju po cijelom Balkanskom poluostrvu. Iz Prizrenske Gore u Sofiju dolaze bozadije, koji dre 3-4 duana. Sa njima svake godine dolaze mala djeca od 10-12 godina, neka po prvi put. Od njih bi se moglo prouiti njihovo narjeje.87 Broj sela Gore koja pominje K'nov ne odgovara sadanjem stanju. Naime, danas Gora ima ukupno 29 sela na Kosovu, u Albaniji i u Makedoniji. Moda je K'nov u ovaj broj obuhvatio i sela koja su danas naseljena Albancima a koja geografski pripadaju teritotoriji Gore. K'nov govori i o prelasku na islam stanovnika Gore. On tvrdi da je islamizacija poela veoma rano, jo u vrijeme sultana Selima I. On smatra da se to dogodilo u vrijeme Sinan-pae, za koga kae da je ruio manastire i sve od Drame pa do Bosne poturio. K'nov napominje da su se, prema usmenoj predaji koju je uo od Torbea Gore, mnogi poturili u vrijeme austo-turskog rata 1669. godine.88
83

, 4, , 1925. , - , 4. 85 , 4, , 1925. 86 , , 2, , 1970. (1900), . 319-320. ( . 42 , .(...) ; , . . 42 . . . 87 Isto, str. 320. 88 Isto, str. 339.
84

58

I Stefan Milanov ima slino miljenje, te zakljuuje: U okolini Prizrena treba da se istakne nalik na isto bugarski elemenat u planinskoj oblasti Gora, gdje sam napravio moje zapise 1916. godine.89 Interesovanje za Goru od strane bugarskih lingvista, istoriara, etnografa i politiara posebno je pojaano nakon rata na Kosovu, tj. poslije 1999. godine. Emil Milanov u nekoliko svojih tekstova pie o Gori kao dijelu bugarskog etnikog prostora.90 U tekstu Bugari iz Gore i Golog Brda objavljenom u zborniku Bugari u Albaniji i na Kosovu je zapisao: Do 1971. godine od vlasti su popisivani kao Turci, a od 1971. godine ukljueni su u 'muslimansku' naciju, a kasnije u periodu od 1996-1999. godine, iz politikih razloga dokazivanja multikulturnosti Kosova oni su proglaeni novim unikatnim etnosom 'Gorancima'.91 Petja Asenova smatra da Goru naseljava staro bugarsko stanovnitvo. Ona u tekstu Arhaizmi i balkanizmi u jednom izoliranom bugarskom govoru pie: U geografskom pogledu Gora je planinska teritorija, zatvorena ar-planinom i Vracom sa istoka i Korabom sa zapada, u kojoj su bugarska i albanska sela pomjeana.92 Petja Asenova opisuje goranski kao izolirani bugarski govor u tuoj jezikoj sredini znaajan za prouavanje teorije jezikih kontakata. Tanja Mangalakova je objavila putopisnu knjigu Nainci na Kosovu i Albaniji ( ).93 Svojim stavovima o Gori i Goranima Mangalakova se ne razlikuje od drugih bugarskih autora i nastavlja ono to je prije vie od jednog vijeka zapoeo Vasil K'nov. Makedonski autori o Gori i Goranima Osamdesetih godina XX vijeka u Makedoniji je pojaano interesovanje za Goru i Gorane. Veina makedonskih autora smatra da su Gorani
89 90

, , , 1979. , , . 4. . 26. 91 , , , , 2001. ( 1971 . , 1971 . , 1996-1999 . - .) 92 o , , . ( , , izvor: www.albanian.dir.bg) 93 , , , , 2009.

59

Makedonci-muslimani. Osnovni argumenti za ovakve tvrdnje su lingvistike prirode i injenica da goranski govor ima slinosti sa zapadnomakedonskim govorima. Drugi argument u dokazivanju makedonskog porijekla Gorana je folklor u kojem ima dosta balkanistikih elemenata. Posebno aktivan u dokazivanju makedonskog porijekla Gorana bio je Nijazi Limanoski. On je u vie svojih radova pisao da su stanovnici Gore islamizirani Makedonci koji su uspjeli da sauvaju osnovne etnike karakteristike svojstvene makedonskom narodu. On istie da su Gorani sauvali , , , , , .94 I Blae Ristovski zastupa slinu tezu tvrdei da su Gorani Makedonci. On osporava rezultate istraivanja Mitra Peikana prema kojima u srpskim i turskim srednjovjekovnim dokumentima, koji se odnose na Goru, provlauje srpska toponimija i antroponimija. On, takoer, relativizira i istraivanja M. Lutovca i J. Cvijia. Ristovski zakljuuje da pitanje nacionalne pripadnosti Gorana ostaje otvoreno, budui da je taj proces jo u toku.95 Ristovski navodi i razloge koji su doveli do ovakvog stanja. Smatra da se Gorani u XIX vijeku nisu prikljuili nijednom procesu nacionalnog buenja. Od albanskog nacionalnog buenja odvajao ih je jezik i svijest o slavenskom etnikom porijeklu, a od srpskog vjera i politiki pristup, dok je makedonsko nacionalno buenje i samo zapoelo kasnije, a pratile su ga mnoge traume.96 Ristovski smatra da Goru nisu zahvatili ni procesi formiranja savremene turske nacije i pored vjerske jednakosti. Na drugoj strani u Gori gotovo da i nije bilo nacionalistike propagande susjednih hrianskih drava, jer su one uvijek polazile na elu sa crkvom, a ona je ovdje bila apsolutno neprihvatljiva.97 Ristovski predvia ta se po pitanju nacionalne diferencijacije Gorana moe oekivati u budunosti, te zakljuuje: Nalazei se u jednoj takvoj nacionalno nedovoljno opredijeljenoj poziciji, Gorani e i u budunosti privlaiti panju i nauke i politike.98 Iako je ova konstatacije izreena
94

, , , , 1993. 95 , , 3-4, , 1969. 96 Isto, str. 147. 97 Isto, str. 147. 98 Isto, str. 147.

60

prije vie od etrdeset godina, dogaaji koji su kasnije uslijedili su je u mnogo emu potvrdili. Gorani su u prolosti a i danas predmet svojatanja sa mnogih strana. Boidar Vidoeski, takoer, Gorane svrstava u Makedonce i kae: Jedna povea kompaktna grupa islamiziranog makedonskog stanovnitva sa makedonskim maternjim jezikom ivi u oblasti Gora na srpskoj i albanskoj teritoriji.99 Aneta Svetieva smatra da je veoma problematian primjer sa naincima u podijeljenoj makedonskoj oblasti Gora, koja je poslije Prvog svjetskog rata ula u sastav teritorije Srbije (kosovski dio). Ona istie da je ovdje, pored stalnog pritiska albanizacije, bio ukljuen i srpski dravni program sa ciljem odnaroenje Gorana i podsticanja srpskog etnikog osjeanja, osobito kod mlaih generacija, uglavnom preko obrazovnih institucija u kojima se obrazovni proces odvijao iskljuivo na srpskom jeziku. Ovaj program je imao podrku i u kulturnoj politici SANU kao organizatoru naunih istraivanja i izdavau mnogih publikacija u kojima se na naunoj osnovi dokazuje srpska pripadnost Gorana.100 Albanski autori o Gori i Goranima Od albanskih autora o Gori su pisali Selami Pulaha, Shefqet Hoxha, Skender Rizaj, Safet Hoda, Nazif Dokle, Qemal Mataj, Hajriz Meleqi, Skender Gashi i drugi. Neki od pomenutih autora su porijeklom iz albanskog dijela Gore (Safet Hoda, Nazif Dokle, Qemal Mataj). Analizirajui osmanske dokumente iz Istanbula profesor Selami Pulaha je doao do konstatacije da je islamizacija u oblasti Gore zapoela 1559. godine i nastavljena je sve do 1579. godine i do kraja XVI stoljea.101Govorei o sastavu stanovnitva Gore prema osmanskim dokumentima Pulaha zakljuuje: Preovladavanje jedne isto slavenske antroponimije, neproirivanje procesa islamizacije, naavi se unutar jednog ambijenta sa kompaktnom albanskom antroponimijom, uvjerava nas da je u Gori u cjelosti ivjela jedna enklava sa slavenskim stanovnitvom unutar jednog ambijenta naseljenog albanskim stanovnitvom. Meutim, na drugoj strani, ne moe
99

, , , 1998. . 42-44. 100 , (), , , 2004. c. 50-70. 101 Selami Pulaha, Studime historike, Tirana, 1976.

61

se rei da su sva sela ove nahije bila naseljena samo slavenskim stanovnitvom. Sama injenica da nalazimo 178 starjeina sa albanskom i alban sko-slavenskom antroponimjom svjedoi da je ovdje bilo i albanskog stanovnitva koje je ivjelo zajedno sa slavenskim, koje se najvie nalazilo u selima Kruevo, itofic, Topljan, Novosel, Orcikle, Ljuma, Turaj, trezeva, Bitic, Manjan i dr.102 Mada se ne bavi pitanjem znaenja i porijekla imena Torbe, efet Hoda (Shefqet Hoxha) dolazi do zakljuka da useljavanje slavenskog stanovnitva u Goru nije posljedica bogomilizma, ve spontano kretanje vlako-slavenskih stoara u potrazi za dobrim pasitima, tako da je jedan dio njih od zajednice katuna preao na stalno stanite.103 efet Hoda smatra da doseljeno stanovnitvo Gore (susjedi su im bili Arbrei) nije bilo potpuno slavensko, ve vlako i govorilo je vlaki i slaveno-bugarski. Drugi jezik je vremenom, iz razliitih razloga, odnio prevagu. Doseljenici su, u potrazi za boljim panjacima na visoravnima are, najprije imali svoje katune, a kasnije stvorili stalna stanita. Dugi suivot sa susjednim, ali i novopridolim Albancima, stvorio je jednu simbiozu iz koje su proizali Gorani, koji nisu niti Srbi, niti Bugaro-Makedonci, ve nainci, jedan etnitet bez izraene nacionalne svijesti.104 efet Hoda istie da slavenski jezik Torbea i Gorana ne odreuje njihovu etniku pripadnost, jer su oni zaista patareni (arbrei). Kao to je poznato patarenizam se kao novi vid hrianstva rodio u Bugarskoj. Pripadnici ovog vjerskog pokreta koristili su slavo-bugarski jezik. Tako je ovaj jezik kasnije postao domai jezik pripadnika ove sekte.105 Ovaj autor smatra da toponimija, ali i antroponimija, svjedoi postojanje ilirskih, praslavenskih, slavenskih (srpskih i bugarskih), vlakih (aromunskih), osmanskih, bez ikakve sumnje i albanskih tragova, ali u kakvom su odnosu ovi tragovi jo nije poznato. Istie da je potrebno saekati da se objavi leksika i toponimija, kao i antroponimija oblasti, jer, niti srpski, niti bugaro-makedonski istraivai nisu mogli izbjei politiku presiju i interes drave koju su predstavljali106 O porijeklu stanovnika Gore pisao je i Skender Gai (Skender Gashi). Naroito je reagirao nakon to se dio goranskog stanovnitva izjasnio Bonjacima. Gashi smatra da se to desilo nakon rata na Kosovu i da je uz102

Selami Pulaha, Krahinat e Sanxhakut t Dukagjinit gjat shek XVI , Studime historike 4, Tiran 1973.
103 104 105

Shefqet Hoxha, Shqiptari Sinan Pash Topojani, Tiran, 2007, str. 149

Isto, str. 151. Isto, str. 154. 106 Isto, str. 152.

62

rokovano interesima Srbije i muslimanske Bosne. Iznosi niz nedovoljno utemeljenih pretpostavki o moguem etnikom porijeklu Gorana i njihovog jezika. On istie da su Gorani neslavenskog etnikog porijekla i da su, kao Vlasi slavizirani od strane Bugara, doseljeni na Kosovo sa albanskog i bugarskog prostora, iz zemlje nazvane Makedonija sa bugarskim izvornim jezikom. Kao islamizirana etnika grupa Gorani su, zahvaljujui hroninoj nestabilnosti, postali savitljiv elemenat koji je sklon da padne pod uticaj dnevne politike. To se najbolje vidjelo u posljednje vrijeme kada se ova populacija, zasiena bugarskom, srpskom i makedonskom propagandom deklarie kao 'Bonjaci'107 Uporeujui etnonimiju Gore sa etnonimijom Opolja, Skender Gai zakljuuje da oni ine jedinstven onomastiki areal. Qemal Mataj je u monografiji o Mula Rasimu iz Zapoda, izmeu ostalog, iznio i svoj stav o porijeklu stanovnika Gore napominjui da je ovo stanovnitvo autohtono albansko stanovnitvo i da nije slavensko. On tvrdi da su oni koji Goru nazivaju slavenskom enklavom a Gorane smatraju Srbima, Makedoncima ili Bugarima nita drugo do pseudo-histoririari. Mataj dalje navodi da ovakva miljenja svoje izvorite imaju u kuhinjama koje proizvode otrovna jela u Beogradu ili u Makedoniji.108 Turski autori o Gori i Goranima Turski autori u prolosti nisu pokazivali posbno interesiranje za Goru i njeno stanovnitvo. Posljednjih godina pojaano je zanimanje autora iz Turske za historiju, kulturu i tradiciju Gorana. Dr Tlin oruhlu i Dr Yaar oruhlu su 2007. godine objavili knjigu Gora halk sanatlari 109 (Gora narodni zanati) u kojoj su obradili zanate, narodno stvaralatvo i umotvorine u Gori. U knjizi su na ilustrativan nain prikazali ogromno i bogato kulturno nasljee Gore kroz stoljea. Osim toga obradili su i prikazali muslimanske spomenike i natpise na njima sa posebnim osvrtom na nadgobne niane. U dijelu knjige o historijskom porijeklu govore o Kumanima, Peenezima i nekim drugim narodima sa istoka koji su nestali ili se pretopili u druge narode, kao i o eventualnim vezama izmeu tih naroda i Gorana. Iste godine objavljen je Zbornik radova o Gori Gora Abidesi-ar da larndaki genetik ifreler (Goranski obiaji genetski znakovi na
107 108

Skender Gashi, Mitrovica e dyt: Gora?, Trepa. net, Vjen, 2005. Qemal Mataj, Mulla Rasim Zapodi, monografi, Prizren, 2002. str.10. 109 Dr Tlin oruhlu, Gora- halk sanatlari, Istanbul, 2007.

63

ar-planini) u kojem vie autora objavljuje radove o kulturi, obiajima, tradiciji i historiji Gore. U Zborniku su svoje radove objavili Ebubekir Sofuoglu, Musa Tadelen, Kemal an, Ismail Hira i drugi. U tekstu Osnovna zapaanja o obiajima Gorana (Gorallarn adetleri zerine: lk tespitler) 110 grupa profesora sa Sakarija Univerziteta iznosi niz slinosti u tradiciji, obiajima i kulturi Gorana sa narodima Srednje Azije, prije svega sa nomadskim zajednicama Kazaka, Kirgiza i Turaka Anadolije. Naroito su istraivali i uporeivali obiaje vezane za ishranu i kuhinju, raanje djeteta, svadbu, smrt kao i ostale obiaje. Pronali su mnoge slinosti i zajednike crte izmeu Gorana i zajednica u Turskoj i Srednjoj Aziji. Urednik Zbornika Ebubekir Sofuolu u tekstu Na vrhu arplaninskih stijena (ar dalarnn tepesndek kaya) analizira znakove ispisane na stijenama blizu Restelice, na nadmorskoj visini od oko 2000 metara, kao i niane (damke od katrana) na ovcama i uporeuje ih sa slinim znakovima u Srednjoj Aziji. Veina autora Zbornika u svojim tekstovima komparativnom analizom eli dokazati vezu koja postoji izmeu tradicije, obiaja, natpisa (niana/znakova), odnosno duhovne i materijalne kulture Gore, sa onom u Srednjoj Aziji. Kako bi bila utvrena nauna utemeljenost stavova i dokaza ponuenih u tekstovima u Zborniku i knjizi, neophodan je adekvatan i kvalitetan prijevod ovih dokumenata sa turskog jezika. Od autora iz Gore jedino Ramadan Redeplari, koji ivi u Prizrenu i koji je poznavalac turskog jezika, tvrdi da je, bez dvojbe, Srednja Azija naa prapra djedovina, odakle su doli nai stari na Balkan, mnogo ranije, nego to smo i sami svjesni.111 Ovo tvrdi, kako kae, na osnovu dugogodinjeg naunog rada tokom kojeg je pronaao premlogo dokaza o etnogenezi Gorana.112 Nesporno je da su u Gori sauvani mnogi tragovi koji upuuju na veze sa narodima i kulturama nekih prototurskiih i protomongolskih naroda. Te veze su naroito izraene u sferi obiaja, vjerovanja, tradicije, kulture, folklora. Posebno e biti zanimljivo istraiti mnoga vjerovanja (amanizam, bogomilstvo, sufizam i dr.) kao i mitove, predanja i kultove koji su prisutni u narodnoj tradiciji Gore.

110

Gora Abidesi-ar dalarndaki genetik ifreler, Musa Tadelen, Kemal an, Ismail Hira. (www.ukid.org.tr) 111 Ramadan Redeplari, ekmede 3, Prizren, 2011. str. 25. 112 Isto, str. 25.

64

Neki ostaci u toponomastici i patronimiji upuuju na pomenute tragove, ali potrebno je ozbiljno nauno komparativno istraivanje kako bi se dolo do validnih i nauno prihvatljivih rezultata i tumaenja. Patronimi Tatrovci, Vurnovci Gl, Krt Br Zl, Kumaniovci i, Ttarovci, Jruk Br, h, Re, Plivan Rad Zl Re, kao i toponimi Jruka, Juruke grbia, Jurkovo, rupa Re, eova ema Ml, ehovci Dr, Pl Ttarof Gl, Pvl'ii Di Br nesumnjivo upuiju na prisustvo plemena i vjerovanja sa Istoka. O ovim tragovima i uticajima pisao je i Milisav Lutovac koji je zapazio da se u Gori sreta po koji ovek mongoloidnih crta, to je verovatno ostatak turskih Juruka, koji su dolazili kao stoari na ove planine i tu se stalno nastanili.113 iro Truhelka smatra da su Juruci u povijesti etnografskog razvoja Balkana vaniji od svih prednjeazijskih plemena koja su se slila u Evropu. Istie da su Juruci iz zemlje koju su zauzeli protjerali starosjedilaki obanski vlaki narod, te se nastanie na grudi, na kojoj je ovaj od pamtivijeka ivio114. Meutim, tragovi materijalne i duhovne kulture, iji korijeni doseu do Srednje Azije i Istoka, mogu se sresti i kod drugih balkanskih naroda, to ne znai da su svi ti narodi ovdje stigli sa tih prostora. Moglo se dogoditi da je neka zajednica bila posrednik meu razliitim etnikim grupama i prenosilac kulturnih, vjerskih, jezikih i drugih osobenosti. Jedna zajednica je mogla prihvatiti obiljeja i vrijednosti druge zajednice a da pritom meu njima nikada nije bilo direktnih kontakata. Ukoliko se ele utvrditi realni uticaji pomenutih kultura na ukupno bie i etnogenezu stanovnika Gore, potreban je neutralan i ozbiljan nauni pristup. Svako povrno, jednostrano, nedovoljno utemeljeno iznoenje zakljuaka bez valjanih argumenata moe donositi vie tete i stvarati zabune, kao to je dosad esto bio sluaj. Mnoga dosadanja istraivanja goranskog pitanja vrena su sa unaprijed postavljenim zadacima pa su i rezultati bili na nivou naunih improvizacija i manipulacija. Bonjaki autori i autori iz Gore o Gori i Goranima Posljednjih decenija XX vijeka interesovanje za Goru i Gorane pokazuju i autori koji su porijeklom iz Gore ili pripadaju bonjako-muslimanskom krugu. Posebno su se prouavanjem historije, kulture i tradicije Gore bavili Nazif Dokle, Vejsel Hamza, Harun Hasani, Sadik Idrizi, Ra113 114

Milisav Lutovac, Gora i Opolje, str. 53. iro Truhelka, Studije o podrijetlu, Matica Hrvatska, Zagreb, 1941. str. 17.

65

madan Redeplari, Alija Dogovi, Mesud Islamovi, Husein Bai, Muhamed Nezirovi, Demaludin Lati i drugi. I kod ovih autora nema jedinstvenog stava po pitanju jezika i etnogeneze Gorana. Njihov stav po ovom pitanju najee zavisi od mjesta u kojem su se kolovali i ideologije kojoj su bili izloeni. Jedna grupa prihvata srpsku opciju, druga makedonsku, trea bugarsku. Ima i onih koji su prihvatili albansku i tursku opciju. Na kraju, dio autora prihvata opciju po kojoj su Gorani dio bonjakog naroda. Harun Hasani je pisao o migraciji stanovnika Gore.115 On je 1987. godine objavio prvu knjigu goranskih narodnih pjesama. Knjiga obuhvata preko 400 narodnih pjesama (zajedno sa varijantama) i predstavlja znaajan izvor za prouavanje narodnog stvaralatva Gore. U predgovoru knjige autor zakljuuje da je ova poezija nastala u jednom specifinom ob liku, govornom i pisanom, srpskohrvatskog jezika.116 Inae, Harun Hasani smatra da goranski govor pripada srpskom jeziku i da su Gorani srpskog porijekla. On je 2001. godine na vijest da je bosanski jezik uao u Statut optine Draga kao slubeni jezik, za beograd ske Veernje novosti izjavio: Goranski jezik pripada slovenskoj grupi jezika i ima srpsku osnovu kao to Goranci imaju srpsko poreklo. Uvoenje bonjakog jezika predstavlja pokuaj cepanja srpskog korpusa, odvajanje Srba i Goranaca i guranje Goranaca tamo gde nikad nisu ni pripadali. Nee naa deca u Gori valjda da ue i govore 'bonjaki' umesto svog maternjeg, srpskog. Nazif Dokle, vrstan istraiva i poznavalac Gore, uz podrobnu analizu nezaobilaznog bogomilskog pokreta, smatra da su Gorani po svome porijeklu najblii Makedoncima. On u predgovoru knjige Goranske narodne pjesme iznosi stav da su prema svim saznanjima Gorani makedonskog porijekla.117 I u knjizi o etnogenezi Torbea Gore Dokle iznosi slino miljenje. On smatra da u etnografskoj oblasti Gora u selima Bor je, Crnoljevo, Koarita, Oikle, Oreek, Orgosta, Pakia i Zapod, ivi kompaktno slavensko stanovnitvo (najblie Makedoncima), iji su itelji od drugih, pored ostalog, prozvani pogrdnim imenom Torbe118 Dokle u nekoliko svojih radova pie o bogomilskim tragovima i ostacima u Gori. Najprije u tekstu Bogomilski tragovi u Gori119 pie o po115 116

Harun Hasani, Migracije stanovnitva Gore, GOS, Beograd, 1995. str. 149-166. Hasani, Goranske narodne pesme, Jedinstvo, Pritina, 1987. 117 Nazif Dokle, Goranski narodni pesni, Skopje, 2000. 118 Nazif Dokle, Bogomilizmi dhe etnogjeneza e torbeshve t Gors s Kuksit , Tiran, 2009. 119 Nazif Dokle, Bogomilski tragovi u Gori, Meunarodni simpozijum balkanske turko logije, Kotor, 2003.

66

vezanosti goranske etnogeneze sa bogomilskim pokretom. Dokle objanjava da su Gorani prije prelaska na islam bili bogomili i objanjava da je ime Torbe jedan od naziva za bogomile. Njegovi stavovi o bogomilstvu u Gori predstavljaju jedan novi i sasvim drugaiji prilaz goranskom pitanju i fenomenu. Meutim, moramo podsjetiti da bogomilstvo nije etnika ve vjerskosocijalna kategorija. Bogomilstvo nije ogranieno na neku nacionalnu zajednicu, ve je, u veem ili manjem obimu, prisutno kod gotovo svih balkanskih naroda, pa i ire. Na osnovu bogomilstva se ne moe odrediti etniko porijeklo stanovnika Gore. Toga je svjestan i Dokle kada tvrdi da bogomilizam nije etnika kategorija, ve samo doktrina. A doktrinu moe prenijeti Slaven, Vlah, Albanac ili neko drugi. I kada ime Torbe vezujemo za bogomilstvo, onda prihvatamo historijske okolnosti o doseljenju Torbea na ove prostore, dok je pitanje njihove etnike pripadnosti neto sasvim drugo.120 Dokle nije ostao ravnoduan ni kada su u pitanju aromunski tragovi u Gori, kao i njihov uticaj na jezik, kulturu i porijeklo stanovnika ove oblasti. O tome, izmeu ostalog, pie: Na Kosovu, du doline dva Drima, prisustvo Aromuna je sada ve potvreno. Izvori govore da su oni prisutni i u Gori. Toponimi itevec koji moda potie od itofc (vlako selo), Vlahinica (Borje), Vlani Sad (Crnoljevo) jasno oznaavaju aromunske ostatke. Pominjanje Vlaha u pjesmi (Snce zajde meu dve planine, // a ja legna meu dve Vlahine), mikrotoponim undinci (mahala u Borju) od unda, tipian je aromunski patronim u Kori i irokastru, aromunske pozajmice u govoru Gore (junec, urda, ulja, uulj, skut, ljakulj, hrkulj, i dr.), patronim Vlaa (Pakia) zajedno sa toponimima Ljupanovci i Ljupanovo Jabue su drugi argumenti koji idu u prilog ovome.121 Dokle smatra da je uporedo sa Goranima (Torbeima), prisustvo Vla ha (Aromuna) i Juruka ali i Albanaca,122 sada ve asimiliranim, u Gori ve potvreno. On, ipak, smatra da teza o asimiliranom autohtonom aromunskom supstratu nema historijske osnove. On istie da je uticaj osvajanja u ovim zonama toliko udaljenim manje mogu, i da je bio suvie blijed i nedovoljno jak da bi se zavrio asimilacijom. Takoer, smatra da bi, ako prihvatimo ovu tezu, njihov uticaj na jezik, kulturu i slino bio srpski (a ne makedonski, kao to je ovdje

120 121

Nazif Dokle, isto, str. 134. Nazif Dokle, Goranski narodni pesni, Skopje, 2000. 122 Selami Pulaha, Krahinat e Sanxhakut t Dukagjinit, Studime historike 3, Tirane, 1973, str. 38-39.

67

sluaj), zbog njihove duge vladavine i uticaja pravosalvne crkve, koji je ovdje bio jo dui.123 Dokle iznosi stavove i tvrdnje koje su suprotne od onih koje zastupa efet Hoda. Prema Dokleu, ne moe se prihvatiti teza da je u Gori vlaka populacija slavizirala iliro-arbanaki supstrat, ve su Vlasi i Slaveni stigli na jedan nenaseljeni teren, gdje je u odnosima simbioze prevagu odnio slavenski element. Da bi imenovali slavensku populaciju u Gori drugi su koristili nazive: Torbei, Gorani, Poturi, kije, dok su oni sebe zvali nainci i Gorani, a nikada i nikako Vlasi.124 Dokle, ipak, smatra da nas neki toponimi uvjeravaju da su Vlasi u Goru doli prije Slavena boravei privremeno u ljetnim katunima, a da su oni (Slaveni) ove toponime zatekli kao okamenjene, odnosno kao pripremljene take za orijentaciju u novom ivotnom prostoru.125 Dokle potencira da ime Vlah ne postoji u kolektivnom pamenju Torbea Gore, niti u pisanim dokumentima sa ovog podruja. Istie da nijedna porodica ne uva sjeanje na svoje vlako porijeklo i da je ime Vlah slavenski naziv za Aromune Albanije, Makedonije, Srbije i Grke. 126Ovo dokazuje suivot, simbiozu ili blisko prijateljstvo izmeu slavenskih Torbea i Vlaha, gdje je slavenska strana jezikim sredstvima odredila drugu stranu, ali nikako se ne moe govoriti samo o vlakoj populaciji koja je slavizirala iliro-arbanaki supstrat. Da se radi o isto vlakoj populaciji, sigurno bi ime Aromun ostalo u nekoj formi.127 Meutim, naa istraivanja pokazuju da ima dosta tragova i u kolektivnom pamenju, ali i u toponimiji Gore koji upuuju na aromunsko-vlaku komponentu. Bratstvo Ziza iz Broda i danas nosi nadimak Kucovlasi. Stariji stanovnici Borja i danas stanovnike sela Restelice zovu Karakaani. Mnogi toponimi i tragovi u antroponimiji svjedoe o prisustvu i aromunskog etnikog elementa u Gori. Toponimi Romanice (kod Ljubote) i Rumanice (kod Rape) mogu se dovesti u vezu sa planinom Roman dol (Roman Dol) koja se pominje u Svetoarhanelskoj hrisovulji i potvruju da se, pored imena Vlah, sree i ime Roman (Aromun). U istom dokumentu pominju se mnogi drugi toponimi za koje se sa sigurnou moe tvrditi da imaju aromunsku osnovu. To su: Mavr, Iro, Mili ka123 124

Nazif Dokle, isto Nazif Dokle, Bogomilizmi dhe etnogjeneza e torbeshve t Gors s Kuksit, Tiran, 2009. str. 93-94. 125 Isto, str. 94. 126 Eqerem abej, Hyrje n historin e gjuhs shqipe II, Tiran 1976, str. 119; Neol Malcolm, Histori e shkurtr e Kosovs, Tiran 2001, str. 211. 127 Nazif Dokle, isto, str. 94.

68

toun, Roman Dol, Toudor~ Dol, Milior128(Mavra, Roa, Milita katun, Romanov dol, Tudori dol, Milior). Vlasi se pominju i u narodnoj poeziji Gore, odnosno u zbirkama pjesama Haruna Hasanija i Nazifa Doklea: dvajca Vlajni doma ni dojdoa, so doka belogo i konja dorija. (Hasani, 27). Zajde s'nce meu dve planine, A ja legna meu dve Vlahine, Meu Hanka i meu Vlahinka. (Dokle, 265). I pored injenice da je mnogim autorima bilo poznato da se jo u srednjovjekovnim spomenicima esto pominju Vlasi u planinskim oblastima u okolini Prizrena129 oni to izbjegavaju i nerado koriste u svojim radovima o Gori i Goranima. Aromuni (Vlasi, Cincari) predstavljaju jednu od najspecifinijih i, reklo bi se, najmisterijoznijih etnikih zajednica Balkana, koja nije nikada stvorila svoju dravu i nije ozbiljnije radila na izgradnji i razvoju sopstvenog identiteta, ali iji su pripadnici znaajno doprinijeli politikom, ekonomskom i kulturnom prosperitetu drugih balkanskih naroda i njihovih drava. Radi se o prastanovnicima Balkanskog poluostrva, ilirskog, tra kog ili drugog porijekla, koji su se romanizirali u periodu rimske vlasti i koji su nastavili da ive u junim dijelovima Balkana pod vizantijskom vlau i kasnije pod vlau junoslavenskih drava, Osmanlijskog carstva i modernih balkanskih drava stvorenih tokom XIX i XX vijeka. Njihov broj se, meutim, smanjio tokom vijekova usljed asimilacije sa veinskim grkim, slavenskim ili albanskim stanovnitvom.130 Smatra se da su Bugari nasilno nametnuli Vlasima hrianstvo istonog obreda i slavenski jezik, podvrgnuvi ih postojeim episkopijama. Po svoj su prilici prije toga Vlasi pripadali hrianstvu zapadnog obreda, moda arijanskog ili semiarijanskog ispovijedanja. To se moe zakljuiti

128

Sinia Mii, Tatjana Subotin-Golubovi, Svetoarhanelovska hrisovulja, Istorijski institut, knj. 3, Beograd, 2003. str. 108. 129 Jovan Cviji, Antropogeografski i etnografski spisi, Knjiga 4, Tom I, Beograd, 1911. 130 Mira Maran, u Predgovoru knjige Balkanski nomadi A. J. B. Veis i M. S. Tompson, Panevo, 2009. str. 7.

69

po tome to se upravo na podruju gdje su oni ivjeli arijanstvo, odnosno semiarijanstvo, najdue odralo.131 Poznato je, naime, da je hrianstvo nomadskih struktura pomijeano s elementima paganstva i praznovjerja. Papa Grgur IX (1227-1241), u pismu kralju Beli IV od 14. XI 1234. izriito kae da Vlasi, iako se imenom smatraju kranima imaju obiaje i obrede koji su kranskom imenu neprijateljski. Uzme li se u obzir njihovo arijanstvo, odnosno semiarijanstvo, onda je shvatljiv i njihov lak prijelaz iz jednog vjerskog sistema u drugi, konkretno na bogomilstvo, karakteristino za podruja na kojima su ivjeli balkanski Vlasi i iji su bili izraziti predstavnici, pa onda i prijelaz na islam. Uostalom, treba istaknuti, da su Vlasi, zapravo, bogumilstvom pojaavali svoje politiko i socijalno neprijateljstvo prema slubenoj vlasti. Osim toga, njihov prelazak na bogomilstvo ili islam poticalo je i pravoslavno svetenstvo svojim pritiskom na katoliko stanovnitvo. Tog pritiska nisu bili poteeni ni pravoslavni Vlasi, kao nesrpski etnikon.132 Inae, Vlasi se pominju u gotovo svim srpskim srednjovjekovnm spomenicima. Jo u prvim decenijama XIII vijeka, u ikom natpisu Stefana Prvovenanog, govori se o Vlasima. I u ovom dokumentu mnogi Vlasi imaju slavenska imena to potvruje tezu da je asimilacija Vlaha zapoela u ranoj fazi srednjeg vijeka. Vlasi su odvajkada govorili po dva jezika, a kako sami nisu nikad bili u upravnom aparatu, jezik koji je ouvan u zapisima o njima nije nikad njihov. Ipak, postoje i neka svjedoanstava o njegovoj upotrebi, uz pojavu vlakih osobnih imena u zapisima kao to su Ursul ili arban.133 Pred najezdom Junih Slavena balkansko staro romansko stanovnitvo povlailo se u planine. Oni koji su dospjeli u planine prilagodili su se novoj ivotnoj sredini na taj nain to su preli na stoarstvo. Kao sto ari u planini oni su bili prinueni na odnose simbioze sa stanovnitvom u podnoju planina, sa Grcima na jednoj i Slavenima na drugoj strani. Simbioza je dovodila nuno do bilingviteta, a iz bilingviniteta se lako prelazilo i utapalo u drugu etniku zajednicu.134 Proces slavizacije Vlaha u simbiozi sa Slavenima poeo je, svakako, vrlo rano, ali je najstarija potvrda iz XI vijeka. Godine 1066. pobunili su
131

Zef Mirdita, Vlasi, polinomian narod, Povijesni prilozi 33, Zagreb, 2007, str. 249269. 132 Zef Mirdita, isto. 133 Noel Malcom, Povijest Bosne, Erasmus-Svjedoanstva, Zagreb-Sarajevo, 1995. str. 70-71. 134 Milenko Filipovi, Struktura i organizacija srednjevekovnih katuna , Simpozijum (Sarajevo, 1963.) str. 51.

70

se protiv vizantijske vlasti Grci, Bugari i Vlasi u Tesaliji. Juna 1066. Nikulica, strateg teme Helade, imao je sastanak sa predstavnicima pobunjenih Vlaha u Larisi u kui Vlaha Berivoja. Slavensko ime jednog vlakog glavara reit je dokaz da su ti Vlasi bili pod snanim uticajima okolnih Slavena.135 U kasnijim srednjovjekovnim dokumentima mnogi Vlasi se javljaju sa slavenskim imenima. To je kod mnogih autora esto stvaralo zabunu pa su Vlahe poistovjeivali sa Slavenima. U jednom dubrovakom dokumentu iz 1384. godine pominje se Vlah Gugna Dragoschvich Blacus. (Patronim Gugna je do danas sauvan u Brodu.) Govorei o Mijacima i Torbeima (u koje spadaju i Gorani) u Zapadnoj Makedoniji, njihovom porijeklu i vezama sa Aromunima, Jovan Cviji kae: Stapanje je moglo ii ovako: U velikoj davnini ovo je bila oblast naseljena aromunskim stoarima, koji su iveli u privremenim letnjim naseljima. U srednjem veku su u nju prodrli Sloveni i izmeali se sa ovim starincima, osnivajui po svoj prilici svoja sela. Usled ove meavine i dodira nastalo je poslovenjavanje Aromuna. Sloveni su se od njih nauili na daleka stoarska kretanja, od njih su primili tip sela, pealbu, isto tako i neke delove enske nonje.136 A to se tie etnikih promjena Cviji misli da se ovdje mogu pratiti jasni i mladi tragovi istih etnikih promjena, koje su se zbivale poslije doseljenja Slavena na Balkansko Poluostrvo. Ova mlada pretapanja Aromuna su samo posljednji odjeci. Staro se balkansko stanovnitvo povlailo u planine i naputajui stari nain ivota odavalo se stoarstvu. Slavenske mase, koje su se sve vie mnoile, postepeno su prodrle i u naj skrivenije kutove i slavizirale Aromune; neke su grupe asimilirane tek u najblioj prolosti, druge jo nisu potpuno. 137 Cviji govori i o simbiozi Aromuma i Slovena te istie da je na osnovu nekih posmatranja i sam mislio da su ovi makedonski Slaveni proizili iz mjeavine Slavena s Aromunima. Docnije se, nakon to je ispitao poreijklo nekih od ovih grupa, uvjerio da su one postale stapanjem stoarskih, moda i pealbarskih, Aromuna sa slavenskom masom.138 Cviji govori i o islamizaciji Aromuna i kae da to nije bila esta pojava: Neobina stvar, vrlo retko se islamiziraju; jedino su se u malo veoj masi islamizirali u Meglenu u junoj Makedoniji, gde su se najpre iz -

135 136

Isto, str. 52. Jovan Cviji, Balkansko poluostrvo 137 Jovan Cviji, isto 138 Jovan Cviji, isto

71

meali sa doseljenim Peenjezima, pa su potom, pre 200-220 godina islamizirani.139 Cviji analizira i psihike osobine Aromuna, koje su dosta zanimljive i poklapaju se sa onima kod goranske, odnosno, torbeke populacije: Vrlo su interesantni psihiki uticaji Aromuna, jer su oni jedna vrlo izrazita i jasno odreena grupa. Oni nemaju svoje istorije i nemajui nikakvih istorijskih uspomena imaju potpuno praznu duu u nacionalnom pogledu. To su ljudi ija je plaljivost postala poslovicom. iveli su zaista veko vima u neprekidnom strahu poevi od rimskih zavojevanja Balkanskog Poluostrva i od najezde Slovena na Poluostrvo, kroz ceo Srednji vek, pa ponovo do svretka turske vladavine. U njihovoj su dui ostali tragovi ove zaplaenosti: nepoverljivi su i proeti sitnim moralom potitenih. Jedino ime je njihova dua ispunjena to je udnja za tekovinom i usled nje neprekidna rabota. Nema sredstva, koje bi oni smatrali za nedoputeno, kada dobiti vodi...Kod svih je razvijeno cicijatvo i tvrdienje...Meutim, njihovo nacionalno oseanje ostaje neodreeno ili bez dubine... I historiar Jireek govori o jezikoj asimilaciji Vlaha koja je, na neki nain, predstavljala i poetak promjene nacionalnog identiteta: Kako su Vlasi bili stanovnitvo rasejano i bez ikakve veze, nisu mogli dugo vremena odrati svoj jezik. Poto se izvjesno vrijeme govorilo na oba jezika, preovladao je, najzad, slavenski. 140 Vlasi se pominju i u Deanskoj povelji iz 1330. godine. U Duanovom zakoniku nekolko lanova je posveeno pravima Vlaha. U lanu 82. govori se o Vlasima i Arbanasima: Gde prestoje Vlah ili Arbanasin na selu, na tome selu da ne stane drugi, za njim idui, akoli silom stane, da plati potku i to je popasao.141 Jedan znaajan dokument koji se odnosi na popis stanovnitva sela Krueva iz 1579. godine daje novo svjetlo na porijeklo i etnogenezu stanovnika Gore i bie od velike koristi svima koji se bave ovom problematikom. Original ovoga dokumenta, kao i ostali materijali sa ovoga popisa, koji obuhvata i ostala goranska sela, nalazi se u Turskoj, u Arhivu za Balkan, zaveden pod brojem 449. Materijal sa ovoga popisa, koji se odnosi samo na Kruevo, nalazi se na str. 219-220. Ova fotokopija je ovjerena peatom Arhiva i nosi datum izdavanja 22.05.2001. godine. Pri dnu ovog dokumenta, u rezimeu, stoji da je u selu Kruevu bilo sedam stanovnika muslimana (Muslim), ezdeset i jedan hrianin (Hiristiyan) i tri osobe oznaene kao bekar. U ovom dokumentu nalaze se sa139 140

Jovan Cviji, isto, Konstantin Jireek, Istorija Srba, Knjiga I, Beograd, 1988. 141 Duanov zakonik, (izvor: www.rastko.org)

72

mo imena punoljetnih mukaraca, jer se ene ne popisuju, osim ako je neka ena nosilac domainstva. To je mogla biti jedino udovica ili samohrana osoba. U ovom dokumentu nema nijedne popisane ene. Ovo je spisak popisanih stanovnika Krueva iz 1579. godine: Havass-i Humayundan Avan Nahiyesine tabi Kroevo karyesi: 1579. Abdullah oglu 142 Ahmet, Abdullah oglu Gafer, Seyyit Mehmet oglu Mustafa, Daba oglu Yusuf, Abdullah oglu Ibrahim, Abdullah oglu Huseyin, Abdullah oglu Sulejman, Polat veledi143 Avan, Polat veledi Piri, Gun veledi Solmaz, Solmaz veledi Ustuvan, Avan veledi Nigo, Tuna veledi Nigo, Nigo veledi Laran, Zimmi veledi Bie, Bie veledi Usturas, Isak Lomi, Ustuvan Nigola, Ustuvan Nigo, Nigo Lale, Yuvan Ustuvan, Dodo Zampir, Dazinlu Ajvan, Dodo Javan, Javan Ustuva, Guldan Nigo, Nigo Nigola, Landon Domi, Polat Dimitri, Rase Lespo, Zuluf Domani, Zuluf Gurci, Dimitri Nigola, Niv Zili, Ugras Liponas, Marko Navl, Lolo Zagol, Javan Gurun, Juvan Nigo, Zulef Dimitri, Zulef Nigo, Budan Piri, Budan Kurt, Kurt Nigo, Deri Nigo, Zulef Ustuvan, Zulef Nigin, Polat Ustuva, Niv Istango, Javan Danyo, Javan Nuce, Nigo Laran, Javan Zulfikar, Javan Ishak, Ismail Bukin, Mein Bee, Domi Bee, Budan Nigo, Nigo Ustivane, Bogdan Nigola. Analizirajui fotokopiju ovog dokumenta, poznati naunik i knjievnik Alija Dogovi zakljuuje da ovi antroponimi imaju onomastikolingvistike karaktristike vlako-aromunskog korpusa, to potvruje injenica da su Kruevo i ostala sela u Gori, i na cijeloj ar-planini, u predturskom periodu bila naseljena i Vlasima (u izvjesnoj mjeri slavizirana),144 te nastavlja da uvjerljivo proizilazi da su nosioci ovih antroponima osobe vlako-aromunske etnike pripadnosti. Prema ovome teze I. Jastrebova i M. Lutovca i drugih interesenata o slovenskoj strukturi stanovnitva u ovoj arskoj oblasti u 16. vijeku, i ranije, nijesu prihvatljive ni sa istorijskog niti sa etniko-onomastikog aspekta.145 Nakon iscrpne analize ponuenog dokumenta, Dogovi zakljuuje: U ovom kontekstu, i imena linosti koje se pominju u Povelji manastira Sveti Arhaneli u Prizrenu odnose se na pripadnike vlake etnike zajednice. Svakako, ove su linosti mogle biti u slubi zvanine vjere (pravoslavne) i dravnog aparata (Nemanjia i njihovih nasljednika). Tako neki antroponimi u starim zapisima (na primjer: rebeki pop Glavat, pop Vra 142 143

oglu sin, ukoliko je musliman. veledi sin, ukoliko nije musliman. 144 Alija Dogovi, Jedan interesntan dokumenat sa popisa stanovnitva 1579. godine u Gori, Takvim, Prizren, 2003. 145 Isto, str. 70.

73

no, i dr.) mogu biti samo nadimci osoba vlakog entiteta u slubi zvanine crkve.146 U Gori je sauvana i bogata toponimija koja ima aromunsko-vlaku osnovu i koja moe biti od koristi za dalja prouavanja jezika i etnogeneze stanovnika Gore. Naroito e biti zanimljive i korisne komparacije sa drugim dokumentima, naroito sa turskim tefterima iz XV i XVI vijeka kao i sa drugim crkvenim zapisima iz ranijih perioda. Donosimo neke toponime koji su do danas sauvani u Gori: Vlaka, Vlaki potok, Vlake ljivade, (V)lakite, Dukance, urejca Vr, Vla(h)inica, Ljupanovo jabue, Berova vodenica Bo, Stratorje toponim izmeu Zl Gl i Kru, Mavra, Roa (planine izmeu Re Zl i Br), Kozmina, Barbula, Baljevo gumno, Radof kamen, Muinova, Tumba, Pirova niva, Kru, Orgosta (selo u Gori, Albanija), Draga (naselje u Gori, Kosovo), Krakota (donji dio Dragaa), Orua (selo u Gori, Kosovo), Pakia (selo u Gori, Albanija), Kukaljane (selo u Gori, Kosovo), itejec (selo u Gori, Albanija), Orikle (selo u Gori, Albanija), Lki put Zl, Viljan (toponim izmeu Vr i Dr), tedim (planina kod Broda), Ileve mlake i, Bogdanof potok, Budef rit, Kape Rap, Bogdanica Rad, Murga (toponim izmeu Kru i i), Mangrece Ml, Romanice, Radunica, Dikov lk Lju, Pleote, Lucino, Struga Di, Gramatnikoec, Grkinica, Garje Gl, Atinica (mahala u Re), Grke rupe Re, Grko trlo i, Peterce, Bojin potok Rad, Priporie Re, Kalabak (planina kod i), Def (planina kod Re), Paraspor Dr Vr i, elepino (planina kod Re), Borilojca Zl, utman (planina izmeu Br i Zl), Vlani sad, Bogdie Cr, Vraca (planina kod Re), Korije Ra, Budinoec Bo, Bureevec, Loticka Org, Drbuloec Za, Drofora Org, Kaculjica Kukuljevo, Bratanov venec arbanica, Berof pe, ul'je, Murida, Midov izvor Br, Grdov dof Pa, auk Ku, Julica, Klise Cr, Radika (rijeka kod Re), uulj Re, Krtulj Za, evrotine Org, Dermula Ko, ula O, Lambur Za, Pripuzen Krs. Ovdje su obuhvaeni toponimi iz nekoliko sela, mahom u kosovskom dijelu Gore. Takoer, dati su samo toponimi za koje smatramo da imaju aromunsku osnovu. Toponimi u kojima preovlauju slavenski elementi, kao i toponimi u kojima su orijentalni elementi, koriteni su prilikom lingvistike analize a dati su i u Prilozima knjige. Ovakvih toponima, takoer, ima u velikom broju. Kod veine toponima opti dio je slavenski ili orijentalni (livada, potok, kamen, brdo, izvor, raven, rit, mlaka, rupa, dere, dof/do, ema, kajnak, sad, venec, njiva, trlo i dr.), dok je vlastiti dio imena romanskog, najee aromunskog porijekla.
146

Isto, str. 73.

74

Interesantno je to da toponimi sa aromunskom osnovom oznaavaju makrotoponime (nazive sela, planina, rodova i sl.), dok ovi drugi oznaavaju mikrotoponime (nazive njiva, potoka, izvora i sl.). Ovo je dokaz da su Vlasi prvi stanovnici koji su naselili ovaj prostor i da su oni imenovali prva naselja i planine na kojima su tokom ljetnjih mjeseci boravili. I Nazif Dokle je istog miljenja kada tvrdi da nas vlaki toponimi kao itofic (itevec, itejec) koji oznaava vlaki katun, Maja e Korcules (1373), na lijevoj strani Zbineca na Koritniku, na prijelazu iz Belje u Pobrege, Krakota ili Draga (optinski centar) to je stariji naziv, Barbula (toponim izmeu Krueva i Restelice), uvjeravaju da su Vlasi doli prije Slavena u Goru, boravei privremeno u ljetnim katunima. To uvjerenje je jo jae kada se zna da je istoni dio Kosova bio prvobitna teritorija Vlaha i Rumuna, kao i toponim Ljetne kod alja koji je oznaavao kue, panjake ili ljetnja stanita izgraena od kamena. Ove toponime su Slaveni zatekli kao okamenjene, kao pripremljene take za orijentaciju u novom ivotnom prostoru.147 Takoer, mnogi sauvani patronimi (prezimena, imena rodova) u Gori ukazuju na znaajno prisustvo Vlaha (Aromuna) u ovoj oblasti jo od ranog srednjeg vijeka. Ponekad je veoma teko odrediti ta kome pripada, jer su u to vrijeme mnoga imena bila zajednika veini naroda na Balkanu. To potvruju i srednjovjekovni dokumenti u kojima se naselja i stanovnici u njima oznaeni kao Vlasi javljaju sa brojnim slavenskim imenima (iki natpis, Svetoarhanelska hrisovulja i dr). Donosimo samo neke sauvane patronime u Gori koji mogu biti dobra osnova za dalja prouavanja i analize. Moda je kod jednog broja primjera koje navodimo pripadnost diskutabilna, ali kod veine nije: Kruevo: Aljabak, Bero, Duro, Dute, Dajko, Kajrak, Kendo, Ljupan, Prco, Toro, agulj. Zlipotok: Kare, Koklje, Kro, Mro, ukerinci, utman. Restelica: Bajmak, Balje, Bazda, Boza, oko, olda, Doda, ino, uzel, Ese, Efe, Gorde, Gurguka, Kaka, Kaljo, Kokora, Kuka, Kui, Liko, Muta, Mikina, Mekaa, Muka, Parko, Paa, Sulta, iko, ua, uplja, Tue, uljka. Globoica: ukulj, Hoko, Kaljo, Kajku, Kojin, Ljajko, Nelja Pajko, Piro, Tudar, ok, ola. Brod: Ziza, Lila, ile, Bogdan, Veljan, Lika, Mandak, Cako, aja, Caro, uulj, Ljokan, Renda, Kalinka, ata, Pupe, Bojda, Mido, Kesasi,
147

Nazif Dokle, Bogomilizmi dhe etnogjeneza e torbesheve te Gores se Kukesit, Tirana, 2009. str. 96.

75

Kotro, Amada, Karpa, uta, Drnda, Seba, Butaljen, afe, Drango, Mango, Mue, Kango, Gago, Tutar, ajko, Paljo, Doka, Ljua, Barbut, okar, Goo, Kro, Tota, Gugna, Bufle, Cura, Lompar, Puhto, Rahte, Pure, urban, uro, Jankula, Krto, Prko, Zijade, Paje, Buza, Veka, Lala, io, Tunko, Damper, Koo, Fidgo, Tananaz, Dado, Bengo, Mento, op, io, Mouko, Baska, Panda, Dolopan, Dejmen. Rapa: Surduljovci, Paarizovci, Balabanovci, Tuka, Kamburovci, Drangovci, Pakovci. Radea: urakovci. Dikance: Tonga, Drango. Letane: Anurovci, Bardovci, Kanturovci, Odovci. Ljubota: Drindovci, Jadraovci, Kajovci, Pokaovci. Vranita: olovci, Gagovci, Tutarovci. Gornji Krstec: Mijaovci, Miljainovci, iljinci, Mangovci. Borje: Bungurovci, Cekovci, abrakovci, akinci, ekorinci, inarovci, keprnovci, korovci, upinci, uinci, Dalainci, Dapkovci, Debrusovci, Diovci, Dupeovci, Daklevci, Gievci, Godovci, Kapanovci, Karevci, Kukovci, Lakovci, Niketevci, korovci, oinci, undovci. iteec: Damatovci, Doovci, Drajinci, Draga, Groovci, Kumaniovci, Markoovci, Maretovci, Piljuljevci, Kalabak, Gria, Murga, aka ivkovci. Orgosta: Fukovci. Zapod: uljakovci Pakia: Mangovci, Purovci, Lukovci, Mekarovci, Vlaovci. Jelovjane: Kamatnikovci, Krljevci, Kukulj, Laovci. U leksici goranskog govora postoje rijei i oblici preuzeti iz aromunskog jezika kao to su: porta (kapija, vrata), manda (jelo, hrana), urda (vrsta mekog sira), krljuk (obanski tap), drosulj (slina), mrsulj (slina), hrkulj (pljuvaka), vrgulj (vor), dropulj (prljavko, zaputenik), partulj(ka) (rita, dronjac), dada (majka, rijetko starija sestra), bate (otac), taruk (vrsta torbe od ovije koe), skut (naruje), palavra (pria, galama), mendilj (vrsta mahrame), fanulja/fanelja (demper) afulj (frizura), unga (voruga), ekulj (vrh), opur (izvor, vodopad), kup (gomila), kopica (sreena gomila snopova), kokor (kosa na glavi, frizura), tumba (brdo), uulj (gomila), rulek (beba, dijete u povojima), ba (glavni preraiva mlijeka na bailu), fior (pomonik baa), barav (uprljan), cik (surutka), lajno (balega), furka (vrsta enskog nakita), kaulja/a (kapa), butin (bukalica, bava), gnga (mucati) i dr. Isto tako i pojedini gramatiki oblici su preuzeti iz romanskih jezika. Ovo je primijetio i Jovan Cviji, koga su, mada je bio nestruan u ovoj oblasti, iznenadile romanske jezike konstrukcije, kao to su imam videno, ujeno, razbrano (vidio sam, uo sam, razabrao sam). Takoer je 76

zapazio nedosljednju upotrebu lana, koji ima i znaenje pokazne zamjenice kao i vrlo brz govor sa osobitim kratkim naglaavanjem.148 Prisutnost u goranskom govoru, u kojem su poluglasnici vokalizovani, ukazuje na kontakt sa aromunskim, ali i albanskim govorima. Redukcija vokala, prije svega a, najee u kontaktu sa nazalima, moe biti uticaj aromunskih ili albanskih govora.149 Uspostavljanje konsonanta dz bi moglo biti podstaknuto aromunskim ili albanskim uticajem. Isto tako uvanje dativa bi moglo biti podrano aromunskim uticajem. Sufiks ulj(ka) u rijeima smrekuljka, poetuljka, mrsulj, ljakulj, treskulj, vrzgulj, krivuljka, prckulj, krtulj, uulj, Agulje, Karcula mogao je u goranski govor ui iz aromunske derivacione morfologije. Alija Dogovi je u vie svojih radova pisao o Gori. Najobimniji rad Onomastika Gore objavio je 1996. godine. U njemu je iznio ogromnu onomastiku grau koja prua pouzdanu sliku iz ovog segmenta goranskog govora. Dogovi smatra da su Gorani autonomna zajednica koja se svojim porijeklom oslanja na onaj stari balkanski etnos aromunskog i trakog stabla, koje je bilo raireno po cijelom Balkanu i dalje prema zapadu do Alpa.150 On istie da se ovaj etniki supstrat organizovao i sauvao u alpskim oblastima Balkana, dakle u planinama dinarskog sistema, Prokletija, ar-planine i Rodopa. Imao je svoju kulturu, svoje kultove i svoj nain ivota, svoj odnos prema osvajaima i religiji koju su osvajai donosili i koja je bila strana domorocima. Zato je nisu ni prihvatili stoljeima, ve onu koju su nasljedili kao bogomilstvo ili patarenstvo, mnogo fleksibilniju religiju i uenje, mnogo fleksibilniju u meuljudskim odnosima, bli u prirodnim znanjima i iskustvu, objektivnosti i stvarnosti. Dogovi zakljuuje da je etnika zajednica u oblasti ar-planine autentina, jedna od najstarijih na Balkanu, bogomilska po kulturi i nainu ivota i drutvene svijesti, te da porijeklom stoji u vezi sa starim trakim etnikim supstratom, odnosno aromunskim. U prilog ovome ide antropoloka komponenta, leksika ouvana u sistemu glosarija, antroponimija sa popisa poetkom 15. stoljea (turskih popisa i deftera), kao i veliki broj toponimskog materijala koji je i danas prisutan u toponomastici arske geografske zone. Ovo su argumenti koji se mogu posmatrati u materijalima sa apostrofiranih popisa, prikupljenom i objavljenom onomastikom materijalu, u izuavanju antropolokog tipa ljudi ovih krajeva i naina ivota, njihovih kultova i tradicija i, naravno, iz historijskih zapisa.
148 149

Jovan Cviji, Balkansko poluostrvo i junoslovenske zemlje , I i II, Beograd, 1966. , , , , 1999. 150 Alija Dogovi, Bonjaci Kosova suoavanja i izazovi, www. kosovocafe.com

77

Porijeklo i etnogeneza stanovnika Gore je veoma sloeno i kompleksno pitanje koje zahtijeva realan i sveobuhvatan nauni pristup. U buduim istraivanjima goranskog fenomena vie niko nee moi zanemariti aromunsko-vlaku komponentu kao njegov znaajan segment. Aromunsko-vlake grupe su u jezikom smislu veoma rano asimilirane, dok je vjerski (paganski) faktor bio usmjeren ka bogomilstvu. Stoga, u daljim istraivanjima Gore posebna panja mora biti posveena tragovima i ostacima vjerovanja i kultova iz predislamskog i prethrianskog perioda. Posebno se moraju prouiti dokumenti srednjega vijeka kao i turskii popisi (defteri) iz perioda od XV do XVII vijeka, kada je i izvren prelazak na islam stanovnika Gore. Takoer, pored popisnog materijala iz turskih arhiva, i sauvana toponomastika i antroponimski sistemi u Gori ostaju najbolja osnova za dalja prouavanja i komparativne analize. Prilikom daljih prouavanja mora se vie panje posvetiti izuavanju folklora i tradicije Gorana, sa posebnim osvrtom na dijelove muke i enske nonje, kao i na tip kue i nain stoarenja. Jer, u ovim sferama ima najvie vlako-aromunskih tragova i ostataka. Ovdje sreemo aromunsko -slavenski amalgam koji je po jeziku slavenski, ali u kojem se osjeaju aromunski tragovi i uticaji, poevi od tipa sela, kue i nonje pa do fizionomije i psihikih osobina ljudi. Aromusko-vlaki tragovi u onomastici i govoru Gore predstavljaju znaajan segment u etnogenezi i kulturi ovog stanovnitva, te im zato treba prilaziti ozbiljno i bez predrasuda. Sve ovo nikako ne treba dovoditi u vezu sa dananjim nacionalnim i vjerskim opredjeljenjem i osjeanjem stanovnika Gore, jer ono je uslovljeno mnogim historijskim promjenama i konvertizmima koji su se ovdje dogodili u nekoliko proteklih vjekova. Uticaj aromunskog i drugih neslavenskih jezika na goranski govor je nedovoljno prouen ali je sigurno znaajan, naroito u njegovoj strukturi. O ovim uticajima e biti vie rijei u dijelu knjige koji se bavi govorom Gore i narodnom poezijom Gore. Mnogi jeziki nanosi iz predslavenskog perioda, prisutni u govoru i onomastici Gore, mogu biti predmet ozbiljnijih naunih istraivanja. Zato je veoma nezahvalno davati povrne, pristrasne i ishitrene zakljuke po pitanju etnikog porijekla i jezika stanovnika Gore.

78

Goranska sela u Albaniji Ugovorom o miru iz 1923. godine uspostavljena je granica izmeu Albanije i Srbije. Prema odredbama tog Ugovora devet goranskih sela pripalo je Albaniji. Od tada je u ovom dijelu Gore uvedena kompletna administracija i nastava u kolama na albanskom jeziku. Goranski govor se, nakon 90 godina izolacije, ipak odrao i sauvao skoro u svim selima, mada je pretrpio promjene, kako u leksici tako i u strukturi. Trenutno je jedino selo Orikle na granici da izgubi svoj jezik i potpuno se albanizuje. Poznata je anegdota u Gori prema kojoj itelji ovoga sela ujutro govore nainski, a od ruka arnaucki. Stanje u ostalim selima je neto bolje, ali je proces denacionalizacije u toku. Otvaranje granice koje je uslijedilo nakon promjena u Albaniji (1990), a naroito po okonanju rata na Kosovu (1999), omoguilo je ee kontakte stanovnika Gore sa obje strane granice, to e, vjerovatno, uticati da se proces denacionalizacije i asimilizacije u ovom dijelu Gore za neko vrijeme zaustavi i odloi. Goranska sela u Albaniji administrativno pripadaju dvjema optinama iteecu i Zapodu. iteecu, kao optini, pripadaju Borje, Oreek i Crnjeljevo, dok optini Zapod pripadaju Orgosta, Pakia, Koarita i Orikle. Broj stanovnika je u konstantnom opadanju, tako da je 1997. godine prema podacima koje iznosi Nazif Dokle151 stanje bilo sljedee: Tabela br. 8: Broj stanovnika u albanskom dijelu Gore 1997. godine
Naselje Borje Crnoljevo Koarite Oreek Orgosta Oriklje Pakia itejec Zapod Ukupno Broj domova 222 144 51 119 269 72 94 349 57 1.375 Broj stanovnika 1.070 647 213 535 949 328 383 1.602 196 5.892

151

Nazif Dokle, Kuksi-vshtrim enciklopedik, Koha, Tiran, 1999.

79

Meutim, i u prvoj deceniji 21. vijeka iseljavanje iz ovog dijela Gore je nastavljeno tako da je broj stanovnika u stalnom opadanju. Mnogi su ve napustili vjekovna ognjita, kupili ili izgradili kue u Kuksu, Tirani, Drau i drugim albanskim gradovima. Nakon promjena koje su zahvatile Albaniju, veliki broj mladih ljudi iz ovog dijela Gore odlazi u Grku i zemlje Zapadne Evrope. Prema podacima, koje je u Projektu REPOBA-2001 objavio UNDP, u selima Gore u Albaniji je 2001. godine ukupno ivjelo 5.258 stanovnika, to je za 634 stanovnika manje u odnosu na 1997. godinu. (Indeks smanjenja 11.2%). Tabela br. 9: Broj domova i broj stanovnika u albanskom dijelu Gore 2001. godine prema podacima iz Projekta UNDP-a152
Naselje iteec Borje Orgosta Crnjeljevo Oreek Pakia Orikle Zapod Koarita Ukupno Broj domova 301 277 178 112 98 73 74 70 38 1.221 Broj stanovnika 1.388 992 869 525 466 339 270 212 197 5.258

Uslovi ivota u albanskom dijelu Gore su surovi i veoma teki. Loa putna i druga infrastruktura, ekonomska besperspektivnost ine da se svakim danom broj stanovnika smanjuje. Oekuju se rezultati sa popisa koji je odran 2011. godine kako bi se vidjelo stanje broja stanovnika u ovom dijelu Gore. Svi koji se isele u urbane sredine ve u prvoj generaciji gube jeziki, kulturni i svaki drugi identitet, jer se on mogao odrati samo u kompaktnoj ruralnoj sredini. Svi koji napuste Goru, ve u prvoj generaciji su izloeni snanom procesu asimilacije. Pojedini kulturni djelatnici, posebno Nazif Dokle i jo neki drugi, daju veliki doprinos da se zabiljei i proui kultura, tradicija, jezik, historija i cjelokupni materijalni i duhovni ivot stanovnika albanskog dijela Gore. Oni su najzasluniji to e biti zapisano i sauvano ono to je, po pravilu,
152

Izvor: www.lgp-undp.org.al

80

osueno na nestanak u vremenu velikih migracija, globalizacije i ubrzane asimilacije. Inae, albanski dio Gore je u duhovnom pogledu veoma bogat. Zbog vjekovne zatvorenosti i izolacije, materijalna i duhovna kultura je u najveoj mjeri sauvana do danas. Broj prikupljenih i objavljenih pjesama, pria i drugih vrsta narodnog (usmenog) stvaralatva nije manji od onoga koji je zabiljeen u kosovskom dijelu Gore. Naroito su ene i djece u albanskom dijelu Gore sauvali svoj govor u arhainom i okamenjenom obliku, jer je on, nakon odlaska Otomanske imperije sa ovih prostora (1912), ostao izvan svih uticaja standardnih formi slavenskih jezika. Albanski jezik, koji 20-tih godina XX vijeka postaje jedini jezik u administraciji i kolstvu, nije u velikoj mjeri mogao uticati na goranski govor, poto oni pripadaju potpuno razliitim grupama. U albanskom dijelu Gore gotovo jedan vijek egzistira poseban vid kolektivnog i kasnog bilingvizma. Ovdje se drugi jezik, albanski, ne usvaja nego njegovo uenje zapoinje tek od 6-7. godine ivota, odnosno polaskom djece u kolu. Goranski govor je i dalje, tokom itavog ivota, prvi jezik i osnovno sredstvo komunikacije u krugu porodice, na ulici i u cjelokupnom privatnom optenju ljudi ovog dijela Gore. Goranska subgrupa u Makedoniji Na istonoj strani ar-planine, iznad Tetova i Pologa nalaze se sela Urvi i Jelovjane. Oba sela su na nadmorskoj visini iznad hiljadu metara Urvi na 1120 a Jelovjane na 1200 metara. Veinu stanovnika ovih sela ine doseljenici iz Gore. To je poznato i veini itelja pomenutih sela koji rado istiu kako su njihovi preci nekada doseljeni iz Gore, odnosno iz Borja, Restelice, Broda, Kukaljana, Krueva i drugih sela sa one strane planine. Na to upuuju i mnogi toponimi i patronimi zajedniki ili identini onima iz starog zaviaja. Jedna velika mahala u Urviu, u znak sjeanja na mjesto porijekla, zove se Borjane. Nesporno je da su Urvi i Jelovjane goranska subgrupa jer i, prema istraivanjima koja je 1952. godine obavio Jovan Trifunovski, 78% domainstava ova dva sela vodi porijeklo iz Gore i zna da su se njihovi preci doselili u XVII ili XVIII vijeku. Prema podacima koje je iznio Vasil K'nov 1900. godine ova dva goranska sela su pripadala Tetovskoj kazi. Jelovjane je tada imalo 950, dok

81

Urvi 360 stanovnika i svi su, kako kae K'nov, Bugari muhamedani ( ).153 Jovan Hadi Vasiljevi iznosi podatke prema kojima 1924. godine Jelovjane (Elovjane) ima 1000 stanovnika, a Urvi 400. On dodaje da se prezivaju na -ci i da su im imena seoskog atara veim delom isto srpska. Istie da su doseljenici iz Debarske oblasti i da su ouvali svoj debarski govor i debarsku nonju.154 Prema Afanasiju Selievu (1929) Urvi i Jelovjane su dio optine Dolno Palite u Donjopolokom srezu. Urvi ima 145 kua i 780 stanovnika, a Jelovjane 141 kuu i 725 stanovnika Bugara.155 Prema zvaninim podacima sa popisa stanovnitva u Republici Makedoniji iz 2002. godine Urvi je imao 756 stanovnika. Veinom su deklarisani kao Turci (640), dok manji dio kao Albanci (113). Pema podacima sa istog popisa Jelovjane je imalo 599 stanovnika, od kojih se u nacionalnom pogledu veina izjasnila kao Turci (539), a manji dio kao Albanci (40). Manji broj se izjasnio kao Bonjaci (8), Makedonci (5) i ostali (7). Nakon povlaenja Otomanske imperije ova sela dijele istu sudbinu sa ostalim dijelom Gore. Iz Urvia, a naroito iz Jelovjana, u vie talasa dolazi do velikih migracija stanovnitva. Prva takva migracija dogodila se u vrijeme i nakon balkanskih ratova, kao i tokom Prvog svjetskog rata. Drugi talas se dogodio izmeu dva svjetska rata, a trei nakon Drugog svjetskog rata. Veina stanovnika odlazi u Tursku, dok se manji broj iselio unutar Makedonije i u druge zemlje Balkana. Iseljavanje nije prestalo do danas i vri se unutar Makedonije ili u zemlje Evrope, prvenstveno iz ekonomskih razloga. Urvi i Jelovjane su u duhovnom pogledu ostali izvan matice, jer je komunikacija izmeu Gore i ova dva sela veoma oteana. I pored injenice da su oba sela (Urvi i Jelovjane) na 5-6 sati hoda od Broda, Restelice i jo nekih sela Gore, veze i kontakti izmeu njih su tokom veeg dijela godine u prekidu. Izmeu Gore i ova dva sela nalaze se masivi are ija je visina iznad dvije hiljade metara i koji su tokom veeg dijela godine neprohodni. Posljednjih dvadesetak godina, odnosno nakon osamostaljenja Makedonije, na ovom potezu je uspostavljena dravna granica izmeu Makedonije i Kosova bez ijednog graninog prijelaza, tako da su svi kontakti izmeu ova dva sela i Gore potpuno prekinuti.
153 154

, , , , 1900, . 212. Jovan Hadi Vasiljevi, Muslimani nae krvi u Junoj Srbiji, Beograd, 1924. 155 , , . , - , , 1929, . 23.

82

Govor Urvia i Jelovjana je dobro sauvan i ne razlikuje se od govora ostatka Gore. Primijetan je uticaj standardnog makedonskog jezika u leksici i gramatici, ali je to normalno jer se vie od est decenija kompletna administracija i kolstvo odvijaju na ovom jeziku. U govoru Urvia i Jelovjana dobro se uvaju glasovi h i nj u gotovo svim pozicijama, to nije sluaj sa okolnim makedonsskim govorima. Glas h bi mogao biti ouvan pod uticajem govora Borja i Broda, sela iz kojih je doseljen znaajan dio itelja ove subgrupe, dok bi uvanje nj moglo biti podstaknuto govorom drugih sela Gore u kojima se nj dosljedno uva u svim pozicijama (iteec, doloka sela). Folklor, obiaji i nonja u ovoj goranskoj subgrupi su, zbog slabih i nedovoljnih kontakata sa starim krajem, doivjeli znaajne promjene i modifikacije. U mnogim sferama ivota i kulture primijetan je znatan uticaj okolnih albanskih sela i Pologa u cjelini.

83

84

DIJALEKTOLOKI AREAL GORE KAO GOVORNOG PODRUJA

85

86

Goranski govor su do sada prouavali srpski, bugarski, makedonski i albanski lingvisti. Meu lingvistima i drugim naunicima postoje razliita miljenja o ovom govoru koja najee zavise od nacionalne pripadnosti istraivaa. Meutim, bilo je autora koji su goranski govor tretirali kao isto lingvistiko, a ne politiko pitanje, te koji su autoritativno sauvali svoj nauni dignitet. U takve autore svakako treba ubrojiti Pavla Ivia, Radivoja Mladenovia, Boidara Vidoeskog i dr. Gora se nalazi na mjestu gdje se zavrava jedna i zapoinje druga zona junoslavenskih jezika. Osim toga, u neposrenoj blizini Gore su u prolosti, ali i sada, ivjele zajednice iji jezici pripadaju razliitim neslavenskim grupama (albanski, grki, aromunski, turski jezik) i koji su snano uticali kako na leksiku tako i na strukturu govora Gore. To su mnogi lingvisti i drugi istraivai koristili kako bi dokazali kako goranski govor po svojim dijalekatskim osobinama upravo pripada njihovom jeziku. To je, kao po nekom automatizmu, znailo da su Gorani njihovi, odnosno da pripadaju njima ili da su dio njihovog naroda. Bugarski istraiva Vasil K'nov, govorei o jeziku stanovnika Gore, navodi da im je govor mnogo ist i da ima sve odlike debarskog bugarskog narjeja.156 K' nov zakljuuje da je na osnovu jezika stanovnitvo Gore bugarsko a ne srpsko jer u njihovom jeziku nema srpskih padea, a prisutan je i lan u punoj istoti.157 Jordan Ivanov definie vokalski sistem i leksiku: Vokalni sistem je kao u skopskoj Blatiji i Karijaku. Rjenik je isto takav.158 Na kraju zakljuuje da Gorani-Torbei kui govore bugarski jezik.159 I Stefan Milanov ima slino miljenje: U okolini Prizrena treba da se istakne nalik na isto bugarski elemenat u planinskoj oblasti Gora, gdje sam napravio moje zapise 1916. godine.160 A. M. Seliev goranski govor u dijalekatskoj karti smjeta u sjeverozapadne makedonske govore.161 Inae, Seliev je dobro uoio sudbinu

156

, , , , 1900. 157 , , 2, , 1970. (1900), . 319 -320. ( , , , , .) 158 , - , , . I, 4. 159 , 4, , 1925. 160 , , , 1979.

87

nazalnih vokala, poluglasnika, nekih glagolskih nastavaka, prozodijski sistem. Na vie mjesta Seliev odreuje pripadnost goranskog govora zapadnomakedonskom nareju, i jo blie polokim govorima: I u dalekoj prolosti i u kasnije vrijeme ti govori su se nalazili u bliskoj meusobnoj vezi. Njima su se primicali i govori iza ar-planine, u Prizrenskoj Gori.162 Goranski govor je, zakljuuje Seliev, najblii govorima Gornjeg Pologa. Uticaj albanskog jezika izrazit je, tvrdi Seliev, zbog zaje dnike religije. I Ivan Stepanovi Jastrebov je pisao o odlikama goranskog govora. On je, kao to je poznato, meu prvima pokrenuo tezu o srpskom porijeklu stanovnika Gore. Jastrebov saoptava opte ocjene o goranskom govoru: Stanovnici gore svih pomenutih sela Gorske upe govore istim srpskim jezikom; osobito su ene njihne sauvale taj jezik u njegovoj prvobitnoj istoi. Muki ve meaju u govoru turske ili bugarske izraze; ovo je stoga, to se oni skitaju po Rumeliji svake godine po nekoliko meseci, gde prodaju salep i bozu, da bi time koju paru stekli za izdravanje. Od skora su poeli vie se privikavati turskom jeziku, jer im je potreban u vojsci. Ali ipak oni ne mogu ostaviti svoj jezik, jer im ene drugog jezika ne znaju.163 Neke dijalekatske crte koje iznosi Jastrebov su nepouzdane. On navodi da Gorani kau dod (m. do), pas (m. pes), sos (m. so), to ne odgovara istini. Spiridon Gopevi 1890. godine pie da Gorani govore nekom mjeavinom srpskog i arbanakog govora, 164 dok Jefto Dedijer parafrazira Jastrebova i Gopevia: Naroito lepo govore njihove ene. Mukarci, idui po gurbetluku i meajui se sa Arbanasima, poeli su da kvare svoj srpski jezik.165 I Jovan Cviji se na poetku prologa vijeka bavio pitanjem jezika stanovnika Gore i doao do zakljuka da sada skoro svi Arbanasi u Gori govore srpski, samo meaju mnoge arbanake, turske i bugarske rei, po slednje poglavito zato to svake godine provedu po nekoliko meseci u pealbu u Rumeliji. Ovi mladi poturenjaci sebe zovu Torbeima.166 Milisav Lutovac zakljuuje da je goranski govor po reniku vrlo slian srpskom u Sredskoj upi. Meutim, po drugim jezikim osobinama
161

A , , - , , , 1929. 162 Isto 163 I. S. Jastrebov, Podatci za istoriju srpske crkve, Dravna tamparija, Beograd, 1879. 164 Spiridon Gopevi, Stara Srbija i Makedonija, Beograd, 1890. 165 Jefto Dedijer, Kosovska stara Srbija, Nova Srbija, Beograd, 1913. 166 Jovan Cviji, Antropogeografski i etnografski spisi, Knjiga 4, Tom I, Beograd, 1911.

88

on dri sredinu izmeu govora i na jednoj i na drugoj strani ar-planine.167 Akademik Pavle Ivi, koji se ubraja u najznaajnije srpske dijalektologe, smatra da je goranski govor sa izrazitim nesrpskim osobinama. On je u svojoj knjizi Iz srpskohrvatske dijalektologije, 1991. godine zapisao: Najzad, muslimansko slovensko stanovnitvo u Prizrenskoj Gori govori dijalektom ija je zapadnomakedonska podloga oigledna. 168 I u dijalektolokoj karti tokavskog nareja Pavle Ivi je podruje Gore izostavio ime ga je svrstao u zapadnomakedonske govore. Prvoslav Radi goranski govor ubraja u makedonske govore, poto odrednicu Harun Hasani, Goranske narodne pesme, ubraja u makedonske izvore. On smatra da goranski govor ima znatan broj relevantnih jezikih crta koje ga povezuju sa makedonskim jezikim zaleem.169 Radivoje Mladenovi je radio doktorsku disertaciju sa temom goranskog govora. On goranski odreuje kao prelazni, meavinski makedonsko-srpski govor. Prouavajui goranski govor doao je do zakljuka da se na osnovu aktuelnog jezikog stanja ne moe govoriti kao makedon skom ili srpskom govoru, ve se on moe definisati kao tip prelaznog govora, meovitog govora, koji je, verovatno, nastao u bilingvnoj sredini, na graninom podruju dvaju jezika srpskog i makedonskog. 170 Na drugom mjestu, u Zakljunim razmatranjima, Mladenvi tvrdi da je goranski govor veinom svojih osobina rubni zapadnomakedonski govor sa tipinim perifernim arhaizmima i infiltracijom pojedinih srpskih crta.171 Radivoje Mladenovi smatra da goranski govor pripada balkanskom jezikom savezu po mnogim strukturnim osobinama koje su u ovaj govor ule kao rezultat jezikih i etnikih meavina u jugoistonom delu Balkanskog poluostrva172 kao i slavizacijom dijela romanskog stanovnitva, moda dijelom i Albanaca, prije XIV vijeka. Inae, Mladenovi je autor koji je do sada napisao najopseniji rad o jeziku Gore. Njegov rad je veoma struno i profesionalno uraen i prua realnu sliku goranskog govora. U materijalu se mogu sresti neznatne konstatacije koje nisu potvrene na terenu, ali je to sasvim razumljivo jer se

167

Milisav Lutovac, Gora i Opolje-Antropogeografska prouavanja, Srpski etnografski zbornik, knj.LXX 35, Beograd, 1955. 168 Pavle Ivi, Izabrani ogledi, III, Ni, 1991. 169 Prvoslav Radi, Glagolske e-konstrukcije u govrima Kosova i Metohije, Junosovenski filolog LX, Beograd, 2004. str. 135 -145. 170 Radivoje Mladenovi, Govor arplaninske upe Gora, Beograd, 2001. 171 Mladenovi, str. 540. 172 Isto, str. 536.

89

radi o obimnom materijalu koji je teko kontrolisati, poto se goranski govor javlja sa mnogo tipova i podtipova. Boidar Vidoeski je objavio vie radova o jeziku stanovnika Gore. Prvi njegov rad Govor na polokite sela Urvi i Jelovjane odnosi se na goranski govor u iseljenikim goranskim selima Urviu i Jelovjanu, ali se oslikava i ostali dio goranskog govora. Osim toga objavio je jo nekoliko radova, meu kojima su najznaajniji Fonolokiot sistem na seloto Mlike, kao i najpotpuniji i najpouzdaniji rad ovog autora, Goranskiot govor. U ovom radu razmatra fonologiju, prozodiju, imensku fleksiju, glagolsku fleksiju, leksiku. Vidoeski je i u drugim radovima pisao o goranskom govoru. On goranski govor definie kao , . Na drugom mjestu je zakljuio da: , -, .173 Vidoeski smatra da goranski govor . 174 Vidoeski jo istie da c c .175 Na kraju izdvaja neke osobine po kojima se goranski govor razlikuje od svih okolnih dijalekata i na makedonskoj i na srpskoj strani.176 Vidoeski istie fonemu /h/ i procese povezane sa njom, palatalizaciju suglasnika /t, d/ u starim sekvencama sa * (*t,*d), a u fleksiji uvanje fleksivnih dativskih formi u jednini i mnoini odreenih i neodreenih imenskih formi. U jednom dijelu goranskog govora uva se /h/ u finalnoj poziciji i ispred suglasnika u srednjim slogovima, dok rjee u inicijalnoj i intervokalnoj poziciji. Navodi neke primjere iz sela Brod: vlah, grah, orah, prah, siromah, greh, strah, nih, ouh, te ispred suglasnika: vrhe, mahka so krilata, ohka. Umjesto starih sekvenci *t,*d redovno imamo (, ): ze, kle, lako, noko, prole, gla, gri, ele, pe, naza, oki, papra.
173

, , , 1993. 174 , , I, M, , 1998. str. 312. 175 Isto, str. 313. 176 Isto, str. 315.

90

Kao posebnost goranskog govora Vidoeski istie i promjenu /o/ u /u/ u sekvenci sa drugim vokalom i tamo gdje se isputaju suglasnici ( v, j) u intervokalnoj poziciji: guedo, uek, puas, pue, mua (moa < moja), okuana i sl. Iznenauje njegova konstatacija da forme sa ima/nema (ima dojdeno, imae dojdeno i dr.) jo nisu doprle na ovaj teren.177 Ovu konstataciju je gotovo prihvatio i Mladenovi koji tvrdi da je novi perfekat (perfectum resultativum) tipa imam napraeno i som dojden + trpni pridjev u goranskom govoru bez mnogo potvrda.178 Ipak, Mladenovi navodi nekoliko primjera ovakvog perfekta iz nekoliko goranskih sela (nemame karano, imame zboreno za tija, mije sme dojdeni od upa, imam urabotano, a ima zemeno). U narodnom stvaralatvu Gore nema dovoljno potvrda o prisustvu novog perfekta. Meutim u govoru se esto upotrebljava, posebno ga koriste starije osobe i nije ogranien na neki od tipova goranskog govora (nemame l'egnato pred dvanaeset, nemam videno more, nemam stajeno vo usta, nema dojdeno na vreme, imaf sobrano pare, ima rabotano vo Solun, nema kupeno drva, som vraten od granica, ne sum vikan na svadba). Alija Dogovi je pisao o goranskom govoru kao specifinom dijalekatskom tipu. On napominje da nijedan lingvist, koji dri do svojeg naunog renomea, nee rei da je govor Gore i upe srpski, niti makedonski, niti bosanski. Rei e da je to jedan specifian govor, govor jedne specifine lingvogeografske izoglose. Ne postoji neka posebnost koja ovaj govor pribliava samo jednom od pomenutih jezika. Objektivno gle dano odnos ovoga govora prema govorima tokavskog dijalekta je priblino isti kako u njegovoj historijskoj dijahroniji tako i u njegovoj sinhroniji. Meutim, narod Gore i upe opredijelio se za formulu nacionalna zajednica a ne za formulu etnika grupa. Svojom voljom, i izbornim pravom, opredijelio se za nacionalno ime Bonjak, a u ovom kontekstu i za bonjaki jeziki standard bosanski jezik.179 On, takoer, smatra da goranski govorni tip sa ekavskim narjejem povezuje ekavski refleks staroga glasa jat (}), kao i izvjesna progresivnija leksika. Meutim, ovaj se govor moe, u irem smislu, jo vie pribliiti dijalektolokoj karti bosanskog jezika, jer im je zajednika etnika kulturna komponenta, usmena i pisana tradicija, historijska komponenta zajednikog ivota naroda od kraja 14. vijeka do danas, kompletan antroponimski sistem, vjerska kultura i vjerska leksika te izrazito frekventna
177 178

Isto, 315. Radivoje Mladenovi, str. 434. 179 Alija Dogovi, Isto

91

orijentalna leksika, to je najvanije, osjeanje populacije da je njihov jezik dio bonjake govorne kulture.180 I Devad Jahi smatra da govor Gorana zauzima posebno mjesto meu dijalektima bosanskoga jezika, jer je on najisturenija jugoistona taka toga jezika.181 Jahi istie da ovaj govor ima dosta osobina formiranih pod uticajem makedonskog jezika, ali i osobina nastalih u kontaktu sa dijalektima albanskog jezika.182 U albanskom dijelu Gore gotovo jedan vijek egzistira posebno interesantna jezika realnost. Naime, tamo je albanski jezik prisutan u administraciji, kolstvu i cjelokupnom drutvanom ivotu, dok goranski (naki) slui za privatnu komunikaciju. To je navelo Shefqeta Hoxhu da zakljui da se u bilingvnoj zoni Gore govori albanski jezik i jedan slavenski dijalekt sa nejasno odreenim statusom, koji se moe pribliiti makedonskom, odnosno bugarskom. 183 Meutim, istina je sasvim drugaija. Bilingvizam je ovdje nastao kao rezultat specifinih okolnosti nastalih nakon 1923. godine, kada je uspostavljena sadanja politika granica, i kada je ovaj dio Gore potpao pod jurisdikciju albanske drave, kada je albanski jezik postao slubeni i kada su otvorene kole na albanskom jeziku. Prije toga je rijetko ko znao albanski jezik.184 I danas se goranski govori od svih u kui, na ulici, dok se albanski, ije uenje zapoinje u koli, upotrebljava iskljuivo u tom ambijentu, u odnosima sa lokalnim vlastima ili u kontaktu sa prolaznicima Albancima.185 Goranski govor u Albaniji pokazuje ogromnu ilavost i opstaje u veoma tekim uslovima zahvaljujui izoliranosti i kompaktnosti u kojoj ivi zajednica kao i ljudima koji ga doivljavaju kao svoju kulturnu i historijsku tekovinu.

180 181

Alija Dogovi, isto D. Jahi, S. Halilovi, I. Pali, Gramatika bosanskoga jezika, Dom tampe, Zenica, 2000, str. 39. 182 Isto 183 Shefqet Hoxha, Shqiptari Sinan Pash Topojani, Tiran, 2007. 184 Nazif Dokle, Bogomilizmi dhe etnogjeneza e torbeshve t Gors s Kuksit, Tiran , 2009. str. 97. 185 Nazif Dokle, isto, str. 97.

92

NARODNO (USMENO) STVARALATVO GORE

93

94

DOSADANJA ISTRAIVANJA NARODNOG STVARALATVA

Gora posjeduje ogromno duhovno blago koje je dosad djelimino i nedovoljno zabiljeeno i istraeno. U posljednjih dvadeset godina pojaano je interesovanje za prikupljanjem i biljeenjem narodnih umotvorina sa ovog podruja, tako da su one, u najveem broju, sauvane od nestajanja u vremenu disolucije, globalizacije, migracije i urbanizacije. Najprije su zabiljeene pjesme, a onda i pripovijetke kao i ostale kratke forme. U jednom veoma kratkom periodu objavljeno je vie knjiga pjesama i pripovjedaka iz kosovskog, ali i iz albanskog dijela Gore. Narodnu poeziju Gore su dosad sakupljali Blae Ristovski, Birte Trearup, Harun Hasani, Nazif Dokle i Ramadan Redeplari. Panta Srekovi je u knjizi o Sinan pai186 prvi zapisao narodne pripovijetke iz Gore. To nisu klasine prie, ve bi se mogle nazvati pripovjednom graom. Kasnije su krajem XIX vijeka slinu pripovjednu grau zapisivali i koristili ruski konzul u Prizrenu Ivan Stepanovi Jastrebov i profesor prizrenske bogoslovije Petar Kosti. Pomenutim autorima prikupljanje narodnih umotvorina nije cilj, ve su to radili usputno, uz ostala istraivanja. Prvi istraiva koji se ozbiljnije bavio narodnim stvaralatvom Gore bio je Miodrag Vasiljevi. Njegova knjiga Jugoslovenski muziki folklor I, donosi 400 narodnih melodija koje se pjevaju na Kosovu.187 Meu njima je 47 narodnih melodija iz Gore i tekstovi pjesama sa oznaenom akcentuacijom. Znaajan prilog prouavanju obiajne i muzike tradicije Gore dala je Dankinja Birte Trerup (Birthe Trearup) koja je prikazala goransku svadbu sa posebnim osvrtom na muziku tradiciju koja prati svadbene obiaje.188 Ona je tokom ljetnjih mjeseci 1959. i 1960. godine sakupljala pjesme vezane za goransku svadbu u nekoliko sela. Zabiljeila je 54 ovakvih pjesama i napravila raspored svadbenog obiaja u deset etapa. Uvidom u materijal moe se zakljuiti da je iskljuivo pratila dio svadbe vezan za nevjestu (manestu/mlajnestu) i pjesme koje pjevaju njene drugarice ili rodbina. Meutim, nije se fokusirala na obiaje i pjesme koje se pjevaju kod mladoenje (momka). Materijal koji je ostavila Birthe Trearup e biti znaajan izvor buduim istraivaima, posebno onima koji
186 187

Panta Srekovi, Sinan paa, Beograd, 1865. Miodrag Vasiljevi, Jugoslovenski muziki folklor I, Prosveta, Beograd, 1950. 188 Birthe Trearup, Narodna muzika prizrenske Gore, Zbornik radova XIV kongresa folklorista Jugoslavije u Prizrenu, 1967.

95

prouavaju muziku tradiciju Gore, ensko dvoglasno pjevanje i sl. Birte Trerup je na engleskom jeziku objavila knjigu o svojim terenskim istraivanjima, ali knjiga nije prevedena na na jezik. U periodu od 1967. do kraja 1970. godine su na podruju Gore sakupljali narodne umotvorine saradnici Instituta za folklor iz Skoplja. Na elu istraivakog tima bio je Blae Ristovski. Prikupili su grau od oko hiljadu pjesama (zabiljeili su ih na traci), mada su u asopisu Makedonski folklor br. 3-4 za 1969. godinu publikovali samo 133 goranske narodne pjesme. Ristovski je napisao opsean predgovor u kojem daje kratku historiju Gore sa posebnim osvrtom na jezik i narodno stvaralatvo.189 I pored znaajne vrijednosti koje imaju objavljene pjesme, one su od strane prireivaa jeziki prilagoavane standardnom makedonskom jeziku i u nekim segmentima ne daju pravu i potpunu sliku goranskog govora. Tako se umjesto poluglasa // na nekoliko mjesta upotrebljava /a/ magla, zabi, dlaboko (mgla, zbi, dlboko), zatim umjesto /u/ upotrebljava se /a/ -maki (muki), umjesto /v/ upotrebljava se /l/ -dolno, ostanal (dovno, ostanav/f). Kod imenica enskog roda u nominativu mnoine upotrebljava se /i/ umjesto /e/ -eni, dejki (ene, dejke). Ima i materijalnih prilagoavanja pa je u pjesmi broj 125 umjesto duri vo bela Sofija zapisano daleku Makedonija. U jednoj drugoj pjesmi o Kara Mustafi, brodskom deliji, stoji: de more kara-Mustafa bre//de more makedonski kumito bre. Ima i drugih prilagoavanja o kojima e biti govora u dijelu koji se bavi lingvostilistikom analizom narodne usmene poezije Gore. Prvu samostalnu knjigu narodnih pjesama iz Gore objavio je Harun Hasani 1987. godine.190 Knjiga sadri 421 pjesmu zajedno sa varijantama. Pjesme su uslovno svrstane u nekoliko grupa: Pealbarske pjesme (1-63), Ljubavne pjesme (64-227), Porodine pjesme (228-293), Obredne pjesme (urevdanske, pjesme proljeu) (294-304), Pjesme o radu (etelake, orake) (305-315), Rodoljubive pjesme (316-328), Uspavanke, brzalice (329-358), Balade i druge pjesme (359-384), Obiajne pjesme (Svadbarske) (385-410), aljive pjesme (411-421). Podjela pjesama prema vrstama nije potpuna. Autor nije strunjak u ovoj oblasti, te ima sluajeva da su neke pjesme svrstane u kategoriju kojoj ne pripadaju. Tako se dogodilo da najpoznatija goranska balada o Jusufu i Demilji nije svrstana u balade. Na kraju knjige autor je dao podatke o kazivaima pjesama. Za prouavanje stanja u goranskom govoru mnogo korisnije bi bilo da su imena
189

, , , 3-4, , 1969. 190 Harun Hasani, Goranske narodne pesme, Jedinstvo, Pritina, 1987.

96

kazivaa sa biografskim podacima data uz pjesme (a ne zbirno na kraju knjige, kao to je ovdje sluaj), jer bi to bilo autentinije i olakalo bi jeziku analizu i odreivanje govornih tipova. I pored odreenih nedostata ka, knjiga ima svojih vrijednosti i moe posluiti kao dobar izvor za istraivanje i prouavanje govora Gore i narodne poezije Gore. U Skoplju je 2000. godine tampana knjiga Goranske narodne pjesme (Goranski narodni pesni)191 koje je u periodu od 70-tih do 90-tih godina XX vijeka sakupljao Nazif Dokle u devet sela albanskog dijela Gore. I pored sitnih manjkavosti u toku zapisivanja i obrade transliteracije pjesama (Dokle je knjigu pisao albanskim pismom, dok je prireiva koristio makedonsku azbuku), ovo je izuzetno ostvarenje iz oblasti narodne knjievnosti i folklora Gore koje e biti izvor i dobra osnova buduim istraivaima. Knjiga je podijeljena u 11 cjelina metodologijom i na nain koji se neto razlikuje od onoga na koji smo navikli a koji se, vjerovatno, praktikuje u Alaniji. Ukupan broj pjesama sa varijantama iznosi 558 i to je dosad najobimnija knjiga narodnih pjesama sa podruja Gore. Pjesme su svrstane u sljedee cjeline: Pjesme o prirodi (1-47), Starinske pjesme balade (48-79), Brzalice igrake i gake (80-108), Zagonetke (109138), Pjesme o radu (139-160), Ljubavne pjesme (161-286), Svadbarske pjesme (287-384), Pjesme za djecu uspavanke (385-391), Lirika drutvene pjesme (392-449), Pealbarske pjesme (450-493), i Humoristike pjesme (494-558). Na poetku knjige je predgovor autora na makedonskom i albanskom jeziku u kome iznosi svoje stavove o istoriji Gore kao i osvrt na pjesme koje je sakupljao preko dvadeset godina. Osim toga, autor pokuava da analizira metriki sistem pjesama te njihovu povezanost sa muzikom. Sve pjesme u knjizi su iz jednog ueg kruga (devet sela u Albaniji) koji je do naih dana ostao gotovo potpuno zatvoren i jeziki konzerviran. To je jedan izoliran prostor u kome je nagomilano i sauvano vjekovno kulturno i folklorno nasljee. Primijetan je neznatan uticaj albanskog jezika (mnogo manji nego u govoru ovih ljudi) naroito u pjesmama iz novijeg vremena. Starije pjesme su ostale izvan svih uticaja sa strane. Makedonski uticaji u pjesmama su, vjerovatno, novijeg datuma i prihvaeni su putem medija (radio, TV, internet). Interesantno je prisustvo velikog broja bosanskih (mahom bonjakih) pjesama. Ovo je sigurno nastalo pod uticajem pealbe, jer je poznato da je Bosna drugi dom za itelje albanskog dijela Gore. Mnogi mukarci iz albanskog dijela Gore radili su po gradovime Bosne i regiona. Iz Borja
191

Nazif Dokle, Goranski narodni pesni, Patrija, Skopje, 2000.

97

su u Bosni radile sljedee porodice: Aliaginci, Olomanovci, Alimanovci, Kirevci, Dalainci, Tosunovci, Diritlijinci, Hodinci, inarovci (Sarajevo), Eminovci (Mostar), Karevci, Doklevci, Tahirovci (Banjaluka), Jonuzovci, Kasovci (Biha), Isakovci (Tuzla), Beirovci, Miftaralarovci (Prijedor), Hodinci (Zvornik), Adilovci (Novi Pazar). Neki su radili i u drugim sredinama: Beogradu, Zagrebu, apcu, Kraljevu, Turn Severinu, Cetinju, Zadru, Istanbulu. U knjizi je vie od petnaest pjesama za koje se sa sigurnou moe tvrditi da su iz Bosne a koje narod poznaje kao domae. To su, prije svih, pjesme Stani Mujo, tebe majka vika (pominje se Novjanka divojka), Daj mi, Boe, krila labudove (da odberem Bonjaka junaka), I Alija Sarajlija, Zapevala stara majka Dafer begova, A moj babo ejvan Osmanaga i jo neke druge. Autor je svjestan ovih uticaja, te u predgovoru knjige istie da su poznati neki bonjaki i makedonski uticaji, kontakti sa Bonjacima iz Gusinja i balkanska sestrimljenja (varijante)192. Ovo je dosad najobimnija i najznaajnija knjiga goranskih narodnih pjesama koja je bila izvor u izradi ove disertacije i koja e sluiti kao pouzdan izvor buduim istraivaima narodne poezije Gore. Isti autor (Nazif Dokle) je 2004. godine objavio jo jednu knjigu narodnih pjesama iz Gore i Golog Brda193 koja sadri 66 pjesama iz Gore razliite sadrine. U njoj su pjesme koje je autor sakupljao nakon to je 1992. godine priredio prvu knjigu za tampanje. Nazif Dokle je 2007. godine u Sofiji tampao veliki Goransko-albanski rjenik (Fjalor Gorane (nashke) shqip) sa oko 43 hiljade jedinica. Ramadan Redeplari je 2008. godine objavio knjigu pjesama iz Gore Sedefna tambura.194 Knjiga sadri 127 pjesama svrstanih u est grupa: Kara sevdah pesne, Sevdah pesne, Junake pesne, Gurbetiske pesne, Obine pesne i akadiske (aljive) pesne. Ispod naslova pjesama autor je odredio nain na koji se pjesma pjeva i instrumente koji je prate, dok je za neke pjesme odredio da li spadaju u muke ili enske. Uz knjigu je priloen audio-materijal snimljen na CD-u sa urnekom kako se pjesme pjevaju, odnosno data je muziko-vokalna podloga pjesama. Data je samo melodija prvih stihova pjesama u vokalnom izvoenju autora (muke pjesme) i njegove sestre Azre Redeplari (enske pjesme). Knjiga ne sadri mnogo novih i dosad neobjavljenih pjesama, ali se po nainu obrade i strukturiranju pjesama razlikuje od svih dosad objavljenih knjiga narodne poezije iz Gore. U knjizi se nalazi i devet junakih
192 193

Isto, Predgovor, str. XXXV Nazif Dokle, Sevni, bre aik, sevni, bre duo, Tirana, 2004. 194 Ramadan Redeplari, Sedefna tambura Goranske narodne pesne, Prizren, 2008.

98

pjesama, ime se na neki nain opovrgavaju dosadanje tvrdnje veine istraaivaa da u narodnoj poeziji Gore ne postoji junaka pjesma.
OSNOVNE ODLIKE NARODNE POEZIJE GORE

Na osnovu dosad sakupljenih i objavljenih pjesama iz Gore moe se zakljuiti da, osim nekoliko pjesama, gotovo ne postoji junaka epika. Razloge treba traiti u tome to stanovnitvo Gore po prirodi nije ratniko i da se u borbi za svoju egzistenciju nije bavilo hajduijom i pljakakim pohodima, koje bi kasnije slavili i u pjesmu stavljali. U nekoliko pjesama opjevana je borba za zatitu svog doma, sela i zaviaja, ali nema nekog posebnog ciklusa junakih pjesama sa znaajnim i poznatim junacima. (U nekoliko pjesama opjevani su Beir-kapetan, Osman-paa, KaraMustafa, kao i bitka kod anakala.) U jednom broju pjesama opjevani su upadi pljakaa (haramija) iz Ljume u Albaniji (Aljilj-ago, fidan bojljija, to se beli, babo more, gore vo planina, Leven Pejan, mori, ofce pase, Mi trnala, namna bre Guna, da ide na etva, Zemi martin, Omer-aga, ajde doma i dr.). U narodnoj poeziji Gore prisutne su i veoma zastupljene epsko-lirske pjesma, prije svega balade, koje ovoj poeziji daju izuzetan peat i ljepotu. Balade zauzimaju posebno mjesto u okviru bogatog usmenog (narodnog) folklora Gore. Balada kao vrsta prua velike mogunosti narodnom stvaraocu da iskae svu tragiku i traume kroz koje je prolazio narod Gore tokom svoje historije, koja mu esto nije bila prijateljski naklonjena. Nazif Dokle, koji je za tampu pripremio obimnu knjigu narodnih balada iz Gore, smatra da je balada kao vrsta karakteristina za zajednice koje su prevazile plemensku organizaciju, jer se u njoj umjesto slikanja grupe prelazi na nivo linih sudbina. Dokle, takoer, istie da epos i balada pripadaju dvjema razliitim formama drutva prvi pripada plemenskom drutvu a drugi klasnom. Goranske balade predstavljaju potpuno vjernu sliku stvarnosti. U osnovi svake od njih je konkretan dogaaj, ime lika koji nam se ini poznat, kojeg smo sreli ili smo uli o njemu, ija je budunost sudbinski povezana sa ovim vremenom i sa naom budunosti. U svakoj od njih pojedinac se nalazi sam protiv velikih sila, koje odreuju neoekivane i iznenadne promjene i tokove ivota. U njima su opjevane tragine sudbine i preivljavanja u krajnje sudbonosnim situacijama.195

195

Nazif Dokle, Predgovor za knjigu Goranske narodne balade (u rukopisu).

99

Najpoznatija goranska balada je ona o Jusufu i Demilji, koja se po tematici i traginoj sudbini glavnih junaka pribliava uvenoj Hasanaginici. Za razliku od Hasan-age, Jusuf-hadija je osjeajan, spreman na rtvu, pratanje i pokajanje. Balada o Jusufu i Demilji predstavlja raskrsnicu dilema, objavu da poslije ove nijedna druga ivotna drama ne moe zasluiti ovakvo rtvovanje. Balada o Jusufu i Demilji ima svoju melodiju i veoma je teka za pjevanje. Stih balade je od esnaest slogova uz obavezan refren (pripjev). Po svojoj formi slina je bugarticama, vrsti pjesama koje imaju 15-16 slogova, poznatih na irem prostoru Balkanskog poluostrva. Formu bugartica ima vei broj baladinih pjesama iz Gore (Mi zasaka erelin Alija dejka od daleko, Mi mesila Jana belo grlo kore i pogae, Ga sakale Ilinka divojka, dalek nadalekoi dr.). U narodnoj poeziji Gore susreu se motivi poznati na jednom irem balkanskom prostoru motiv dranja zadate rijei (bese), motiv prepoznavanja, motiv metamorfoze (pretvaranje u kukavicu, lastavicu i dr.), motiv udaje/enidbe daleko od rodnog mjesta, motiv zaziivanja u temelj nove graevine, motiv prepoznavanja brata i sestre, motiv Odiseja i drugi. Javljaju se i ustaljeni autohtoni motivi koji ine posebnu vrstu lingvostilema. Osnovna karakteristika goranskih pjesama je da one predstavljaju jedinstvo poetske rijei i melodije. Nijedna od njih ne egzistira izolirano, odnosno pjesme bez melodije bi bile osakaene. Od instrumenata koji prate pjesmu istiu se daire (prati enske pjesme), svirle i tupani (zurle i tapani), kaval, upeljka (frula), kao i tambura. Zanimljivo je ensko dvoglasno pjevanje koje prati igru i koje predstavlja staru seosku tradiciju na irem podruju Balkana. Ovakav nain igranja jedan je od najrasprostranjenijih tipova orskog igranja na Balkanu, koji se zadrao do naih dana i bio predmet prouavanja mnogih etnomuzikologa sa prostora bive Jugoslavije pa i ire. Posebno znaajne i zanimljive radove iz ove oblasti ostavila je Dankinja Birte Trerup. Ona istie da ensko dvoglasno pjevanje pripada najstarijem sloju muzike tradicije regiona koje se, osim ovdje u Gori, moe uti jo i u planinskim selima Bosne i Hercegovine i Hrvatske, naroito na Istarskom poluostrvu i na ostrvu Krku.196 Pratei izoglose i rasprostranjenost ovoga naina pjevanja, donekle se moe odrediti i put kojim su se kretali Vlasi (Aromuni) iz pravca ar-planine, preko Crne Gore, Sandaka, Hercegovine, sve do Dalmacije i Istre.
196

Birthe Trearup (1967), Narodna muzika prizrenske Gore, Rad XIV kongresa folklorista Jugoslavije u Prizrenu, str. 57-79.

100

U narodnoj poeziji Gore susreu se razliiti vidovi metrike koji trae posebno istraivanje. Meutim, na prvi pogled mogu se uoiti neki metriki elementi, kao to su ponavljanja, vokativ, duina vokala, pripjevi. Od pripjeva najei su: majice mila, of mila nan mori, more babo, mila nane, milj jetrvo, milj devere i drugi. Prisutni su uzvici koji djeluju kao da su izvan sinhrone situacije: haj, hej, lele, le, hopa, li, haj mori. Ponavljanje ima viestruku ulogu u razliitim nivoima stepenovanja: kao izvorno ponavljanje Karafilko, kara li te majka; ponavljanje jednog dijela koji treba da se naglasi neka ti je mila nane hairlija, mila nane, hairlija, Ne odi Rasim raspaan//Rasim, niz taja niva ornica; ili kao gradacija Bisero, mome mori, Bisero lele, Bisero jena na majka. U leksikom pogledu primijetan je veliki broj turcizama u svim goranskim pjesmama. Ponekad se stie utisak da su turcizmi preplavili goransku poeziju. Uticaj albanskog jezika je prisutniji u albanskom dijelu Gore, ali znatno vie u govoru nego u poeziji i drugim formama narodnog stvaralatva. Uticaj albanskog, aromunskog i grkog jezika je oigledan u strukturi goranskog govora, koji po mnogim svojim osobinama, zajedno sa pomenutim jezicima, pripada Balkanskom jezikom savezu. Sve ovo rezultira da se u govoru Gore i u narodnoj poeziji Gore u odnosu na kontrolnu grupu, na svim nivoima, formiraju razliiti tipovi lingvostilema. Pjesme iz Gore imaju mikro i makro geografiju. Niti u jednom sluaju se ne pominju Srbija, Bugarska ili Makedonija, to samo za sebe govori o odnosu ovih ljudi prema svom porijeklu. Geografski prostor, ili njegova domovina, zapoinje i zavrava se ar-planinom, koja je poznata kao mjesto sa simbolikim vrijednostima za dobro, lijepo, zdravo u o vjekovom ivotu.197 U pjesmama se pominje Amerika, Balkan, Kosovo, Grad (misli se na Prizren), Solunsko polje, Beligrad, Anadol, Sofija, Kavala, Bitola, Gusinje, Novi Pazar, Stambol, Turska i dr. Pominje se i niz lokalnih ojkonima i toponima (Brod, Restelica, Kruevo, itejec, Murida, Barbula, Marua planina, urulec, tiroica, Careva ema, Samovila i dr.).
PROZNO STVARALATVO

Narodne prie iz Gore su doskora bile nepoznate nauci, jer uopte nisu bile zabiljeene. Slino je bilo i sa pjesmama do prije tridesetak godi na. Meutim, pjesma je otpornija na odumiranje, jer je vezana za melodiju i pjeva se, pa tako due ivi u narodu. Na poetku smo pominjali prve
197

Nazif Dokle, Goranski narodni pesni, Patrija, Skopje, 2000.

101

zapise iz Gore koji su nastali u XIX vijeku i koji su vie pripovjedna graa nego prie. Vladimir Bovan je kao profesor pritinskog univerziteta sam, u okviru Projekta GOS, ali i uz pomo studenata iz Gore Murvete Kajku i Sehata Misina (kojima su to bili seminarski radovi) prikupio znaajnu grau narodnih pripovjedaka iz Gore.198 Meutim, nije poznato da li je ova graa uopte objavljena. Bovan usput pominje i zbirku pripovjedaka Haruna Hasanija (vjerovatno u rukopisu). Bovan istie da u Gori preovla uju novelistike prie, a da je manje fantastinih to dovodi u vezu sa pealbom i realnim potrebama u svakodnevnom ivotu ovih ljudi. U zbirci Murvete Kajku, kako navodi Bovan, ima narodnih bajki (3), pria o ivotinjama (4), skaski, legendi i predanja (5), novela (12) , aljivih pria (3), ali nema anegdota. Nazif Dokle je prvi objavio i knjigu narodnih pripovjedaka iz Gore (Iz narodne goranske proze). 199 Knjiga sadri sedamdesetak narodnih pripovjedaka svrstanih u etiri grupe Bajke (Prikane), Hikaje (Iajina), Istiniti dogaaji (Odsajeke iajina) i Anegdote. U petom dijelu su Mudre rijei (Mudre lafoj) koje su, zapravo, poslovice i sline kratke forme iz ivota ljudi. Neto kasnije je i Ramadan Redeplari objavio knjigu pripovijedaka ekmede200 to polako doprinosi da se praznina koja je dosad postojala u oblasti prikupljana pripovijedne grae iz Gore polako popunjava. Ramadan Redeplari je objavio jo dvije knjige narodnih pripovjedaka iz Gore (ekmede II i III). Redeplari je grau prikupljao od ljudi sa kojima se u ivotu susretao, te njegove prie imaju novelistiki karakter. Veina nje govih pria je prepuna turcizmima, jer obrauje turski vakat i ambijent. Tome je doprinijelo i autorovo poznavanje turskog jezika. Prozno narodno stvaralatvo iz Gore je stilski raznovrsno. Vee prisustvo novela je karakteristika ovog stvaralatva i dovodi se u vezu sa realnim potrebama stanovnitva i pealbom koja ga prati. Manje je fantastinih pria, jer ivot namee svoj ritam i, umjesto matanja o udobnom i imaginarnom bogatstvu i uivanju, nudi surove slike u borbi za goli opstanak i puko preivljavanje.

198

Vladimir Bovan, Narodno pripovedanje kod Goranaca, GOS, Beograd, 1995. str. 214-224. 199 Nazif Dokle, Iz goranske narodne proze, Alem, Prizren, 2003. 200 Ramadan Redeplari, ekmede, Alem, Prizren, 2005.

102

JEZIKO-STILSKE OSOBINE NARODNE POEZIJE GORE

Usmeno stvaralatvo Gore je izuzetne stilske osbenosti. Poezija je raznovrsna, veoma bogata i predstavlja sliku jednog ivota u surovim i tekim uslovima. Osnovnu strukturu pjesama ini spoj poetskog govora sa melodijom i muzikom. Odvojene ne mogu nikako. Narodna poezija Gore ima dvostruko stilistiko obiljeje. Prvi nivo markiranosti odnosi se na kolokvijalni govor Gore, dok se drugi odnosi na konrolnu grupu jezika. Gotovo da nema stilske figure koja nije prisutna u ovim pjesmama. Epiteti, kontrasti, hiperbole, gradacije, metafore, alegorije, poreenja su samo neke od njih. Takoer je, naroito u epskolirskim pjesmama, prisutna i slavenska antiteza. Goranski govor je po mnogim svojim osobinama veoma specifian. Bogat je raznim arhainim formama koje nisu poznate u drugim govorima. Mnogi jeziki segmenti i forme sauvani su u konzerviranom obliku i ine lingvistike raritete na cjelokupnom junoslavenskom prostoru. Znaajnu ulogu u ouvanju ovakvih jezikih elemenata imalo je usmeno stvaralatvo, posebno narodna poezija u kojoj su do danas sauvane mnoge rijetke i arhaine jezike konstrukcije, koje u drugim slavenskim govorima vie nisu u upotrebi ili su njihova daleka jezika prolost. Meutim, dosad objavljene knjige narodnih pjesama iz Gore ne mogu u potpunosti biti pouzdan izvor za opis goranskoga govora, poto zapisivai nisu uvijek adekvatno biljeili grau, jer veina njih nije imala neophodno lingvistiko, knjievno, etnoloko, folklorno i drugo znanje. Proces standardizacije i promjena u kontaktima sa drugim jezicima prisutni su u svakodnevnom govoru, dok je narodno stvaralatvo odoljelo gotovo svim uticajima sa strane. Najbogatiji i najistiji goranski govor uva se u narodnom usmenom stvaralatvu. Goranska narodna poezija i proza su znaajno kulturno nasljee koje je prisutno u ivotu Gorana u obimu u kojem je to mogue u jednoj ruralnoj sredini u vrijeme prodora i uticaja savremenih medija i komunikacija. Na alost, dio ovoga blaga postepeno nestaje, izumire, zajedno sa nestajanjem starijih pokoljenja.

103

104

FONOSTILISTIKA

105

106

Fonostilistika istrauje izraajna sredstva i stilistike postupke na fonetsko-fonolokom i prozodijskom planu, a osnovna jedinica joj je fonostilem. Broj glasova, posebno vokala, njihova upotreba, funkcija i alternacije, ukazuju na znaajno fonostilemsko bogatstvo narodne poezije Gore i govora Gore. Fonoloki sistem goranskog govora razlikuje se od fonolokog sistema okolnih slavenskih govora. Goranski govor se po nekim osobinama razlikuje od svih okolnih dijalekata i na srpskoj i na makedonskoj strani, jer se razvijao pod snanim uticajem neslavenskih jezika turskog, arapskog, aromunskog i albanskog. Dio fonema javlja se s razliitim alofonskim varijacijama, a uoava se i fonoloka neutralizacija. U narodnoj poeziji Gore se kao izraajno-stilska sredstva mogu sresti mnoge fonometaplazme koje se prvo javljaju u obinom razgovornom jeziku (u jednom sluaju kao rezultat dijalekatskih razlika ovog govornog tipa u odnosu na kontrolnu grupu, a u drugom sluaju kao stvar tendencije jezika da slijedi tzv. "zakon najmanjeg naprezanja" u skladu s potrebama komunikacije). Budui da se modifikacija gramatikih (neutralnih) oblika, etalona, vri dodavanjem, izostavljanjem, zamjenom i promjenom mjesta odreenog strukturnog elementa, mogue je razlikovati pet tipova fonometaplazmi: prostriktivne, restriktivne, supstitucionalne, mutacione i transpozicione. Poto u procesima nastajanja fonometaplazmi u funkciji odreenog strukturnog elementa uestvuju kvalitativno razliiti glasovni segmenti (segmenti sastavljeni od vokala, segmenti sastavljeni od konsonanata i segmenti sastavljeni i od vokala i od konsonanata), mogue je razlikovati tri kvalitativna tipa fonometaplazmi: vokalske, konsonantske i vokalskokonsonantske.201 U narodnoj poeziji Gore vrlo esto dolazi do preplitanja autentinog muzikog zvuka i slike. Tako se sugerira impresivni vizuelni i intenzivan auditivni (muziki) doivljaj. Zapravo, u njima je prisutna igra zvuka i slike. Nalazimo obilje asonanci (monoasonanci), aliteracija (monoaliteracija, bialiteracija). Ponavljanja glasova u narodnoj poeziji Gore imaju emocionalno i estetsko dejstvo na recipijenta, ali su ponovljeni glasovi i nosioci ritmike funkcije, pa esto pjesma djeluje i svojom akustikom pojavom.

201

Milosav arki, Fonostilistika stiha, Nauna knjiga, Beograd, 1995. str. 6.

107

Za utvrivanje fonostilema u narodnoj poeziji Gore potrebna je kontrastivna analiza glasovnog sistema govora Gore u odnosu na kontrolnu grupu, kako bi se utvrdili stilemi na ovom nivou lingvostilistike analize.
VOKALIZAM

Goranski govor ima sistem od est vokala. Izvjesne slinosti u sistemu vokala mogu se sresti i u oblinjim makedonskim i srpskim govorima. Vokalsku slubu u goranskom govoru vre i slogovne likvide i : i e a u o +

Razvoj vokalizma goranskog govora u duhu je promjena u ostalim slavenskim jezicima smanjenje broja fonolokih jedinica na pet klasinih vokala.202 Od specifinih vokala javlja se - glas poluglasnike vrijednosti, koji je u goranskom govoru razliitog porijekla. (Ovaj glas se u nekim zbirkama goranskih narodnih pjesama obiljeava apostrofom /'/, ili albanskim znakom //, kao to je u jednoj zbirci Nazifa Dokle. Vidoeski ovu fonemu oznaava sa //, dok je bugarski autori oznaavaju sa //.) Vokalski sistem goranskog govora pretrpio je znatan uticaj neslavenskih balkanskih jezika, prije svega turskog, albanskog i aromunskog. Govor Gore je bogat vokalima i njihovim alternacijama, te je milozvuan, sonoran i muzikoloki adaptiran. Uee vokala u narodnoj poeziji Gore inosi oko 48% ime se ovaj govor svrstava u govore sa izrazito visokim procentom vokalnosti. U distribuciji klasinih vokala nema pozicionih ogranienja. Postoje izvjesna ogranienja u distribuciji , ali ona nestaju pod uticajem upotrebe slinoga glasa u turskom i albanskom jeziku.203 Zatvaranje, otvaranje, diftongizacija i supstitucija vokala su prisutni u goranskom govoru i oni su esto rezultat kombinacije unutranjeg razvoja, fonetskog konteksta i stranog uticaja.204 Na zatvaranje i supstituciju znatno utie fonetski kontekst. Ispadanje konsonanata u intervokalnoj poziciji u goranskom govoru dovelo je do vie novih distribucija vokalskih fonema. To je prisutno i u makedonskim govorima, posebno u ZPM. Vidoeski smatra da je ova po202 203

Pavle Ivi, Izabrani ogledi, Ni, 1991. Mladenovi, str. 90. 204 Pavle Ivi, isto, str. 26

108

java uticala da doe do dodira gotovo svih vokala i . .205 Diftongizacija vokala nije svojstvena goranskom govoru. Ova pojava se javlja samo u brodskom govoru kada je -l na kraju sloga dalo - pa je stvorena finalna sekvenca V+ (ppe, vde, kk, b, ispa). Zabejnau Stojan, pobejnau, za mlogu doma ne doouza devet puste godine. aruau, Stojan pealiu iljadu ovce mouznice (Hasani, 13). U Brodu je grupa -ove- zamjenjena grupom -e/-je (bbe, ngue, brte, jnake). Diftongizacija se rijetko javlja i u drugim govorima u sekvenci V+i kada se i redukuje u neslogotvorno j, koje se u nekim pozicijama realizira kao j (snoj, snoi, brtoj, brtoi, vloj, vloi). Vokal A Vokal a je prirodne artikulacije, osim u brodskom govoru u poziciji a+, kada se pod uticajem istoslonog modifikuje u vokal zatvorenije artikulacije /ao/ u mukom rodu jednine radnog glagolskog pridjeva (pminaou, pbejnaou, maou, daou, zaskaou). Potvrena je i supstitucija a sa o: mo, grzo, do. U drugim govornim tipovima u ovom glagolskom obliku a nije podlono asimilaciji (praf, maf, kpaf, ruaf, l'tuaf). Imenica lamrina (pleh) u nekim mjestima javlja se i u obliku lomrina Org. Imenica kola javlja se u obliku klo u nominativu i u optem padeu: Dvanese gdine je klo i, Vo Zpod ot dvese i sma gdina ma klo, det ke klo ftvoto, A ke ideme ke klo Za. Imena drava imaju i oblike na -o: Trsko, Gko, Bsno, Nmako, Frncusko, taljsko:

205

, 3, . 35.

109

Rabotalje vo Trsko, imaf duan vo Bsno, so ofce idalje vo Gko Gora, Vo Gko bf, Vo taljsko zf prv-mesto deveds-trea i. Magmut e ide vo Tursko, bela Vetijo, oko areno (Hasani, 270). Za imena pojedinih drave u upotrebi je i nastavak -ja: Trkija, Germnija, Angl'ija. Pojava se jo zadrala i naroito je prisutna u albanskom i makedonskom dijelu Gore. Mehmet te vika v Turkija, Mori Vetijo oko areno (Dokle, 488). na pusti gurbet vo ermanija (Hasani, 54). Vokal E Supstitucije vokala E E>I U goranskom govoru vokal jat (}) se manifestuje kao e: Dca, mljko, vrme, ndelja, kdelja, sno, pobgnala, psok, vter. Bitna dijalekatska i lingvostilistika crta goranskog govora je prijelaz e u i u kontaktu sa prednjonepanim suglasnicima j, lj, nj, . Ova osobina nije zabiljeena u makedonskim govorima. I u srpskim oblinjim govorima gotovo je nema, osim nekoliko dubleta u sirinikom govoru. ij < ej ( < - j}) dosljedno je u glagolskim osnovama: Sje (sjala brano), zsije, prsije, se smje (selo ni se smje), se nsmija, se posmjala, grje (meseina grije), ogrjala, zgrije, vje (snek vije), sm se, gr se, ali i izvedene glagolske imenice smjenje, grjenje, sijnica (zasijana zemlja). Mnogi od ovih oblika susreu se i u narodnim pjesmama: e ti se smijet, mori, druina (Hasani, 38)Koga se oret Ograe, Kurto, koga se sije bosiljok (Hasani, 63). Mesto jorgan vedro nebo dzvezde sijano (Dokle, 205). 110

Snce ti grije ozgora, Put ti se smije pret tebe (Dokle, 366). Mladenovi istie da je -ij<-ej u glagolima lokalna inovacija arplaninskih govora, jer se i u sirinikom govoru javljaju dubleti: sijem sejem, grijala se grejala se, nasmi se nasmej se. Mladenovi, takoer, smatra da i umjesto e u nekim glagolima nije refleks }, ve posljedica prodora jedne osnove u drugu. Interesantni su primjeri u kojima je izvrena supstitucija e sa i: grila, vila, tpila, cnila, mzila, vtila, (uma grila tri dena, vila besz mua, som tpif muke, se iscnila vo ljice, ona sve gi mzila, latka se vtila). Postavlja se pitanje da li su ovo ikavizmi ili prodor jedne osnove u drugu. 206 Remeti smatra da je ikavska zamjena jata osobina poznata u govoru Prizrenske Gore.207 Ova pojava poznata je i u mnogim bosanskim govorima. I kod nekih imenica u grupi ej, sa hijatskim j, dolazi do asimilacije i supstitucije sa i: glialo (< oglejalo < ogl'edalo), Krujanin (< Kruejanin < Kruevjanin < Kruevo), itjani (< itjani < itevljani < itejec). Slino je i kod rijei ztin (< tur. zeytin). Od iste rijei je izvedena rije ztinka (maslina). Ova pojava je prisutna u viim selima Gore iteecu, Kruevu, Oreeku, Restelici, Globoici, Borju. e deljime, itjani mori, Budinojec (Dokle, 150).208 a) i < e + , lj, nj: Zir (< tur. Zekir), mienica (< meenica, muenica) Zjnilj (< tur. Zeynel ), ngilj (< tur. engel), ginj/gin (oganj). b) i < + e Ovakvih primjera nema mnogo i oni se mogu objasniti progresivnom asimilacijom: Madonec, Madonka (u Brodu) i Makdonec, Makdonka u ostalim selima, mento (cement), irmida Rap Krs Za Pa.

206 207

Mladenovi, isto, str. 112. Slobodan Remeti, Srpski prizrenski govor I (glasovi i oblici), SDZ, XLII, Beograd, 1996. 208 Pjesme pod brojem 147 i 150 iz zbirke Nazifa Dokle su zabi ljeene u iteecu zbog ega je futurska konstrukcija sa (kao u makedonskim govorima). U iteecu, Zapodu, Pakii, Koaritu i Oriklu je dosljedno sauvana ova pojava, tako da je u ovim selima K k ide? k djdem, k prjme. Pojava je poznata i u nekim drugim naseljima, ali je zabiljeena samo od starijih osoba (Draga, Ljubota, Letane).

111

c) U brojevima jese i jidinese dolo je do asimilacije. U jidinese(t)/idinese(t) dolo je do asimilacije u razliitim slogovima, a mogua je i asimilacija prema (idinese). Aja je skupa preskupa, jese fti dukati (Dokle, 239). d) Kod starijih Gorana pored obinog djka, rijetko se uje i dvojka (junak spije mu dve dvojke, na rogoj nosi dvojka, sve dvojke so altani). Oblik divojka je potvren samo u narodnim pjesmama i smatra se pozajmicom koja je stigla u goranski govor preuzimanjem folklornog materijala. Neki lingvisti smatraju da je oblik divojka preuzet iz kosovskometohijskih govora i da je mogao nastati naslananjem na divota i diviti se. Meutim, u goranskom govoru nisu poznati oblici diviti se i divota, te se ova injenica ne moe prihvatiti. Dvojka se susree u mnogim narodnim pjesmama.209 U govoru je uobiajeni oblik djka koji je prisutan i u narodnim pjesmama. Oblik dvojka je stilski markiran, ali esto slui i za postizanje ritmikog efekta. U primjerima koji slijede dvojka ima funkciju popunjavanja deseterakog stiha: Na postelja bear i divojka, Na divojka komar ka pirojka (Hasani, 91). Se teralje momak i divojka (Dokle, 147). I u drugim imenicama sreemo zamjenu e sa i: Dbranin, gmina/guminja (mnoina od gumno), vrminja (: vremena), mididija (zlatni novac sa likom sultana Abdul Medida), vtruka (: vetruka; ptica koja lebdi na vjetru), sinica (: sjenica, ptica, Dokle, Rj). I u nekim toponimima sreemo zamjenu e sa i: Liv Raven (Levi Raven) Kru. Isto tako i ime sela Mlke neki autori dovode u vezu sa Mlke. e) Prilog jo u goranskom govoru javlja se u vie varijanti. U Brodu se uva stari oblik ete (*ee). U Restelici i Kruevu asimilacijom e prema nastalo je e/o. U nekim selima pored jo(te), potvreno je i

209

U zbirci Haruna Hasanija oblik divojka se javlja 51 put, oblik dejka 163 puta, dok se oblik devojka javlja samo 3 puta. U zbirci Nazifa Doklea oblik dejka se javlja 80 puta, divojka 37 puta, dok se oblik devojka javlja 20 puta.

112

ite. Ite je kontaminacija ie i jote. Poto se ite javlja i u nekim debarskim i strukim govorima, mogu je prodor iz tog pravca. Prilog meu javlja se i u obliku miu Org Za Pa. U Koaritu su zabiljeeni toponimi Miu 'b dola, Miu drinja. Zabiljeeni su primjeri priloga miu i u narodnoj poeziji Gore: miu nana i babeta, miu devet mile braa (Ristovski, 79). f) Uzvik lele je jedan od uzvika za kazivanje emocionalnog stanja (o bilo, lele, ta o se napraj, lele). Meutim, u Br Pa Za Ko kao i u narodnim pjesmama javlja se oblik sa i: Tugo to je onja, lili, to je onja, od pender to gljeda (Hasani, 90). Iako je jat (}) u goranskom govoru zamijenjen vokalom e, to je osobina veine srpskih, makedonskih i dijelom bugarskih govora, u govoru i narodnoj poeziji Gore grupa -ej dosljedno je zamijenjena grupom -ij to bi mogao biti fonetski ikavizam. Po ovoj osobini goranski govor se razlikuje od svih susjednih govora i na makedonskoj i na srpskoj strani. Ovakvi fonostilemi prisutni su u govoru Gore, ali oni naroito dominiraju u narodnoj poeziji Gore i istovremeno tu poeziju ine posebnom u odnosu na kontrolnu grupu. E>O Osim u Re i Br u Gori je pondevnik/ponevdenik (ponedjeljak). U Re je pondovnik i ponedovnkarke (ene koje posjete nevjestu u ponedjeljak), dok je u Br ponunik. vo ponounik, mladi Asan-aga, ferman mu dadua (Hasani, 372). U prilozima i pridjevima e je zamijenjeno sa o kada je -e na otvorenoj ultimi: Vro, krvjo, grnjo, dvnjo, dvjo, sgano Gora. U Gori je pldno, gdje je -o analoko drugim prilozima, poto je imenica prila adverbima. na pldno ga izvadile (Hasani, 359).

113

U prisvojnim pridjevima izvedenim sufiksom -ev/-ov gotovo je uklonjeno -ev: krljof, mof, crova. Mladenovi navodi za Goru i rovdenj.210 Meutim, u Gori postoji nekoliko naziva za ovaj praznik: revden, revdenj, ren, renj, rejn, rijen Br, dok se veoma rijetko uje rovdenj Rap. U i je rdevdenj. Sve su ovo lingvostilemi koji bogate govor Gore i narodnu poeziju Gore: Kurtence, Kurto budala, Za uren doma da dojde (Hasani, 296). Rano stanala Zejnepa Za ovja l'eten urevden (Dokle, 42). Tri nedele deli Hamzo pred urovden (Ristovski, 104). Slino je i sa topnimom Carev-ema, koji se ne odnosi na imenicu car, ve na ime Cre (patronim Crevci Br), jer da se odnosi na imenicu car toponim bi bio Carov ema. Inae, -ev u nekim rijeima novijeg je datuma i vjerovatno je stiglo preko knjievnog jezika: muev-dete, oev-sestra. U govoru su u upotrebi oblici muova, ocova, starcova (muov-kniga, ocov-niva, starcov-brada Kru). Vokal I Vokal i se redukuje i formira diftonku sekvencu (oj, aj). Ovo se deava u vokalskoj grupi stvorenoj nakon ispadanja -v-. Nekada se i realizira kao j. U Brodu i Restelici i je dosta stabilnije, dok se u drugim mjestima esto redukuje. U Br i Re: stila, nprai, prol'eina, iljina, kukica, doi, ptoi, krastica, pltoi, dvroi, Kl'oi, rkoi, L'oi Re, Brgoi Kru. U ostalim selima Gore: ptoj, staj, vloj, ljboj, dvroj, svtoj, npraj, Lzoj, Vroj Rap, Dloj, Klnoj Ku, Brgoj Lju, Brstoj Pa. U unutranjoj poziciji redukovano i je sa snanijom frikacijom pa je po akustikom utisku j: kkajca, plojna, npojla, kpkajca, krstajca. U zbirkama narodnih pjesama je veliki broj ovakvih primjera, ali se prema oblicima tek priblino moe odrediti iz kojeg je sela materijal:
210

Mladenovi, str. 99

114

Som stailo telj sitarka zaradi nego (Hasani, 412). Kakvo je ljino, pristalo, // Proleoina udara (Hasani, 295). Testo da leboj zamesim (Dokle, 180). Da l' dvoroj ne ti se metet, Zeburane (Dokle, 404). Da ti se skuset putoi (Ristovski, 110). Vokal O Vokal o se zatvara u interkonsonantskoj poziciji.211 U goranskom govoru o se zatvara najee pod akcentom. Zatvaranje sa supstitucijama je najee dosljedno, i tada je o dalo u. Finalne grupe -ov+V (sa pridjevskim sufiksmom -ov), i -o(h)a (iz 3. lica mnoine aorista i imerfekta), osim u Br sauvane su. a) Supstitucije vokala O O > U (o + j + V); O > U (o +v + V) Gubljenje vokala v i j u intervokalnoj poziciji dovelo je do supstitucije vokala o vokalom u. Ova pojava je jedna od znaajnijih crta goranskoga govora koja je, u manjoj mjeri, prisutna i u nekim okolnim govorima. U odnosu na kontrolnu grupu ovo je izraziti fonostilem. Vidoeski u radovima navodi nekoliko primjera: ka, kunica, ka (:koj), pe, ma (:moj), zpuaf, pas, sel'ka, tgua, ongua, ali i u nekim sufiksima: vsuk, mzuk, ppuk. Navodi i neke primjere koji nisu potvreni na terenu: gecko (u Gori je geko), nakalno (na terenu: nakalo). U narodnim pjesmama veliki broj primjera potvruje ovu pojavu: Rano me isprati, majice mila mua, na gurbet da idem (Hasani, 3). Ja som star ujek, mori Mendo, (Hasani, 177). da ti bide airlija, vekueno! (Hasani, 389). Mahmudija, ja mlanesto okuana (Dokle, 372).
211

, 3, . 30-31

115

e traime Ljajkue bailo (Hasani, 106). cev no gorim tuar drva (Hasani, 123). Ova pojava je prisutna i u izdvojenim leksemama, kada nije povezana sa ispadanjem konsonanata u intervokalnoj poziciji: kferi, ptkuf, dktur, du, zbgum, krium, makruna Gora. U Brodu je iklada. treskae askerske kuferi (Hasani, 297). Potkuf da ti udrim (Dokle, 159). Idi ta trai doktura (Dokle, 445). Ostani s'bogum, mori, ar Planino (Dokle, 157). s krium o se dava (Hasani, 200). Pianica bila, boguano, jetim da ostane (Hasani, 33) (buguano < bogom dano; jedinac, eljeno dijete). Da li ste se, du dve mlade, razpoznale (Dokle, 355). Oblici brojeva i pomonog glagola ispred m u nekim mjestima imaju oblike sdum, sum, sm Krs Rap Org Za Pa Ko. U drugim mjestima je sdom, som, sm. U Re i Kru je gnie, u Ore i i je gnjite, u Bo i Gl gnite, pored gnjite u ostalim mjestima. Prilozi na -om javljaju se i na -um: bgum, skrum, grhum. U Org je grmeki (nehotice), u Kru je grehmeki. U Org su potvrrni oblici lku i nku. U ostalim mjestima je lko i nko. U Rap Krs Za i Pa prijedlog kros ima oblike krs i krjs. Veznik dr/dri potvren je mnogim mjestima i u obliku dr/dri. Dur da iva bidem, Dur da vek vekujem (Hasani, 29). O>A Ova pojava nije tako esta u goranskom govoru, mada je prisutna u mnogim govorima i na srpskoj i na makedonskoj strani. Aleksandar Beli 116

pojavu tumai otvaranjem o izvan akcenta, dok Boidar Vidoeski smatra da je u koransko-kosturskim govorima ona nastala pod uticajem albanskih govora koji poznaju ovaj proces. U psinok (posinak) a u inicijalnom slogu moe biti analoko prema ptrka (pastorka).212 U kvka (kvoka) Gora imenica moe biti motivisana onomatopejom kva, ili se uva stari dublet pod akcentom. Prilog drugnako (drugaije) Dr mogao je a dobiti daljinskom asimilacijom prema narednom slogu. Slina pojava je mogua i u imenici tpala (topola) Za Pa Rap Krs, kao i u zamjenici vaja (ova), vaja voda je ot ema Cr. U ostalim mjestima je vaja. Vokal U Vokal u je dosta stabilan u goranskom govoru. U ogranienom broju rijei u je dalo o. U nekim pozicijama to se moglo desiti kao rezultat analogije ili asimilacije u razliitim slogovima. U odnosu na kontrolnu grupu karakteristini primjeri prelaska u u o su: se mila (prema: umila se), smk (smuk), tode (moe se naslanjati na tovde, donde). Nazimu da mu potura, // da belo lice omije. (Hasani, 139). Od glagola karakteristian je pdopri (podupreti) sa oblicima: podpira, podprela. Kurto, ne podpiraj uina, e ti se smijet druina, (Dokle II, 32).213 Redukcije vokala u Znaajna odlika goranskog govora je postojanje glasa poluglasnike vrijednosti koji je razliitog porijekla. Ovdje govorimo o poziciji u kojoj su odreeni vokali, najee a, u kontaktu sa nazalom dali . U manjem broju leksema ova pojava je prisutna i u drugim pozicijama, prije svega u susjedstvu sa plozivima i frikativima/afrikatima.
212 213

Mladenovi, 107. Dokle II oznaava zbirku Sevni, bre aik, sevni bre duo.

117

Ova pojava je prisutna i u oblinjim zapadnomakedonskim govorima. Koneski zatamnjivanje a objanjava slinim pojavama u albanskim i aromunskim dijalektima.215 Pojam zatamnjivanje koristi Koneski a odnosi se na redukciju i zatvaranje vokala.
214

> U kontaktu sa nazalima u mnogim sluajevima a je prelo u . To se dogodilo u domaim rijeima kao i u rijeima stranog porijekla. Glagol znm, znjem n znm, n znjem koristi se u ovom obliku gotovo na cijelom prostoru Gore. Oblik n znam, n znajem je poznat na ogranienom prostoru i vjerovatno je inovacija. Ne li znje, more Hasan, ka me ostaj, so ruice, more Hasan, knosane (Hasani, 4) (knosane < kna < kana boja za kosu). U mnogim rijeima prisutno je u kontaktu sa nazalima kmesa (kosir), mgla, mgljivo, mgila Ore, mska, hmbar i, gnga (mucati), knap, snice (saonice) Kru, snjice i, (ali: snice Gl, snjice, snje Dr Vr, snjie Krs, sne Br), jagnca (jagnjad), kmo (kamo, da vidim) Gora, kao i primjeri iz albanskog i turskog jezika kna (< knaq, alb.), Mazlm, amn, altn, danm, kntar, kna (tur.). Momci spijet, majice, ka jagnca (Dokle, 437). Ofare, mlado obane, le danm, (Dokle, 66). Amn deje, vo dep to se nosi (Dokle, 161). Ge zatemne jena temna mgla, niz mglata jeno belo pile, (Hasani, 264). Altn Aja erif-agina (Dokle, 234). Ne zimam Mazlm dovite (Dokle, 269). Klasini vokali daju i u drugim pozicijama, prije svega u susjedstvu s plozivima, ali i sa frikativom/afrikatom:
214 215

, , 51. Blae Koneski, Istorija makedonskog jezika, str. 37.

118

Kzdisa (< perfekat od kzmak, naljutiti se), bktisa (< tur. bakti, dodijati, dosaivati), Kla, Ktica (top.) Bo, Ktajce (top.) i, kspet (pehlivanske kratke pantalone), se mfsa (vue se), zdno, zno, (zadnje), nz, ktear (domaar, koji ne izlazi iz kue), Mkojce (top.) Cr, Sdita, Lk put (top.) Zl. Da bi sinoj uma ve sotrela, Salj znoto da ostane (Dokle, 50). Ostali vokali, osim a, se veoma rijetko zatamnjuju Szair Dr, bven, bvna Re Zl Je Ur, bvna i blen Kru Gl Bo Org Za Ore i, tnka (zamuckuje) Kru Zl Re. eno go ide Szair, lele (Hasani, 241). Vokal ] U goranskom govoru vokal } je zamjenjen vokalom e. Ekavsku zamjenu} sreemo kako u osnovi rijei tako i u morfolokim kategorijama. Karakteristini su odrini oblici pomonog glagola jesam: nesom (nesum), nesi, neje, nesme, neste. Ikavska zamjena } u goranskom govoru se tumai kao zamjena e sa i u kontaktu sa nekim prednjonepanim suglasnikom.216 Meutim, mora se imati na umu injenica da se ova pojava sree u velikom broju rijei i da nije zanemarljiva. Pojava ikavizama na ekavskom terenu decenijama je bila predmet ozbiljnih rasprava jezikih strunjaka.217 Remeti istie da su ovi ikavizmi nastali fonetskim razvitkom ili morfolokim ugledanjem. Napominje da u prizrenskom govoru nema ni traga ikavske zamjene jata u primerima tipa seje, greje, veje, osobine poznate govoru Prizrenske Gore.218

216 217

Mladenovi, str. 96. Remeti, str. 54. 218 Isto, str. 54. (Remeti: Mnotvo ikavskih likova od navedenih osnova sadri knjiga Haruna Hasanija Goranske narodne pesme, izdata u Pritini 1987. godine. Do istih potvrda doao sam u linom kontaktu sa Gorancima.)

119

Nazalni vokali X i Nazalni vokali i su nekorelativni i ukazuju da je goranski govor nastao kao rezultat jezikih mjeavina. Kontinuanti nazalnih vokala se pribliavaju gornjopolokim govorima, mada potpune podudarsnosti nema.219 Nazalni vokal X Proces zamjene nazalnog vokala bio je jednostavniji. Nazalni vokal je u goranskom govoru dosljedno dao -e: Jzik, jmen, jtrva, zjec, ptok, jerbica, jgulja, povnalo, do, meseina, tgnem (vuem; patim), devetneset. Ne se udite etvari Imam devera beara (Hasani, 306). gi se posmijala, Ilinki, najmlada jetrva (Hasani, 370). Nazalni vokal Sloeniji je bio razvoj nazala srednjeg reda . Razliite zamjene za taj glas potvruju da se vokalni dio tog nazala ve rano razlikovao po nekim nijansama.220 Refleksi nazalnog vokala u goranskom govoru su: , u, a, o, e (zb, rka, nrae, klpko, kdelja). Refleksom > e goranski govor se naslanja na zapadnomakedonske govore, prije svega na torbeke govore, na gostivarske i debarske.221 Refleksacija > naslanja se na makedonsko-bugarske govore, dok se refleksacija > u naslanja na srpske govore.222 Koneski pretpostavlja

219 220

, 1, . 349. Koneski, isto, str. 36. 221 , , . 313. 222 Koneski, Istorija, str. 13. (Jedan od glavnih kriterijuma za dalju podelu tih nareja na govore jeste razliita zamena nazala } u njima. Govori sa u Skoplje-Tetovo, govori sa o Debarski kraj, govori sa a Centralna Makedonija, govori sa Ohrid-Prespa, Gornji Polog).

120

da je razvoj > rezultat uticaja albanskog i aromunskog na makedonski.223

>
Vrijednost < u goranskom govoru najee izmeu dva ploziva, ili je ploziv ispred ili iza.224 Vidoeski istie da se fonema kao kontinuant nazala javlja u leksikim morfemama samo u korijenu.225 Kpina Gora, Kpinita Ko, ksaj (zalogaj), ksavci, ksaje, oksan (ujeden) Re, uksa Kru, Gl, ksan (zalogaj) Org, uksan Gl Kru, gsanica (gusenica) Za Org Pa, dp, dboi, Dpe (top.) Ore, Dbec (top.) Bo, Dbje (top.) Pa, dga (enja), stpni (stupiti, gaznuti), bs (busen, ali i mokar), bstinka, tfi (tucati, udarati), mti (mutiti), mtaje (komad masla), mtno (mutno), tp, tpaf (tup), gs (guz), zgzi se (idi nazad), gvgani (ispupene kosti od mravosti), se kpe (kupati se), zp, zbi, zban (zuban), babnzbec (narcis), sbota, kkolj, kkljika (kukolj), sdre (sitan snijeg) Kru, gkni (gugnuti), gvavi (odugovlaiti), Lk i Lka, toponimi u vie sela Gore, st, sdoj, sdoi (sd) Gora bez Re, ttne (tutnji) Gora, ktnjik (kutnjak) Ur Je. Da li ttne ili grmi, // il se zemna trese? (Hasani, 364). Dete iskpala i dete povila (Hasani, 369). Tugo mi go boli, nan' mori, zpe srmalija (Hasani, 378). ja e zemem, Ato deje, dva zbani, (Ristovski, 71). Moravice mtna i krvava Ta zateraj momke i divojke (Dokle, 142). Pet ksavci, more Jonuz, v' jena usta (Dokle, 313). Ka kklika, dan'm, vo penica (Dokle, 487).

223 224

Koneski, Istorija, str. 37. Mladenovi, str. 114. 225 I, . 20.

121

 >A
U neznatnom broju korijenskih morfema > a, dok refleks a u nekorijenskim slogovima potvruje bliskost sa makedonskim govorima.226 Leksema nrae Gora, ali redovno rka, rek, bru. Glagoli su uvijek narala i porala. Naraala, kara Fatma, poraala, Po Brojani, kara Fatma, po nizami. (Hasani, 32) Leksema pajina (pauina) je nastala od pjak. Mogua je daljinska asimilacija. U makedonskom jeziku je pajina, dok se oblik pajina sree u debarskim govorima. Oblik sdoi koji pominje Vidoeski227 nije potvren, dok je oblik sdoi, koji pominje Mladenovi,228 potvren samo u Re, ali ne i u Kru. Oblik st (mn. sdoi) se odnosi na sae, dok je st oblik za sd (mak. c ). Sufiks -n u aoristnoj osnovi je dao -na: ugsnala, grbnala, psna, nvenaf, ljgnalje, pbegna. I ova pojava je mogla nastatati pod uticajem makedonskih govora. U prilozima imenikog porijekla: dna Zl Kru Bo Re Gl, dnja Dr Rap Lju Krs Za Pa Ko O, na Gora. U treem licu mnoine glagola jesam u Zl i Br je sa, u ostalim selima sporadino. Obino je se. (Oni sa dojdene Br, ofce mgi sa idane vo plajna Zl). dur sa sestre, Elmas kara-Asan, dolu vo komije, (Hasani, 120).

>O
Veoma su rijetki primjeri sa o < . Mladenovi navodi da su to leksike pozajmice iz ZPM govora. 229 U Restelici su potvreni oblici sd/sdoi (sud/sudovi, posuda), dok je oblik otut sigurno inovacija koja je stigla preko knjievnog jezika, jer je u Gori tode, todum. Oblik klupko, koji navodi Mladenovi, potvren je u niim selima Gore Krs Rap Pa Za Org Ko O, dok je u Re Kru Gl Zl i Bo klpko. Oblik sotka (uzan prolaz izmeu zidina) je pozajmica iz ZPM govora. U Br je oblik za mnoinu ste. Mladenovi oblik stka dovodi u
226 227

I, . , , 46. 228 Mladenovi, 115. 229 Mladenovi, 116.

122

vezu sa Steska (top. kod Broda). Beli rije stka u galikom govoru dovodi u vezu sa rijju st sdoi (sae) koja je poznata i u goranskom govoru. Toponim Globica, koji se izvodi iz korijena *glb-, Seliev tumai kao nazalizaciju > o ili kao prostu denazalizaciju . Pored oblika dlbina (dubina) u nekim selima potvren je i oblik dlbina.

>U
U jednom dijelu primjera je dalo u. Koneski ovo povezuje sa uticajem srpskog jezika na makedonski od XIV vijeka i uticajem crkvenog jezika srpske recenzije.230 I u goranskom govoru ova pojava je mogla stii iz oblinjih srpskih govora. Ptnik, mka, gska, je, glubi, m, mui (udati se), rka, (ali: nrae, praa), rek, ten, tpan, se prif, mder (miran), pt, ptie Re Kru. Eno ge, dado, putnici Barbula ga pocrnele (Hasani, 7). ispucale, kara Fatmi, bele ruke (Dokle, 468).

>E
U nekoliko leksikih pozajmica iz zapadnomakedonskih govora, koje se javljaju u svim mjestima Gore, je dalo e: kde/de, k/, tkede /tede, jgljen (ugljen) jtok, kdelja, kdeljka/deljka, menica. Vidoeski istie da su forme sa e , o.231 Kede karakterie debarske i poloke govore.232 od kede idet drvari, (Hasani, 306). ede je Stojan, na Stojan, e e mu trla praima, (Hasani, 13). Mi istura grne s' meenica (Dokle, 428)
230 231

Koneski, Istorija, 42. I, . 349. 232 Mladenovi, 118. (Citira vie autora)

123

Slogovne likvide i Vokalno Vokalno u goranskom govoru u jednom broju leksema uva fonoloku individualnost.233 U najveem broju primjera neutralisano je na dva naina: - vokalizacijom (> u, o, o); - dekompozicijom u dvije foneme: vokal-sonant (v/ov) ili, u ogranienom broju primjera, sonant-vokal (lu,le). Primjeri sa u < u goranskom govoru, ali i nekim makedonskim i bugarskim govorima, je uticaj srpske refleksacije.234 a) Vokalno je u goranskom govoru u nekoliko primjera dalo u i to ne na cijeloj teritoriji: Jabuka, Ljupanovo jbue Bo, Crvena jbuka Krs, Jbue Rad Kru, vk, vkica, vica, bha, psta, den, dpka, dbaljka, dglo (vir). Karakteristian je primjer jbuka koji je u Br poznat kao jboko, dok je u Re jboko. Mladenovi navodi jboko i za Kru i Gl to nije potvreno na terenu. Oblik b(h)a je poznat u Kru, Gl i Bo (Bha kua metee, Dokle, 86). pod vrba ti som leala, so jabolko ti som zborila, (Hasani, 100).235 Na tri granke, dado, tri jabuke, Na etvrta, dado sokol sedi, (Hasani, 223). imam erka, ore Magmut-paa, tetosko jabouko, (Hasani, 272).236 Takoer, primjeri tica, , kk, koje navodi Mladenovi su, vjerovatno, uzeti od mlaih osoba, jer nisu svojstveni goranskom govoru. Sem u Brodu gdje je otica, ka, kk, u drugim mjestima je ftica, vka/vka i kfk.
233 234

Mladenovi, 119. , . 34. 235 Oblik jabolko nije potvren, jer je u Restelici jaboko. 236 Primjer iz pjesme pod brojem 100 nije potvren na terenu, dok je pjesma pod brojem 272 iz Broda.

124

a) U najveem broju sluajeva vokalno je dalo v/f: Kvne, kfk, vvna, bvna, bven, pvna Zl Re Ur Je,237 ft, ftarka (vrsta trave), ftar (novac ute boje) Bo, ftica (utica), se zkvni Gora (osim Br), svza, mvznica, mvze, se zgfna (materijalno se oporavi), vrka (umance) Kru, vka Gl, ftka Re. I trista ovce mvznice (Dokle, 56). Teko go majka kvnee (Dokle, 243). b) U malom broju primjera je dalo : snce, sbice. U Rap Krs Pa Za Ko i O je slbice,238 dok je u Br sjbice. Zajde snce zad gora (Dokle, 1). Se skaila na gorna sbica (Dokle, 51). Vi leala vaa dejka pod sojbice (Hasani, 399). c) U nekoliko primjera je dalo -ov: bvna, (ali: blen, blezs), vvna, vvneno, pvan (pu) Kru, pvno Kr Gl, (ali: puno u Rap Krs Za Pa Ko Org O). Bovna lei Mita tri godine (Ristovski, 36). d) U brodskom govornom tipu je dalo -o. Ovo je najznaajnija dijalekatska diferencijalna crta u odnosu na ostali deo Gore.239 Ova osobina pribliava brodski govor tetovskom i donjopolokom govoru uopte.240 Brodski tip se, izmeu ostalog, i po ovoj osobini ( > o) odvaja od svih govora Gore ime postaje melodiniji, jer se ovom promjenom poveava procenat vokala u ukupnoj strukturi. Inae je eufonija (melozvunost) odlika brodskog govornog tipa, ali i govora Gore uopte koji spada u izrazito melodine govore sa ueem vokala od preko 48% u ukupnom sistemu fonema.

237 238

U Zapodu, Pakii i Koaritu je vvna, ali je bovna i bovnica. U Rap je zabiljeen i oblik slubice. 239 Mladenovi, 123. 240 , , . 231.

125

Mze, moznica, te, kk, sze, snce, napni, poal'en, vna, kne, dona Br. iljadu ovce mouznice (Hasani, 13). o mi mete Seburane, o mi souze roni, souze ka graduka (Hasani, 27). Ja e vi dojdem, mlade dvajca braa, ka e sounce boucne. (Hasani, 371). f ) Mada i Vidoeski i Mladenovi navode da je samo u malom broju primjera iza dentalnog suglasnika dalo , na terenu je potvreno vie ovakvih sluajeva. Neke rijei nepoznatog porijekla, takoer, poznaju ovu pojavu. Dlg, dlina Kru Gl Zl Je, dlvdi, dlvdina Pa Za Ko Rap Krs, dli, dlgnaest, dlguest, Bo (Dokle navodi dlnik Od loogo dlnika ko pleva), dlbok, dlbina, Dlbok vrba (top.) Za, Dlgrnica (top.) Cr, Lk Ko Kru Org O, Lgovo Or, Lkajca i, Dlvge (top.) Le, Dlga l'vada Gl Ba, Rdlga Gl, Dlgona, Di, Dl'g strana Ba, Dlg mlaka Ml, lti, lti meseina (sija,) Gora, ltva, ne stpaj na ltva tica Kru, ltovf (slab, troan), grede se ltve Zl, Lsce (top.) Ku Rap Cr, Lgue, (top.) Krs Rap, Lk put, Dlvga l'vada, Lkje (top.) Zl, glavf (teak neradnik, logav). Ka ke mi lnet dukati (Dokle II, 44). Dlgi putoj, naa dejko, Bele Vode (Dokle, 303). ne letaj gore visoko ke pane dolu dlboko (Ristovski, 86). Vokalno Vokalno u govoru Gore je postalo od praslavenske glasovne grupe r, r ili r, r. Vokalno se u goranskom govoru javlja u svim pozicijama rijei. Vee je stabilnosti u sredini i na kraju.241 Na poetku rijei i
241

Mladenovi, 126.

126

na morfemskoj granici sa vokalom u morfemi ispred , realizira se kao 242 r, a ima i potvrda dekompozicije u dvofonemsku sekvencu -r. U distribuciji postoje ogranienja: ne javlja se iza l, n, nj, lj, j, , , , d;243 ne moe biti iza vokala, ako nije na morfemskoj granici; u jednoj rijei se moe javiti samo jednom. U medijalnoj poziciji je stabilno. Stabilna je i grupa cr. Cn, Cn kamen (top.) Re, Crenn dof (top.) Kru, Kstec, Cnjevci (top.) Krs, Crvena jbuka (top.) Krs, vba, vzgulj (vor) Kru, krtulj (vrsta planinske trave) Re Kru, vfka (vezica) Gora, tmka (pela) Gora, tmka i, cvec, skila, ma (tijelo), krknica (krivina) Gora, Crvnika (top.) Vr Le, ttori (brblja), mmka (mrmlja), pha (perut), pplja (paprat), psa (uri), ori (ubori), dg (red), fa (etka), dpav (pocijepan), dlja, gava koul'a (naborana koulja). U Borju je zabiljeen izoliran oblik rna. Meutim u rijeima koje poinju suglasnikom h, ispred uje se poluglasniki prizvuk: hgnaha (pojurie), hga (koristi, troi), se hrpa (ee se) Bo. Ova pojava je karakteristina i za sela u kojima je suglasnik h veoma stabilan Globoica, Borje, iteec, Oreek. Na poetku rijei ispred javlja se poluglasniki prizvuk u svim mjestima, osim u Brodu u kojem se poluglasniki prizvuk ili poluglas javlja iza :

r, roj, ranica (slama od rai), rlje (prljavko) Ml Vr Or.

Na poetku rijei potvreni su i primjeri sa izrazitom poluglasnosti ispred : rbet, r, rka, rka (jelova grana) Kru, s rpa, rbi (kruni), rgnaa (pojurie) roi Re, rkia Ba. U Brodu se poluglas javlja iza : ra, rbet, rb, rbi, rka. Prisutnost poluglasa u viim selima upuuje na ZPM govore. U nekim rijeima javlja se koje je sekundarno jer je nastalo nakon gubljenja vokala: gi (grudi), stga (struga), pt (*prot), pe, pte, stk (*strok), dv strka. U narodnim pjesmama teko je pratiti vokalno , jer su svi zapisivai imali prilino problema. Hasani ga samo ponegdje oznaava apostrofom, dok ga Dokle biljei i tamo gdje se javlja bez izrazite poluglasnosti (drvo, prsten, srp, srce).

242 243

, , 51. Pavle Ivi, Ogledi II, 70.

127

Njive ti uzdrele, r'oj popanale (Hasani, 23). to mi h'ra, majice, h'rosale, dadice, h'rosale (Dokle, 478). Poluglasnici Meu znaajnije odlike goranskog govora svakako je i normalna upotreba poluglasnika koji je korelant foneme a. Najbolje se uva kada je pod akcentom. Ovu fonemu poznaju oblinji makedonski,244 kao i sretaki govor.245 o // , .246 Po mjestu obrazovanja vokal je zadnjega reda, nelabijalan (nezaokruen), po obimu otvora u usnoj duplji tijesan, a po stepenu podizanja jezika je srednji.247 Poto su jerovi vokalizovani dosljedno ( > e, > o), to je izrazita makedonska osobina, je u goranski govor ulo iz jezika i govora koji su ovaj glas imali u fonolokom sistemu.248 U goranskom govoru je razliitog porijekla: a) b) c) d) e) f) g) < 2 (sekundarni poluglasnik); < vokal, redukcijom; < ; < , dekompozicijom u sekvencu r/r; < ; dekompozicijom u sekvencu l/l > v; > turski poluglasnik.249 > albanski poluglasnik (rijetko, samo u nekoliko sluajeva kna, me oknaila, se oknaif).

244 245

III, .19. Remeti, str. 40. 246 III, . 19. 247 III, . 19. 248 Mladenovi, 130. 249 Mladenovi, 130.

128

Sudbina jerova (, ) Vokalizacija jakih jerova ( > e, > o) izrazita je makedonska osobina u goranskom govoru. Mladenovi smatra da uvanje tonalitetske opozicije, ali i neke druge osobine, pouzdano svjedoe da je ovaj govor dosta rano imao zajedniku razvojnu fazu sa makedonskim govorima na pravcu Gostivar Reka Struga Ohrid.250 I u korijenu i u sufiksima > e: ves, se razdnilo, dneska, vzden, jrem, tmnina, kvsec, men, zlten, stdenec, penke, zdrvec; U toponimima: Bratanv venec Br, finec Zl, Starovec Ko, Ktelec i, Mdejec Kru, Rven, Gl, Bjanec Gl, Pec, Povalec Bo, Stdenec Krs Bo i Org, Krstajec Re, Komevec Krs, Burevec Org, L'nita i, Bo, Drbloec Pa, Budnoec Bo. I je uvijek dalo o: Psok, tvrtok, ptok, tnok, kga, nvi, doi, vka, stre, lko, sn, nko, penok, v (u), s (sa), nzok, pok Org, Ppok Rap. Malo je primjera u kojima je na mjestu nekadanjih jerova nastalo . Broj takvih primjera svodi se na odnos lko (pridjev) ploko/ploku (prilog), mada je i ova pozicija neutralisana, jer je distribucija oblika sa ili o u pojedinim mjestima razliita. Oblici lk, lka, lko, plko su karakteristini za doloka sela, u Br je pl'eko, dok je u Re Gl i Bo Zl Kru pl'eka. Poto su svi zapisivai narodnih pjesama Gore iz viih sela svuda su biljeili oblike leka/poleka: Poleka odite svatoi neje gotova manesta (Hasani, 397). Polekom te kieni svatoi Polekom te koni ne morajte (Dokle, 78). Poluglasnik turskog porijekla Poluglasnik turskog porijekla u goranskom govoru dao je , zatim a, a u nekoliko leksema e. Poluglasnik umjesto poluglasnika turskog porijekla potvren je u svim pozicijama. < :
250

Mladenovi, 130.

129

Bldza, kr, bktisa (< tur. bakti, dodijati, dosaivati), kzdisa (< perfekat od kzmak, naljutiti se), jzk, kna, Jldza Kru, fstan, kspet, skl'et, kskan, hnma, knap, sdade, zndana, kdna, ltn, sandk, kbl'e (< kibla), zavti se sprot kbl'e, Kbros (Kipar) Zl. Hanme mlade kadne (Dokle II, 22). ka imala, kara Fatma, golem k'smet (Hasani, 31). go zatvorile, Ibra kulukdija, vo temna apsana, danam, vo temna z'ndana (Hasani, 272). Ete li e nosi, Ibo, ak'r Ibo, deke nogaice i bela skutaa, (Hasani, 29). pa ti zele, Omer-aga, sand'k lire, (Hasani, 320). Turski sufiksi -lk, -luk, -lk daju -lk, ali i lak, pa i lok: Ratlk, kalbalk Di, fukralk Rad, pazarlk, domainlk Br. Kalbalak, altpatlak, kskanlak, grbetlak, brmulak Kru, Zl. Mtilok Kru, mtolok Pa Za. Vi ideme, prijatel'i, kalabalak (Dokle, 293). Sve gledate, halitari, na prokudlk (Dokle, 318). bi som dala, majice, najgoljem mutilok (Hasani, 275). a < : Sndaci, ltan, klap, dnam Gl Br, jstak, dar Vr Dr. e < : Jstek, Kru Gl Ba, nader Kru Re Gl, hter Gl Di Zl. Vokalske grupe Vokalske grupe u goranskom govoru su razliite po porijeklu neke su primarne, neke novostvorene nakon ispadanja suglasnika. Neke grupe su stabilne, dok se druge uklanjaju progresivnom ili regresivnom asimila130

cijom i saimanjem, razvijanjem prijelaznih glasova, desilabizacijom jednog lana.251 Vokalske sekvence sainjene od istih vokala, na morfemskoj granici ili u drugoj poziciji poslije gubljenja suglasnika, esto ostaju. Ovo se posebno odnosi na novostvorene grupe nastale ispadanjem h.252 Inae, h se uva u Globoici, Borju, Oreeku, te zato u zbirci Nazifa Doklea gotovo nema novostvorenih vokalskih grupa koje su nastale ispadanjem suglasnika h. a) Grupa -OOGrupa -oo- se javlja u dijelu goranskog govora u kojem se glas h gubi u intervokalnoj poziciji ili na morfemskoj granici. Posebno se ova grupa javlja u rijeima koje su nastale od prefiksa za komparativ -po i rijei koje poinju fonemom o: Posuen, postaren, poboren, pobaljen, popran, poosirmaen, poslaben, potvoren, poputen (popuen Re Kru), potresen, poceden, pobujen, podmoren, pooptreten, poreten Gora; Sme doral'e, ka e poostrete, Gora, poptegni jue Re, doam Zl. Golem mi kuvet dooae (Hasani, 145). o sedim vreme prooa (Hasani, 253). e te eka, Vajdo bre sestro, dur da poozdrave (Hasani, 233). b) Grupa -AASna Kru, ostnaa, san Vr, sabalje, jam, malo, mae, aja Re, povkaa, pruaa Or, dvaa Zl. meke mi krue davaa, // belo mi krpe mahaa, ( Ristovski, 54). Mi dadoa konja jaanogo (Hasani, 16). sinojka ti dojde od gurbet // i prva maana ti najde (Hasani, 20). pred saba vo saat etiri (Hasani, 64).
251 252

Mladenovi, 138. Mladenovi, 139.

131

Ostanaa, majice, dejke izvadene. (Hasani, 221). c) Grupa -EEVokalska grupa u glagolskom prilogu sadanjem -e+ei uklanja se razvijanjem prijelaznog glasa j: pijejei, nosejei, mislejei. Meutim, ova grupa se u nekim mjestima uva: odei, spijei, nosei Za Org Kru. Grupa -ee- javlja se u rijei kede, poslije ispadanja d, tako da imamo oblike Ke si? Ot ke si? / e si? Ot e si? U Zapodu se uje Ked ke 'e? (Kede ke ide?). Grupa -ee- poslije ispadanja v uva se ili uklanja hijatskim j/j: tejec Rap Ml, tejec Ku, teec Kru Pa Za, Krueek plajna Re, Creec Ba. M'tna reka ureenska (Hasani, 417). vo tija selo iteec (Hasani, 116). krueeka je plajna daleko (Hasani, 247). voda sipeei, mile braa, na ema studena (Hasani, 293). dreei, kara Fatma, teko ralo. (Hasani, 30). d) Grupa -AIGrupa -ai javlja se poto su ispali suglasnici v i h i intervokalnoj poziciji. Ovo je prisutno u Re i Br, dok se u drugim mjestima grupa uklanja u svim pozicijama desilabizacijom i (< j/j).253 Ova pojava je karakteristina za zapadnomakedonske govore. Stif, rukica, prame, krastica, go ostala, zabrif li Re, prim Rap. Kpkajca Za, kpkajca, ngajca i, prjme kua Kru. U muslimanskim imenima: Rim Dr Kru, Sit Krs Le, Spija, Sat Br. enska imena dobijaju j: Rjma, Sjma Gl, Vjda Kru. U pjesmi se javljaju imena Sjda i Kjma. U Re i Br je dido, dok je u drugim mjestima djdo, djdofci Ml. U toponimima Planice Cr i Prpljita Za grupa -ai je nastala poslije ispadanja n i .

253

Mladenovi, 140.

132

Kua e napraime (Hasani, 70). golem saltanat staila (Hasani, 192). kua e naprajme, kua na tri kata (Hasani, 127). Hajrija ga stajle pod fildan (Hasani, 140). e) Grupa -AE-: Grupa -ae u goranskom govoru je razliitpg porijekla. esto se razbija hijatskim glasom: traje, bgaje, gljedjei, prjet, raje. so golem merak, dado, tkaeno (Hasani, 7). Kod brojeva nastaje ispadanjem j: didinese, petnese, dvese. f) Grupa -AOJavlja se u rijeima groi, stroi Gora. Javlja se i poslije ispadanja h u pozivciji izmeu a i o: S'nce zoa nad Murga Kru, nae se naaje vo cela duna Zl. na ramo puka graorka (Hasani, 113). U goranskom govoru se javljaju i druge vokalske grupe, najee poslije ispadanja glasova u intervokalnoj poziciji -IA, -EA, -OA, -OI, -OE, -UA, -UE, -UO: so negue drugari (Hasani, 24). Da izvadet ruo srmeno (Hasani,7). na ema voda sipea, // dejke alita perea (Hasani, 216). som sonualo, Ali-ago, dva loi sonoi (Hasani, 28). Otidoa vo polje bonjako, Pa najdoa tri ora dejia, Zastanaa konji vo sred oro, (Hasani, 165). 133

Kontrakcije vokala Saimanje vokala u goranskom govoru je esta pojava. Zabiljeeni su primjeri nastali saimanjem vokalskih grupa poslije asimilacije prema prvom ili drugom vokalu. Npako (< naopako) je u Rap Krs Br Za Pa Rad, dok je napako u Re i Kru Gl. Zva (< zaova) je zabiljeeno u cijeloj Gori. Poredbeni veznik ka (< kako) je poznat na irem prostoru. Primjeri su potvreni i u narodnoj poeziji Gore: a za zva srmene orape (Hasani, 185). Ka me uini, o me naprai, Altano le, Ka suo drvo javorovo, izgore bre, (Hasani, 99). Redukcije vokala a) Afereza Fonoloka afereza nastaje izostavljanjem nekog glasovnog segmenta na poetku primarnog oblika. Primjeri u narodnoj poeziji i u govoru Gore nisu naroito brojni u odnosu na kontrolnu grupu. Bez inicijalnog -o potvrene su pokazne zamjenice za kakvou vkof, vkvo i demonstrativne zamjenice za koliinu vljikaf, voljkava, voljikvogo, (u Re je vljkav, vljkava), zatim prilozi vljko, vke, vmo. Prilozi za mjesto zgra i zdla izvedeni su iz priloga zgora i zdola. Pridjev vogdien/vogdienj je bez -o u inicijalnoj poziciji. Slino je i sa imenicom dadnica (vjerenica) koja je izvedena od glagola se dla (vjerila se), a nije od glagola udati se, jer se u goranskom govoru upotrebljava glagol omila (udala se). Trnik, nk i dvica se dovode u vezu sa ispadanjem -v u inicijalnoj poziciji. Glagoli zela (uzela), stani (ustani) su bez u: da ujet, dado dejke dadene, i vogodine, dado, maneste (Hasani, 7). rano stanala Zejnepa (Dokle, 42). Krotko go dremka fatila (Dokle, 238). 134

b) Sinkopa Sinkopa nastaje isputanjem vokala u unutranjosti rijei. U goranskom govoru i u narodnoj poeziji Gore primjeri sa ovom pojavom su esti i brojni. Meutim, postavlja se pitanje ta se u goranskom govoru moe smatrati sinkopom, tj. u odnosu na koji se standard moe posmatrati na bosanski/srpski ili makedonski. Mnogi sinkopirani oblici (u odnosu na kontrolnu grupu) su dio kolokvijalnog govora Gore i nisu stilski element narodne poezije Gore. Isputanje vokala u sredini rijei ima i izrazito stilistiku funkciju. Imperativ se javlja u oblicima jtte, tte, dte, ptte, stte, tte. Meutim. Ovi oblici imaju i nesinkopirane oblike (sedite, jadite, odite). U nekim mjestima javlja se i oblik setve (Setve so zdravje Cr Krs Za). Jatte, pitte dva koni bratovi (Dokle, 142). Poleka odte svatoi (Hasani, 397). Sinkopa se javlja i u drugim rijeima, kako u glagolima, tako i u bro jevima, imenicama, zamjenicama. Glagol zbraj (ali i zbroj Org) se ee javlja nego oblik zboraj: i gajlina da ge zabraj (Hasani, 52) Glagol udri/udrila javlja se samo u tom obliku, kao i glagoli, gotvi /ugotvi, ne/nje: Udrila, majko, dua letojna (Hasani, 8). Se gotvet e zakosujet // i e net njive uzdrene (Hasani, 41). ja e se gotvim, ugotvim, majko (Hasani, 253). Imenice rnica (neorana njiva), svrla (zurla), gne (javlja se i u obliku gnjie Gl i), kao i imenice mdir (< tur. muhacir), frna (< tur. furun, ali i primarno, gr. fornos) se uvijek javljaju sa isputenim glasom u medijalnoj poziciji. Imenica den se u mnoini javlja u obliku denoi/ denoj, ali se u nekim mjestima i u poeziji javlja i u obliku dni. Dva dni putoj preko ravno pol'e, 135

Tri dni putoj preko Crno more (Dokle, 143). so dve rale svirle tupani (Hasani, 113). Niz taja niva ornica (Dokle, 442). I v furna nedopeen (Dokle II, 18). Da ne me preali, mila majice, mdir e ti idem (Hasani, 261). Sinkopa se javlja u primjerima: vja, nja, dvjca, trjca, ktni/ktno, tljko/tljku, vljko/vljku: Berite se, kitni svatoj, kitite se (Dokle, 328). trojca ljui mi dojdoa (Hasani, 146). Kol'ko lei, tol'ko narauje (Hasani, 365). c) Apokopa Fonoloka apokopa nastaje izostavljanjem nekog glasovnog segmenta na kraju primarnog oblika. Ova vrsta restriktivne fonometaplazme nije tako zastupljena u govoru i narodnoj poeziji Gore. Pojedini oblici koje navodi Mladenovi t, b i dk se254 su novijeg datuma i uli su iz knjievnog jezika, dok je oblik d/d starijeg postanka. Pomenuti oblici se upotrebljavaju kao trj, bgaj i dgni se. Apokopa je zabiljeena i u jt, lj (< da l'i), dlj (< da l'i), lj (< al'i), lj (< el'i), lj ( < il'i). Imenica prle nije nastala isputanjem e. Mogue je da je izvedena sufiksom -j, ili je ujednaavanje izvreno prema jsen. Ipak je izvjesnije da je postala od oblika prlet palatalizacijom finalnog konsonanta, kao to su nastali i oblici lko, nko, z. Imenica je mukog roda. U primjerima dvstotin, pstotin sauvan je stari genitiv mnoine. U narodnoj poeziji Gore zabiljeen je manji broj primjera u kojima se javlja apokopa: Dr se, dr se, nuse Muhamedova (Dokle, 370).
254

Mladenovi, 147.

136

ilj na tija, majice mila mua, estotin jag'nca (Hasani, 276). d) Ispadanje vie glasova U goranskom govoru u vie sluajeva u medijalnoj i u finalnoj poziciji imamo pojavu ispadanja vie glasova. Karakteristini su glagoli ola, olo, ole (< otila). Oblik moe biti analoki prema dola, a mogao je nastati i poslije gubljenja suglasnika u intervokalnom poloaju.255 dur ne ste ole na mua (Hasani, 228). ti ka si oov vo Prizren // ona ti ola vo roda (Hasani, 113). Glagol pljaj je nastalo od pgledaj u procesu nakon ispadanja g i palatalizacije l (pogljedaj > pogljeaj > poljaaj > pljaj). Od ovog glagola je i ljj: Ljaj, sega ke ni go prajet kolo novo Za. Nikoj ne ti dojde, Ilinko divojko, doma da te polja (Hasani, 370). da ga viime, ajde, da ga poljame (Hasani, 156). U Re je prgori (govoriti, priati): Sme progrilje neo za svabda, prgori so bavajka nasamo. Ispadanja po vie glasova javlja se i kod imenica: ren Dr Ba Vr, renj Za Pa Rap Krs Le. Imenica plnina se ee javlja kao pljna. Karakteristian je oblik imenice djka. U govoru je poznata samo u ovom obliku, dok se u pjesmama javljaju i oblici dvojka i dvojka. Od djka su i pridjevi djkeki/djeki i dki. Svi ovi stilemi svojom jainom i ekspresivnou utiu da govor Gore i narodna poezija Gore postanu zaseban i specifian fonetsko-fonoloki areal. Imenica ponvdenik/pondevnik javlja se i u obliku pondovnik Re, kao i ponnik Br. uren je, Kurto budala, Za dejke i za beari (Dokle, 43).
255

Mladenovi, 149.

137

so deko ruo e sedim (Hasani, 131). duri vo plajna Marua (Hasani, 306). vo ponounik, mladi Asan-aga, ferman mu dadua (Hasani, 372). I u drugim rijeima je dolo do ispadanja vie glasova u finalnoj poziciji: z (zto), ka (< kako), b (< be < bem), jen (jeden), ke/ e (kede/ede), kne (< kako da ne). Ko me ostaj, more Asan, sama jena (Hasani, 4). bo e dojde za urevden (Hasani, 21). Za mene ne si kaalo? (Ristovski, 36). jen trndafilj i jeden karafilj (Hasani, 393). e) Asonanca i aliteracija Asonanca je ponavljanje istih vokala ili vokala istog tipa prednjih ili zadnjih na primjer u odreenom segmentu teksta, u cilju stvaranja glasovnog simbolizma, eufonije ili asocijacije na kljunu ili tematsku rije tog teksta.256 Asonanca se esto javlja u kombinaciji sa aliteracijom (ponavljanje istih konsonanata ili konsonanata istog tipa). Aliteracija je ponavljanje istih ili istotipskih suglasnika u tekstu, sa istim zadatkom kao i aliteracija. Asonanca i aliteracija zasnovane su na operaciji iterativnog dodavanja, a javljaju se u reduplikacijama, onomatopejama i drugim zvunim figurama kao i u figurama ponavljanja. U narodnoj poeziji Gore, u kojoj jezik ima istovremeno i poetsku i muziku funkciju, emitent poruke veoma esto posee za postupkom slikanja glasovima. Glasovni simbolizam ima za cilj ili stvaranje zvune slike koja odgovara sadraju stihova, ili da ponavljanjem glasova koji dominiraju u kljunoj i tematskim rijeima stihova stalno potencira i istie vanost tih rijei. U narodnoj poeziji Gore vrlo esto dolazi do preplitanja autentinog muzikog zvuka i slike. Tako se sugerira impresivni vizuelni i intenzivan
256

Marina Katni-Bakari, Stilistika, NUK, Sarajevo, 2000. str. 111.

138

auditivni (muziki) doivljaj. Zapravo, u njima je prisutna igra zvuka i slike. Nalazimo obilje asonanci (monoasonanci / kada se ponavlja jedan vokal vie od polovine prisutnih vokala u stihu/), aliteracija (monoaliteracija, bialiteracija), kao na primjer u pjesmi Kurtence kurto budala (Aj ugurala, kurto, natamo, // ugur da ti se ugodi // ka ugodena pogaa) gdje se u i g ponavljaju u gotovo svim rijeima. Ili poetni stih pjesme Ga sakale Ilinka divojka, dalek nadaleko u kojem se, kombinacijom asonance i aliteracije (ponavljanjem a, k, d), postie izvanredan stilistiki i zvuni efekat U zbirkama goranske poezije asonanca i aliteracija predstavljaju znaajno stilsko i jeziko bogatstvo i prisutne su u mnogim pjesmama: Nelj ti reko, Jorge more, Elj me majka dala, Elj me majka dala, Na devet devera Na devet devera, Jorge, za najstaro haro, haro i grbavo (Dokle, 276). Po rosa, po rosa, // Jena moma bosa. Po moma, po moma, // Jeno Ture mlado (Dokle, 34). Koj je krif, / Neka je if. / Koj je praf, / Prah i pepef (Dokle, 107). Ne teraj torec, / Stratorec, / Tija je kukin praporec. (Dokle, 103) Vo leskie, vo leskie // Jeno tenko prte. A pri prte, a pri prte, // Mome i divoje (Dokle, 214). Asonanca i alitaracija se najee realizuju kroz ponavljanja, rimu i druge stilske i ritmike efekte, ime se pojaava ukupni doivljaj pjesme. Stilogene mogunosti ovih figura se pojaavaju u kombinaciji sa drugim fonetsko-fonolokim figurama kao to su: proteza (dodavanje fonema na poetku rijei); epenteza (ubacivanje fonema u sredinu rijei) i paragoga (dodavanje na kraju rijei); ili pak njima simetrinim pozicionim oduzimanjem fonema: afereza (oduzimanje fonema na poetku rijei); sinkopa (oduzimanje u sredini rijei) i apokopa (oduzimanje na kraju rijei).

139

KONSONANTIZAM

Fonoloki sistem konsonanata goranskog govora razlikuje se od fonolokog sistema okolnih slavenskih govora po uvanju foneme h u svim pozicijama, ali ne i u svim leksemama.257 I Vidoeski smatra da se goranski govor po nekim osobinama razlikuje od svih okolnih dijalekata .258 Meu znaajnijim karakteristikama Vidoeski smatra i uvanje foneme h i procese u vezi sa njom. Konsonantski sistem goranskog govora razvijao se pod snanim uticajem neslavenskih jezika turskog, arapskog i albanskog. Dio fonema javlja se s razliitim alofonskim varijacijama, a uoava se i fonoloka neutralizacija. Unutar goranskog govora uoljive su razlike u pogledu distribucije konsonanata, tako da su u pojedinim govornim tipovima pojedine foneme gotovo nestale, dok su u drugim stabilne. Fonoloki sistem konsonanata goranskog govora ini 26 jedinica: Sonanti v m l r n j lj nj Opstruenti (umni suglasnici) p b f t d c dz s z d k g h

Glas H Suglasnik h se u govoru Gore ouvao u svim pozicijama, osim u restelikom tipu. Najbolje se ouvao u Globoici, Borju, Oreeku, Crnjeljevu, Urviu, Jelovjanu i Brodu. U iteecu je ouvan kao u dolokom tipu gdje se u nekim pozicijama javlja sa oslabljenom frikacijom. U albanskom dijelu Dolote u Zapodu, Orgosti, Pakii, Oriklju i Koaritu h je na granici stabilnosti, jae je frikacije nego to je u kosovskom dijelu Dolote. To je zbog uticaja albanskog jezika sa kojim se granie ova sela i kolskog sistema na albanskom jeziku koji je uspostavljen prije vie od osamdeset godina.
257 258

Mladenovi, 153. III, 314.

140

U Urviu i Jelovjanu h se javlja dosljedno i u svim pozicijama, slino kao u Globoici i Borju. Ouvanje foneme h u urviko-jelovjanskom govoru moe se povezati sa mjestom iz kojeg su doseljeni stanovnici ove subgrupe. Naime, pouzdano se zna da ih je veina dola iz Borja i Broda, sela u kojima se h dobro ouvalo. a) H normalne frikacije: Hl'ita, harmija, harl'ija, hval'e, halaf, haram, heim, hal'itari, hrno, hda, hlva, hjde, hjvan, hdim, hrna, hajtnica, hjduk, Hlim, Hnifa, Hjrija, Hta, Hva, Hmet, Hnka, Hl'il', Hmzo, Hrun Gl Bo Ore Ur Je, L'ivada Haljtova (top.) Ore, Hajdtovo (top.) Krs, Hutv vir Gl, Hodin mlake Je. Shan, mhalo, bha, mhaf, jha, ha, rho, tho, sha, trha, sphija, snha, mhal'ka (preslica), se obliha, shir, se rnaha, zhoda, grhota, se nbraha, dhoa Gl Bo Ur Je, undinsk mahalo (top.) Bo. rah, smh, grh, glh, vdeh, mslih, h (uzvik) Gl Bo Ore, mh, sromah, nh, grh, rah, prh, strtoh, maoh, vdoh, njdoh Br. Zbirke narodnih pjesama ne daju pouzdanu sliku upotrebe glasa h u goranskom govoru. Hasani ga veoma slabo upotrebljava, dok Dokle koristi govor svog rodnog sela, Borja, u kojem je h u jakoj poziciji i ne pravi razlike unutar jezikih tipova. U zbirci Hasanija se h gotovo ne upotrebljava, ak ga nema ni u pjesmama koje su iz Broda u kojem se h dobro uva u mnogim pozicijama. Zbirka Ristovskog je nepouzdana, jer su informatori pjesme biljeili prema nahoenju. Dokle je validan samo za onaj dio goranskog govora u kojem se glas h dosljedno uva. Redeplari h upotrebljava u svim pozicijama, bez obzira da li je pjesma iz sela u kojem je ova fonema gotovo neutralisana. Beri svuje, naa dejko, halali se (Dokle, 304). Ka go pohuli mahalo (Dokle, 268). Hajrijo, haro te udrilo (Hasani, 140). Spahine se zaenilo, Vo sabah dejka izvadi Na ruek mu ga dadoha, (Dokle, 57).

141

b) H sa oslabljenom frikacijom (h) U znatnom dijelu goranskog govora glas h se javlja sa oslabljenom frikacijom. Pojava je prisutna i u mjestima u kojima je h u svim pozicijama stabilno. U pjesmama i materijalu je veoma teko pratiti ovu pojavu. Mnogi sagovornici u jednom trenutki rije izgovaraju bez h, dok naredni put istu rije izgovaraju sa glasom oslabljene frikacije (h).259 Inae, h sa oslabljenom frikacijom se javlja u svim pozicijama rijei: h jduk, hmbar i, hrbet, se hri kue, hambar Pa Org Za, halva, htno, hram, hlim, hzmet Org, hal'tari, hljit Krs, hljia Re, hAsv potok Kru, hk, hro, htaje Di, hlal, hda, hdime Ba, hnuma, so hjvana Le, hdaf, hdala Ml, imaje duan vo Han Zl. id-hodi, Dovnji mhalo Cr, rkoha, praha, phitaj Org, sabhal'e Kru, s- ha Zl, snha, dva vrha Di, sedum shata Rap, me iskpaha Or, sha jha Ku, rzbraha, snha Ml, mhalo Rad, prhiam Le, ni ostnaha Vr, har Za Pa Vr Org. njh, n sbah, mh, strh,rah Za Pa Org, grh Ml, strh, smh, sh Lju, h ra , glh Rad, sromah, nih, sh l'ep Dr. c) Ispadanje H H ispada u svim pozicijama, u svim selima, ali u razliitom obimu. Najstabilnije je u morfemama za oblik.260 Do slinog zakljuka smo doli prilikom terenskih istraivanja i analize narodne poezije Gore. sen, ber dojde, Uskin ema (top.) Re, ldnoa, odei, ljado Ml, Ladn kamenj i, ljp, ldno, di Krs, lva Kru, san Ml, run Za, telj, ter, mbar, odnica Br, ndar, lal Rap. Grot (top) Re, o, a, ja Gl, murebe, zadaa Br, spija, grota Krs, pd-latka Kru, ro djkino Vr, donsoa, ddoa Ba, stra, jal'e koni, vdoa Re, Mmet, met Rap, iljzome, stina (ohladi se) Dr. V, pr, str, gr Za Gl Crni vr (top.) Zl, m, str Kru, dma, v Dr. Svi rabotame so stra vo srce (Hasani, 10). Jeno sabaalje srce me zabolji (Hasani, 11).

259

Prilikom terenskih istraivanja u albanskom dijelu Gore, mnogi sagovornici su me ubjeivali kako se h uje u svim pozicijama stabilno, ali su kasnije i sami bili u dilemi da li ga izgovaraju ili ne. Posebno je tako bilo u Zapodu, Pakii, Orgosti i Crnjeljevu. 260 Mladenovi, 158.

142

odamno nikakov aber nemam (Hasani, 12). ajduci glava dignalje (Hasani, 269). pod strea som noevala (Hasani, 285). d) Neetimoloko H Neetimoloko h na poetku rijei ispred vokala moe se smatrati protetikim glasom. 261 Takvo h se sree kod muslimanskog stanovnitva. Koneski istie da je aspirovano h, kao fakultativan pristup vokalima u poetku rijei, zabiljeeno u govoru torbekog (islamiziranog) stanovnitva u Zapadnoj Makedoniji.262 I Vidoeski saoptava da se u govoru prilepskih i kievskih Torbea javlja prizvuk h na apsolutnom poetku rijei ispred vokala.263 Neetimoloko h je uglavnom sa smanjenom frikacijom. h laf, hbava Ba, hbavi Sjbija (Dobri Bog) Gora, hdak, hstal Krs, hstale, hdaci Gl, h, have Le, hlita, haltari, Bo Org, haltari Je Ur. Svadba ni je, ja drvari, v hubaf vakat (Dokle, 320). Sluaj, halitari, o velime (Dokle, 311). So Rameta, ja mlanesto, hulavogo (Dokle, 348). U svim navedenim primjerima -h ima protetiku funkciju. e) Supstitucije H Broj leksema u kojima je dolo do supstitucije foneme h je veoma mali. Supstituenti su: k, g, v, (j). Obinije h ispada bez traga. Vazduk,264 tepik Ml, zktev Re, dv tepika (mn. tepici), vzduk, pl'ek, Vr Kru.

261 262

Mladenovi, 159. Koneski, Istorija, 76. 263 I, 314. 264 U Gori stariji umjesto vazduk upotrebljavaju imenice soluk i hava.

143

gmet, Mgmut, jgna, mgna, oglgnala, ngne Br, jgnaf na kojna, nign-dete Gl g vii (gi < ih) Za; Imenica kuf (< kouh) javlja se i u oblicima kuv, kuvi Krs, kovita Or, kofia Re, kufe Br, Kusi koufci na ramo (Dokle, 218). Magmut e ide vo Tursko (Hasani, 270). aren svekor Agmet-aga, // Agmet-aga krotko jagnje (Hasani, 289). mi ga jagni, Crna Arapino, debeuka kobilka (Hasani, 366). Da turet, majko, zimske koufi, (Hasani, 8). Glas J Goranski govor poznaje j punog izgovora i poluredukovano j (j). Izgovor glasa j zavisi od fonetskog konteksta. Najbolje se uva na poetku rijei ispred vokala prednjeg reda. U medijalnoj poziciji najbolje se uva u neposrednom susjedstvu nekog drugog suglasnika. U intervokalnom poloaju najbolje se dri izmeu dvaju vokala zadnjega reda. Na kraju ri jei se ne uva jedino iza vokala i. a) J na poetku rijei Jzik, jden, jno, jjce jgl'en, jl'en, jtim, j, jla, je, jica, jtok, Jnuz, jstrem, jerbica, Jkup, jdem Gora, jpe Gora bez Re. Na poetku rijei j se javlja i u mnogim toponimima: Jmica Rad, Jmke Gl Lje, Jice Le, Jvorie Krs Kru, Jvor Za Le Kru Ore Di Bo, Jlica Br, Jlica Bo, Jsika Kru i, Jarl'ica Zl, Jezero Di Zl Kru, Jasikoina, Jvori, Re Org, Jahov njive i, Jsen Bo, Judin l'ivade Je. b) J u unutranjosti rijei U grupi -aja- j se dobro uva i rijetki su primjeri sa ispadanjem ovoga glasa: vaja, tja ena Rad, naja Kru, vaja Cr (a < o daljinskom asimilacijom). U Br su zabiljeeni primjeri vaa, ta, naa. Primjer vaa zabiljeen je i u Gl i Le. U grupi -ija- j se dobro uva: 144

Zmja, dmija, Sjbija, suntl'ija, mija, Hjrija, postija/postkija Gora, kao i u toponimima: Mtrija Re, Njaa Cr, Tbija Kru, Karija Rap, Bijaa Bo, Mijove Krs. U grupi -oja- ispalo je j pa je stvorena grupa -ua. Ova osobina je prisutna i u polokim govorima: pas, ma, tva, ka, sva, zpuaf. Grupa -oje dala je -uje: Svje, nkuje, mje. Inae, j ne ispada u grupi -uje. U grupi u kojoj je j ispred i veoma je nestabilno, pa esto ispada. Ako je sauvano, onda je to j sa slabom pozicijom. Terzin kamen (top.) Re, Terdzin kamen (top.) Bo, Iln kamen (top.) i, Kadrinci Je, Amdina sstra Dr, Sajbina rbota Kru. Deje, bre, turi de go amiieto (Ristovski, 20). Ilinko divojko, brate Aliie (Hasani, 370). I u grupi -oji j gotovo uvijek ispada: zbroi Or, pilo, gnite Rap, tricam Re. c) J na kraju rijei Na kraju rijei j se dobro uva iza samoglasnika a, e, o, u, dok iza i ispada, posebno u drugom licu jednine imperativa. Slaj braj, svkoj, nkoj, mj, tvj, ksaj, j, puj, gjl'uj, kpuj, j (svadbena oprema), lj, gnj, kuj, nmoj, svj (rod smo) Gora. Nsmi se, psmi mi se dur ne ti som se posmijaf, zgr se, tsi brano, p malo vodica, npi se Gora. d) Protetiko J Protetiko j je prisutno u goranskom govoru. Karakteristini su primjeri: jpe Gora (osim Re gdje je pe), je, jica, jtre (ee se koristi tre i vtre, vtro), jbojke Gora, jboje Br. U narodnim pjesmama protetiko j se javlja i u rijeima u kojima ga u govoru nema. Ova pojava je vie odlika enskog pjevanja: Pa da panem vo turska jordija da jodberem mlado bez mustae (Ristovski, 12). koulja ne ga joprala (Ristovski, 42). Od veera, maje, se juspalo (Ristovski, 45). 145

Glas V Varijacijsko polje glasa v u goranskom govoru iroko je od labiodentalnog (v) do fona sa bilabijalnom artikulacijom (w).265 Glas v u goranskom govor je podloan promjenama i ispadanju. U odreenim gramatikim kategorijama sporadino ima bilabijalni izgovor. Potpuno se gubi u odreenim pozicijama. U nekim pozicijama pomou sonanta j uklanja se zev nastao ispadanjem glasa v.266 a) V u intervokalnoj poziciji Iz grupe -avi v ispada s visokom dosljednou u glagolskim oblicima i imenicama. Pojava je prisutna u mnogim makedonskim i srpskim govorima. kolo ni go nprajlje Za, dade ni se pprajlo Ore, vljajca Org, ubina, ostila, zabrila, se zbaila, valjica, nogica, kukica Re, ngajce Org, kpkajca, gmajca, hbajna i. V je nestabilno i u grupi -ovi, dok je u grupama V + v + e neto stabilnije, ali se i ovdje razliito ponaa. Snoji, sdoi Ore, lstojca Org, jalojca, brzojna, bkojna Kru Gl, Brstoj Drngoske Bo, Brtkojca, Ljekojt voda Kru Vr. Rven (top.) Gl Rad Ku, Zkove krita Krs, Stanev mlake Zl, Bevec, Bkojec Rap, Borevec, Trdovec Pa, Brtojec Ku, Maslrojec Vr, Budnoec Bo, Gramatnkoec Gl, Drbloec Pa, Meec Kru, teec. Ka me ostaj, more Asan, sama jena, Sama jena ka kukajca (Hasani, 4). e idem devet denoi (Hasani, 22). Kave vi sme, prijatel'i, napraile (Dokle, 295). o se beli gore vo planina, da l' se orloj eli se kamnoi, eli se snegoi? (Hasani, 215). U grupi -ava v je stabilno, veoma rijetko ispada:
265 266

Mladenovi, 168. Remeti, 79.

146

Sme bralje mrava (cvijee) Kru, ge stvaje na vrata O, sme prodval'e sal'ep Gl, Mrava (top.) i Zl Krs Rap, bila hbava dejka Gl Bo, e mi izbega krava Org, Moravice, mtna i kvava i, hodime namo-ntamo Rad. Grupa -ova je stabilna, osim u brodskom govoru u kojem, nakon ispadanja v, o prelazi u : brta, nga, junka, ulja, Agmet ura vodenica, Iljaz Kozara vodenica, Jaja Caka vodenica, Jaja tiara vodenica, Smailj Bogdana vodenica. mi otidua, Jana belo grlo, vo roda kua (Hasani, 368). U grupi -u(v)a : uje u osnovi glagola i u izvedenim imenicama, v je nestabilno, rijetko se uva, skoro dosljedno ispada: vala deca Le, Sajbija da te va odt loo Gl Kru Zl, deca pohubavo go vaje jezik Za. Kupalje ito ot Tetovo Rap, a, aje Re, a za deca Ba, stari kaalje Di sme piwalje Org, stnuwat rno, piwate, pominwate, piw anje Za Pa, letwaka, utepwaka, vrzwal'e, Re, Kru, zanci Gora. tri leta som letualo, tri zime som zimualo (Hasani, 16). sama som ge nela em sama vrzuala som go nazuala Alija etvare Alija vrzualje (Hasani, 24). U grupama -avo, -evo, -ovo v je vee stabilnosti. Rijetki su primjeri sa w ili sa ispadanjem v. Ispadanja su najea u brodskom govornom tipu. U imenici djka, nakon ispadanja v dolo je do asimilacije i kontrakcije vokala. Ovu pojavu Vidoeski objanjava: dvojka > deojka > deejka > dejka. Meutim, u narodnim pjesmama mnogo ee se javlja oblik dvojka. Jvori (top.) Re, Rad, Zavrite (top.) Za, Visk zavor (top.) Zl Kru Krs, plavo konjite Pa Rap, zvojka (okrajak hljeba) Kru, hulav-dete, hbavo Bo Gl. Krevo, Crnjl'evo, Raev brce (top.) Zl, Bal'ev gumno (top.) i, Kru, Baev selo, Hul'ievo bilo Bo, Carevo l'vadie Ur. Lzje Jonzovo, Trlo Rmovo Rap, Ramnovo Lju, Koprov brdo Zl, Hajdtovo Krs, Ibovo Re, Zabsovo Ml Ba, Danov mesto, Mitrov 147

selo Org, Ljupanov jbue, Damatovo rudnie Bo, mlovo, brtovo, Mvrovo, Ttovo, Sljovo, snovo Gora bez Br. b) V ispred suglasnika Na poetku rijei v (< v) ispred s, z i f ispada: zmam, stnala, zla, voda zvrela, ftila Gora, vtila Br. V se dobro uva u glagolima vl'zi, vl'gla, vle kao i u glagolu vnkna, trava vnknala. reka Bistrica kua ni potkopala vo dvoroj ni vlegla i ni zela, Ali-ago, babeta i matere! (Hasani, 27). Imenice trnik i dvec/dvica potvrene su samo u ovom obliku. U imenici vnk v se uva, osim to se Re i Kru javlja i u obliku nuk. U albanskom dijelu Gore ova se rije zadrala samo kod starijih osoba, dok su je mlai zamijenili albanskom rijei nip. U unutranjosti rijei ispred bezvunog suglasnika v se obezvuava: Sfski, fca, trfke, kfeg, fka, vfka, dfite Gora, dfie Re Kru, finec (top.) Zl, Senkofce (top.) Org. ti da ga vii Zejnepa, // Ka bere trafke zelene (Dokle, 40). Mi potfati tri ofara, (Dokle, 71). Sedejei, dade, niz kofedzi, (Dokle, 480). na noge imae vrfke nekitene, (Hasani, 58). Iz grupe -ovs v najee ispada: Skendroski, Destnoski, Beroski Alloski (prezimena) Br, Bajrosk mlaka, Durosko l'nie (top.) Kru, Brstoj Drngoske, Kal'osk niva, Kmen Doski Bo, ifkoska lvada i, Kaljoska vodnica Re, eljosko mhalo Ur. Ukoliko se uva, tada se v neutralie sa f: Dulofsk njive Rap, fce Tefske Re. U imenima rodova najee se v uva, ali ima primjera gdje se neutralie sa f: Balabnovci, Paarzovci, Surdljovci, Maljkovci, Pkovci Rap, Drovci i Kru Krs, bdovci, ekkovci Ku, Anrovci, Brdovci, Kso148

vci Le, Drndovci, Jadrovci, Kjovci Lju, Durkovci, Kkljevci, Kovci, Movci Zl, Crevci Ur. Krovci, Lovci Je, Mcovci, Strljovci i. Mladenovi ove primjere navodi iskljuivo sa f Bogdnofci, Bajmkofci, Balabnofci, Ggofci.267 Dokle ih razliito biljei nekada sa v, nekada sa f, to potvruje injenicu da se radi o pojavi koja nije jasno definisana: Kalzofci, Kapnofci, Damtofci, Prcnofci, Olomnofci, ali Kl'ovci, Gevci, Dmovci, Ckovci, Dupovci.268 Ovdje se radi o poziciji koja je negdje na sredini vf. Veina informatora je ova imena biljeila sa v, dok su na pitanje da li je v ili f, uvijek bili u dilemi. c) Grupa v u prijedlogu Po kontinuantima vo i v goranski govor se naslanja na oblinje zapadnomakedonske govore. 269 Ovaj prijedlog se u goranskog govora upotrebljava sa razliitim znaenjima: pravac kretanja (Tnaf za vo Drga); boravak, mirovanje (Vo Zpod sum roden); kazuje vrijeme (Mlanesta vo nedelja ga zelje). Prijedlog vo javlja se i u obliku v. Mladenovi navodi i primjere u kojima se ovaj prijedlog javlja sa vrijednostima w i vu (l'i w daja Ml, vu rda ne ga pala Kru). Poto je navedeni primjer sa vu iz Krueva, nije potvren na terenu. (Primjer bi bio poznat autoru ove knjige, poto je roen u ovom selu.) Oblik vo se ee upotrebljava od oblika v. Oblik v se ne upotrebljava ispred rijei koje poinju sa v i f, ve samo vo (vo voda, vo var, vo vir, vo fildan, vo fanulja). Manji broj toponima je zabiljeen sa vo: Vo Sefrovo Za, Vo drn Cr. U narodnim pjesmama prisutna su oba oblika. Ponekad oblik v ima ritmiku i metriku funkciju: v meana mi go prodalje, (Hasani, 85). Vo planina jena izvir voda, (Dokle, 49). Ljuba da v roda ne puta (Dokle, 58).

267 268

Mladenovi, 175. Dokle, Rjenik. 269 Mladenovi, 176.

149

Glas F Osim u brodskom govoru, gdje se najee supstituie sa v, u ostalom dijelu Gore f se dobro uva. Mnogi autori istiu da je prisutnost f u goranskom govoru oekivana, poto i oblinji makedonski i srpski govori dobro uvaju ovaj frikativ. Ivi iznosi stav da se glas f dobro uva u govorima Muslimana zbog intenzivnijih kontakata sa turskim jezikom.270 Fonema f se u goranskom govoru javlja u svim pozicijama. Najee dolazi u pozajmicama (meu kojima najvei dio otpada na orijentalizme), u rezultatu desonorizacije v i u rijeima onomatopejskog porijekla. a) F na poetku rijei Fk (miolovka), fnulja/fnelja (demper), fsat, fs, fra/fro (kutija za smee), fner, fc-fc (onomatopeja), kolo ni je ftvo, fl'a, fa za halita, fl'dan, ftuna, pot kapa ftuska, frke, frede, otil'e finrije, fraun, ftme, ogin bee ftnat, ot njego ti ffka, fka nos svekede, fkara, fi neto, fstan, frna. Javlja se u patronimima kao i u malom broju toponima. Fzil'a, Frat, Fzl'ija, Fdana, Ftanka, Fat, Ftima, Ftma, Frija, Friz, Fkret, Frda, Frdeza, Fjzo, Fik, Fkovci (rod) Org. Feratov emie Bo, Filjbine kurice Rap, Frna Re, Fljizi Krs, Feratov l'ivada, Fek Za. b) F u sredini rijei ftar, ftira, msafir, krafil', tferi, kfa, nfil'e, tfter, sfte, sfra, nfaka, kdife, trfka, vfka, zbfka, mfka, fka, ft, sfa, cfte, ftica; fiza, rifka, Rfija, fija, Nfija, Rfet, Sfet, Sfer, fik, Tfik; Jftinci, Zf doljec Krs, Peinf kamen Re, Radf kamen, Dinf potok Kru, Sfie, finec Zl, Zsofca Ko, Tferi Krs Bo. c) F na kraju rijei

Ptef, laf, msaf, zrf, kdajif, zif, jf, haf, raf, tbaf, gbaf, ptkuf, glaf, truf, se nstrif, kf, vzgul'af; h kif, Rif, rif, Sif, Nzif, Dl'if, Jsuf, Mruf, Hsref, L'tif, rif;

270

Ivi, Ogledi II, str. 85-86.

150

Df Rap Krs Ku Lju, Kf, Stmof, Mf Rad, Lkof Ra Le, Vkuf Vr, Vkof Ba, Nindof Krs, Df Jetov Bo, Zdef Org Cr Krs Je, Vkaf, Samarn dof Kru, rdof Ku. d) Supstitucije F U nekim rijeima, uglavnom u Brodu, f je dalo v: Svra, vti, vlji, rive, vjde, vner, vljdan, Anva, Atva, Vtima, Dver, riv, Vrit, Vrida, Mstava.271 U Re je zabiljeen toponim Severov-rupe, kao i rod Sevrovci. Blage go dreme vatija, (Hasani, 13). Ja e ti vatim alajka (Hasani, 270). nel' sme jal'e od jena sovra, (Hasani, 73). Vrisna pisna Vatima kadana (Hasani, 205). Afrikate Sistem afrikata u goranskom govoru simetrian je i trolan: c dz; ; d. Afrikate mogu biti u inicijalnoj i medijalnoj poziciji, na apsolutnom kraju rijei samo bezvune.272 Glasovi i nejednako se izgovaraju u goranskom govoru, mada su sauvali svoj fonoloki status. U njihovom izgovoru, u veoj ili manjoj mjeri, frikativna komponenta je uvijek prisutna. Koneski smatra da su u zapadnomakedonskom narjeju ovi glasovi bliski srpskohrvatskim glasovima i .273 Mladenovi smatra da se ovi glasovi razlikuju od standardnih srpskih afrikata po neto smanjenoj frikativnoj komponenti. U Gl, Vr i Or su i sa izrazitom frikacijom.274 Isto je potvreno i u Borju. U Brodu su i umekani i sa slabom frikacijom, tako da su po svom izgovoru mnogo blii makedonskim glasovima .

271 272

Oblik je potvren i u Kruevu, Oreeku, Urviu i jo nekim mjestima. Mladenovi, 181. 273 Koneski, Istorija, 70. 274 Mladenovi, 182.

151

I izgovor glasova i d je flotantan i kree se od , d normalnog obrazovanja do ', d', afrikata sa pojaanom frikacijom. Prisutni su alofoni u skoro svim mjestima. Uoena je korelativnost u pomjeranju fonetske prirode afrikata t ', d d', , d, t' , d' . Zbirke narodnih pjesama iz Gore nisu pouzdane za analizu afrikata u goranskom govoru. Hasani je potpuno van struke, te ih biljei prema nahoenju. Tako se dogaa da istu rije u istoj pjesmi razliito biljei: veer /veer, arujem/aruje, ele/ele, azim/azim, elajei/ elajei, Murida/Muria i dr. Dokle je neto dosljedniji, mada i kod njega ima sluajeva nedosljednog zapisivanja: aija/aija, zajia/zajia. a) Glasovi i ; d i U najveem dijelu Gore dobro je sauvan troredni sistem afrikata zahvaljujui makedonskom zaleu. U veini goranskih sela uva se stabilan odnos parova afrikata : i d:. U Globoici, Borju i Orui dolo je do znatnijeg svoenja parova na i d, dok je u Restelici, Kruevu, Vraniti i Baki stabilan odnos sa rijetkim potvrdama sa neutralizacijom , d/, . U albanskom dijelu (osim u Borju i Oreeku), kao i u Urviu i Jelovjanu, sauvan je stabilan odnos parova afrikata. auf kamen, purka, jeec (top.) i, apev selo, ekif kamen, pur, Jdria, Kl' (top.) Re, jren Pa, Bo, stak Bo Ore Gl Vr Or, ma Za, ka Gl Bo Org, ekofci, ekrinci inrovci (rodovi) Bo, mrkie ( gunj), dje, nie Org, sktaa Gora, rvi, pnica, pnka Ur Je, jmenj Za Pa Ur Je Rap Krs. uk, rdof Ku, rke, dani Je Ur Org, er Ore, so mina (auto) Cr, go vrate jzik Za, a pna n Ore, bret cvinja Za, pji Cr, madonski O, dvi (drugi) Za Pa Org Ko Cr. Deljv dof Kru, Dmbala (igra pod maskama) Zl, dmbala (strailo na njivi) Je, ddevec (dadevnjak) Je Ur Gl i, Demtovo Za, dmadan Bo, dmadan Kru, dmedan Org, dmadan i, Dirtljinci (rod) Bo, dbe reno Bo, tkof im je dns (gen, arab.) Gora, dnaze Gora, mida Ore, upvdija Re, Karadin reka Dr, dljezo Org. hojca, urv lak (top.) Bo, rejca Vr, akov polje Dr, unravenj Je, ikomnica, mieo, re Br, rgolok, uljn potok Le, ner Rad, Kaleri Ur, Zapani, ma, mu Pa Za, dohaje Org, kra, lji, prhoa Ore, lj Kru, revdenj Je Ur, renj Za,. Poremeaj u parovima afrikata je zapoet. Svoenje paraova afrikata u goranskom govoru novijeg je datuma i vezuje se uglavnom za mlae 152

govornike.275 Ovo potvruje i injenica da su parovi dobro sauvani u goranskim selima u Albaniji i Makedoniji, poto su ostali izvan uticaja oblinjih srpskih govora (Prizren akovica, Pe) u kojima su afrikate svedene na dva para i u kojima je istrvena opozicija izmeu glasova i odnosno d i .276 Svoenja afrikata nema u Br, a sistem je najvie napadnut u Gl Re Ore Bo. Stabilan odnos u Br objanjava se naslanjanjem na stanje u tetovskom govoru.277 Zbog flotantnosti u izgovoru afrikata, ponekad je teko odrediti da li se radi o alofonu ili o fonemi. > Kpe, dje Kru, djia, Bka Ba, rdae, gne, jek, time, veerjeme, ka kzie Re, tiri dca, mi se ni Lju, kia, vera Rad. > /' zim, ki, e neva, ka Gl Bo, dji'a, br'a i mrel'e, dma'in Or. D > fer, na mija, Usen-mia, fljan, pot pner Re, Rep Vr, danija, n Krs, be Org Cr, On-kamen, inf-potok Kru. >d/d' Vo tud-kua, e vdi o ne se vduje Gl, ot krda glva ne dgame, na-ljudi Or, nard'ala dca, na md'a Re. b) Afrikata dz Afrikata dz je prisutna u goranskom govoru. Ovaj glas prisutan je i u oblinjim makedonskim i srpskim govorima. Veina lingvista smatra da ovaj glas nije kontinuant praslavenske afrikate. Ili tvrdi da afrikata dz ni u jednom modernom srpskohrvatskom govoru ne predstavlja direktan nastavak praslovenskog dz.278 Koneski objanjava da je novo dz u makedonskom jeziku rezultat aromunskog uticaja.279 Dzbe, dzbajca Gora, dzdzaljen, dzndzalo i O trdzija, se dzndza Bo, se dzndza, dzndzalo Je Ur, Tndzilja Kru Re, Dzukin mlaka
275 276

Mladenovi, 185. Ivi, Ogledi II, 83. 277 , I, 223. 278 Ivi, Ogledi II, 79. 279 Koneski, Istorija, 67.

153

(top.) i, Dzko, Dzpa, dzvr, dzvi Je Kru, mdzo, njdzi, vojdzi, tjdzi i O Ore Za Pa, dzt, dzdoi Br,280dzvzda Pa Za Krs Vr Dr Ore i Ba Ur Je,281 strojdzi, mldojdzi, mdzuk, mldzina Bo Gl, Terdzin kamen (top.) Bo, benvredzi Org, bbredzi Ra Dr Vr trljidzi Ba, Ktledzi (top.) Lju. U zbirkama narodnih pjesama jedino Dokle u nekoliko sluajeva, mada nedosljedno, upotrebljava ovaj glas. Hasani ga uvijek zamjenjuje sa z. So svetna dzvezda vo elo! (Dokle, 59). Ka sitne zvezde vo nebo (Dokle II, 44). Pusto terdzijie, majice mila, grom da go ubije, (Dokle, 177). Nemoj za mlodzina, (Dokle, 250). Sedejei, dade, niz kovedzi (Dokle, 480). Glas Nj U najveem dijelu goranskog govora glas nj se dobro uva. Konstatacija Vidoeskog da je u veem dijelu Gore nj izjednaeno sa n se moe odnositi samo na Br Re Kru Gl i Zl, dok to ne vai za ostala naselja Gore. U Dr Ra Ku Lju Le nj je sauvano, uz prisustvo alofona n'. U Rap Krs Ku i Ml nj se dobro uva, sa rijetkim primjerima alofona n'. U albanskom dijelu Gore nj se dobro uva u gotovo svim selima, osim u Borju gdje je nj djelimino izgubilo palatalnost. Jo je Vidoeski primijetio da se fonem nj dobro uva u urviko-jelovjanskom govoru. On navodi nekoliko primjera i istie da su tome doprinijeli poloki govori u kojima se nj, takoer, dobro uva.282 Na stabilnost nj u goranskom govoru mogao je uticati i debarski govor, iako Debar nije u neposrednom susjedstvu Gore. U najviim selima, koja su teritorijalno najblia zapadnomakedonskim govorima, osnovna vrijednost je n', a nije nepoznata ni defonologi280

Ovaj primjer je potvren samo u Brodu. Na makedonskoj strani, u selima Urvi i e lovjane, je zit i pored injenice da se u ovim selima vie od ezdeset godina nastava iz vodi na makedonskom jeziku u kojem je dzid (). 281 U nekim mjestima idu naporedo dzvezda i dvezda, dok u drugim samo dvezda (Cr Kru Re). 282 I, . 315.

154

zacija; u najniim selima uva se prednjonepani glas nj, n' je rijetko, nije potvrena fonoloka neutralizacija sa n.283 a) Nj Njve Sinnove Za, so njh Org, so nj Za Pa Krs Rap, vo njva Ur O, Mkulu njvita Krs, Gol'em njiva Ur, njgov Cr Za Pa Org. Skpinja, so knja, Crnj kamen, Crnjljevo Cr, sme vilje so knji Ore, so pianje Za, Gornj Rapa, Dovnj Krstec Rap Krs, Dovnj mah alo Cr, Lzenje, pkinje, Konjsk kamen (top.) Je, ktnjik Ur Je, krnji, kmenje, tl'inja, pl'vnja, svrenje, srenje, jgnje Za Pa Ko Krs Rap, klnje Org, vo dvnji pzari (Dokle 170). Dnjeenj, lnjienj, vraenj, njknjaenj, prelnjienj Za Pa, renj Cr O Krs Rap, Prpozenj (top.) Rap, ginj Cr Za, Cuckravenj (top.) Cr, ginj, dnj Or, ognj, nknja Vr. Prvoto leto za ubavogo konja, (Hasani, 16). Njive ti uzdrele, r'oj popanale, (Hasani, 23). belo lice za gledanje, (Hasani, 78). ne te kujem, konju, za igranje (Hasani, 108). b) N' ( < nj) Pnkovo n'vite Rad, Gmin'a, Grn'i rgolok, Mlovo rvn'ite, Bel-zemn'a Le, jgn'e, sren'e, kln'e Vr, sgan'e Or, mmen'e, rbotan'e Kru, se ptif kn', letn'-vreme, Rvn'ite Ba. c) N (< nj) Pirov nive, Dovn ema, Kru, Rvnite, Sinan nive, Gorno malo Br, Nvita Gl, Dovna Vlahnica Bo, trli cvina (Hasani, 305) ta to ke ti nvica (Dokle, 1), vo kngata tno i losno (Dokle, 79), jtte, ptte, tr brtovi kni (Dokle, 143), gen Re, gin Kru Zl, en Br, na kna, novena Gl, kmene, gnie, nve rane so kni Re.

283

Mladenovi, 189.

155

nive mu se, deli Amzi, nekopane (Hasani, 31). prava stava, sevdo mori, za krene (Hasani, 77). osedlaj mi kona dorija, (Hasani, 113). U dijelu leksema nj je neutralisano dvofonemskom sekvencom jn: Kjn Ore Gl, Mlajnestn kamen Vr, Pljnie Krs, Plajnica Org, pljna, blojna Kru. i od kojna pana (Hasani, 205). - Mlajnesto, kuzum nevesto, (Hasani, 125). d) Neetimoloko Nj U jednom dijelu goranskog govora javlja se neetimoloko nj. Za njegov nastanak presudni su morfoloki i glasovni uzroci. Beli iskljuuje asimilativni uticaj prednjih vokala, ve smatra da na ovu pojavu utie pozicija k, g +n.284 Ova pojava se javlja u dolokom tipu goranskog govora, dok u brodskom i restelikom tipu je nepoznata, jer je u ovim tipovima osnovna vrijednost n', ili je nj izjednaeno sa n. Jmenj, mzenj, ldenj, njet Je Ur285, za trese dnja, dv kmnja Org, njet, cnjeta Za Pa, njknjaenj Cr, se enjif Ku, tgnjeme Rap, Signj kamenj (top.) Rap, Koravenj Krs, Ptjasenj, Drenf kamenj Za, Maznj kamenj, Bodravenj Pa, Of kamenj Ore, unravenj Je, Iln kamenj i, Gmenja Lju, krnji Za i Pa Krs Rap, plmenj, kmenj, krenj Rad, senj Rap Krs Ra Lju, zmnja, crpnja Za Pa Rap Krs. Laterali Sistem laterala u govoru Gore razliito je opisan u dosadanjim radovima. Ovo se odnosi kako na sudbinu l (+ i, e) tako i na fizika svojstva lj.

284 285

Aleksandar Beli, Dijalekti istone i june Srbije, Beograd, 1905. str. 220-224. Vidoeski ovu pojavu u urviko-jelovjanskom govoru objanjava jotovanjem grupe n j > nj.

156

Vidoeski smatra da se u goranskom govoru stari palatal *l ', ', ', ', ' ... *l ', ', ', ', '.286 Vidoeski smatra da urviko-jelovjanski govor ne poznaje palatalizaciju l ispred prednjih vokala lice, bile, leto (: l'ice, bil'e, l'eto u goranskom govoru). To ga navodi na zakljuak da je palatalizacija l u goranskom govoru izvrena nakon migracije stanovnika Urvia i Jelovjana sa starih ognjita.287 (Meutim, istraivanja na terenu ne potvruju razliku po ovom pitanju izmeu goranskih govora sa jedne i sa druge strane arplanine. Zbirke narodnih pjesama nisu pouzdane po pitanju biljeenja laterala, posebno l. U zbirci Nazifa Doklea, tampanoj u Skoplju, izvrena su prilagoavanja od strane prireivaa te se l i u pozicijama ispred i i e oznaava sa l (pole, zeleno, bolet, upali, plela, plevna, svileno, posteleme, detelina, panale, prijateli), mada je u govoru uvijek l' ili lj.288 U drugoj zbirci i u Rjeniku, koji su pisani u albanskoj transkripciji, Dokle svuda upotrebljava lj (albanski l) u poziciji ispred e i i (leto, lice, kolepka, livada, golem, legni, leska, lenik, lisje, lisnik, libade, Livadica, Lipe = ljeto, ljice, koljepka, ljivada, goljem ljegni, ljeska, ljenik, ljisje, ljisnik, ljibade, Ljivadica, Ljipe). Hasani je potpuno nedosljedan. On je, pod uticajem srpskog standardnog jezika, uvijek koristio l (sakale, brale, upalena, lebot, poleto, lice, bele, ele, sabaale, someli, ule, razbrale, gledanica, gajle). U pojedinim pozajmicama iz turskog jezika Hasani koristi oba laterala bez nekog pravila (belki, gajle, fildan, memleet, sabaale; beljki, gajlje, filjdan, memljeet, sabaalje). U nekoliko sluajeva, opet u duhu standardnog srpskog jezika, upotrebljava lj (prijatelju, solunsko polje). Zbog svega toga, obe zbirke narodnih pjesama nisu pogodne za analizu i prouavanje laterala u svim pozicijama. a) Glas L U poziciji l + a, o u, suglasnik goransko l neto je velarnije nego u standardnom jeziku:

286 287

, . 313. , . 315. 288 Zbirka N. Doklea je tampana u Skoplju, pa je moda i to razlog to se l ovako pie.

157

Lzina, Pljnie, Krs, Lzenje Je, Lzje Krs Org, Pla Rap Kru Ba, Jla Gl Kru, Mlka Ba Gl Krs, blo Gl Ba Ml, Vlk, Larnice Kru, Slp, Lkof, Lkaka Le, Bltope Ml, Pline Lju, Vlka, Star lazi Vr, Lanin mlake Zl, Lzec, Lkvo, Lzine Bo, Mlia, Lastojek kamen Re, Plt Br. U poziciji l + i, e l se umekava u razliitom stepenu. U nekim mjestima je kao palatalno l', dok je u nekim selima i nekim glasovnim grupama izjednaeno sa lj. Mnogi autori ovu osobinu goranskog govora objanjavaju albanskim i aromunskim uticajem. Inae, ova osobina je zahvatila govore srednje zone Balkanskog poluostrva. Mladenovi istie da u distribuciji l u goranskom govoru postoje izvjesna ogranienja: ne moe se javiti ispred vokala prednjeg reda, nema ga na kraju sloga.289 L + i, e: Vlji, sm blje Vr, ne me ptilje pslje, stljica Cr, mi vlji o mslji Ore, ke mi vljzet kze vo njva O, vljet, sljep Ur Za, nsalje, ljp Org Ko Rap Krs, ljce, ljvada, ljsnik Bo, malje, vljzla Re, se sbralje, za ljtina Ml, Pljika, Saduljn kamen Pa, ljbec, ptilje tlje Krs, ktljie, ljvade Di, maljkavo dte Kru. L'vae, te ml'im, l'ce, Gol'm do, Gl'ema l'vada, Jl'ica Br, l'galo, l'tojna L'isiin sofra Gl, sbral'e, dal'e Di, cpel'e, vkal'e, Dvga l'vada, Skl'ie Re, L'vade Ml, L'nita, L'ica, L'ivirica i, Sl'ita, Sel'iia, Sl'ita Je, L'ska, L'oji Zl. b) L na kraju sloga U goranskom govoru l je na kraju sloga dalo -v/f. Jedino je u Brodu -l na kraju sloga dalo -, koje sa vokalom ispred sebe gradi diftonku sek vencu. // // , . , (: ), (: ), , (: ).290 Vidoeski, takoer, istie da je ova pojava zahvatila arplaninski predio srpskog i makedonskog jezikog podruja. M. Pavlovi smatra da je pojava prelaska l u v na kraju sloga u sretekom govoru podstaknuta uticajem visokoga , unoenog s juga.291

289 290

Mladenovi, 196. I, 350. 291 M. Pavlovi, Govor Sreteke upe, str. 84.

158

Sum rbotaf Org, Cn kof Le, cvden, dbef, ft voda Vr, Ktef i, Radv dof Zl, Dve Bo, Df Ku, Kf, Mf, Bf kamen, nprajf kf, pre nmaf Rad, Dovga l'vada Re, ppef, vkaf, f, ft, maf Kru Zl, taf, pnaf, zdaf Dr, ktef, vf Or, dovnji-pzari (Dokle, 170), sfske gjeda, msofce, rfce Re, Vfkojca, ogl'jafce, krfce, kfce Gl, Dvnja Rpa Rap Krs, Bf ridec Krs, Bfojca Ku, pondevnik, rvnik, pvno Dr, vvna, bven, pvno, um n-zimaf Je Ur, tfin'a, krva stvna, mlo msofce, rfce njdzino, svna vjska i, svni tpoj (Dokle, 305). Ka som etaf po sokaci, (Hasani, 136). Moma Mita mi je jako bovna (Hasani, 212). Senaf Murselj vo gumena, Staif noga preko noga (Dokle, 195. Priganice, kotev vrua voda (Hasani, 407). U Brodu je l na kraju sloga u svim pozicijama dalo (kratko u). Osobina slina onoj u Brodu, gdje je l > (kratko, nerazvijeno u), zabiljeena je u resenskom govoru.292 Crn do, otica, Kte, Be kamen, vde, nsi, naspa, pomna, jabko, re, pte, peli, vera, dona-daja, to, bna, va, do, sza, zaska, pobjna, debka kbiljka Br. Zabejnau, Stojan, pobejnau, Za mlogu doma ne doou (Hasani, 13). so outo vedro vo rue (Hasani, 65). sarma zagorena, auva nepeena (Hasani, 243). imam erka, ore Magmut-paa, tetosko jabouko (Hasani, 272). Asan-aga souze go projdoa, (Hasani, 365). e ti dojde divji oreu, (Hasani, 403).

292

Ovo je zabiljeio Trajo Kitanov, rodom iz Resena, jo 1898. godine. On navodi primjere vika, pepe, u, ja, oo, pete i dr.

159

U orijentalizmima se l na kraju sloga zamjenjuje sa lj/l' ili se uva u manjem broju primjera: Stmbol Rad, nadol, hlal Gl Bo, golem ikbal (Dokle, 330), lal Ku, lva Ml, stal, kldrma Vr, kval Re, lva, stal Zl, lvari Re Dr. Stambolska amija, bre deje (Dokle, 161). Mi otide vo grada Stambola (Hasani, 367). Halali se, naa dejko (Dokle, 303). I u pozajmicama se l ponekad, veoma rijetko, zamijenjuje sa v/f: Stmbof Gl Rad Krs Ml Ku, stambofska-mija Dr Kru, hlaf Bo, laf da ti je Di, laf Re. c) Glas Lj Sonant lj u govoru Gore je posebna jedinica fonolokog sistema. Meutim, ima dosta potvrda sa alofonom l'. Ovakvo alveolarno palatalno l' GG razvio je sa ZPM govorima, prije svega gostivarskim. Najvei dio autora l'/l < lj u slavenskim govorima objanjava uticajem albanskog jezika.293 Ivi istie da je u mnogim govorima du albanske granice, crnogorskog, metohijskog i prizrenskog tipa, kao i kod sandakih Muslimana, poremeen odnos izmeu l i lj, ali bez potpunog gubljenja distinkcije ovih fonema.294 Toponimi: Ljusjnkica Gl, Ljskajca Krs, Ljupanovo-jbue Bo, Ljtkojca Zl, Ljajca Ore, Ljljojca i, Ljboka Kru, Ljbana Ml, Vljan Dr Vr Ku, Metljajce Dr, Zakljun kamen, Demirovo ljzgalo Gl, Vljajca Krs, Ljjkoica, Kuklje Br, lja, Re Rap Krs, Kljeve, Deljf dof Kru, Kukljanik Ku, Vrtkulje Vr, Vljanik Zl, Kljoka Cr, Prpljite Ko Org, Ktulj, Prpljite Za. Patronimi: Ljjko, kulj Gl, Ljkan, Lja, ulj Br, ljka, plja, Kljo Re, Ljpan, gulj, ljabak Kru, Kkulj Je, Surdljovci Rap. U rijeima koje se, mahom, zavravaju na -ulj, a od kojih znatan dio potie iz aromunskog jezika: Drsulj (slina), msulj (slina), hkulj (pljuvaka), drckulj (proljev), drpulj (prljavko, zaputenik), prtuljka (rita, dronjac), kulja (vrsta kape), ulj (vrh, gomila), fulj (uperak), kulj (vrh), vgulj, vzgulj
293 294

Ivi, Ogledi II, 102. Ivi, isto, str. 102.

160

(vor), trskulj, ptsekulj (granice), ttuljka (fiek od papira), kpurlja /kprulja (motka), potuljka, pljegolj (poleglo ito), kljuk (obanski tap), ljzgalo (klizalite), smrkuljka Gora. Ima primjera kada je lj slabije palatalnosti, odnosno kada se javlja kao l': L'tina, rodtel'i, kamnl'iva Br Gl Vr Bo Ore, l'pila Ore Org Vr, l'tike Di, nal'ka, l'pim Br, l'i Ore, dbel'ka, tl'ko Gl, kl'ko Br, zl'anik Le, kul'a, ndel'a Rap Krs, pstel'a, kdel'a Or, sl'ani, grbul'a Dr, l' mi je Or, sl', itel' Gl sl', skol' Br. d) Laterali u pozajmicama Tursko polumeko l je u goranskom govoru zamijenjeno palatalim lj/l' u razliitim pozicijama u rijei: Bljuk ofce, sljam, iljezlje na sljamet, slj, fljdan, gjlje, bljki, bdelj, mjasilj, kndilj, lja, rzilj, blja, pljaf, stljija, gljiba, zngilj, telj-starka, ljim, fljaje pke, ktilj, ftilj, krafilj Gora. Mrselj, ljilj, Slje, sljam, Smilj, milj, Dmilja (Hasani); ljmaz, Hljilj Mraljem, Dmulja, diljka, ljiza (Dokle); Mevljnovci Dr, Ismjljovci Rap, Tfilj, Mvljan, Ljtvija, Smbilja, ljbe(h)ar, Abdljgafur Gora. Sadljino kjnae (top.) Lju, Suljejmnica, Seljmanv pe Br, uljnazino bilo, Iljaj voda Rad, Saduljn kamen Pa, Abduljino mie Vr, Aljimanova vodnica Zl. Palatalizacija i sibilarizacija Rezultati alternacija k, g, h , , c, z, s poremeeni su analokim uoptavanjem alternanata.295 U vokativu jednine imemica mukog roda na - sa -k, -g, -h na kraju gramatike osnove, u ekspanziji je nastavak -u: Gljedniku, vjniku Re, jeku, ptniku, vjniku, jnaku Rap, vku Di, mre jeku Zl, vrgu Ra, sirpuku jeden Kru, ustrjniku, zgovrniku (provodadija) Bo. Gledaniku, pravo da ti kaem, (Hasani, 70). Neka ti je, zgovornike, hairlija (Dokle, 288) (k ispred e).
295

Mladenovi, 205.

161

Veoma rijetko, i to od starijih osoba, biljee se i oblici sa -e: ve, jee, vre Br, jee Rad. I u narodnim pjesmama sreu se oblici vokativa sa -e: Daj Boe leto/Da srkame mleko (Dokle, 13). o si bilo a junae k'smetlija (Hasani, 406). U izvedenicama se rezultati alternacije djelimino uvaju, a potvreni su i dubletni oblici. Tako imenica rica oznaava dio rala, dok je rkica deminutiv od rka; nice su makaze, dok su ngice deminutiv od nga. Zabiljeeni su oblici: vkica (grabeljiva osoba), vica (enka vuka) rkica, rkice (ali i: rice mu pomodrelje, so rice k'nosane, Hasani, 6) kngie, kskie (ali i: kice me boljet), pkica, ngice (ali i: nice me boljet), putnkica, bkica (ali: Pot zelena buica, Dokle, 2), Bkie Gl Kru. U mnogim izvedenicama je sauvana prednjonepana alternacija: Mjica, prina, nik (naunica), mica (muha), trka (:troha), grka (zrno graha), vraljka (gatara), poljina (poleglo ito), mlno, grl'ivo, men, mna, pesite, Ml'anin, pajina glec (mi), strlje, vlar, drina, sirmaen, den, jen, ten, dal'ina, dlbina. Toponimi: Pesina Rap Di, Mlje Dr Cr Za, Vjama Ku Dr, Jice Le, Mlice Gl, Mlite, Jmica Rad, Jbue, Saduljino kjnae Lju, Grita Br Ba Rad Gl, Oblo jruje Ba, raek Rap, raje Bo, Vlka, Vlak potok Vr, jeec i, Vec Ku, Gljivnica Krs, Plan kamen Br, Buine ljvade Ml, Juruke grbia, Stje Re, Bren nive Ku, Mijaovo mhalo Krs, Ul'nita Bo, Pozl'ipica Kru. Ima dosta primjera sa velarima u prisvojnim pridjevima i rijeima motivisanim njima: Djkin Gora, ttkin, mjkin, mjkinci, rkino dete, Majkn kamen Re, Dejkine kmene, Mlkie Kru, Trmkn grop i Gl, kkokin, snahin, Rujkin smreke Gl. Kod nekih glagola nije dolo do palatalizacije: Mham Zl, strgam, jham Gl, dga, vka, bga, se stga, rka Gora. Rezultati palatalizacije uvaju se u glagolima: Sem, pem, se mim, sila, vim Gora; stri, si, pi Gora, stret, pet, set Kru Zl Re. Alternacije k, g, h c, z, s uvaju se u nekim oblicima, dok se u dru gima uklanjaju u korist c, z, s. 162

Kjnaci Br (< turc. kaynak: izvor), reci, jnaci, ustrjnici, zanci, ptnici, vci, rdaci (top.) Kru Zl, Krajkloci i, Rasdnici Krs, Psoci Ml, bljaci Rap, skaci, bbreci, brjaci, sirmasi, kvezi (ali i kovedzi), ptoci (ali zabiljeen je toponim Belje-ptoke Zl), mlzina (: mlogo, ali i mldzina). Nemoj za mlodzina (Dokle, 250). Sedejei, dade, niz kofedzi (Dokle, 480). U dativu jednine i mnoine imenica na -a uopteni su k, g, h: mjki, rki, vjski, rki, ngi, jbuki Gora. Mladenovi navodi primjer oev-sestra u kojem je c dalo . U najveem dijelu Gore je potvreno cova. Inae, u mnogim izvedenim imenicama imamo alternaciju c u : mesina, fare, vodniar, krtina, ljviar, dsniar, ndniar, vljajar. Rezultati palatalizacije se uvaju i pojedinim toponimima: Zajv doljec Rap, L'isiin dupka Ba, Deniino malo Ml, L'isiin sofra Gl. Jotovanje a) Staro jotovanje Staro jotovanje u trpnom glagolskom pridjevu je nestalo: Iznsene hl'ita Org, rka vrtena, trva izgzena Rap, dteto be napteno, ktene, ftene Gl, vrten od grnica, ba zagrdena Re, djka izvdena, rzljuten Rad, nkvasen, pzen Kru. ta to ti je, Turin Alija, o si zamisleno (Dokle, 182). So bele pare redeno (Dokle, 239). dejke izvadene, tupani fatene (Hasani, 221). ti pasehme trava izgazena, (Hasani, 190). Rezultati jotovanja istrveni su i u glagolskim imenicama: Ksenje, nsenje, prsenje, vzenje, pzenje, gzenje Za Pa. I trpni glagolski pridjev s osnovom na labijalni suglasnik ne poznaje jotovanje: 163

Kpen, mmen Ku, jveno mu je Kru, stajen, prjen Ore. b) Grupe *tj, *kt', *dj Grupe *tj, *kt', *dj dale su u GG s visokom dosljednou i : N, neska, vra, sva, ka, vrina, nosei, nevrtkua, Gora, e (ali i e/ke) Gora, e neva Gl Bo, nvi, novala Zl. Va (munja), vi (obrve), ma, to, mu/mu/mu, ra Gora. Meutim, ima primjera u kojima ima tragova kontinuanata t, d (< *tj, *kt', *dj). Pmo296 (pomo), p (krevit, kamenit predio). Veliki je broj toponima sa osnovom -pe: Ptera Zl, Pterka Ba, Pter Ra, Poi, Brof pe, Mof pe, Durandan pe, Krasotike poi, Babin pe, Seljmanf pe Br, Babin pe Rad. U Borju je zabiljeen toponim Ktica, to se moe dovesti u vezu sa bugarskim (kua). U goranskom govoru je veliki broj toponima na -ite, -ota u kojima je t < *tj. Ova pojava je prisutna i u susjednim oblastima oko Prizrena gdje je ...zapaena visoka koncentracija arhainih i rano potvrenih toponima sa istonoslovenskim glasovnim odlikama (, , } itd.)297 teec, Krkota, Ljbota, Dlota, Gora, Sl'ita Br Krs Ku Org Je, Pldnita Or Bo, Tljita Ra, Zbrita, grita, Kl'tita Zl, Grita Gl Rad, vnita Gl Ku, Sdita Gl Zl Kru, Sljita Ku Je, L'nite, L'ite Ml, ljita Gl, Bratnita, Redtina Dr, tdim Br Gl Rap, tirnika Br. Potvreni su i rijetki primjeri u kojima se javlja grupa -d < *dj: Rda Kru, Bo, rden'e Or, rdavnik (materica), mdi (rosi), goljm-idek (vruina) Kru, der, da (koljeno, rod) Bo, ddoljec (dadevnjak) Cr Org, ddanec Kru, Ore, ddevec i Je Ur, ddenec Bo. Toponimi: Bdarce Gl, Bodravenj Pa, Mdeec Kru Gl. Krba je u Za Pa O Ko i Cr, dok je u ostalom dijelu Gore kra. c) Novo jotovanje Novo jotovanje zahvata suglasnike d, t, l, n, a izvan asimilativnog procesa ostali su labijali i z, s.
296 297

Javlja se i oblik pomok. Aleksandar Loma, Jezika prolost jugoistone Srbije u svetlu toponomastike, Zbornik radova, Ni, 1994, str.115-116.

164

U zbirnim imenicama t + j > , d + j > , l + j > lj, n + j > nj: Bra Ra, bra Gl Bo, pe Gora, l'vae, grae, lji Gora, srenje, kmenje, tnje298 Rap Krs Za Org, kmai (< komat) Br Kru, tri, tra tro Gora, dvi (drugi) Za Pa Ko O Cr, zlje, zljka Gora. grae Ba Br Dr Krs Kru Ku Or Ra Zl Ur, L'vae Rap Le Or Ko Org Ore Za, Livarski put Ra, Glva od l'vae Bo, L'ivita Je, Popria Kru, Prpljita Za Org, Stje Ba, Gmenja Rap, Pdbre Gl, Strnica Re, Tesno benbree Bo, Stren rid, Kasove kmenje i, Pelje Za. U GG danas naporedo egzistiraju oblici grae/grade i l'vae/l'vade. Oblik l'vae oznaava zbir livada vie vlasnika, dok se l'vade vezuje za sistemsku mnoinu. Toponim grae oznaava zbir bata uz selo, dok se oblik grade vezuje za sistemsku mnoinu. Se naredilje kosai na Muratoske ljivae (Dokle II, 34). niz tija njive ograe, Niz tija este kamenje (Hasani, 141). U goranskom govoru su posvjedoene interesantne fonoloke kombinacije ljj/l'j, nj, j: Tnje Re Kru, kljje Ml, kl'je Gl, Rzdoljje (top.) Le. U Gori je pe (prue). Oblik pte/pte je deminutiv od pt (Jeno tenko prte, Dokle, 241). Zbirna imenica svinja/cvinja javlja se i sa neutralisanim nj: Ka planina, ja mlanesto, so cveina, Turli svee, ja mlanesto, odbirano (Dokle, 372). U zbirnim imenicama s i z se ne jotuju: Grzje, l'sje299 zkosje, lzje Gora, Lzje (top.) Rap Krs, Lzje Za. Niz lozje, niz belo grozje, (Dokle, 243). U grupi labijal + j nije dolo do jotovanja: Zdrvje, snpje, skpjane, pjanin,300 trpje (trupci), gmje, mrvje (mravi), brvje (bravi), gbjanik (vsta pite), krvjo, dvjo Gora,

298 299

U viim selima nj je neutralisano sa n (sirene, kamene, trne). Oblici lise/lie/lie su deminutivi od lis(t)

165

jabue dvjae Kru, Dbje, Di Pa Vr Je, Ptdbje Le, Dvja Krs, Rpje Re Krs Or Rap, Rzdovje Re, Vbje Di. Ugurala, ja praanci, i so zdravje (Dokle, 338). Spahine, tursko skopjane, (Dokle, 57). Me dade za upjanina (Dokle, 214). U sloenicama glagola id-ti sauvana je grupa -jd-. U prezentu dominira j/j umjesto grupe -jd-. Zabiljeeni su rijetki primjeri sa izvrenim jotovanjem: e djet dma Cr, kam rt da mi djde, prjde na ms Ore, nkoj je djden Za, se djdene od Borje Ur, djde od rbota Je, snce zjde Gora. Afrikata se suspstituie sonantom j: Brjanin, grjanin, strjno, Strejn-kamen Cr, Prpljita Ko, ali su zabiljeeni i oblici sa : Brani, Zapani, strno, Strnica Re, Prpljita Cr Za Org, zno. po Brojani, kara Fatma, po nizami (Hasani, 18). Po nizami, kara Fatma, po broani (Dokle, 468). Palatalizacija finalnih konsonanata t, d, l, n Palatalizaciju starih sekvenci *d, *t koje su dale i neki autori smatraju najznaajnijom dijalekatskom crtom goranskog govora. Vidoeski navodi i primjere (, , , , , , , , , , , , ).301 Imenica paprat u goranskom govoru ima oblike prplja, popra i ppra. Primjer papra nije potvren u Gori, ve samo u upi. Ostali primjeri su potvreni na terenu. Vidoeski istie da ovu pojavu poznaje makedonski pirinski govor. To je solunski izoglosni snop koji ide na sjever pravcem Kuku Berovo.302 Meutim, u goranskom govoru se palataliziraju i l i n (jsenj, dnj, slj,
300

U Gori se koristi oblik upjanin/upjanka koji oznaava osobu iz drugog sela, dok je upjanin/upjanka osoba iz upe kod Prizrena (Viegraanin/Viegrajanin). 301 I, . 314. Oblik papra je potvren u upi kod Prizrena. 302 , , . 96.

166

lj) to nije sluaj u solunskom izoglosnom snopu. I ova osobina goranskog govora mogla je nastati pod uticajem neslavenskih jezika, naroito aromunskog. Sme pon'el'e jen psta (< postat, dio obraene njive, parcela), ppra Gl Kru, pplja Rap Krs Za Re, ppra Br, pha (prhut) Re Kru Zl, pha Gl Bo, pfi (: pavit; biljka puzavica) Bo Kru, pf Krs, vo pofi zelen panato (Hasani, 238), gi, lje (: ljei), lko, nko, nza/nz, dnaza, prlje, Za Pa Cr Ko Rap Krs, nko, lko, prl'e, l'e, Gl Bo Ore, nki, lki Vr Rad, gl Ore, glos Zl, v (< vi < vid + j), na v, sme bilje n-vei Kru, pvi (prvi gosti) i, virice (ene koje odlaze na vi), z, dmaze, ki (< okit inje) Gora, kl' Br Dr, klj Ra, kl', p (< pe < ped + j; pedalj) Br Rad, p Gl, kr/kr (< kret, korak) Gora, kma (:komat < komad) Kru Br, jn kma ljp zef Bo, ni (< niti)303 nii na razboj Gora. Toponimi: Klj Rad, Kl'oi Re, Drtn kle i, (ali: Kljtita Zl), Prpljita Org, Poprie Kru, Stren rid i, Strnica Re. Ajde Abaz, ajde be zee, doma da ideme, (Hasani, 2). este ume, naa dejko, retki popra (Dokle, 333). se umorif, majko, na gri mi zaspav (Hasani, 188). Mu narasle, Ibru kulukdiji, noki do lakoi (Hasani, 272). ga fuknale, Fatima Dorija, vo temne kleoi (Dokle, 285). Alternacija k , g u glasovnim grupama U brodskom govoru su umekane grupe ki, ke, gi, ge i zamjenjene grupama i, e, i, e. Glasovi i su umekani, tako da su po svom izgovoru bliski makedonskim glasovima i . Inae, ova osobina brodskog govora je nastala pod uticajem tetovskog govora. Neki autori smatraju da je ova inovacija nastala pod uticajem neslavenskih jezika, prije svega aromunskog. Ve, te, drme, trse, plte pene, re, kse me bljet, roe, slme, boje, de, pi, onala, rija, sira, ser, time, mi
303

Oblik ni (< niti, konci) ima ogranienu upotrebu (samo na razboju) i ima samo oblik za mnoinu. Inae, u GG koristi se oblik knec/knci.

167

se ha, natena, tka, Band mlae, Makin dupe, Ste, Smedin dupe. Ploe, sane, ne, mila, dle, dre mi se tija, ble, bsae, i do brt, o mu e d, zanala, len, znilj, noj, Raitino bre. blage go dreme vatija (Hasani, 13). Ugotvi ostra seira (Hasani, 13). Napraj mi plite opene (Hasani, 106). Bisae pare nasipau (Hasani, 13). a pot noe plastne onoj idet (Hasani, 366). Osim u Brodu, ova pojava je prsutna i u Radei i Ljetanu, ali je svedena na izdvojene lekseme e, de, svede, ve, te. Inae, u Albaniji, u Za Pa Ko O i i u upotrebi je partikula ke koja se iskljuivo koristi za graenje futura (Ke ni bide ka ke vas, ke ke ideme Za, ke mi poklonite O). Upotreba partikule ke je zabiljeena i od starijih osoba u Krakoti (Dragau) i Ljuboti.304 K i g u pozajmljenicama: brit, er, dan, indija, breet, milj, ljim, bar, Bir, ir, rija, ur, aare, ja, ruje, stek, mer, mina/mkina, mbilje, ijina; ture, lj, mre, ris, ljbehar, lja, uljzarka, gum, mija (tur. < gemi laa). Metateza U goranskom govoru metateza nije esta i ograniena je na suglasnike grupe. Broj leksema sa metatezom je neto vei u restelikom go vornom tipu. Grupa *sv- > *sv-: Svnalo, e svne, svnalje ka Mljiani Gora.
304

Kod goranskih iseljenika u Turskoj upotreba umekanih palatala je normalna pojava, to ide u prilog tvrdnji da je palatalizacija k u / izvrena u posljednjih sto godina pod uticajem kole na srpskohrvatskom jeziku. U prilog ovome ide i injenica da su palatali dosta meki u albanskom dijelu Gore koja j e, takoer, ostala izvan ovog uticaja.

168

Grupa *cv- > *cv-: Cfte, ruke da ti cftet; ti c'ftele, zgovornike, ruke i noge. (Dokle, 288). U nekim mjestima Gore u upotrebi je oblik vera Re Dr Krs, pored uobiajenijeg fera. U upotrebi je i oblik era Br. vera daf laf drugomu (Hasani, 251). U grupi -zj nije izvrena metateza: grzje, lzje Gora, Lzje Rap Krs Org. Kruum je zabiljeeno u gornjim selima Re Gl Zl Bo Ore i, dok je u niim selima kurum. (Rane kruumove, Dokle, 401) U Gori su bez metateze turcizmi: Bjrak (top.) Kru Re, Bjram Gora, Bajrosk mlaka Kru, Bjrojce (top.) Ml, Bjrija Dr, Bjru Br, Bajrmija Zl, bajrmuje Re. bele oblaci bajraci (Hasani, 382). Pomenuti oblici bez metateze su karakteristini za poloke govore, dok je metateza u okolnim srpskim govorima izvrena.305 Metateza je zabiljeena u imenicama svbda i vla (< tur. helva) samo u Restelici. Primjere koje navodi Mladenovi za Kruevo nisu potvreni na terenu. Isto tako oblik cpje, koji navodi Mladenovi, nije zabiljeen, jer je svugdje u Gori pcje. U Gori je ajml'ija/hajml'ija (< turc. hamayli; hamajlija). U Gori su naporedo u upotrebi oblici ponvdenik i pondevnik. U Re je pondovnik, dok u Br ponunik. Oblici mgila, mgila i mila su bez izvrene metateze. U Ur i Je je zabiljeen oblik glap (< turc. lagap prezime). U ostalom dijelu Gore je lgap: tija je na star lgap Kru, Re. U Bo je erve, dok je u ostalom dijelu Gore vre (< turc. evre; mahrama). U Re i Za je kaprulja (motka), dok je u Kru kapurlja.

305

, . 352.

169

Obezvuavanje/ozvuavanje suglasnika (Desonorizacija i sonorizacija) Zvuni suglasnici u goranskom govoru ne mogu stajati na apsolutnom kraju rijei. Mnogi autori osobinu desonorizacije slavenskih govora na Balkanu dovode u vezu sa ovom osobinom u neslavenskim balkanskim jezicima.306 Ova pojava je prisutna u okolnim makedonskim i srpskim govorima. Zbirke goranskih pjesama nisu dovoljno pouzdane za prouavanje ove pojave u goranskom govoru. Hasani najee koristi oblike koji su u upotrebi u standardnom srpskom jeziku, dok je Dokle nedosljedan. a) Obezvuavanje zvunih suglasnika (Desonorizacija) Na apsolutnom kraju rijei zvuni suglasnici se esto zamjenjuju svojim bezvunim parnjacima. U unutranjoj poziciji grupa v + bezvuni opstruent neutralie se grupom f + bezvuni opstruent: Grt, glup, pap (< turc. ahbab), zt, gl, l'e, rt, dp, zp, gs, mrs, ppef, ptef, ref, kf, snaf, stjf, nof, dof, trfka, cfka, fca, ubftina debftina, ulftina, mrfka, fto, cfte, sfski Gora bez Br. Toponimi: Lk/a Di Dr Rap Gl Krs Le Lju Or Kru Ku, Kf Rad, Df Rap Ku, Rt Kru Ml Vr, Utf kamen Re, Orlf kamen Bo Zl, Ktef, Strni rit i, Glk Je, Nnidof Krs, Ptploa Kru, Koljn rit Ba, Zkape Rap, Gos (< gozd) Gl, Sm dp, olv dp Vr. Senaf Murselj vie selo (Hasani, 74). Mije ti sme, Fatimo dormino, babove apapi (Hasani,122). Bila na trafke Zejnepa (Dokle, 41). Ofar mi ovce pasee (Dokle, 66). Koj je krif, neka je if. koj je praf, prah i pepef (Dokle, 107).

306

Ivi, Izabrani ogledi II, str. 104-106.

170

b) Ozvuavanje bezvunih suglasnika (Sonorizacija) U odreenom broju primjera u GG dolo je do ozvuavanja bez vunih suglasnika u medijalnoj i finalnoj poziciji. Ova pojava se javlja fakultativno i kao posljedica poremeaja u distribuciji suglasnika. Dva jstega, tri dega, dva trljiga, aftbuzi kasnet, dboi prazne, mzoi se zatvorene, pazi, mstae, lmba, smidi, fedzi, bbredzi, nze (: nosi) Gora. U toponimima: Popria Kru, Prpljita Org, Ktledzi Lju. Dur iskinaf tri jastega, Tri jastega, tri duega (Dokle, 270). Nastrif mustae ka glok vo mogila (Dokle, 540). lambe upalene, perdina putene (Hasani, 373). Ispadanje suglasnika Restriktivne fonometaplazme zasnivaju se na minus-postupku koji dovodi do izostavljanja odreenog strukturnog elementa iz primarnog oblika. Ove fonometaplazme slijede zakon jezike ekonomije usljed ega spadaju u red posebno produktivnih fonometaformi. Budui da postupak restrikcije, kao i postupak reduplikacije, obuhvata, poetak, sredinu i kraj primarnog oblika, on moe proizvesti tri vrste restriktivnih fonometaplazmi: a) fonoloku aferezu, b) fonoloku sinkopu i v) fonoloku apokopu.307 Fonoloka afereza nastaje izostavljanjem nekog glasovnog segmenta na poetku primarnog oblika. Fonoloka sinkopa nastaje izostavljanjem nekog glasovnog segmenta u sredini primarnog oblika. Fonoloka apokopa nastaje izostavljanjem nekog glasovnog segmenta na kraju primarnog oblika. a) Ispadanje suglasnika u intervokalnom poloaju Ova pojava je prisutna u goranskom govoru i podstaknuta je zapadnomakedonskim govorima. Ispadanje suglasnika u intervokalnom poloaju u slavenskim balkanskim govorima nastalo je pod uticajem latinskog,

307

M. arki, Fonostilistika stiha, Nauna knjiga, Beograd, 1995. str.13.

171

grkog i albanskog jezika. Za goranski govor, ali i za zapadnomakedonske govore, presudan je uticaj albanskog jezika.308 Iz brojeva d redovno ispada: Pese, trese, etirjese, jese, dvese, peestina Gora, Sm rbotaf etirjese gdine njder Org, jese koni samarni (Dokle, 56). U jednom broju glagola sa osnovom klad-, gled-, id-, jad-, hod- gubi se d: gl'ame svua rabota, e ti go dje Ku, sala ke sestra Vr, mi ga gl'aj Org, Ka k[e] ete? Kede ke e? Za, sum zgljeaf orla Pa, Ke k' jeme (Dokle, 36), Ptlje, k e je (Dokle, Prie). U prilogu kede ponekad d ispada ili je pasivnije artikulacije: Ot ke si? Kru, da im kae ke sme sega Bo, ke e mije, Suljo bear, noevame (Dokle, 206). U prilozima kga, tga, sga rijetko se gubi g: Ka iljeze na porta Ml, sa sme hubavo Gl, ta dol'e svi Ba. Ponekad se gubi m u intervokalnoj poziciji: Name stoka, name krave Ml, ame sve Dr, ke zem tuar brano i. U imenici iljee/iljee309 u mnoini su potvreni oblici bez /: iljina Br Re, ljejna Gora bez Br i Re. toku ti se, nuse mori, ileina (Hasani, 281). Da krmim lude ilejna (Dokle, 41). b) Gubljenje suglasnika u suglasnikim grupama Sudbina finalne konsonantske grupe frikativ + dentalni okluziv (s, z, , + t, d) u goranskom govoru se ne razlikuje od sudbine okolnih govora u kojima se ove grupe uproavaju: Bl'es, ms, los, ps, ks, s, stros, l's, grs, s, pkos, mldos, nsves, prpas, vrdnos, bdes, d, pr, p Gora. Toponimi: Ks Re Ml Rad Za Je, Kskamen Rad, Nkrs Pa, Ptkrs Bo, Prpas Kru Zl, Imerv mos Vr, oljn mos, Brs Br, Jahin bres Di, Gos (< gozd) Gl. Grupa -st je stabilna u rijeima stp, stpe, stri, ster, strilo. U rijei ptrma -st je zamijenjeno sa -t. U brojevima i brojnim imenicama grupa -tst- uproava se u grupu st: psto, pesttina, pstotin, sto, stotin.
308 309

, . 70-71. Mladenovi navodi samo oblik iljee koji je potvren u Doloti. Dokle u Rjeniku za jedninu koristi oblik eljeg (sheleg), dok za mnoinu koristi oblike iljeina i iljejna.

172

c) Odnos grupa t:/, d:/d Prema ovim grupama goranski govor se dijeli na: - resteliki dio (Re Kru), koji ove grupe realizuje kao /, / d, i - ostali dio, u kojem se grupe realizuju kao t, d. Grupe t, d u restelikom tipu su neutralisane pod uticajem oblinjih zapadnomakedonskih govora. Ova pojava je prisutna u oblinjim rekanskim govorima, posebno u irovnici i susjednim selima, kao i u oblinjim polokim govorima.310 Kontakt Restelice sa ovim selima bio je od presudnog znaaja za stabilizaciju ove inovacije. Grbia, stnie, gnie, dia, djia, srie, velj, ver, verica, ce, ger, pi, svjina, l'ia, pi, pim (biskati), kl'e, no, svo, zo, ie Re Kru, zoo, o Re, U velikom broju toponima u Re i Kru javlja se grupa /: Baljia, Bbia, Dervia, Gen, Juruk grobia, Koria, Kotria, Pltia, Pripria Re, andarsk vrtia, Durosk l'enie, Gazl'ie, Krnia, Popria, L'eia, Trantria Kru. ie li e eta niz Pirin planina (Hasani, 322) ja ne vi traim alia (Hasani, 131). nio ne donese // sveo mu donese (Hasani, 214). Na oo mu se, majice, aik uinite (Hasani, 277). Grupa je zabiljeena od starijih osoba i u iteecu (grbia, hjia, svo). 311 Manje je primjera sa grupom d/: Bdurok, der, Meec Kru. d) Grupa DN Iz grupe -dn ploziv ispada iz glagola izvedenih sufiksom -ne/na, ili ako je grupa stvorena na morfrmskoj granici:

310

Grupu - poznaje i galiki govor koji je imao znatnog uticaja na goranski govor zbog stalnih kontakata stoara na ar -planini, kao i u zimovnicima na putu do Solunskog polja. Moda ovi kontakti imaju i starije korijene zbog veza Mijaka i Gorana. 311 Po ovoj osobini govor iteeca bi se mogao uvrstiti u resteliki tip. Meutim, po uvanju glasa nj kao i upotrebi k (ke, veke) pribliava se dolokom govornom tipu.

173

Snaf Murselj, nveni granke, pnalo drvo, prpanaf vo mlaka, nesla drva Gl Bo, nela Br, sni vamo Ore, pnala slana Kru. Broj jden i rijei koje imaju veze sa njim, najee je uproen: Jn, jna jno, jno, jnput, zjeno, njeno, svjeno Gora, Imaf jden klanaf svjeno, Jnote Hubavogo Sajbija (Dokle, Prie). Grupa -dn stabilna je u rijei pldno, pldnite, pldnuje, kao i u toponimima Pldnita Or Bo, Pladnrite Rap, Pladntina Dr, Gldnica Kru Ml. e) Grupa GN Ova grupa je stabilnija od grupe -dn. Veoma rijetko g ispada: Trnalje na put (poli) Gora, tnaf doma Di, dnite, podnite Krs Za. Grupa je stabilna u rijeima gnoj, gnezdo, magnetofon. U brodskom govoru grupa gn je u nekoliko rijei dala jn: Zabjnala, ljnala, stjni, pobjna, ljni, Mjmet. Zabejnau Stojan, pobejnau (Hasani, 13). Ja da se, maje, stejnem, prestejnem (Hasani, 106). Poinale, pod zavor lejnale (Hasani, 190). Uproavanje grupa dn i gn u perifernim zapadnomakedonskim govorima objanjava se uticajem albanskog jezika. Asimilativni disimilativni procesi u suglasnikim grupama U goranskom govoru je izvrena asimilacija po nainu izgovora. Ova pojava karakterie iri areal jugoistonih slavenskih govora. U Gori je zmna/zmnja i od toga zmnjivo, zmnjite Rap, zmneno Gl, Bel zemnja Ku, Bel zemna Kru. mlogu daleko vo tua zemna (Hasani, 10). U najveem dijelu Gore je vnknala. 312 U dolokim selima je mljknala, mljknalo. Dokle u Rjeniku pored oblika vnkna (mi vnkna vo
312

Primjeri koje navodi Mladenovi mniknala trava, enica ne mniknala za Kru i Re na terenu nisu potvreni.

174

glava) biljei i oblik vnca (Tekra e pone da vnica grahot). Oblik je potvren na terenu u nekim mjestima. U unutranjosti grupe vn, vnj prelaze u mn, mnj u skoro svim leksemama, ali fakultativno: Dmno, damno, glmna/glmnja, gmno, gomnrika (vrsta trave), rmno, plmna/pljmnja; u toponimima: Ramn-karpe Zl, Rmnite Br. Rvno, plvna/pljvnja, svnalo, glvna; u toponimima: Rvnite Br Rad, Rvnjite Ku i, Ravn'tina Lju Le, Ravn njive Or, Rvnia Re. Grupa -mn ostaje u gmno, tmno, tmnina; u toponimima: Gmno Ba Bo, Gmnjita Ore, Gmnita, Gmno Zjnosko Bo, utrakov gumno Re, Pdgumno Krs Org, Zagmena Zl, Gmena Vr, Gmenja Rap (grupa je razbijena umetanjem e), Temn arija Rad. Gumno nema itce, (Dokle, 2). ini gajret, ja mlanesto, temnina je (Dokle, 352). Suglasnika grupa sc nastala na morfemskoj granici dobro se uva: scepi drva Kru, scedi mljeko Re, scrnet vo ljice Zl, stoka iscknala Rad, rscften orgovan Kru, msce Gora; u toponimima: Lsce Rap Ku, Dljesce Zl. Dokle uvijek upotrebljava -iz (izceden, izcrnet, izcepi). Ima mnogo primjera sa izvrenom asimilacijom i kontrahovanjem: retala, mia, riri ruke, Dve-mia (top.) Re, ulje svi, dnenji Ku, ipene hljita, kice mi panaha Gl. Afrikatizacija Afrikatizacija se vri u kontaktu frikativa sa praskavim suglasnikom, frikativa sa sonantom, frikativa sa vokalom. Ova pojava u goranskom govoru je mogla nastati pod uticajem aromunskog i albanskog jezika. a) Grupa TS Brcki zbori, brcko siren'e Zl Gl, ljvacko-seno Rap, n znjea arnucki Pa, dma so dca zbrim i arnucki O, ljcki, gspocki Ku; u toponimima: Grack sljiva i, Grack kamen, Brock reka Br, Brock put Gl. Cura saka arnaucko dete (Dokle, 193). dej idi, brocki delijo, bre (Hasani, 267). 175

Afrikatizacije nema kada je grupa na granici prefiksa i korijenske morfeme: tseklje, tsei, otsjala, tsi, tsipi, tsopnat, tsprea, ptsekulj, ptsukan, ptseen Gora; u toponimima: Strtsela Gl, Strtselo (u izgovoru se uje c), Ptselo Re, Ptsibe Le. U brojevima i brojnim imenicama grupa -tst- je uproena u grupu st: pstotin ofce, pstotine, psto Gora. b) Grupa PS Pcje,313 e pcjse, tpca, pcjsala (lipsala), pcjsanik, pcjsanica, vpca (< vapsa; boji), Gora, tpcija Or Kru, pc (u jednini ps, ee je ke), pcite nejeno o zbori za matere, pcunica, fanulja mu bee vpcana svetno (Dokle, Rj), ali: nema da prkopsa Kru, tpsija Bo. c) Grupa P Pnica Gora, nica (rijetko) Or Ku, pnica, pnka (kukuruz), sijem pnka (ali: zeljanik so klombo, a ne zeljanik so pnka) Ur Je. Deafrikatizacija Ovom pojavom je obuhvaen mali broj leksema. Pojavu poznaju i zapadnomakedonski govori, ali i mnogi crnogorski govori. , > j: Brjani, grjani, Belogrjani Br, dadi Brojninu Re, tresem prjnica (: prnica) Kru, prjno (: prno), strjno (: strno), zjno (: zno), Vr Rap, snojka Gora. Toponimi: Strejn kamen Cr, Strejn voda Krs, Strejn rit Br, Strejn vr Ml. Ovi oblici se javljaju i sa sauvanim afrikatima: zno, zno ti veljim, zeen, prno, strnete zidoji zelje da se turaje. I pojedini toponimi to potvruju: Stren rit i, Stren Vraca Re, Strnica Re, Rad. po Brojani, kara Fatma, po nizami (Hasani, 18). Po nizami, kara Fatma, po broani (Dokle, 468).
313

Oblik sa izvrenom metatezom cpuje, koji navodi Mladenovi, nije potvren na terenu. Ovakav oblik je karakteristian za govor upe kod Prizrena.

176

Prostriktivne fonometaplazme (proteza, epenteza, paragoga) Prostriktivne fonometaplazme se obrazuju plus-postupkom, to jest dodavanjem nekog strukturnog elementa primarnom obliku. Poto se dodavanje vri na poetku, u sredini i na kraju, razlikuju se tri vrste prostriktivnih fonometaplazmi: a) fonoloka proteza, b) fonoloka epenteza i v) fonoloka paragoga.314 a) Grupa SR-: U suglasnikim grupama sr i zr umee se t. Ova pojava zahvata veliki areal bugarskih, srpskih i makeonskih govora. Zabiljeeni su i primjeri sa uvanjem grupa. Strmuje, malo strm, se strlje vo Sjena Re, strda, strbro Le, strmota, strdzima, Dr, stren, strtput, strten, strtno, stra, strava, strtleto, strda, strbro, n strelo, n izelo (Dokle, RJ). Toponimi: Stredulak Ore, Stren rit i, Strenj kamen Cr, Stren mos Bo, Strtselo Re Gl, Strejn vr Ml. Na put da go stretem (Dokle, 181). Vo ruke i strebren prsten (Dokle, 191). Da li spije, ja mlanesto, elj' stramuje, (Dokle, 348). Vo strede cincarevo gnezdo (Dokle, 129). b) Grupa ZR-: N'ive zdrel'e Zl, zdrelje deca i sakaje da se enet, krua zdrena, Neje zdrn orahot (Dokle Rj), zdref za utek Kru, zdrgajca (podrigivanje) mi ide Kru, Przdren, Prizdrenec Br Gl Rad; Zrla cren'a Gl, zrla jabuka Kru, e zret Di. o da rabotam, bear more, roj ni uzdrele, (Hasani, 313).

314

M. arki, Fonostilistika stiha, Nauna knjiga, Beograd, 1995. str.10.

177

Geminate Malo je primjera u goranskom govoru sa udvojenim suglasnikom. Udvajanje je najee u sinkopiranim oblicima glagola u drugom licu mnoine imperativa. U ovim primjerima udvajaju se t-t: Jtte, stte, tte, tte, ptte Gora, stte so zdravje Re, jtte so mera Gl. Jatte, pitte, dva koni bratovi (Dokle, 142). Ovi oblici se javljaju i bez sinkope (jdite, sdite, dite, dite). U nekim selima Dolote upotrebljavaju se oblici setve, itve, otve: Setve so zdravje Cr, Itve so zdravje Rap Krs). * * * Polazei od injenice da je stilem izraajna jedinica jezika, svi nave -deni primjeri fonetskih osobenosti narodne poezije Gore su fonostilemi, potvreni i u govorima Gore i literaturi. Oni dominiraju narodnom poezijom Gore i istovremeno tu poeziju ine posebnom u odnosu na kontrolnu grupu. Izraajni su impresivno i ekspresivno. Njima se postie graenje akustikih slika dogaaja, emocionalnih stanja pojedinaca, ime se kon kretno i autentino portretira lik govornik. To se, prije svega, odnosi na vokalske i konsonantske fonostileme kojima se neposredno stvaraju afektivna stanja pojedinaca, akustine slike monologa/dijaloga, te ambijentalno locira radnja u Gori i okolini, dakle zaseban i specifian fonetskofonoloki areal. Mada u mnogo emu hermetizirani i arhaizirani navedeni fonostilemi su dio realnoga govora realne poezije i dijalekatske cjeline, te su i ovom injenicom faktori maksimalizacije izraajosti. Zahvaljujui tome narodna poezija Gore je iva slika ivoga govora, odnosno etiketa pojma govora u Gori i okolini i stvarna slika govornoga osjeanja, i govornih potreba, pojedinaca koji u izboru fonetsko-fonolokog bogatstva, u odnosu na kontrolnu grupu, predstavljaju zasebnost i neuporedivo vie izbornoga materijala. I navedeni fonostilemi sa neznatnom zastupljenou vrlo su znaajni, jer su i oni asocijativno-akustiki izraajni i dokaz o nedovoljnoj istraenosti narodne poezije Gore (nedovoljnom sakupljakom radu), a na to ukazuju i nai zakljuci nakon apliciranja kvestionara potrebnoga za ovu radnju. Broj glasova, posebno vokala, njihova upotreba, funkcija i alternacije, ukazuju na znaajno fonostilemsko bogatstvo narodne poezije Gore, govora Gore i okoline. 178

PROZODIJA

179

180

AKCENAT
PRIRODA AKCENTA

Akcenat goranskog govora je dinamian, ali bez izrazite ekspiracije. Goranski govor ima jedan akcenat sa irokim varijacijskim poljem.315 Duenje vokala pod akcentom je uoeno na razliitim takama bugarskog i makedonskog jezika, posebno u zapadnomakedonskim govorima 316 pa ono izaziva utisak o pjevanju.317 Duenje vokala pod akcentom najee u jednoslonim i dvoslonim rijeima uslovljeno je ekspiratornom ulogom goranskog govora, poto je za izgovaranje troslone rijei potrebna snanija vazduna struja nego za izgovor jednoslone ili dvoslone.318 Na duenje vokala, pod akcentom ili iza akcenta, utie i kvalitet vokala: otvoreni vokal a due se izgovara od zatvorenih e, i, o, u, a duenju su zbog lakoe izgovora podloniji otvoreni slogovi.319 Gramatika funkcija je neutralisana, a dinstinktivnu funkciju preuzima prilog ili priloki upotrijebljena imenika jedinica. Semantika funkcija akcenta nije uoena.320 Emfatinost se ostvaruje, najee, duinom vokala pod akcentom, rjee mjestom akcenta. Intonacija reenice zavisi od linog stava govor nika, od komunikativnih funkcija (obavjetenje, pitanje, zapovijest, elja itd.), od temperamenta govornika. Akcenat u goranskom govoru je dinamian, a tonske razlike u njemu ne javljaju se kao diferencirajue sredstvo, ve se on karakterie jainom glasovnog udara na naglaenom slogu. Akcentovana rije i slog se due izgovaraju, a ostale rijei esto postaju atonine. Autori zbirki goranskih narodnih pjesama nisu akcenatski oznaavali prikupljeni materijal. Meutim, u narodnim pjesmama ima znatnih odstupanja od akcenta obinog govora. Ljudi iz naroda, kada kazuju stihove,
315 316

Mladenovi, str. 73. Koneski, Istorija, str. 89-95, Koneski, Gramatika, str. 139-210, 317 Beli navodi miljenje Veselinovia o galikom govoru: Oni u govoru izgovarajui rei po katkad izgleda da pevue, t.j. tako otegnu neke slogove u reima da izgleda da ih poinju pevati (A. Beli, Galiki dijalekt, str. 147). 318 Koneski, Gramatika, str. 140. 319 Mladenovi, str. 74. 320 Mladenovi, str. 73.

181

ne vode se obinim akcentom rijei i njihovih sklopova, ve tada prate glasovni takt pjevanja i muziki ritam.321
MJESTO AKCENTA

Ograniavanje mjesta akcenta na poslednja tri sloga rijei stara je karakteritika neslavenskih balkanskih jezika. Takvo akcentovanje nalazimo u grkom, rumunskom i albanskom jeziku.322 Akcenat goranskog govora je antepenultimski i naslanja se na akcenat zapadnomakedonskog narjeja. 323 Ovde je u pitanju djelovanje jednog ritmikog principa koji ne doputa da se iza akcenta nau vie od dva slo ga.324 I Vidoeski odreuje akcenat goranskog govora kao 325 Antepenultimski ritam znatno je stabilniji u niim selima. U ovom dijelu goranskog govora rijetko se koristi penultimski akcenat kao sredstvo isticanja. Treesloni akcenat najnestabilniji je u Brodu.326 U troslonim i vieslonim rjeima javljaju se etiri mogunosti mjesta akcenta: aaa, aaa, aaa, aaa. Prvi tip je osnovni, ostali rijetki i fakultativni. Administrativna goranska prezimena slina su albanskim prezimenima na -i. Ukoliko su troslona i etvoroslona imaju akcenat na penultimi pod uticajem akcenta u albanskim oblinjim govorima: Danijli, Zenni, Bahtijri, Alizti, Ibrahmi, Osmni. Stara prezimena i imena rodova uvaju akcenat karakteristian za goranski govor (Drovci, Bajmkovci, Grguka, Kkora, Dlopan, Bro, Kita, Pjko, Klabak, Mo). Sintagmatski akcenat Mjesto akcenta u goranskom govoru zavisi od slogovne strukture rijei, od sintaksikog odnosa rijei u reenici, od rasporeda toninih i ato321 322

Koneski, Gramatika, str. 203. Koneski, Istorija, 95. 323 Koneski, Istorija, 12, 94; Ivi I, 41. 324 Koneski, Istorija, 94. 325 3, . 114. 326 Mladenovi, 79.

182

ninih rijei u govornom nizu. Rijei u sintagmatskim skupovima i ritmiki reljef reenice odreuju pomjeranje akcenta i stvaranje sintagmatskih intonacionih cjelina u kojima skupovi rijei svoje pojedinane akcente prilagoavaju antepenultimskom ritmu.327 Pravilo sintagmatskog akcenta ostvaruje se u goranskom govoru u onim uslovima u kojima se ostvaruje u ZPM govorima. Cjeline sa sintagmatskim akcentom su prisutnije u narodnoj poeziji i toponimiji, ali se esto susreu i u govoru. a) Pridjevska rije + imenica U sintagmi tipa pridjevska rije + imenica pridjev je u obinom redoslijedu preteno ispred imenice, ali se imenica javlja i iza pridjeva, ee nego u okolnim govorima. Akcenat moe biti na finalnom slogu pridjeva, a imenica postaje atonina: Dv-kila bel-brano na msec Bo, Crn-kape n pantim Org, avajvoda je ot ma, cno-ube Cr, na-semka Je, svuj-selo je najhbavo Gl, kisel-mljeko, presn-ljep Re, nejdzin-sestra, sefsk-njiva Za. Veliki broj toponima je sa sintagmatskim akcentom: Kosorf-kamen, Blag-urde Je, Gol'em-njiva, Judinsk-ema Ur, Dlbok-vrba Za, Il'n-reka i, Danov-mesto Org, Kukf-kamen Cr, Visk-zavor, apev-selo Bo, Carev-ema, Koprov-brdo Zl, Belvoda Vr, Mekin-dupka, Gin-voda, Gol'm-izvor, Gol'm-arga Re, Bojn-kamen' Rad, Star-senik Or, Dlg-mlaka Ml, Senev-mlake Lju, uljn-potok Le, Luin-brdo, abanov-mlaka Ku, inf-potok, Belbrano Kru, Zren-brdo Krs, Guev-voda Gl, Goljm-pae Rap, akov-polje Dr, Amzin-n'ive Di, Atv-kamen, Duka-reka, Zizn-plo Br, Krev-njive Ba. I u narodnim pjesmama su esti primjeri sa sintagmatskim akcenttom: Pa mi strlo jno presn-grope (Dokle, 188). Svkor be krotk-jagnje, a svkrva ljut-zmija (Hasani, 290). Meutim, kada je druga rije sintagme troslona, prvi lan fakultativno, postaje atonian i sa sljedeim lanom ini intonacionu cjelinu:

327

Mladenovi, 80.

183

Bela-sktaa Cr, nove-hl'ita Gl, deteka-rbota, etiri-gdine Br, cela-gdina Ml; u toponimima: Mamino-mie Ur, Bel'e-kmenje i, Omerovo-mie Kru, Dve-mia, Dva-stdenca Re, Tri-jbuke Bo. Kada je drugi lan sintagme jednoslona rije, akcenat se fakultativno prenosi na ultimu prethodnog lana: Sredn-prs, drvn-mos Kru, goljmmu se prj i, Lk-put Zl, Marn-dof, olv-dp Vr, Vodenk-rit Re, Atv-pe Br, Suh-dof Bo. U albanskom dijelu Gore, u Crnjeljevu i Pakii, zabiljeeni su primjeri u kojima se akcenat prenosi na penultimu prvog lana: Gl'em-laz, Vlni-sad Cr, Stri-tor Pa. b) Prenoenje akcenta na broj: Dv-kamna Br, obedv-njive Krs, etir-puta Zl, pt-puti na dnj Rap, tr-crene Gl. Toponimi: Dv-kamna, Dv-buke Kru, Dv-kamn'a Le, Ob-dola Re, Ob-reke Vr Or, Dv-breze i, Dv-krue Cr. Drug-leto, za bav altpatlak, tre-leto za ubav-dejka (Hasani, 16). c) Prenoenje akcenta sa glagola na imensku rije, zamjenike i glagolske enklitike U narodnim pjesmama je poznato prenoenje akcenta sa glagola na imensku rije ime se stvara akcenatska cjelina: Sitn-vrnet, mjice, vrnjice (Dokle, 479). Nalbtine konj-kuje, a dlber mu lamb-dri (Hasani, 61). Sv-ovari ovc-brojet, Selm-aja, ddo, ko-broji (Hasani, 53). Prenoenje sa glagola na zamjeniku enklitiku: ne m-dava, ne mgdoof Zl, o si g-zela takvog-mua Ba. Bog g-dade jeno muk-dete (Hasani, 264).

184

i pva mana t-najde (Hasani, 20). Prenoenje na glagolsku enklitiku: K-ela, k-ela i ke ztraje Za, o -ini bs bvajka Re, o s-dola ka na svdba Ml, o ti sm-rekla lo Pa, sm-uinif nijet Ur. d) Prenoenje akcenta sa dvoslonih rijei na prijedlog Prenoenje akcenta sa dvoslonih rijei na prijedlog nije dosljedno. Ima i mnogo primjera bez prenoenja: P-puta, v-selo Krs, stanaf bs-pare Gl, me ka prt-kua Zl; U toponimima: Pd-izvor Cr, Pt-ema Or, Pt-karpe Le, Zd Vrec Ku, Pt-krua Kru, Zt-kamenj Krs; Dla do vde sma Re, vo Zpod Pa, dma so dca, ge stvaje na vrta, ke stka, na btin O, ot ma, mti la vo njva Cr, Vo drn (top.) Ore. P-nive i po lvae (Dokle, 43). Tn, tn plivn, Ski bdo n-tavan (Dokle, 2). dur grije s'nce v-selo, dur peret dejke v-reka (Hasani, 295). e) Ne + glagol Akcenat se esto prenosi na rijecu ne uz glagole, ukoliko je glagol jednosloan ili dvosloan: N-moem da spjem Kru, n-som bla vo Gra tmo Cr, kjnot nprima smar Ore, da n-projde, nkoj n-uva stka Ur, m n-zima Je. ka mi n-pozna lita (Hasani, 191). N-vraaj s-mene (Dokle, 424).

185

RITAM

U pjesmama iz Gore gotovo sve je podreeno ritmu. Ritam se ovdje javlja kao naroita organizacija smislenih i glasovnih elemenata. Ritam, ponavljanja i rima se nameu kao jedan od najvanijh stilskih postupaka. Cjelokupna narodna poezija Gore je vezana uz melodiju, pjevanje, a priroda jezika odluuje koji e versifikacijski sistem u njima dominirati. Narodne pjesme iz Gore je veoma teko biljeiti, jer su u njima esta ponavljanja to oteava da se tano odredi granica stiha. Taj problem su imali svi zapisivai, pa se dogaalo da su potpuno iste pjesme nejednako zapisane i u vie razliitih varijanti. U narodnoj poeziji Gore se rima i glasovno ponavljanje javljaju kao osnovni elementi ritma stiha. Rima ili srok se, inae, u nauci definie kao glasovno podudaranje na kraju stihova ili dijelova u stihu. Postoji parna ili glatka rima: ona u kojoj se vezuju po dva uzastopna stiha (aa, bb, cc), ukrtena ili unakrsna (ab ab), obgrljena (abba), nagomilana (aaaa) ili isprekidana bez odreenog reda. U narodnoj poeziji Gore su zastupljeni svi pomenuti modeli rime, mada se najee javljaju bez nekog odreenog pravila. U narodnoj poeziji Gore egzistira vie kvantitativnih modela rime (jednofonemske, dvofonemske, trofonemske...). One su formirane od vokalskih i konsonantskih fonema, ali nisu podjednako frekventni svi modeli. Najzastupljenije su izomorfne, a tu su i epentetske, metatezne i metatezno-epentetske rime. Pana m'gla vo poleto, alj mi pana na srceto, (Hasani, 134). Haljilj-aga fidan bojljija Ne prodavaj konja dorija Sama e ti dojde hojljija (Redeplari, 3). Posebno su brojni primjeri horizontalnog rimovanja, gdje se povezuje poetak i kraj jednog stiha (rima simploha) ili krajevi polustihova (leoninska rima). Nisu rijetki ni primjeri povezivanja (rimovanja) dveju uza-

186

stopnih rijei (kontaktna rima), te rimovanja skoncentrisana oko cezure (rima medijana). Ko me ostaj, more Asan, sama jena, sama jena, more Asan, ka nijena, ka kukajca, more Asan, elajei, gradne svze, more Asan, turajei? (Hasani, 10). (kombinovana rima) Moma Mita mi je jako bovna, nikoj mi ga Mita ne poljuje i nikoj gi, Miti, ne veruje. Koj' veruje za pare letuje. Pusto Ture, olo vo Sofija, vo Sofija ke Smailj spahija. (Hasani, 212). (kombinovana rima: rima simploha, leoninska, vertikalna) Majice mila, premila, aser je muen, premuen (Hasani, 244). (kontaktna horizontalna rima) Ga sakale Ilinka divojka, dalek nadaleko, (Hasani, 370). Vrisna pisna Vatima kadana (Hasani, 205). (kontaktna rima) Polekom te kieni svatoi Kieni svatoi, polekom te, (Dokle, 79). (kombinovana rima: rima anadiploza, inverzija) U narodnoj poeziji Gore veoma frekfrentna je unutranja (leoninska) rima (povezuje krajeve dva polustiha istoga stiha): Usta mi zbori, srce mi gori (Hasani, 10). sve doma da sedi, i tebe da redi, (Hasani, 366). Ne se strai, ja mlanesto, ne se plai. (Dokle, 294). Len da vadi, len da sadi. (Dokle, 418). 187

Da zamineme, le danam, da pomineme. (Redeplari, 85). da letuje, majice, pare da aruje! (Hasani, 10). Naraala, kara Fatma, poraala, po Brojani, kara Fatma, po nizami. (Hasani, 31). Rima esto nastaje u kombinaciji i kao rezultat figura iterativnog dodavanja, baziranih na ponavljanju leksikih elemenata, kao to su: - anafora (ponavljanje iste rijei ili grupe rijei na poetku dvije ili vie recenica, stiha, pasusa): Ostanale dejke dadenice, ostanale dejke nemuene, ostanale nuse teljosana, ostanale lambe upalene. (Hasani, 384). Demilja e ga turaje, Demilja bela i crvena, Demilja nadaleko ujena, Demilja nian vo selo, Demilja gorska anema. (Hasani, 113). - epifora (ponavljanje iste rijei ili grupe rijei na kraju dvije ili vie reenica, stiha, pasusa): ne li si gajle imala? Ja nesom gajle imala, stara som majka imala, (Hasani, 65). simploha (kombinacija anafore i epifore) Mesto duek, halitari, slama vi je, Mesto jastek, halitari, lisnik vi je, Mesto jorgan, halitari, seno vi je. (Dokle, 315). - okruenje /ciklos (ponavljanje iste rijei ili grupe rijei na poetku i na kraju reenice, stiha, pasusa): Blaze tebe, naa dejko, i preblaze (Dokle, 302). 188

anadiploza (ponavljanje iste rijei ili grupe rijei sa kraja prve reenice/ stiha i na poetku naredne reenice ili stiha): Letaj, letaj, ja mlanesto, da proleta, Da proleta, ja mlanesto, tri planine, Tri planine, ja mlanesto, este ume, este ume, ja mlanesto, retki popra, Retki popra, ja mlanesto, tihe reke, Da proleta, ja mlanesto, v' nai dvoroj. (Dokle, 333). Kakva ni si, ja mlanesto, ka planina, Ka planina, ja mlanesto, so cveina, (Dokle, 372). - reduplikacija/geminacija (ponavljanje iste rijei ili grupa rijei u susjednoj poziciji): Pokraj, pokraj, pokraj be sevdo, da ne mi se udai, (Hasani, 184). Karafiljko, kara li te majka? Ni me kara ni mi razgovora, (Dokle, 211). Ponavljanje u kontaktu ili na bliskom odstojanju predstavlja viestruko vraanje na isti sadraj, a samim tim dolazi do produbljivanja iskaza. Ponekad ponavljenje podsjea na eho i istovremeno pojaava eufoniju: Zid zidale kula trojca braa, (Hasani, 369). tri leta som letualo, tri zime som ge zimualo. (Hasani, 16). Kukaj, kukaj, kukajice, (Hasani, 51). vodenica voda nema, ne ti go meljem. (Hasani, 125). Umrela mlada Dalmatinka, pred umrea vasijet ostajla (Hasani, 242).

189

Sve ovo utie na stilsko bogatstvo ime se proizvodi i muzikalnost. Ovo su pjesme koje se lako pjevaju, jer zvuk nije samo pratei element ve ima vrlo bitnu ulogu u stvaranju cjelokupnog utiska. Mnogi pripjevi i ponavljanja leksikih elemenata u svim pozicijama i dijelovima stiha imaju viestruku ulogu i razliite nivoe stepenovanja (izvorno ponavljanje, ponavljanje jednog dijela koji treba da se naglasi, gradacija). Ritam narodnih pjesama Gore odrava se pripjevom ili refrenom. Rijei i sintagmatski izrazi se javljaju kao pripjevi, veoma esto kroz cijelu pjesmu: majko, majice, mila mati, mila mamo, dado, dade, dadice, maje, milo materino, mila nan' mori, libe, sevdo, ja mlanesto, ja devojko, naa dejko, drugae, lele, lili, tugo, danam, mili babo, mladi junak, kurto, boguano, i drugi. Ova ponavljanja se najee javljaju kao umjetnuti dijelovi (vokativi, apelativi) u sredini pjesme, ali se mogu nai i na poetku ili na kraju stih(ov)a: Svi putnici, dade, izdojdoa, a na putnik, dade, nema ni go, (Hasani, 14). Nakiti se, libe, promeni se ka manesta, libe, od prv veer, (Hasani, 54). Aj, ugurala siroma, kurto, ugur da ti se ugodi, kurto, (Hasani, 63). Ka me omui, mila le nan' mori, tol'ko daleko, tol'ko daleko, o mila nan' mori, pusta tuina, (Hasani, 279). Tugo, o je onja, lili, to je onja, od pender to gleda, danam, od pender to gleda? (Hasani, 90). Pripjevi esto imaju i funkciju uzimanja daha (zraka) u procesu kreiranja teksta pjesme. Ponekad je prvi stih pjesme ustaljeni model koji slui kao uvertira i priprema pjevaa (dueta ili grupe). Poto otpjevaju prvi stih, pjevai naprave pauzu tokom koje stvaraju (dogovaraju) tekst za naredni stih pjesme koji, u mnogim sluajevima i kod pojedinih vrsta pjesama, nastaje u toku pjevanja (enske pjesme uz svadbene i druge obiaje). S obzirom na to da se vie jedinica slae u funkciji, to i ini da je i kumulacija faktor isticanja. Ona je ustvari preplitanje raznovrsnih pona190

vljanja, smiljenih, namjernih, ciljanih, a ne jednostavno gomilanje konstrukcija bez nekog reda.328 Mnoge pjesme poinju uzvicima aj, ej, oj, haj, (h)ajde, oj more, a bre, ore, ori, mori koji esto imaju funkciju apelativa jer idu zajedno sa imenima junaka koji su u komunikaciji (dijalogu), ili kojima se narodni pjeva obraa. Uzvici ponekad imaju ulogu ritmikog popunjavanja i prilagoavanja pravilima pjevanja, a ponekad djeluju kao da su izvan sinhrone situacije. U narodnim pjesmama iz Gore zastupljene su razliite vrste stihova: osmerac, deseterac, dvanaesterec, kao i stihovi od 14 i vie slogova. Osmerac i deseterac se javljaju kao simetrini ali nisu rijetki ni asimetrini oblici. Simetrini osmerac je vrlo prisutan stih u narodnoj poeziji Gore: Vrata mi je // zatvorena So dve slamke // 'ranove. (4+4) (Dokle, 494). Senaf Murselj // vo gumena, Staif noga // preko noga. (4+4) (Dokle, 195). Nesimetrini osmerac: Majice mila, // najmila, Ta to je dumbus // pot pender? (5+3) (Dokle, 183). za uren // doma da dojde, zejnepa // da ga raeta, (3+5) (Hasani, 35). Nesimetrini (epski) deseterac: e preletam // visoka planina, (4+6) e preletam, // so tebe e dojdem. (4+6) (Hasani, 61). Daj mi boe // krila labodove Ja da letam, // dur devet planine, Pa da panem // vo Solunsko pole, Da odberem // Bonjaka junaka. (4+ 6) (Dokle, 168).
328

Hasnija Muratagi-Tuna, Sevdalinka izazov za lingvostilistika istraivanja, Rije, Niki, 2009. str. 43.

191

Simetrini deseterac: niti mi, ago, // tei erdanot, (5+5) toku mi, ago, // tei merakot. (5+5) (Hasani, 93). U narodnoj poeziji Gore esti su dugi stihovi, slini bugarticama. Broj slogova u bugarticama je petnaest ili esnaest s cezurom obino iza sedmog ili osmog sloga. Meutim, pjesme iz Gore sa 14 i vie slogova imaju po dvije cezure koje obino dolaze iza etvrtog odnosno estog ili desetog sloga. Ovakav broj i raspored slogova u pjesmama iz Gore najee je uslovljen ponavljanjima i refrenima koji se mogu nai na svakom mjestu stiha (na inicijalnom, medijalnom, finalnom, kao anadiploze i dr.): Melo melo, // Sebuhane, // dva ravni dvoroji, (4+4+6) Sebuhane, // dva ravni dvoroji (4+4) (Redeplari, 146). e ge nosim, // Imere be brate, // dur da iva bidem, (4+6+6) dur da iva bidem, // dur da vek vekujem, (6+6) (Hasani, 30). Mi ilegla, // majka Abazova, // na gorna Murida (4+6+6) da preeka, // majka Abazova, // mlade gurbetije: (Hasani, 19).

192

MORFOSTILISTIKA

193

194

Morfostilistika prouava funkcionalno-stilsku markiranost morfolokih kategorija i ekspresivne vrijednosti tih kategorija, te kao posebno vaan problem morfoloku sinonimiju kao dio gramatike sinonimije. Osim toga, morfostilistika prouava gramatiku sinonimiju uopte i po pojedinim kategorijama i vrstama rijei. Gramatika sinonimija zanimljiva je sa stilistikog, ali i semantikog stanovita, budui da se upravo na znaenjskom planu uspostavlja najznaajnija distinkcija izmeu pojedinih formi koje ulaze u sinonimski red.329 U govoru Gore i narodnoj poeziji Gore dolo je do smanjenja broja padenih oblika to je rezultiralo, uz ostale morfoloke i tvorbene karakteristike, pojavom brojnih morfostilema.Takvo egzistiranje deklinacije proizvodi vrlo markirane lingvostileme. Postojanje lana u postpoziciji je znaajna odlika goranskog govora to u odnosu na kontrolnu grupu ima izrazitu izraajnost, dok je deklinacija lanovanih rijei jo jedna lingvistika i lingvostilistika crta goranskog govora. U konjugaciji nisu potvreni oblici infinitiva, glagolskog priloga prolog i futura II, dok se futur gradi pomou partikule ke/e i prezenta, to je takoe izraajno indikativno. Gubitak infinitiva i njegova zamjena opisnom konjuktivnom konstrukcijom da + prezent ili prezentom, likvidacija slavenskog futura kao i prisustvo analitikog perfekta su, pored ostalih, odlike po kojima se govor Gore svrstava u kategoriju jezika sa visokim stepenom balkanizacije. Narodna poezija Gore i govori Gore sauvali su svoj govorni osjeaj, aklimatizirali se brojnim administrativnim prisilama, te modelirali svoju tvorbu rijei (domaa osnova + tui morfem, tua osnova + domai mor fem). Na taj nain su kolokvijalni govornik i narodni stvaralac Gore formirali vlastitu pojmovnu, impresivnu i ekspresivnu izraajnost mnogih morfostilema.

329

Marina Katni-Bakari, Stilistika, NUK, Sarajevo, 2000. str. 239.

195

PROMJENLJIVE RIJEI
IMENICE

U goranskom govoru je dolo do smanjenja broja padenih oblika to je odlika oblinjih junoslavenskih govora. Posebno je pojava prisutna u govorima koji se nalaze u neposrednoj blizini Gore, sa jedne i sa druge strane ar-planine. Govorei o prizrensko-timokim govorima Ivi istie da je ovdje u deklinaciji sintetiki princip u visokoj meri zamenjen analitikim.330 Beli smatra da je na smanjenje broja oblika od presudnog uticaja bila pojava lana: Prema tome, vredi kao pravilo da lan rui deklinaciju; im se on uz kakvu re upotrebi koja inae ima deklinaciju, ona se gubi ...Tuinski lan donosi svakako i tuinsko gubljenje deklinacije.331 Meutim, broj padenih distinkcija u goranskom govoru, kako u jednini tako i u mnoini, vei je od onog koji se konstatuje za najvei broj makedonskih govora. U goranskom govoru nije dolo do potpune ana litizacije koja je zahvatila gotovo sve oblinje zapadnomakedonske govore. Od padenih oblika u jednini u goranskom govoru uvaju se nominativ, opti pade casus generalis, vokativ i dativ. U mnoini se padeni sistem sveo na dva oblika nominativ = opti pade = vokativ i dativ. Egzistiranje ovakvog vida deklinacije proizvodi vrlo markirane lingvostileme. Po dobrom uvanju dativske forme od svih imenica oba broja goranski govor se razlikuje od svih makedonskih i prizrensko-timokih govora.332 Dativ u goranaskom govoru se dobro uva u posesivnoj i namenskoj funkciji, dok je dativ smjera (cilja) zamjenjen predloko-padenom konstrukcijom ke (ke + OP), u kojoj padeno znaenje preuzima prijedlog ke (Trnalje za ke kolo Za). uvanje dativa u makedonskoj dijalektologiji objanjava se stanjem u neslavenskim balkanskim jezicima aromunskom i albanskom.333 U lanovanim imenicama u dativu oba broja i akuzativu jednine zamjenica u postpoziciji preuzima morfoloko obiljeje, dok je imenica u OP (mutomu mu rekof, drugartogo go videf, go zaklaf petltogo, Dokle, Prie). Ova veoma arhaina osobina poznata je malom broju slaven330 331

Ivi, Ogledi III, str. 132-133. Beli, Galiki dijalekat, 165. 332 Ivi I, str. 176-177. 333 Koneski, Istorija, 8, 138-139.

196

skih balkanskih govora. Stanje slino goranskom biljei se u govoru sela Bobotice kod Kore u Albaniji, kao i kod nekih govora Pomaka na Rodopima. Analizirajui ovu pojavu Koneski zakljuuje da se lan razvio dosta rano dok jo nije bila potisnuta sintetika deklinacija.334 Imenice mukog roda na - Distinkcija ivo neivo utie na broj oblika u jednini. U mnoini broj oblika nije uslovljen kategorijom ivo neivo. U jednini imenica sa znaenjem ivog razlikuju se etiri oblika: N, G = A = OP, V i D. Imenice koje ne spadaju u kategoriju ivog razlikuju tri oblika N = OP, V i D. U mnoini sve imenice razlikuju dva oblika N = OP = V i D. U OP jednine imenica za ivo morfoloko obiljeje je -a: Kna starogo samo torba go dri, Ne se diga ruka na ca, Ne grei Bga, ena go bere ma (Dokle, Prie), som bila ke brta Gl, Kru, traim sata i ubre Ljajkosko Br, utepaf zjca i, ima gljednika ot Radea Kru. Ovara mua som imala (Hasani, 65). Memeda majka karala (Hasani, 327). Nalbatine konja kuje, (Hasani, 61). OP jednine za neivo jednak je nominativu: kua ot kmen, hodi pokraj zt Gl Bo, Pdzit Gl, Ztkamenj Krs, Zdrid Rap, Zrid Di. U jednom broju toponima ima prodora nastavka -a i za neivo: Zdrida Ore Krs, Pdzida, Prekdola Pa. U dativu jednine ove imenice imaju nastavak -u: Petljeto mu reklo strcu, pomogni jeku koga je na muka Gl, Hsanu mu rekla Je, senju mu pcojsaf konj Krs, onesl'e ruek bvajku Re, brtu ne se ljuti Zl, meru mu ukralje telje Ba, knu ne veruj Bo, snu kupif stan vo Beljigrat Le; Budaljestomu jeku puti mu put, Poklonetomu knu ne mu se gljedaje zbi (Dokle, Prie). Se valila Magmutpainica muu vo postelja (Hasani, 272).

334

Koneski, Istorija, 129.

197

A Nazifu, na kadija, pestotine (Dokle, 345). U dativu jednine i imenice sa znaenjem neivog imaju -u: Zdu ne se zbori Rad, ni grbu oja lafoj ne kauj, e kaem grbu Bo, grdu davalje ito Rap, ljniku mu panalje ljisje Ore, turi voda orgvanu vo baha i. Preblaze veku naemu (Dokle, 41). Analitika forma dativskog znaenja na + OP nije prodrla u goranski govor. Pojedini primjeri ove konstrukcije ukazuju na poetak prodora iz oblinjih zapadnomakedonskih govora. Meutim, konstrukcija je ograniena na situaciju kada neto treba odnijeti zanatliji. U rijetkim primjerima u narodnim pjesmama konstrukcija na + OP javlja se sa znaenjem namjene. Meutim, sinonimnost prijedloga na i ke vie ukazuje na znaenje mjesta, a ne namjene. Som ge dala na mjstora, som bila na dktura, terljik go dala na trzija Re Kru, klanje da ge daje na valjjara Cr, esto ide na zbara Zl, na knara, na gujdara, na fara ni se dadene ofce Kru. babo mi go soiv, dejko, vo Brod na terzija. (Hasani, 175). Haj, nit umira, ni stanuje ni na boga dua dava (Dokle, 436). Vokativ jednine ima nastavke -e, -u, a uoeno je i jednaenje N i V. Dominira nastavak -e, dok je -u rjee. Ima primjera u kojima se ista rije u vokativu javlja sa oba nastavka: -e i -u. Jljene brte, ke da si da si, ovde da si (Dokle, Prie), ore me Rap, fare, raskopan damadan Re; o si glava, bre Bire, prevrzalo (Hasani, 76). Vodeniare, star prijatelje. (Dokle II, 41). Jusufe e nalbatine (Hasani, 191). Neka ti je, zgovornike, hairlija, (Dokle, 289).

198

A me uje, jeku Zl, gljedniku, dojdi po akam Re, vrgu jeden, jnaku Le Ku, more, vku, ne zimaj deca Kru. Vodeniare, star prijatelju (Hasani, 125). Mene me mati rodila, gledaniku (Hasani, 145). Mnogo je primjera u kojima je dolo do izjednaavanja vokativa sa nominativom. Ovo se najee deava ako su uz lino ime upotrijebljeni atributiv ili apozicija, ili kada se uz vokativ upotrijebi rijeca more/mori, bre/be, ja: Vjselj, zemi stap. Poto velji ti, Sljim, e go zem stap. Za, bre Ftah, si go zaklaf petlatogo. (Dokle, Prie); Mmut, dojdi vamo Zl. Ka me ostaj, bear more, i druga zasaka (Hasani, 210). Sluaj, ja Ibrahim, o velime (Dokle, 312). U nominativu mnoine ovih imenica dolo je do znatnog poremeaja ranijeg odnosa osnova i nastavaka. Na to je naroito uticalo slabljenje zbirnog znaenja i brisanja razlike izmeu izbrojane i zbirne mnoine.335 Najvei broj ovih imenica u nominativu mnoine ima nastavak -i. Vieslone imenice su bez proirene osnove, osim rijetkih izuzetaka: Dvari, ptnici, fari, gujdari, peljfani, ljai, rgati, pobrtimi, klani drgari, jvori, fldani/vldani, smidi, ustrjnici Gora; u toponimima: zvori Kru, rdaci Zl, Ktari Pa, rgai, Kzani Je, Kjnaci Br. Mali broj jednoslonih imenica ima mnoinske oblike bez proirene osnove: mi, vnci, zbi, vci, psti, kni/knji/kjni Gora, Ridi Di. Imenica dn u mnoini ima oblik dnoi/dnoj. U Br ima oblik dni koji se sporadino javlja u Zl Kru i drugim mjestima. Oblik je prisutan i u na rodnoj poeziji i ima ritmiko-stilsko obiljeje: Dva dni putoj preko ravno pol'e, Tri dni putoj preko Crno more (Dokle, 143). Pojedine dvoslone rijei imaju proirenu osnovu u nominativu mnoine: ktloi, ptloi, rloi, pploi. Ove imenice se javljaju u oblicima: ptlji, rlji, ktlji, pplji, kao i u oblicima: ppefi, refi, ktefi, ptefi. Imenica ujek u mnoini ima oblik ljui.
335

Mladenovi, 284.

199

U gornjim selima je krnoi, kmnoi, plmnoi, dok u niim krnji, kmnji, plmnji. Mali broj ovih imenica u nominativu mnoine ima nastavak -e: penke, rkave, rape, mstae, rahe, ploge, zkosje: raje Kru Re Zl Dr, rahe Gl Bo, rahe Za Rap Pa, penke, ploge/ poloe, rape, rkave Gora. Oblik ptoke koji navodi Vidoeski je u rijetkoj upotrebi. Javlja se i u toponimu Bel'e-ptoke Zl. U Vr je zabiljeen toponim Nova-ptoka u kojem se imenica javlja sa pridjevom u enskom rodu. U mnoini goranski govor razlikuje dva oblika: N = OP = V i D. Odsustvo posebne forme za akuzativ mnoine imenica mukog roda je osobina makedonsko-bugarskog podruja.336 Dativ mnoine ovih imenica gradi se po modelu OP + m. Meutim, u viim selima prisutna je pojava da se mnoinska osnova zavrava na suglasnik, a da je nastavak za oblik -am: Strcam i kaelj im vredi, Vlam ka ore trebe da zbori so lafoj hubave (Dokle, Prie); turi seno vlam, ljam ne veruj Kru, Zl, ge praaje gljedancam Re, snoam poklonif imanje, plati gujdaram, turi knjam Le. Ne se falji bearam po putoj (Dokle, 283). Putnicam putoj kaujet (Dokle, 451). bakalam som se isplatiu (Hasani, 39). Drugaram da me dava (Hasani, 104). Knjim sme turilje, ljim sme reklje Rap Krs Za Pa, vcim, vloim, strcim, ksaim Krs Rap, kjnim, vloim, strcim Lju. Dio imenica enskog roda sa konsonantskom osnovom, a bez nastav ka u nominativu priao je imenicama ovog deklinacionog tipa. Tako su imenice kf, n, slj, mldos, bljes, jsen, pkos u goranskom govoru u mukom rodu. Imenice kkoka, kska, la su dobile obiljeje enskog roda. Bif jote n Bo, cev n ne spijem Kru, go janaf bljez Bo, mldos mu proof take Zl.

336

Ivi III, str. 155.

200

Imenice mukog roda na -o, -e Imenice mukog roda na -o, -e vezane su najee za muka lina imena i hipokoristike mukih linih imena. Uglavnom su to muslimanska dvoslona imena tipa Sljo, Hmzo, koja su u goranskom govoru ponekad i hipokoristikog znaenja. Ovdje spadaju i imena srodnika bbo, bbajko/bvajko, dido/djdo, do, mdo, bte, ljljo (otac, ujak, stariji brat). Bbo, dido/djdo, do, bte (otac) Gora, vikni bteta Bo, bvajko, bez matere i bvajka, ge daf bvajku Re, bbajko, oou so bbajka, se aliu bbajku Br, mido Lju Krs, mdo Gl, ljljo (otac, stariji brat) ogranieno na Kru i Bo. U Zbirci Hasanija pominju se sljedea muka imena koja se zavravaju na -o i -e: gulje, mzo, Bjro, Dno, bro, Kljo, Krto, Mle Bostndija, Mso, Nko, Sljo, Slje, Tre, Rme; u Zbirci Nazifa Doklea: bdule, Bjro, Fjzo, Hmzo, Dno, so, Krto, Sljo, Rme, Tre, Sphine. Inae, mnoga muslimanska imena u Gori imaju deminutivne nastavke -e, -o ime dobijaju hipokoristiko znaenje: Rme (Ramadan), Slje (Sulejman, Suljo), me (Ahmet), me (Imer), Zne (Zejnula), Bje (Bajram), Slje (Salih), Jne (Jonuz), Mre (Miriman); Salj mere, majice oeneto (Dokle, 437). Da donese, Slje, leblebije (Dokle, 462). Ova osobina je mogla nastati pod uticajem aromunskog jezika. Neka imena i nadimci imaju i nastavak -ulje gdje se uoava aromunski formant: gulje, bulje, bulje, zulje, Ggulje, Dbulje, Sdulje. Kad je u pitanju proirenje-neproirenje osnove u zavisnim padeima mukih linih imena i hipokoristika na -o, -e Gora je podijeljena u dva dijela. U Br i Re u linim mukim imenima i imenima srodnika na -o ne proiruje se osnova: mzu, bru, Rdu, Slju, didu, bvajku/bbajku; mza, bra, Rda, dida, bvajka/bbajka, zemi Rda, bra go vratilje od granica, seni pret Msa, vikni Slja. Mu narasle Ibru kulukdiji noki do lakoi (Hasani, 272). Go putile Ibra vo dovna odaja (Hasani, 271). 201

U ostalom dijelu Gore dolazi do proirenja osnove formantom -et u OP i D: Rdeta, Sljeta, Bjreta, Zneta, Bjeta, seta, breta, djdeta, bbeta, bteta, ljljeta, deta; Rdetu, Sljetu, bretu, setu, djdetu, bbetu, detu, ljljetu, btetu. Imenice enskoga roda Imenice enskog roda u jednini imaju N = OP, D i V. Opti pade jednine ovih imenica izjednaen je sa N poslije prelaska > a. Ima primjera sa sauvanim sintetikim genetivom na -e. Primjeri su biljeeni od starijih osoba, dok mlai uoptavaju analitiku konstrukciju. Bila vo tide, vo fke noevala Br, bila vo sstre Zl Kru, vo rke sedaf Ba, vo jne som bila Kru, poljaj vo Ismtice, e zaidet vo mjke Gl. Vo ttka som spala Kru, umrela vo rka Pa Krs, vo Nedtica zaredilje Ku, vo rifka ostanala Rap, bila vo ttka Lju, som bila vo stka Ku. Sve ea je upotreba ke + OP: Ke ttka noevala Gl, Se uspaf ke mjka Zl, Ka doof ke ka Bo. Dativ jednine ima nastavak -i: Dala sstri, rekof nni Re, mjki, vodnici, rki, vjski Kru Zl, ni ne gi kauj Zl, turi kkoki Ore. Za dativ jednine Mladenovi navodi i primjere sa -e: (Jel'en gi rekof sstre, mjke gi se uinilo, blaze tebe i ne).337 Primjeri su, vjerovatno, zabiljeeni u niim selima i od starijih osoba. Vokativ jednine u goranskom govoru ima nastavke -e i -o. Imenice na -ica, apelativi i vlastite imenice uvaju starinu: Kukaj, kukaj, kukjice, Mjice mila premila, Glednice slezi vo dvoroi, Piliia, ddice, sitno pujet (Hasani), vice, gljednice, adnice, Osmnice, Asnice, Futice Re. Slino se ponaaju i dvoslona enska imena hipokoristinog znaenja: Ore Rje, Rje pipiraje (Hasani, 97), Nrke, Znke Di, Vske, fke Gl, jke Zl. Troslona imena imaju najee nastavak -o: Deca ole, linko be sstro, nadvor da igraje (Ristovski, 133), Stani fetko, stani zeljko Zl, rifko, Trndfiljko Gl, Sfurko, Rfiko Ba, Ftanko, Karfiljko Kru, Granko, Trinko, Brjanko, Rpanko Gora. Ali: Ne li si se naspala, kuzum bela Hedije (Ristovski, 123).
337

Mladenovi, 297.

202

o si fur ke, bre Zejnulje, poturila (Hasani, 48). Apelativi na -ko: Ttko, mjko, djko, gstiljko, rko, maznkarko, potuljko Gora. Hipokoristina imena za kazivanje srodnika: o me rodi, nane, vo pusto selo Zl, dade, nane, majke Dr, maje Br. Digni me, nane, utre porano (Hasani, 307). Mladenovi navodi da nema jednaenja nominativa jednine sa vokativom. Meutim, naili smo na veoma zanimljive primjere u kojima se oblik vokativa upotrebljava umjesto nominativa: Me vikaje fijo, ime i je tido, se vika Rmizo Kru. U odnosu na kontrolnu grupu ovo je izrazito markirani morfostilem. Nominativ mnoine ovih imenica ima nastavak -e. Nema tragova nastavka -i u Njd., mada ga imaju pojedini oblinji makedonski govori. Koneski istie da je morfema -e mogla nastati iz potrebe kako bi se suprotstavila obliku na -i koji poznaju imenice mukoga roda. rnice, nebdnice, djke, dadnice, askrice, jnice, golbice, dvice, gl'ednice, mice Gora; grnke, trfke, snke, drmke, kske, gstiljke Gora bez Br, grne, drme, kse Br; zme, glve, ljvade Gora. Dativ mnoine ima nastavak -m koji se dodaje na OP: Djkem, fcem, kozem, nem, dvicem, drgaem, glvem Re i Bo Gl, djem Br. Ima primjera u kojima je nastavak -am: fcam Rap, nam, sstram, djkam Lju Le Ku, dvicam Dr. Ovi primjei su rijetki i zabiljeeni su u niim selima. Imenice mukog roda na -a u potpunosti pripadaju ovom deklinacionom obrascu. U jednini poznaju N = OP, D i V, dok u mnoini N = OP = V i D. Imenice srednjeg roda Imenice srednjeg roda se zavravaju na -o i -e. Nastavak -o je u ekspanziji, tako da imamo: jbuko (plod), klo, kmbo, mhalo, ljado, Prtino, Trsko, Bgarsko, Bsno. a) Imenice srednjeg roda bez proirene osnove Dativ jednine ovih imenica je veoma ogranien ne nekoliko primjera: Gujedu daj seno Br, da onesem gujedu Dr, selu nikoj ne pomogna Kru. 203

U N = OP = V mnoine ove imenice imaju nastavak -a: Vlkno-vlkna, gjedo-gjeda, nkualo-nkuala, rlo-rla, vrtenovrtena, klpko/klpko-klpka/klpka, gmno-gmna, kpito-kpita, crvo-crva, bdo-bda, zno-zna, vdelo-vdela, rlo-rla, dvo-dva Gora. U dativu mnoine ove imenice imaju nastavak -m ili -am: Bilam, dcam, slam, jjcam, grbitam/grbiam vrtenam. b) Imenice srednjeg roda sa proirenom osnovom Veina imenica srednjeg roda sa nastavkom e ima proirenu osnovu sa -en, -et. U dativu jednine ove imenice imaju nastavak u: menu, vrmenu, brmenu rmenu. Meutim, ovi oblici su u ogranienoj upotrebu, a ima i prodora nas- tavka -et: vremetu. U mnoini N = OP=V sa proirenom osnovom ima razliite nastavke: -a: mena, vrmena, rmena, smena, brmena, gmena, vmena Bo Kru Re Gl Zl, Gmena Vr, Zagmena Zl; -enja: rmenja, menja, gmenja i Rad, Gmenja Rap, Gmenjci Za; -ina/-inja: drbina, tljina/tfina, sfina (ali i: sla), mrina, brina Re Kru Zl Gl Bo, tfinja i, tljinja, drbinja, minja, mrinja, vrminja, brinja, vminja Org Pa Za Rad Rap Krs, Gmin'a Le. Dativ mnoine kod ovih imenica ima model OP + -m: Rmenam, tljinam, vmenam, menam Zl Kru Gl Re Bo Ore; Gmenjam, rmenjam, vmenjam, menjam Rad Di; minjam, brminjam, vrminjam Rap Krs Za Pa Ko. Brojne imenice Brojne imenice u goranskom govoru poznaju oblike za skupinu osoba mukog pola, kao i oblike za skupinu osoba enskoga pola. U narodnoj poeziji Gore javljaju se ustaljeni oblici brojnih imenica: dvjca, bajca, trjca, ptina, sdmina. a) Brojne imenice za skupinu osoba mukoga pola Dvjca, obdvajca, bajca, trica/trjca/trjica, etvrica, bajca let ka kuia Bo, poje ot etvrica ne bilje Gl, samo dvjca dolje Ore. Zid zidale kula trojca braa (Hasani, 366). 204

je meseno ka za dvajca ljui, ka za dvajca, ka za etvorica, (Hasani, 222). Brojne imenice od petina i dalje grade se po modelu osnovni broj + ina: Ptina, stina, sdmina, smina, devtina, destina, treset i smina. I vlezoha, Fatimi Dorii, sedmina beari. (Dokle, 285). sedmina due ovari, svirea oute kavali, (Hasani, 376). b) Brojne imenice za osobe enskoga pola Ove imenice pokazuju vee bogatstvo u modelima graenja. U viim selima ove imenice se grade samo nastavkom -nice, dok se u niim selima, pored nastavka -nice, rijetko javlja i nastavak -ine. Dokle u Rjeniku upotrebljava i oblike sa neetimolokim h (dvhnice, etirihnice). Dvnice dolje, obedvnice, trnice, etirnice, petnice, sedmnice Br Re Zl Gl Kru, etirihnice ostanalje da dojdet podocna, sme bilje samo mije dvhnice tuje (Dokle Rj); Ptine, stine, sdmine, devtine Rap Krs Za Rad Le Lju Dr Ku. I imenice mukog i imenice enskog roda imaju samo dva oblika N = OP = V i D. U dativu imaju nastavak -(a)-m, odnosno,-em: Dvjcam, bajcam, trjcam, ptinam, sdminam, dvetinam Gora. Dvnicem, trnicem, etirnicem, obedvnicem Gora. Zbirne imenice Zbirnih imenica u goranskom govoru gotovo da nema, poto su oblici u dativu mnoine obiljeeni nastavkom -m. Jedino u imenici lje ima tragova zbirnog nastavka na -ed: le mi pomref Or, oni mi se lje Br, ona se sobrala so lje Ba, siten le (Hasani, 10). Meutim, imenica se koleba pa prodire i odnos lje (jedno dijete) ljei (mn.). U upotrebi je i oblik dva eljea (djeca iz dva braka). Znatan je broj imenica sa nastavkom -je. Meutim, njihovo znaenje je najveim dijelom mnoinsko: Snp-snpje (: snopoi), kls-klsje (: klasoi), l's-l'sje (: listoi), ptpe (: prtoi), grs-grzje (: grozoi), rs-rsje (: rasoi, trun). 205

Pluralia tantum Pojedine imenice pluralia tantum su prile obliku jednine i stvorile novi mnoinski oblik: vrta-vrte, sta-ste, grbulja-grbulje, vla-vle, mdra-mdre Gora. Zatvori, sestro, vrate, penderi (Hasani, 115). Samo mnoinu imaju imenice: Sbice338 Kru Re Rad Gl i Bo, slbice Rap Krs Za Pa Ko O, sjbice Br; nice (makaze) Gora; nzojke (vrsta vezenih arapa) Gora bez Br, nzoje Br; (h)l'ita Gora; nvi Gora; gi Gora; bsage339 Gora bez Br, bsae Br; ge Gora; bdila Gora. Imenice u partitivnim sintagmama Kada je partitivna rije imenica, imenica u funkciji dopune ima oblik OP mnoine. Ukoliko je rije u slubi dopune sa gradivnim znaenjem, tada je N = OP jednine: Ni zaginaf cef krdar fce, krdar kze Re Kru Zl; buljuk ovce mi ge poteraa (Hasani, 282). a vda, dv-ae vda Kru Bo, ne sme imalje ljp, dve kila brno belo na mesec Bo, pet karljice ito Zl, dva kamiona psok Re. U sintagmama osnovni broj + partitivna dopuna uoptava se forma -a uz sve osnovne brojeve: Sedom kmnja, dva loa sna, etiri brta Rad, tri na, etiri jeka Br, dva dnja prajme svadba Cr, dva-tri lfa, pesto gra Ku, dva kdara, petnaeset tara, tri gujdara Re, dva bara, tri ktara naprajlje Gl, dva mseca, sto snpa Dr; dua saka pet reda dukati (Hasani, 46).

338 339

Imenica sbice se rijetko javlja i u obliku jednine (gorna sbica, prva sbica Kru). Zabiljeen je i oblik bisag sa znaenjem jednine (Vo jenujet bisag, majko mori, glave ot junaci. Dokle, Rj).

206

U viim selima, najbliim ZPM zaljeu, uoava se prodor opteg padea mnoine u partitivne konstrukcije s osnovnim brojem.340 Ovu osobinu poznaje irovniki govor koji ne poznaje izbrojanu mnoinu kao gramatiku kategoriju. Sedom kdari, dva ravni dvroi Gl, meu dva gnoi, imaf dva snoi Kru, pet dkati kupif, dvaese kn'i ni ukralje haramije Re, nema etiri rzredi kolo, sme prolje tri rdoi, obadva kljoi, pet knji smarne Br. e idem devet denoi (Hasani, 22). Som videlo, Ali-ago, dva loi sonoi (Hasani, 26). U viim selima i u brojnim konstrukcijama s rjeju put znatno su obiniji oblici puti. I ovo bi mogao biti uticaj zapadnomakedonskog govora, prije svega galikog.341 Osom pti sme vratilje kojni, tri pti na den pije iljai Gl, dva pti mu prijatif kon', sto pti som rekof Kru, dva pti ga turilje, tri pti ge vratilje ot granica Re, ona go pratila jo dva pti (Dokle, Prie), es pti Br. Imenice enskog i mukog roda na -a u slubi partitivne dopune imaju oblike sa nastavkom -e: Sdum gdine sm rbotaf Org, es gdine, es strice ostanalje vo selo Rad, preko tri grnice Re, sve tri ne mu umrelje Rap, imaf pet gzde, donesof tri-etiri grnke Vr.
ZAMJENICE

Line zamjenice
Sistem linih zamjenica u goranskom govoru je sljedei: Jednina 1l. ja 2l. ti 3l. on/ona/ono Mnoina mije vije oni

340 341

Mladenovi, str. 322. Beli, Galiki dijalekat, str. 172.

207

Lina zamjenica ja prisutna je u oblinjim srpskim i makedonskim govorima. Oblik jas, koji poznaju neki makedonski govori, nije uoen u goranskom govoru. Lina zamjenica za tree lice jednine je stabilna i razlikuje oblike za sva tri roda n, na, no, dok je proces uoptavanja oblika za mnoinu oni za sve rodove u toku. U goranskom govoru oblici tja i tja imaju iskljuivo demonstrativno znaenje i nisu u funkciji line zamjenice za tree lice jednine. Oblici mije i vije su jedini oblici koji su potvreni u goranskom govoru za prvo i drugo lice mnoine. a) Promjena linih zamjenica Jednina N OP D J mne; me mne; mi ti tbe; te tbe; ti on, ono njgo/n'go/ngo; go njmu/n'mu/nmu; mu Mnoina N OP D mije nas; ne nam; ni vije vas; ve vam; vi oni njih/n'ih/ni; gi/i, ge/e njim, n'im; gi, im, gim, mgi ona nja/n'a/na; ga, ja, je njjzi/n'jzi/njzi342; i, gi/i

Ovakav deklinacioni tip imaju mnogi oblinji govori. Pored dugih i kratkih (ortotoninih i enklitikih) oblika zamjenica, u govoru Gore se javljaju i udvojene forme: ortotonini + enklitiki oblik line zamjenice; imenica + enklitiki oblik line zamjenice. Enklitike ni, vi, ne, ve zahvataju veliki areal srpskih i crnogorskih govora kao i sve makedonske govore.

342

U niim selima i u svim selima albanskog dijela Gore ovi oblici imaju dz mjesto z (nejdzi, njejdzi). .

208

U optem padeu zamjenice on i ono imaju enklitiki oblik go, dok zamjenica ona ima oblike ga, i ja: Go vrzalje za drvo Zl, e go prjavet jeka Org, a na putnik, dade, nema ni go (Hasani, 14), dada ke go ljulja (Dokle, 386); mi ga gl'aj krava Org, mlanesta vo nedelja ga zimame Cr, ga ostajf sama Bo, ka e ja viim Or, ne moe da ja donese Krs. Lina zamjenica ona u dativu jednine ima oblike gi i i. Oblik gi je karakteristian za nia sela, dok je i skoro dosljedno u viim selima, koje je moglo doi iz gornjopolokih govora: dadi gi go Jani amanetov // i i rei Jani da ileze (Hasani, 163). gi go batisaa jeno stradno dete (Hasani, 264). Lina zamjenica za tree lice mnoine oni u OP ima enklitike oblike gi i ge. U Br ovi oblici glase i i e: e gi izgrlji, ge ekala Gl, ke ge udocni Za, da ne gi ujem tupani Ba, on ge zef, gi sobraf doma Rap, a e vii, e i utepam Br. eno ge, majko, idet putnici (Hasani, 8). za grlo da e okuje (Hasani, 192). U dativu mnoine zamjenica oni ima enklitike oblike gim, im i mgi. Oblik gim je karakteristian za nia sela, dok se im upotrebljava u Re Br Gl Kru Bo i i Ore. Rijetko se i u niim selima koristi im. Enklitika mgi je jedino prisutna u Zlipotoku i mogla bi nastati iz gim metatezom. Im som rekof, im pobegnaf Kru, ofce im ge zelje Re, da im ljegne srce Bo, gim bilje vera Org, gim dadite Ml, gim ukralje krava Dr, gim pobegnalje Vr, gim rekla mati Krs, mgi doof brat, svi mgi olje vo Subotica, ene ne mgi zboret Zl, Adem bozadija nadve-natri mgi iskaa, hizmet mgi inet najhubave alajke (Redeplari, ekmede). Mui gim se, kukajice, na gurbet idane, ( Hasani, 51). b) Puni i udvojeni oblici linih zamjenica Puni oblici linih zamjenica upotrebljavaju se kada je zamjenica naglaena, kada zauzima prvo mjesto u reenici. Prijedlozi se upotrebljavaju samo uz pune oblike. 209

OP = A i D: Tebe ekam Gora, daj ga mene Re, Ja tebe imam da zemem (Dokle, 183), Buka mene soljca // Ofca mene jagne (Dokle, 2), Da dojdem i ja so tebe (Dokle, 145), Ne ogrubuj sebe za mene // Ne me davaje za tebe (Dokle, 214), na mene kabaet frljaa (Hasani, 286), tebe sum donesla Za Pa Krs Rap, tebe som ge kupila Re Gl. Udvojene forme se mnogo ee koriste od ortotoninih. Tebe te prola Zejnepa (Dokle, 42), Da ne te tebe zagledam (Dokle, 154), Ja tebe te sakam, Dudo Kalino, mua da mi bide (Dokle, 182) mene me mati rodila, gledaniku // ka to te tebe rodila, gledaniku (Hasani, 145), a mene mi si ostajlo (Hasani, 110), Mene me eka rabota // Tebe te eka rabota (Dokle, 139); Izin mi dajte i mene (Hasani, 113), Mene mi kupilje Gora, mene mi ge dalje Je Ur, tebe ti donesof Zl. U treem licu jednine mukog i srednjeg roda razlikuju se OP = G = A (njego/nego, go) i D (njemu/nemu, mu): Nego vikalje, a mene ne Re, ot nego se strami Ore, go vratilje ot granica Gl, ona go pratila jo dva puti (Dokle, Prie), i nego go stajlje vo haps Bo, njego go utepalje Dr Le; Njemu bilo piano Rap Za, Mu uljezla majka negova, mu bilo alj Bo, Mu som davaf ena so dve deca (Hasani, 361), njemu mu bilo krivo Ku, ne mu veruje njemu Org. U treem licu jednine enskog roda razlikuju se OP = G = A ( nja/na, ga/ja, nja/na ga/ja) i D (njejzi/nejzi, njejdzi/nejdzi, gi/i, njejzi/nejzi/njejdzi/nejdzi gi/i): Ne se ljutim na nja Rap Za, Ga ostajlo i olo, ga ostajf sama, ga stajla sljikata na ema, Ga ispratif nja, da projdem no so nah,343Ide za ke nah (Dokle, Prie), Ajrija ga stajlje pod filjdan (Hasani, 139), so zor ne vi ja davame Kru, Nja ga turif Krs, na ga stajlje prva Gl, i na ga vratilje Re; Nejzi ge gotvim, gi doof mu Zl, i som poraaf Re Kru, njejdzi kai Org Cr, koj e gi gleda dertoi (Hasani, 268), Nejdzi344 gi dolje na vrata Bo Ore, Nejdzi zelo da i dzebe Bo, gi bilo krivo njejdzi Za Pa Ko, ge daf nejdzi i. Udvajanje ortotoninih i enklitikih oblika zamjenica u mnoini vri se pod istim uslovima pod kojima se udvajaju i ostale line zamjenice. c) Lina zamjenica svakog lica sebe Povratnom zamjenicom svakog lica sebe razliita padena znaenja
343

Dokle upotrebljava oblik nah. Vjerovatno je ovaj oblik nastao analogijom prema obliku u mnoini njih. 344 Oblik njejdzi/nejdzi se oslanja na oblinje makedonske govore ( III, 135.).

210

kazuju se istim oblikom. U govoru Gore i u narodnoj poeziji Gore javljaju se ortotonini i enklitiki oblici line zamjenice svakog lica: Sbe ne vii Zl, Gl, gljedaj sbe i zdravje Re, sbe som ge tkala Zl, ostajf elje po sbe Gl, zt-sebe nema nikogo Bo. Mladenovi navodi da nije uoena dativska enklitika si, obina za oblinje makedonske govore.345 Meutim, u Rapi i Kruevu, ali i u narodnoj poeziji, zabiljeeni su rijetki primjeri koji upuuju na ovakvu formu: Nekoj si dojde, nekoj si bee Rap, Gledaj si rabota Kru; to nema si, novoena, ti da stane, (Dokle, 356). Vodenica voda mi nema, zemi si go itovo (Dokle II, 41). Enklitika se je sastavni dio glagolskih oblika, ali uvijek dolazi ispred glagola, osim u imperativu kada se javlja i iza glagola: Se smije, se gljeda, se prauje, se udi, se strami, se razbolje, se l'iet. Se umorila Zejnepa (Dokle, 155). Se terale bear i divojka (Dokle, 147). Dokle u Rjeniku navodi oblik za dativ ove zamjenice sbetu. Oblik je potvren u iteecu i izraiziti je morfostilem u odnosu na ostali dio Gore, ali i u odnosu na cjelokupnu kontrolnu grupu: Mahana ne vii sbetu, zijan si naprajf sbetu i. d) Upitna zamjenica za lica koj Za situacije kada se ne zna odgovor, zamjenica za lica glasi koj: Ne-znm koj e doje Kru Zl, koj e najubaf Ml, koj e ga nosi srmena skutaa (Hasani, 248), Koj e ti go nosi crnoto gunie (Hasani, 267), Koj eka, e naeka, Kako koj, kako koj, rekof petef na bunite (Dokle, Prie). Kada se zna odgovor na postavljeno pitanje, ova zamjenica ima razliite oblike za rodove: Ka umrela Dr, ka dejka da ti izvadime Zl, kai ka te saka Re, kje dete panalo ot krua Kru, kje ljui olje vo plajna Rad. Ove zamjenice imaju pridjevsku promjenu:
345

Mladenovi, 340.

211

Ot kogo si kupif kojna Gl, vo kogo je muena Re, komu ste go prodalje auto Vr, komu nijet, komu k'smet (Dokle, Prie). Za kogo si go, mori, arila? (Hasani, 20). Komu e ga ostaj tvua verna ljuba (Hasani, 267). e) Opta zamjenica svakoj Osnovni oblici za jedninu su svkoj, svkua, svkuje, dok je opti oblik za mnoinu svkuje. Pored ovih oblika u viim selima javljaju i oblici svk(i), svko i svka. Svkoj neka gljeda svua rabota i, Svkoj moe da zbori za mene Bo, Svkua imala po jena krpa, svkuje dete ima po nekoj ejtanlak (Dokle, Rj), svkua trmka met ne bere, svkua ena kunica ne biduje Zl, Svakua, svakua // svakua moma i mome (Dokle, 75), svkoj den po jen idat, ne se tura solj vo svkuje grne Kru, svkuje ljui prijatelji ne bidujet Re; Svk ima svua nafaka, Vo svk tuar imaje i krive drva, Svka planina svua temnina, Svko nagore ima jeno nadolu (Dokle, Pr), Svki sabah, svka brigada Bo, svaka den Br. U zavisnim padeima poznati su oblici svkogo, svkomu, svkujego, svkujemu, dok su u dativu enskog roda zabiljeeni oblici svkojzi/svkojdzi, svkojdzi: Ne se saka ljep ot svkogo Re, svkomu po malo Rad, svkujego poljala Ku, svkujemu putniku Gl, svkojdzi saka da kupi Gl. Sline oblike imaju i neodreene zamjenice nkoj i pnekoj kao i odrina zamjenica nkoj (nkoj, nkua, nkuje; pnekoj, ponkua, ponkuje; nkoj, nkua, nkuje). U goranskom govoru upotrebljavaju se i sloeni oblici kjdae, kjbilo, nmkoj,346 nmkua, nmkuji, nmkuje. Oblici tipa nmkoj formirani su kontaminacijom ne znam i koj i predstavljaju posebne lingvostileme u odnosu na kontrolnu grupu. f) Imenika zamjenica (t/)o U goranskom govoru imenika zamjenica za stvari ima oblik to/o, ali dominira forma sa uproenom suglasnikom grupom o koju poznaje
346

Oblik nemkoj poznaje i govor Bobotice. ( III, . 158.)

212

galiki govor. Ova zamjenica se upotrebljava u upitnom, neodreenom i relativnom znaenju. to saka rei? to ti reko sinojka? o si rabotaf duri sega? o si zborif za mene? (Dokle, Rj), o kauje, babo o ti veli (Hasani, 1), ne sluaj ljui to zboret, to zboret i to kaujet (Hasani, 39), a o ima belo grlo (Hasani, 78), ka o znae deli Amzo neka dojde (Ristovski, 105). Oblici sa grupom / se javljaju samo u Restelici, Kruevu i rijetko kod starijih osoba u iteecu. Kod mlaih osoba primijetna je tendencija da se grupa zamjenjuje grupom t. Pored oblika (t/)o, ova zamjenica ima jo dva oblika OP: to/o i go/tgo. Ot go si bvna Re, so go go udrilje Ml, za tgo, ot tgo se plai Rad, na oo mu se, majice, aik uinite (Hasani, 277), za ogo te, libe, varosujet (Hasani, 80), kai, Inke, kai duo, od ogo si bovna? (Hasani, 211) Sline oblike imaju i neodreena zamjenica za stvari nto/no, odrina zamjenica za stvari nto/no, kao i opta zamjenica za stvari svto/svo. Javlja se i zamjenica tgoder/goder koja znai neto malo, bilo ta. Neto e te praam, Atmano stara le sevdo, (Hasani, 159). Babo dojde nio ne donese ena dojde sveo mu donese (Hasani, 214). Za nitogo, ja mlanesto, da ne ali (Dokle, 296).

Pridjevske zamjenice
Prisvojne zamjenice U goranskom govoru prisutne su sljedee prisvojne zamjenice: Pisvojna zamjenica za prvo lice jednine (mj, ma, mje; mje): Pred mua porta sedea // moj muabet teraa (Hasani, 231), moj muabet inee (Hasani,112), sve muje drugae i muje vrsnice (Hasani, 236); ), muje brate Kru, mua sestra Gl. Prisvojna zamjenica za drugo lice jednine (tvj, tva, tvje; tvje): Toja ti je tvoj prv' gledanik (Hasani, 205), ja ti som, maje, tvua stradna Milena (Hasani, 245), Tvuje deca ti ga poslale (Hasani, 20). 213

Prisvojna zamjenica za tree lice jednine (njgof/ngof, njgova/ngova, njgovo/ngovo; njgove/ngove/negovi; 347 njjzin/njzin, njjzina /njzina, njjzino/njzino; njjzine /njzine.348). U Brodu zamjenica glasi n'gof, n'ga, n'go; n'gje. Dokle u Rjeniku navodi oblike tgof, tgova, tgovo; tgovi, tgove. Svi ovi oblici su potvreni u iteecu i imaju morfostilistiko obiljeje u odnosu na ostali dio Gore i na kontrolnu grupu. Ovo bi mogli biti oblici prisvojno-pokaznih zamjenica. Njgof konj Krs, njegova e bide Hajrija (Hasani, 140), njgovo maalo Rap, kon ngof, ngova rabota, ngovi koni, ngove sestre i deca Bo, so negue drugari (Hasani, 24), sestra nga, dete ngo Br, kon tgof ti vlezov vo livada, tgova dejka beha ga grabile, tgovo je deteto, tgovi sinoj, tgove dejke se mlogo rabotne (Dokle, Rj). Njzin brat Gl, Go zagleda Seburane njzin prv gledanik (Hasani, 27), njzina mati bila bvna, selo njzino Zl, njdzin babo, njdzina odaja je mlogo uredena, mati njdzina, dete njdzino, sestre njdzine Bo. Prisvojna zamjenica za prvo lice mnoine (n, na, ne; ne/n349 i ): a na putnik, majice, ne ni dojde (Hasani, 9), dvor n je pogoljem Ore, dada na je postara Kru, semka na Je, dete ne ni je bovno Di, na-mui Rad, na-koske Vr, mlogo stare ne Je, babovci ni, dvoroj ni, sestre ne (Dokle, Rj). Prisvojna zamjenica za drugo lice mnoine (v, va, ve; ve/vi): V otec Gora, kon vujet nema go Kru, orahot v mi praj latka vo dvor, Vata krava mlogo se bucka, deca ve vezden sedet so kamene vo ruke, koni vi, vi mui sve novo noset (Dokle, Rj). Prisvojna zamjenica za 3. lice mnoine (njhni/nhni/njn/nn, njhna /nhna/nna/ngna, njhno/nhno/nino/ngno; njhni/njhne/nne/ngne): Nn ujek, nhna krava, vo nhna kua, nhni kojni Gl, nhno dete mi gi ukralo, nhne ene, so nhni koni svejeno sme vrile (Dokle, Rj), njnamati, njhna bila Rap, nit' sme zimalje njhno, so njhne Je, jezik ngni, ngno dete, ngna mati, ngne sela se uredene Br. Oblici prisvojnih zamjenica:

347

U Globoici, Borju i Oreeku za muki rod se upotrebljavaju oblici sa i (negovi koni, negovi drugari). 348 U albanskom dijelu Gore, ali i u nekim niim selima u kosovskom dijelu Gore umjesto z javlja se dz. 349 Oblici nai i vai upotrebljavaju se uz imenice mukog roda u mnoini u Gl Bo Ore.

214

Opti pade jednine mukog roda: mjego, tvjego, njegvogo, nego, vego, njegvogo; Dativ jednine mukog i srednjeg roda: mjemu, tvjemu, njegvomu, (negjemu Br), nejznomu, nejdznomu, nemu, vemu, njnomu, (n'gnomu Br); OP jednine enskog roda jednak je N; Dativ jednine enskog roda: mjojzi/mjojdzi,350 mjzi/mjdzi, mji, tvjojzi/tvjojdzi, tvjzi /tvjdzi, tvji, njegvojzi/njegvojdzi, njgovi/ngovi, njzini/njdzini, nojzi/nojdzi,ni, vojzi/vojdzi, vi, njhni/ n'ni/(ngni Br); Dativ mnoine enskog roda: mjem/mam,351 tvjem/tvam, njgovem/ngovem/(ngem Br), njzinem/njdzinem, nem, vem, njhnem/ nhnem, (ngnem Br). a) Opta prisvojna zamjenica ima oblike svj, sva, svje; svje. Javlja se jo i u oblicima svjego, svjemu, svjojzi/svjojdzi, svji, svj em. Zamjenica svj/sva se poimeniava i tada oznaava svojtu, roaka: On mi je svj, ona mi je sva, mije sme svj, mije sme svje Gora. b) Upitna prisvojna zamjenica ima oblike: j,352ja, je; je. Javljaju se sljedei oblici: jego, jemu, jojzi/jojdzi, ji, jem/jam. c) Opta sloena prisvojna zamjenica ima oblike: svi/svej, svija, svije; svije.353 d) Neodreena pridjevska zamjenica ima oblike: nej/ni/nji, nija, neije; nije.354 e) Odrina prisvojna zamjenica ima oblike: nej/ni/nji, nija, nije; nije. f) Prisvojno-demonstrativne zamjenice u goranskom govoru imaju ogranien broj oblika. U viim selima ove zamjenice su gotovo nepoznate. U niim selima javljaju se oblici: ovmuaf, ovomava, ovomavo, ovomave; tmuaf, tmuava, tmuavo, tmuave.

350 351

Nastavak -oj esto ispada (mojojzi '- mojzi). Oblici sa -am zabiljeeni su mahom u niim selima. 352 U Rapi i Krstecu za muki rod u upotrebi su oblici i i ej. 353 Prema e u motivnoj rijei ove se zamjenice pribliavaju oblinjim makedon skim govorima (Vidoeski III) 354 Dokle biljei oblike nemej, nemija, nemije sa znaenjem bilo iji, ne znam iji. Oblici su potvreni na terenu.

215

Pokazne zamjenice Goranski govor i poezija Gore poznaje trolani i dvolani sistem pokaznih zamjenica. Trolani sistem je prisutan u viim selima, dok dvolani sistem poznaju nia sela. Trolani sistem (vja, ja, n-ja) poznaju via sela Gore kao i sela u Makedoniji (Urvi i Jelovjane), te via sela u Albaniji (Borje, iteec, Oreek i Crnjeljevo). Dvolani sistem (vja, tja) poznaju nia sela Gore kao i nia sela u Albaniji (Zapod, Pakia, Orgosta, Koarita i Orikle). Trolani sistem poznaju oblinji makedonski i neki granini srpski govori. Dvolani sistem poznaje i albanski jezik. Oblici koji imaju trolani sistem imaju i paralelne oblike ovgua, tgua, ongua. Oblici ovgua i tgua se veoma rijetko javljaju u selima sa dvolanim sistemom. U Brodu, koji ima trolani sistem, nisu uoene zamjenice tipa ovgua. Pregled pokaznih zamjenica:
Muki rod Jednina toja togua/ togoa Mnoina tija on-ja onija onja

ovja, ovija, oja ovogua/ ovogoa ovaja ovja, oja avaja356 ovja oja

enski rod

taja

on-ja, onija, onja onogua/ onogoa onaja

ovja, ovji355 ovija oja ovja, ovje ovija, oja ovja ovija oja

tija

on-ja onija onja on-ja onija onja

Srednji rod

tija toje tije

on-ja/ onja

tija

Za poznati pojam koji je najblii govornom licu u jednini mukog roda upotrebljavaju se oblici vija/vja/ja. Dominira oblik ovja: Za ovja leten urevden (Dokle, 40), Ovja bailo vakvo mljeko dava (Dokle, Prie), ovja kon proof na trka Ore, ovija sin je najstar Di, oja izvor presuuje Kru, oja ne se videlo Re. Oblici za enski rod jednine su vaja/vaa/vaja:
355 356

Oblike ovji (m. r. mn.) i ovje (. r. mn.) biljei Dokle u svom Rjeniku. U Crnjeljevu je zabiljeen oblik avaja koji je nastao daljinskom asimilacijom.

216

vaja godina nio ne sme sijalje Re, Oni mu ga napraja vaja dubara (Hasani, 17) sve bioa na vaja dunja Rap, vaja duna Bo, vaavoda Rad, vaja voda je ot ema Cr. Oblici za srednji rod su sinkretini sa oblicima za muki rod. Za kazivanje pojma koji je prisutan govornoj situaciji, ali nije neposredni uesnik, za m. r. jd. upotrebljava se tja, za . r. jd. tja, za s. r. jd. tja. Tja t Durs, na tja vreme Org, du tja den som ekaf Bo, na tja dobra veera // na tja jagnje peeno, tja je kukin stratorec, tja je muka vergija (Dokle, 207, 103, 153), tja godina vo Borje dolo prvo radio so gas (Dokle, Prie), tja dete je ejtan i. Za pojam koji je najdalje od govornog lica, a obino nije prisutan, upotrebljava se zamjenica nija/n-ja za m. i s. r. jd., naja za . r. jd. n-ja je Crnaljevo O, Koj je nja, Fatimo Kadano, svatoi o tegne? (Hasani, 204); n-ja mi je gledanik Bo, nija je brat Amirof Re, n-ja magare na Vlaka je nae Vr; naja ena bila da krade, naja cepenica mi trebe (Dokle, Rj), onajvoda ne se pije Kru, naja ne posui i. Oblici za mnoinu su vja/vija/ja (vji/vje), tja357, n-ja/nija. vija ljui vo selo Dr, vja iljai Zl, ja konji Le, vji mui (Dokle, Rj), vija ene Dr, oj-ene te vikaje Kru, vje ene ne bilje na svadba (Dokle, Rj), vija-sela Rad, ja sela du riklje Org, ja-tefina ne se nae i, vjake358 jabuke (Dokle, Rj); Na tija ifti konopci (Dokle, 46), tja denoj Bo, tja se muke rabote Za, za tja pare nof bi si kupif Ore, tja jagnca kupif Zl, tjaka slama, so tjake koni (Dokle, Rj); nija ljudi se nai Gl, n-ja ene se ot Borje Ore, n-ja sa oni Zl, n-ja-deca Kru. Zamjenice mukog roda jednine u viim selima imaju u N=OP oblike ovgua, tgua, ongua, dok u dativu imaju oblike ovmua, tmua, onmua: vogua ujek kraf vo bata naa Bo, ovgoa ne zbori naenski Cr, vrzite go tgua o dupnif zit, tgua o klanaf (Dokle, Prie), ne kupuj ot

357

U mnogim mjestima je od zamjenice tija nastala glagolska forma tija (se tijaje, se tijalje Napre penica sme tijalje Je) sa irokim poljem znaenja. Slian primjer je po tvren i u selu Grnare (Podgor). 358 Dokle u Rjeniku navodi primjere ovjako, ovjake, tajaka, tijako, tijake koje oznaavaju neto malo (ovo malo, to malo).

217

ongua Zl, Ovmua mu som ge daf knigete Bo, tmua mu som rekof Kru, majstoru on- mua Le. U dativu . r. jd. javljaju se oblici sa nastavcima -ojzi/ojdzi: Ovojz-nivi i trebe ubre Zl, vojdzi i som gi daf knigete Bo, tjzi ne kupif nito Re, tjdzi i som rekof i, onojz-eni Br, vojdzi, tjdzi Org Bo, nojdzi Bo, vojzi daj, tjzi, nojzi Ur Je Kru Zl Re Gl. Dativ mnoine gradi se dodavanjem -m na OP: vjam/vijam, tjam, n-jam/nijam. vijam ljiim Rap, vijam enam Le, vjam enem Kru, tjam enam Za, tjam decam Lju, tjam enem, n-jam ljuam Zl, nijam kon'am Ba. Zamjenice za kakvou Zamjenice za kakvou proiruju osnovu elementom -v-. U mukom rodu javlja se oblik sa -ov kao to je u oblinjim makedonskim govorima.359 Dativ mnoine enskog roda ima nastavke -zi/dzi. Dativ mnoine ovih zamjenica gradi se nastavkom -m koji se dodaje na OP. U mnoini je u upotrebi sinkretiki oblik na -e. Meutim, u Gl Ore i Bo u mukom rodu mnoine biljeeni su posebni oblici: vkvi, tkvi, nakvi, kkvi, nkakvi, svkakvi. a) Pokazne za kakvou: vkof, vkva, vkvo; vkve; tkof, tkva, tkvo; tkve; nakof, nakva, nakvo; nakve. b) Za pitanje: kkof, kkva, kkvo; kkve.360 c) Neodreena za kakvou: nkakof, nkakva, nkakvo; nkakve. d) Opta za kakvou: svkakof, svkakva, svkakvo; svkakve. e) Za negiranje: nkakof, nkakva, nkakvo; nkakve. Oblici zavisnih padea: OP jednine mukog roda: vkvogo, tkvogo, onkvogo; kkvogo; nekkvogo; svekkvogo; nikkvogo; Dativ jednine mukog i srednjeg roda: vkvomu, tkvomu, onkvomu; kkvomu; nekkvomu; svekkvomu; nikkvomu;

3, 163. Dokle u Rjeniku biljei oblike nemkakof, nemkakva, nemkakvo;nemkakve sa znaenjem ne znam kakav. I ovi oblici imaju OP i D (nemkakvogo, nemkakvomu, nemkakvojdzi, nemkakvem).
360

359

218

Dativ jednine enskog roda: vkvoj(d)zi, tkvoj(d)zi, onkvoj(d)zi; kkvoj(d)zi, nekkvoj(d)zi, svekkvoj(d)zi, nikkvoj(d)zi; Dativ mnoine: vkvem, tkvem, nakvem; kkvem; nkakvem; svkakvem; nkakvem. Zamjenice za koliinu Pokazna zamjenica za koliinu: vl'ikaf, vol'kava, vol'kavo; vol'kave; tl'ikaf, tol'kava, tol'kavo; tol'kave; onl'ikaf, onol'kava, onol'kavo; onol'kave. Upitna zamjenica za koliinu: kl'ikaf, kol'kava, kol'kavo; kol'kave. 361 (Jedino u restelikom tipu su potvreni debarski i poloki362 oblici kljkaf, kljkava, kljkavo; kljkave. I u ovom govornom tipu potvreni su i oblici kljikaf, koljkava...). Svi oblici pokaznih i upitnih zamjenica za koliinu imaju i oblike sa vl'ikaf, vol'kava, vol'kavo; vol'kave; tl'ikaf, tol'kava, tol'kavo; tol'kave; kl'ikaf, kol'kava, kol'kavo; kol'kave. Svi ovi oblici oznaavaju neto malo i najee se koriste za komparaciju: Ja go pantim Nazifa vljikaf, Ke panti ka si bila voljkava, Tljikaf nigde ne go zimaje, Kljikaf bif ka si se muila? (Dokle, Rj) U viim selima zabiljeeni su i oblici vljindraf voljndrava, voljndravo; voljndrave; klindraf, koljndrava, koljndravo; koljndrave sa znaenjem tako mali. Ove oblike biljei i Dokle u svom Rjeniku i oni su u odnosu na kontrolnu grupu izraajno markirani morfostilemi: Kljindraf bif ka si se muila, Ja go pantim Rasima vljindraf, Ka panti ka si bilo voljndravo toga. (Dokle, Rj). Pokazne i upitne zamjenice za koliinu imaju oblike za OP i D. Opta zamjenica za koliinu: sv, sv; sv, sv: Sv trojca me daruaa (Hasani, 146), sv tvuje drugari (Hasani, 23), sv drugaice mi se izmuile (Hasani, 26), sv-tri snahe Gl. U goranskom govoru nije poznat oblik sav koji je zamjenjen pridjevom cev (< cel). U enskom rodu zamjenicu u ovom znaenju potiskuje cla, ali su potvreni i primjeri sa sva: Sv-zima vrnaf snek Kru, sv-no ne prestanalo Zl, sv-ljeto Di.

361

Dokle biljei oblike nemkol'ikaf, nemkol'ikava, nemkol'ikavo; nemkol'ikave koji imaju oblike za OP i D. 362 3, .166.

219

Svno sme igralje, svveer ne dignaf glava ot jastek, svprolje (Dokle, Rj), Da li svno, ja mlanesto, si sedala (Dokle, 297). Oblici za dativ mnoine su svm i svm: svm braam, svm konjim Rap, svm dejkem, svm enem, svm selam Rad.
PRIDJEVI

Pridjevski vid Pridjevski vid je u goranskom govoru najveim dijelom neutralisan. U nominativu mukog roda dominiraju oblici neodreenog vida, dok su u zavisnim padeima oblici odreenog vida potisli forme neodreenog vida, pa je stvorena hibridna promjena. U enskom i srednjem rodu se ne razlikuju oblici odreenog i neo dreenog vida, poto je akcenat goranskog govora bez diferencijalne funkcije. Ni davalje bf ljep Bo, str ujek Zl, Mu moj dlg // mu moj kus (Dokle II, 15), ljep kolmboen Kru Bo, za ovja leten urevden (Dokle, 40), eli som golem fukara (Hasani, 167), ta mi duni silen veter (Hasani, 195), Mlad Esat bajrak preskoi (Hasani, 380), desen mu rukav vezala (Hasani, 360); U toponimima: Visk zavor Kru, Krf put Gl, Cn kamen, Crvn kamen, Gol'm izvor, Gol'm arga Re, Cvenj breg, Ladn kamenj i, Ravn kamen Vr, Gl'em laz Cr, Drvn raven Ba. Meutim, u narodnim pjesmama potvren je veliki broj pridjeva mukog roda jednine u odreenom vidu, tj. sa nastavkom -i. Ovakvi oblici javljaju se samo u atributivnoj slubi: Ugurula ti, more, mladi ehaja (Dokle II, 21), Neka ti je, mili babo, hairlija (Dokle, 287), Neka ti je, mladi junak, hairlija (Dokle, 289), e mi dojde od Beligrad (Hasani, 44), na pusti gurbet (Hasani, 56), Pred nas ima jeden esti orman (Hasani, 61), me ze stari amida (Hasani, 64), stara majka i stari babajko (Hasani, 127), e ti dojde divji oreu (Hasani, 403); U toponimima: Suh dof Bo Gl, Suj dof Ko, Mal Krstec Krs, Vel' kamen Kru, Star senik Or, Stri tor Pa, Crn vrh Bo, Crnj potok Cr, Cni vor, Dobri stdenec Zl. Kod toponima Stara studenec i Nov potoka Vr, dolo je do poremeaja u rodu. U prvom sluaju pridjev je u enskom a imenica u mukom rodu, dok se u drugom sluaju imenica potok (potoka) javlja u enskom rodu. I u toponimima Gornji mhalo i Dovnji mhalo u Cr imamo pore220

meaj u rodu pridjev je u mukom a imenica u srednjem rodu. I u Dr je potvrena slina pojava u toponimu Dovn'i mahalo. U Ur i Je susjedno albansko selo zovu Nov Selo. Pojava je zabiljeena u iteecu, kao i u Prizrenskom Podgoru, i moe biti podstaknuta daljinskom asimilacijom. U sintagmama Hbavi/bavi Sjbija i Hbavi/bavi Jden, pridjev se upotrebljava samo u odreenom vidu. Pridjev bavi ovdje ima znaenje Milstivi, Dbri, Jdini, dok je Sjbija ime Boga, Gospodara. Pridjev zli u imenu sela Zlipotok je najvjerovatnije novijeg postanka. U goranskom govoru ovaj pridjev ima oblike zlov(f), zlova, zlovo; zlove.363 Ovo potvruje i toponim Zlof potok Zl Vr. Starije osobe jo ponekad selo nazivaju Zlof Potok. U turskim dokumentima selo se oznaava i kao Hzli potok (< hzli, tur. 'brzi'). Pridjevi mjesnog i vremenskog znaenja se pod uticajem zapadnomakedonskih govora upotrebljavaju u formi neodreenog vida: Dneen, fraen, nknaen, ponknaen, lnien, polnien, zmoen, bgoen, vmoen, dmaen, tmoen, ltoen, sgaen vntreen, nadvreen Kru Bo Gl Zl Vr Br Ba Di, dnjeenj, vraenj, nknaenj, ponknaenj, lnienj, prelnienj, zmoenj, bgoenj, vmoenj, tmoenj, ltoenj Pa Za i Cr Krs Rap. I domane, majice mila, i nadvorene (Dokle, 407). U niim selima su zabiljeeni i primjeri odreenog vida: dnenji, ltonji, zmonji, vmonji, nadvrenji Rap Krs Rad Lju Ku. U Za je zabiljeen oblik planjski. U toponimiji su potvreni samo pridjevi mjesnog znaenja na -nji/ni: Gorn sokak Br, Gorn mos, Dovn mos Re, Dovnji rgolok, Gornji rgolok Le, Gorn' kaf Rad, Strenj kamen, Dovnj rit Cr, Strenj rit i. U toponimu Ljv-kamen Vr javlja se pridjev mjesnog znaenja neodreenog vida. Promjena pridjeva Osim nominativa u jednini pridjevi mukog roda razlikuju i OP i D: Belogo doka jahnata (Dokle II, 30), ivi ljui idet po mrtvogo (Dokle, 52), ima babeta loogo (Hasani, 82), napanaf ujeka prvogo Zl, so kojna kominogo Gl;

363

Oblik je poznat u galikom govoru. (Beli, Galiki dijalekat, 184.)

221

I hubavomu Kurtetu (Dokle, 363), postromu bratu sve ostajf Re, konu stromu ini hizmet Bo, bratu goljemtomu se rodilo vnue Kru. Pridjevi srednjeg roda pored N = OP razlikuju i D koji je jednak dativu jednine mukog roda: Ostro kmenje Je, kravjo srene, divj meso Gl, vrme mgljivo Ba, ikovo krito Kru, Mitrov selo Org, apev selo Bo; Rekla detetu malovatomu364 (Dokle, Prie), turi kuetu postromu Br. Oblik djo/dje je noviji, poto je autohton pridjev dteko. U goranskom govoru imenica dte preuzima i znaenje imenice djeak (Ima jeno dte i jeno dje ima djeaka i djevojicu). U Br su upotrebi i oblici dtie (jd.) i detika (mn.). Pridjevi enskog roda, pored N = OP, razlikuju i D: Star-majka Gora, slamka rnova Re Kru i, lna, prstala (lijepa) Gora, vvnena fanelja Zl Je, umn-ena Gora; Strojdzi eni Bo, strojzi sestri Kru Gl, ni mldojzi, ni strojzi Rad; Star-majki, postar-snahi, star-nani Gl, star-sevdi Zl, donesof bovn-materi, se pofaljila postar-jetrvi Bo, crn-ofci udri katranica Kru. U mnoini dominira -e forma. U nekim mjestima u mukom i srednjem rodu mnoine pored ove forme javljaju se i oblici na -i: Vsoke zvori, le snoi Re, bel'-oi, bel'-vei, dlg-ui Zl Kru, e ni dojdet nae mui (Hasani, 137), Izmela ravne dvoroi // ispekla vrue leboi (Hasani, 305); Toponimi: Dejkine kmene Kru, Bel'e kmeni Re, Visoke zvori Zl. Nejdi po loi-putoj, ravni-dvoroj, bel'i-oi, bel'i-vei, so gol'emi-ui Gl, berite se kiteni svatoi (Hasani, 395), Se sobrale sve mladi beari (Hasani, 165), drvari mladi beari (Hasani, 306), Metejei Aja ravni dvoroj (Dokle, 433); Toponimi: Bel bregoj Ml, Star lazi Vr, Stari ktari Bo. Komparacija pridjeva Komparacija pridjeva i kvalifikativnih priloga je analitika, pa se po semantici poreenja goranski govor ne razlikuje od susjednih govora. Komparativ se gradi po modelu po + pozitiv, a superlativ naj + pozitiv. U goranskom govoru, koji pripada balkanskom jezikom savezu, stepenuju se i imenice koje imaju znaenje svojstva. I po ovoj osobini govor Gore
364

Pridjev malov (mali) ima proirene oblike za sva tri roda u jednini malov, malova, malovo, kao i zajedniki oblik za sva tri roda u mnoini malove. U Gl Bo i Ore u mnoini oblik za muki i srednji rod je malovi, dok za enski rod malove.

222

se svrstava u grupu jezika u kojima je sintetiki oblik potpuno potisnut i zamijenjen analitikim. Komparativ (po+pozitv): Pgoljem junak ot nego nema Ore, brat pogol'moet idaf Cr, sirene ni je pslano Re, pmalof, pomlova, pomlovo; pomlove Kru, pomalka, pomalkava Br, pomlicav Zl, pomalndrav Gl; dur ti som vake pomlada, pomlada i popristala (Hasani, 296). sestra e najde, Jusuf, poarna, poarna, Jusuf, i poubava (Hasani, 115). Godine brgu e projdet Dojdi mi, dojdi pobrgu (Hasani, 296). Prano bilo pogoljemo Or, On je pjunak od mene, pogursuz go nema Zl, pmu ispana, Kru; s' pomalo, kurto, e pomineme, (Hasani, 37). deka je pokabadaija od mene, deka je poalamdija od mene, bre! (Hasani, 267). Superlativ (naj + pozitiv): On bif njjunak ot svi Bo, ispana njmu ot svi Re, mati e go oeni so naj ba dejka (Hasani, 349); Najstar som bear vo selo (Hasani, 60). Toko ja som jela najvisoka (Dokle, 49). Pa ka vide najludoto365 brate (Dokle). najgolem mutilok, o mi je najmilo (Hasani, 275).
365

Pridjev lud/a/o u govoru i poeziji Gore ima znaenje mlad/a/o. Oblik ludo ima i funkciju imenice dijete (Ima jeno ludo Ima jedno dijete; Ga turif so dve lude Ostavio je sa dvoje djece.).

223

najnapre lien kukurek (Hasani, 301). Altana pana naj ba bearu (Hasani, 181). emsija dejka najlina, // najlina i najubava. (Hasani, 380).
BROJEVI

Sistem brojeva goranskog govora ine: osnovni, redni, distributivni i multiplikativni. Funkciju zbirnih brojeva su preuzeli redni brojevi ili brojne imenice. U narodnoj poeziji Gore u upotrebi su mnogi stalni brojevi. Naroito se esto javljaju brojevi dva, tri, pet, es(t), devet, dvesta, trista, pesto(tin), esto(tin): Tri planine, tri ridoj, tri godine, tri meseci, tri dena, tri sestre, trojca braa, tri pendera, tri ovara, tri obana; pet lire, pet altana, pet godine, pet nedelje; devet godine, devet braa, devet odaje, devet predelje (stada), devet ovara, devet sarije (pasa), devet koni samarni, devet kotara, devet ljeta i dr. Osnovni brojevi Broj jen se rijetko javlja i u obliku jden. U enskom rodu je jna, u srednjem jno, a u mnoini je opta forma jne. Jn, pored znaenja brojnosti, upotrebljava se u znaenju neodreene zamjenice nkoj, zatim pridjeva sti: Bilje jn starec i jna starica. Imalje jno petlje i jna Maka, So noga jna na jnogo, jna na drgogo, Som imala jnogo brata, vo jden duan ke jnogo imanogo, jnujet ga imaf mlogo pristala, I rekof ejtan jnojdzi starki (Dokle, Prie); ne ni ostanaf ni jeden tuar seno Re, jden bee sam Vr, imaje jne godine Zl. Ja som sakala, o mila nan' mori, samo jenogo (Hasani, 279). Broj dv obiljeava koliinu pojmova mukog roda, a oblik dv enski i srednji rod. U upotrebi su i dvojinski oblici oba i obe, naroito u toponimima. Dv-sina imala Lju, Dv-kamna, Dv-buke (top.) Kru, Dv-breze i, Dv-krue Cr, Dva-stdenca, Dve-mia, Ob-dola, Re, Dv-kamn'a Le, Medu 'b dola Gl, Ob-reke Rad Vr Or; 224

Da otvori, ja mlanesto, obe porte (Dokle, 309). Dvm snoam Re, dvm mlnestem Ba, badvam mam Dr bedvem snhem, obdvem decam kupif izme Gl. Ostali brojevi prve desetice imaju ove oblike: tiri, pt, s, sdum /sdom, sum/som, dvet, dset. Devet godine bez rod som bila, Na desetata som g' objagnila (Dokle, 68). Broj jedinese(t) javlja se kao idinjese, jidinese, jdinajs, idinese(t). Brojevi okruglih desetica do st imaju oblike: dveset i dvese, treset i trese, etieset i etirese, peset i pese, eset i ese, sedmdeset /sedmdese i sedmdeset/sedmdese, osmdeset/osmdese i osmdeset/ osmdese, devdeset/devdese. Broj st ima samo ovaj oblik. Brojevi dvsto i trsto javljaju se i u oblicima dvste i trste, odnosno dvsta i trsta: Koj ke digne dveste i dva snopa, Koj ke digne trista i tri snopa (Dokle, 147). Komu dveste, na kadija, komu trista, A Nazifu, na kadija, pestotine (Dokle, 345). Obino je ljado, ali se javlja i kao ljadu. U brojevima veim od jdan javlja se kao ljade dve ljade, pet ljade, sto ljade. Redni brojevi Redni brojevi su trorodni u jednini. Redni brojevi su bez odreenog pridjevskog vida, te najee imaju oblike pf, drk. U albanskom dijelu Gore, u mjestima Za Pa Ko O Org i Cr zabiljeen je redni broj dv(i), dva, dvo; dve. Ovaj oblik je mogao nastati analogijom prema rednom broju tri/ tra/tro; tre naslanjanjem na stanje u albanskom jeziku. Ovakav oblik nije zabiljeen u susjednim govorima, a nije poznato da li je uopte poznat u slavenskim jezicima, to ga ini posebnim morfostilemom u odnosu na ostali dio Gore i na kontrolnu grupu u cjelini. 225

Pf ujek vo selo Re, ovja mi je pf-put Ore, kompir drk e sadime Gl, drk-put Krs; Vo itaf Kuks naa kola bila dva o je otvorena Za, na trka konj orgoki iljezof dvi, dvoet o bee Org, deteto mu bilo dvo Cr. U narodnim pjesmama javljaju se oblici sa -i u mukom rodu: prvi mi dade jabuko, drugi mi dade prstene, trei mi dade kitkie (Hasani, 146). U mnoini, kao i u drugim rijeima sa pridjevskom promjenom, dominira -e. Meutim, u Gl Bo i Ore u mukom rodu mnoine javljaju se oblici na -i: Pve kuia vo reka ge frljaje Re, drge mui se tija Rad, drug-ene Ku; Sme trnalje na prv-petlji, sme bilje drgi na ret Bo, pvi denoi mi bilo poteko Gl. Redni brojevi imaju pridjevsku promjenu. Pored OP razlikuju i D: Ne ostavaj rabota na drgogo, i on go praaf drugtogo Ore, kojna prvtogo sme go prodalje Gl; za Beljulja prvogo gledanika (Hasani, 171). Ka me ostaj, Ramizo, drugogo zasaka, (Hasani, 154). Rekof drugtomu, tromu zeu Rad, pvomu gljedaniku Ml. me natera, bear more, drugomu da idem. (Hasani, 210). U enskom rodu u dativu oblici se zavravaju na ojzi/ojdzi: pvojzi /pvojdzi, drgojzi/drgojdzi, ptojzi/ptojdzi.

226

LAN

Postojanje lana u postpoziciji je znaajna odlika goranskog govora. Koneski smatra da se lan razvio samo u jugoistonom dijelu Balkana pod uticajem rumunskog, albanskog i grkog jezika. U albanskom i rumunskom jeziku lan je postpozitivan kao i u makedonskom i bugarskom jeziku.366 Aromunski jezik, koji je snano uticao na stanje u goranskom govoru, odvaja se od drugih romanskih jezka po tome to se u njemu lan, umjesto ispred imenske rijei, dodaje kao jedan oblik sufiksa, na kraju imenske rijei, pa se kroz deklinacije mijenja zajedno sa takvom imenskom rijei. Slino stanje sreemo i u govoru Gore, u kojem dolazi do deklinacija lanovanih imenskih rijei, to je osobina gotovo nezabiljeena u okolnim slavenskim jezicima. Beli, u studiji o galikom dijalektu, kae da je ova postpozitivnost razvijena u vezi sa balkanskom postpozicijom.367 Meutim, neki autori smatraju da je lan praslavenska osobina koja je donijeta na Balkansko poluostrvo.368 Demonstrativnost se ogleda u oznaavanju razliitih prostornih relacija: -ov blizu govornog lica, -ot blizu sagovornika, -on udaljen od oba uesnika u komunikaciji, to u odnosu na kontrolnu grupu ima izrazitu morfostilistiku izraajnost. Goranski govor je prema broju jedinica sa lanskom postpozicijom podijeljen u dva dijela: a) via sela imaju trolani sistem (-ov, -ot, -on); b) nia sela imaju dvolani sistem (-ov,-ot). lanuju se imenske rijei: imenice (osim vlastitih) i pridjevske rijei (pridjevi, pridjevske zamjenice i redni brojevi). Osnovni broj jen, jena, jeno; jene se takoer lanuje (jnujet/jniot, jnata, jnoto, jnete). U Brodu se lanuju i drugi osnovni brojevi (dvta, dvte i sl.). Zabiljeeni su i rijetki primjeri lanovanja priloga (vtroto/treto, zatreto, mlgoto, loto, nagreto), kao i nekih brojnih imenica (dvjcata, objcata, trjcata i sl.). Rijetko i vie u deminutivnim oblicima vlastitih imenica zabiljeeno je lanovanje (Readijata ne pukna, Arifeto ne se trpi, Hasaneto mi se skai na glava, Avieto sosve se izhulavilo.).
366 367

Koneski, Istorija, 127. Beli, Galiki dijalekat, 223. 368 Ovakvo miljenje imaju S. Mladenov, A. Seliev, M. Pavlovi i neki drugi autori.

227

Deklinacija lanovanih rijei je jo jedna lingvistika i lingvostilistika crta goranskog govora. Oblici tipa petlavogo, petlatogo, petlanogo; petlavomu, petlatomu, petlanomu su veoma arhaini i poznati su u malom broju balkanskih slavenskih govora. Stanje slino goranskom Koneski biljei u govoru Bobotice kod Kore. Slinu pojavu poznaju i neki govori Pomaka na Rodopima. lanovanje imenica Postpozitivni lan imenica u jednini razlikuje rod: Muki rod -ov -ot (-on) enski rod i m. rod na -a -ova -ota (-ona) Srednji rod -ovo -oto (-ono)

lanovane imenice razlikuju rod u mnoini: Muki rod -vi -ti (-ni) enski rod i m. rod na -a -ve -te (-ne) Srednji rod -ve -ta (-na)

Muki rod jednine: Ljbof je vru, drgarof oof vo selo Bo, jekon neo zabrajf Re. dadi gi go Jani amanetov (Hasani, 163) do tuje, Sebuane, na umot da bide369 (Hasani, 28) staj go lebot na kamenot (Hasani, 137) enski rod jednine: Mjkata nemala nikogo Org, Djkata ga ostajlje Ore, I ona nata go ispekla ljep Bo, kana je naa Kru, krana uzdrela i. postiljaj ga, libe, postljata (Hasani, 54).
369

Na umot da bide da bude u nadi

228

da ti ga viim lkata (Hasani, 130) kosmava mi obelela (Hasani, 42) - o se beli, nane, vo gorana vo gorana e ema studena, (Hasani, 365). Srednji rod jednine: Ofrevo je ot Restelica i, msovo se isuilo Zl, dteno je ot Borje Ore, snono ognilo Re. someli mi go tovo (Hasani, 125) Pana m'gla, majice, vo pleto alj mi pana, majice, na sceto (Hasani, 221) Zaginala Fata erdneto (Hasani,87). Muki rod mnoine: Knjivi se nae i, ljiti ne ga vret rabota Gl, vrati ge knini Re, zagrini zaprelje Kru. otvorite duniti (Hasani, 137). enski rod mnoine: Zatvori ge fceve Re, preve ne sa muje Zl, nete se ot Orgosta Vr, vbete presei ge Ore, krvene paset ceu den Br, djkene se dadene Kru, fcene vrati ge i; to je ovja, Ibo, vo nvivi? (Hasani, 222). Srednji rod mnoine: Dcava e elaje Za, slata beha puste Gl, tefnjata zatvori ge i, dcana da ne zaginet Re, teljnana se Zlipojake Kru. dcava da ge porastem (Hasani, 42). a) Promjena lanovanih imenica Deklinacija lanovanih rijei sauvana je u malom broju balkanskih slavenskih govora. Stanje slino goranskom Koneski biljei u govoru Bobotice kod Kore u Albaniji370 Slinu pojavu imaju i neki govori Poma370

Koneski, Istorija, 129.

229

ka na Rodopima. Po ovoj osobini govor Gore se razlikuje od svih susjednih govora i na jednoj i na drugoj strani ar-planine. lanovane imenice u goranskom govoru imaju sljedee oblike: Muki rod enski rod OP jd. muvogo mutogo (munogo) nava nata (nana) dtevo dteto (dteno) Dativ jd. muvomu mutomu (munomu) nivi niti (nini) detvomu dettomu (detnomu) Dativ mn. mavam371 matam (manam) nevem netem (nenem) dcavam dcatam (dcanam)

Srednji rod

lanovanje pridjevskih rijei lanska forma pridjevskih rijei je znaajna dijalekatska crta govora i narodne poezije Gore. I po ovoj osobini goranski govor se bitno razlikuje od jezika kontrolne grupe. Prema nastavcima u mukom rodu jednine goranski govor se dijeli u tri grupe: 1. -ujev, -ujet, -ujen poznaje najvei dio Gore; 2. -o(j)ev, -o(j)et poznaju naselja Rap Krs Za Pa Ko O Org i Cr; 3. -ov, -ot, -on poznaje Br i veoma rijetko Re Kru. U enskom rodu nastavci su: -va, -ta, (-na). U srednjem rodu nastavci su: -vo (-ujevo), -to (-ujeto), -no (-ujeno) U mnoini su uopteni nastavci za sva tri roda: -ve, -te, (-ne). Muki rod jednine: Pvujef, zelnujef, strujef, nujet, strujet Gl Bo Vr Kru, nvujen, malvujen, strujen, i Zl, dvoef, mldoef, nvoef, dvoet, stroet, mldoet, pvoet Org Za Ko Cr, stroef, drgoet, nvoet, nvoen Ur Je, pviof, niof, striot, pviot, driot Br. vo pvujet ador Hasan novoena vo drgujet ador mlanesta njegova (Hasani, 215).

371

U nekim selima u Doloti potvreni su oblici sa i muivim i muinim.

230

do viskujet urulec (Hasani, 133). enski rod jednine: Nvava kua, posle i drgava dola Re, drgata ena mu bila pomlada Bo, trana je ot iteec Ore; na destata e dojdem (Hasani, 22). do viskata urojca (Hasani, 25). Ka ti ga vikaje, Amido, drgana planina? (Hasani, 295). Srednji rod jednine: Nvovo setre je bratovo Zl, Idet ke kolo ftvoto Za, vo selo strono nikoj ne ivi Zl, veno seno se isuilo Re, malvono dete je ot Borje Gl; do alsnoto zavore (Hasani, 133). pvoto pendere drvari ke idet (Hasani, 236). Mnoina: Starev-ene Lju, odvoj ge malveve jag'nca Re, kue strene e panet Br, ofce bljene se nae, ke Goljmete kamene i; so germnskete, mamo, iljai (Hasani, 45). sve dejke najubvete (Hasani,252). Neka mi ga noset mujete drugari, (Hasani, 267). Zabiljeeni su rijeki i zanimljivi primjri lanovanja priloga: Nagreto bee teko za oden'e Kru, treto olje, ka se razbudif treto, zatreto go zaklaf (Dokle, Prie), Vtroto jadenina jope e ge zagrije (Redeplari, ekmede), loto se razboljef, mlgoto ne trai ot nego Bo. Svi primjeri lanovanih imenskih rijei u govoru Gore i u narodnoj poeziji Gore funkcioniraju kao morfostilemi sa bogatim i raznovrsnim mogunostima izraajnosti.

231

GLAGOLI

U goranskom govoru u upotrebi su sljedei glagolski oblici: a) Prosti: prezent, aorist, imperfekat, imperativ, radni i trpni glagolski pridjev, glagolski prilog sadanji; b) Sloeni: perfekat, pluskvamperfekat, futur, potencijal (nain). Nisu potvreni oblici infinitiva, glagolskog priloga prolog i futura II, dok se futur (futur I) gradi pomou partikule ke/e i prezenta, to je takoer izraajno indikativno. Gubitak infinitiva i njegova zamjena opisnom konjuktivnom konstrukcijom da + prezent ili prezentom, likvidacija slavenskog futura kao i prisustvo analitikog perfekta su najznaajnije odlike u konjugaciji govora Gore po kojima se on svrstava u govore koje je zahvatio jak proces analitizma, odnosno ulazi u kategoriju jezika sa najveim ukupnim rezultatom balkanizacije. Prezent U prvom lice jednine prezenta uopten je nastavak -m, koji se dodaje prezentskoj osnovi: nsi-m, grbe-m, mem, rbota-m, kujem (kuw am): ilim tkajem, kola da mu izgreim (Hasani, 219) . Ke ti pratim jena arka kniga (Dokle, 454). Kuwam, puwam, mlogu ubavo pomnuwam Org Cr Za, kpem Kru Gl, kpam Zl. U drugom licu jednine nastavak je -: da ga i i da la (Dokle, 454), ka pomnuwa, puwa Za, pruje za bavajka Re, bre, nsi, kpa, svri Zl. U treem licu jednine nema tragova starog nastavka -:372 Da letuje, majice, pare da aruje (Hasani, 9). On ne vka na svabda Re, nje ni da uje Zl, ne bduje take Bo, ne boa vake Rap, svri na upeljka i na kaval Re, mestoto tne Kru, stnuje docna Ba.
372

Koneski, Istorija, 161.

232

U prvom lice mnoine je istonojunoslovenski nastavak -me: Po stram e pneme, erko, kave ne mame (Dokle, 174). Sluaj, ja mlanesto, o vlime (Dokle, 291). Rabtame so stra vo srce Rad, sdime du povno, trime kojni Gl. Drugo lice mnoine ima nastavak -te: Vije pjete pesne stare Re, ni kajete ka bilo Lju, vije piwate drukurnek Za, da se vrtite vo petok Bo, kawate stare iaina Org. U treem licu mnoine u najveem dijelu Gore javljaju se nastavci -et i -t. U nekim mjestima -t ispada u oblicima glagola prezentske -a osnove. Ova pojava je inovacija, jer su pojedini oblici biljeeni i sa nastavkom -t koji je nestabilan: docna legnajet ... ovce kaje. (Hasani, 280). toga dejke, deli Amzo, se dvaet (Hasani, 33). ke o povaet dejia, koga se vraet od drva (Hasani, 308). tue umoi, kurto, kua traje, posle ti seir, kurto, gldaje (Hasani, 38). Ltaje, bgaje, se sprmaje, tpaje, grajet, tajet Gl, vkajet, fljet, da te zmet Ore, za urenj dejke iljzaje nagore ke Nijaa. Tpaje, graje Cr, vkaje, me kraje, pcaje Re. U Za Krs Rap Pa Ko zabiljeeni su i oblici tipa: zdat, grat, dsaat, lat, dvat. Vo Orgosta mat damija, Oni sktat Za, ptat ofce vo njive nae, stvat asvalt, tpat deca, tpat na svadba Krs. Nastavak -et uopten je u svim mjestima od glagola sa osnovom na -e: Kujet, pomnujet Ore, ljep da se njadet Bo, det bret granke, rdet erdani Kru, kuwat stare, puwat Za, pomnuwat, kpuwat smrekunke vo polje Org; Da jet dejke dadene i vogodine mlaneste (Dokle II, 34). rano stnujet, oh mila nan' mori, 233

leboj da zmeset, na etva dujet (Hasani, 280). U nekim mjestima (Krs Rap Za Pa Org Or Ko) u treem licu jednine uoptava se osnovinski nastavak -i, tako da se javljaju oblici: Orgotani so zbrit, nsit, vljit, Orikljani zbrit pujii albanski Za, Stare zbrit naenski O, ne sega nsit star hal'ita Org, tit, sdit, nsit, se njit, mmit, vrit, se dit, ljpit, prit Rap Krs. a) Pomoni glagol som/sum Pomoni glagol sum/som (jesam) u goranskom govoru ima samo enklitike oblike u prezentu:373 Jednina 1. som/sum 2. si 3. je/jese Mnoina 1. sme 2. ste/sve 3. se/sa

U Rap Krs Za Pa Ko O i Org u prvom licu jednine javlja se oblik sum. U Rap Krs Za O Pa i Ko u 3. licu jednine javlja se oblik jese.374 Pored oblika ste u drugom licu mnoine sporadino se javlja i oblik sve u Rap Kr Pa Za Ko Cr. Osim oblika se u 3. licu mnoine u nekim mjestima, prije svega u Zlipotoku i Brodu, javlja se oblik sa:375 Sum bf trzija Org, Vo drvsko som rabotaf Ore, knjof jese na, Utelj nam ni jese Trzan ot Zpod Za, on jese brt moj Rap, tija jese tutnkese babtovo (Dokle, Prie), Sme tnalje mka Org, So mina sve ga zmalje, sve zprelje Cr, oni sa vrtene od grnica, dca mgi sa gljeme, vja fce ne sa nae Zl, vja sa Blgari, fce sa plnina dane Br. Imperfekat Imperfekat se gradi od glagola nesvrenog vida i kazuje nesvrene radnje u prolosti. Imperfekat u goranskom govoru ima sljedee nastavke:
373 374

Po ovoj osobini goranski govor se naslanja na makedonske govore. Zbog ovog oblika stanovnike ovih sela nazivaju jesevci. 375 Forma sa je prisutna u mnogim makedonskim govorima, a ovdje je mogla doi preko tetovskog govora (Vidoeski III, str. 199).

234

Jednina 1. -h/, -oh/o, -oh, -e 2. -e 3. -e

Mnoina 1. -(h)me 2. -(h)te 3. -(h)a

Nastavak -h u prvom licu jednine potvren je u Br Ur Je i rijetko izvan ovih mjesta: Nseh drva na ramo, sdeh so tebe Je, so ofce rbotah, bh doma toga, breh drva ot bakosko, nseh stare aljita Br. U ostalim naseljima u prvo lice jednine je iz drugog i treeg lica jednine prodro nastavak -e: Ja mae jeno kuence Re, ja toga rabtae vo Solun Kru, ja trae voda vo cvee ka stigna ti Ml, ja pee maznik vo dvor ti ka vljeze i. U drugom i treem licu jednine u svim mjestima je nastavak -e. Vo nae selo ema arena, tee, danam, jee (Hasani, 216). Dur ni be na ovar neenet, ne psee gore vo planina, (Hasani, 190). U prvom licu mnoine nastavak je -(h)me. Ovaj nastavak goranski govor razvio zajedno sa polokim govorima.376 ti psehme trava detelina, ti pehme voda po izvori, (Hasani, 190). U treem licu mnoine nastavak je -(h)a, ali je h u nekim mjestima veoma nestabilno. U mnogim glagolima ispada: Se dmaha ke da ga davaje (Dokle, 51). ane, ane divojke, Vo kleoi sdeha // Svilen gajtan prdeha, (Dokle, 118). Ljuta rakija pjeha, hubave pesne pjeha (Dokle II, 34). Nsea drva ot Viljan Ku, mslea e bide vreme ubavo Zl, ba izmrznalje vo snek Re.
376

3, . 213.

235

Aorist Aorist se gradi od glagola perfektivnog vida. U goranskom govoru dolazi do mijeanja aorista i imperfekta u osnovama i nastavcima. Ovu pojavu poznaju mnogi oblinji govori. U prvom licu jednine u Br odrao se nastavak -(o/e)h: mreh, tidoh, majice mila, mlada i zelena, (Hasani, 240). Temnina bee ne vdeh. (Hasani, 126). Vidoh zmija nad voda, (Hasani, 339). Ne psluah babajka, psedah na arija, e spratih du Kaculjica, sbrah pare za svadba, gotvih ruek majstoram, rano se enih Br. I Dokle u Priama sporadino upotrebljava h u prvom licu jednine (ja ga zeh mlanesta). Inae, u Bo gdje se h dobro uva u mnoini aorista, u prvom licu jednine dosljedno ispada. U drugim mjestima u prvom licu jednine prodire oblik drugog i treeg lica jednine to je korelativno sa sinkretizmom oblika u jednini imperfekta. Kod glagola aoristne osnove na suglasnik naporedni su nastavci na -o i -e, a vie je potvrda sa nastavkom -o. lezo da se raetam (Dokle, 243). Se377 ja se eni vo pusta planina (Dokle, 73). mre i tide, majice mila mua, mlada i zelena. (Hasani, 236). i prva maana ti njde (Hasani, 20). Djdo, ljezo, dneso, rko, speko, ddo, njdo Gora osim Br. tide, njde, djde, dnese, prdade, spee, ddade Gora osim Br. U drugom i treem licu jednine glagoli s konsonantskom osnovom imaju nastavak -e, glagoli s osnovom na vokal -: On nio ne dnese Re, ti istura sve Gl; pa mi vlze vo Muleve bostani (Hasani, 138);
377

Se (jer) je vezik preuzet iz albanskog jezika i u upotrebi je samo u albanskom dijelu Gore. U upi se koristi u obliku ze.

236

on ostana da letuje Od more duna vetere, lele (Hasani, 147). Hubavo leto zamina (Dokle, 151). U prvom i drugom licu mnoine h u nastavku je neto stabilnije, dok je u treem licu mnoine u Br Re Kru potpuno ispalo iz nastavka: Vi go zehme, ja praanci ba trndafilj (Dokle, 339). o mi ga dadohte Ajkuna divojka (Dokle, 53). Se narediha kosai, Sprotiva ga poturiha (Dokle II, 34). Na pladno mu izvadiha, (Dokle, 59). etvari te uha // Srpoj poturiha (Dokle, 230). Vrtihme, pozbrihme, verahte, tnahte Br, djdohme Krs, slzohme Za, oblkohte, vkna hte, proddohme, spihme Gl; Iljzome nadvor, vkname Dr, Zadaa Br, donsoa, ddoa Ba, vdoa, sbraa, pknaa, ukrdoa Re, obl'koa, proddoa Ba; Otidoa vo polje bonjako, pa najdoa tri ora dejia, zastanaa konji vo sred oro, pa im vleze junak vo sred dejke (Hasani, 165). Omija, naturija, vrtija, otvrija, zatvrija Rad Br Kru Re Rap Dr Krs Ur Je i. Spaija go zatvorija (Hasani, 363). Imperativ U goranskom govoru imperativ ima oblike samo za drugo lice jednine i mnoine. Oblici za tree lice jednine i prvo i tree lice mnoine zamijenjeni su opisnim konstrukcijama. Imperativ se gradi od glagola oba vida nastavcima: -, -j, -i. Radi, rabotaj, ne sedi (Hasani, 38). 237

Mila mati, ne me gajljuj mati mori, mi se raduj (Hasani, 47). Zemi me, mor beare, glavo palava (Dokle, 261). Sluaj, prijateli, o velime (Dokle, 293). Nkiti, se, nari se, prmeni se, pkni, dnesi, pmoi, ri, si, pi, kaj, vaj, laj, traj, prj Gora, vruwaj, pruwaj, zamnuwaj, kuwaj Org Za Pa. U drugom licu mnoine uopten je nastavak -te: Igrajte, dejke, tupajte (Dokle, 228). Ispeite, itijani more, vrui leboj (Dokle, 150). Otvrite, zatvrite, nsite, skrte, kajte, kujte, vrujte Gora. U goranskom govoru je veoma esta upotreba imperativa umjesto aorista, imperfekta i perfekta. Pojava je naroito prisutna u narodnom stvaralatvu i ima funkciju stilske markiranosti i doprinosi ekspresivnosti izraza: Mati rei: 'Vo prve komije' Braa rei: 'Dalek na daleko' (Dokle, 51). Pilje mu dadi ovaru mlanesta i mu zemi upeljka. Ovar idi so mlanesta doma...Koljko ti ini, mu rei delikanljija, i mu dadi koljko sakaf...I ka ga zemi, ona kri, turaj, ne sluaj, svaki den. (Dokle, Prie). Glagolski prilog sadanji Glagolski prilog sadanji potvren je samo od glagola imperfektivnog vida. U najveem dijelu goranskog govora ovaj oblik ima nastavak -ei uz sve glagolske osnove. U pojedinim rijeima fakultativno se javlja hijatsko j/j. U Rap Krs Za Pa O Ko kod nekih glagola -a grupe nastavak je -i: Smijei, sipei Rad, odei, ekei Rap, begei, pujei Le, trei, seei Ku, gl'edjei, terjei Ba, odjei, odei Vr; elajei, more Asan, s'vze turajei (Hasani, 5). 238

dreei kara Fatma teko ralo (Hasani, 31). bear da ostanem, Ramizo, tebe ekajei (Hasani, 154). Stavajei vei, e istera oi (Dokle, Prie). Doof bgai Za, tpai, se uspal'e kai babeta Krs. Ostataka glagolskog priloga sadanjeg ima u nekim prilozima: Zasjeki (< za saj: stvarno, odista), Kru, grehmeki (<grehum nehotice, ne hotei) Zl, grmeki Org, nki pije voda, sedi pnik Bo, skrimeki Kru, bl'zum, bgum, pl'ekum Za, Lekom, polekom nevesto, da ne ti se skret kolai (Dokle, Rj). Interesantan je oblik bol(j)ei sa znaenjem dao Bog, kamo sree. Oblikom se iskazuje elja ili nada da e radnja biti ostvarena. Ovaj oblik postao od grke rijei (spolajti) sa znaenjem za mnogo godina, koji je u goranskom govoru dobio znaenje daj Boe, blagodarei Bogu: Boljei da ne se vrat. Boljei da dojde utre. (Dokle, Rjenik); Boljei ruka da ti povene Re, Boljei da staneme zdravo i ivo Bo. Radni glagolski pridjev Gradi se od aoristne osnove nastavcima za oblik: m. r. . r. s. r. Jednina -v(f)/ -la -lo Mnoina -l'e -l'e -l'e U jednini mukog roda u Br je nastavak - (< l), dok je u drugim mjestima v/f (< l): Starec zef petlje, starica zela maka. On putif noga, fatif koren (Dokle, Prie); Senaf Murselj vo gumena, Staif noga preko noga (Dokle, 195). Asan-aga eni ne i kaau, ti ostanau Asan-aga pri oblaga (Hasani, 369). aruau, Stojan pealiu pa trnau doma da ide (Hasani, 13). 239

Dijalekatska crta govora Gore je upotreba oblika srednjega roda umjesto oblika za muki i enski rod u direktnom obraanju, posebno izraena u narodnom stvaralatvu: Sve to si jalo i pilo, bre deje, tebe se nosilo (Dokle, 161). Ta to si se, ja Ibrahim, zasililo?! (Dokle, 312). Ni si kua, zgovornike,378 zalielo, (Dokle, 288). U mnoini glagolski pridjev radni ima rodovski sinkretizovanu formu -le. Ovu osobinu goranski govor je razvio iz oblinjih makedonskih govora.379 Bi ti dole tebe tvuje braa (Dokle, 50). Igrale babe na meseina (Dokle, 408). to sme krivo, prijateljko, uinile (Dokle, 300). Trpni glagolski pridjev Trpni glagolski pridjev u goranskom govoru se gradi od prijelaznih glagola oba vida. Potvreni su nastavci -(e)n i -(e)t. Najznaajnija odlika ovog participa u goranskom govoru je to se gradi ne samo od prijelaznih i povratnih glagola nego i od neprijelaznih glagola (mren, pnat, dan, zspan, djden, njaden, vlzen, jhnat). Ova osobina je nastala pod uticajem neslavenskih jezika, prije svega aromunskog.380 Novena go nlje ndaven, nvean so dva, Cr staren gi nprajf nih cr i crica, Ako si njet, jahnat na konja so sedlo, Ona ftena tsno i uplena, prpuknat ot ovja, Si ften, Sljim, Tja o dga rka na ca, je zajmen, Je nah da se stne sfra n na jadena (Dokle, Prie); Beljki porano nekoj je djden Za, Veljet da se djdene ot Borje Ur, A si stnat?, Ne sum jote dan, Jote ne sme ljgnate Org, Som njaden,

378 379

Zgovornik provodadija (ugovornik) Koneski, Istorija, 155. 380 Isto, 170.

240

Ne sme dane jo, Vljzen je vo blnica Kru, Som zgoren Je, Som mren glden, Hjduci n-bilje zastnate Ore; Svi beari, majice, neeneti, Dokle, 437)-Zaekajte, svatoj', poekajte, ete ne je nusa ugotvena, kor alita ne sa obleene, belo lice ne je naareno, altan elo ne je vrbosano, gajtan vei ne sa atmojsane, svetna sitarka ne i je stajena! (Hasani, 398). Futur Futur u goranskom govoru se gradi pomou partikule e/ke i prezenta glagola. Koneski smatra da je partikula ostatak treeg lica jednine prezenta pomonog glagola hteti od koga se ranije gradio futur u sastavu infinitiva.381 Partikula ke upotrebljava se u i Za Pa Ko i O, dok je u drugim mjestima u upotrebi e. U Br se upotrebljava veoma meko koje je slino makedonskom . Umekano se koristi od starijih osoba u gotovo svim mjestima izvan restelikog tipa. Ka e nsipe dv-nedelje, mlnesta e de vo rda. Cr, e te zapovdaje Ore, Ja e vljzem vo gin Bo, On jpe e de. Ka e djde, e ga njde omzena. (Dokle, Prie); Ja ne alim, majko, na gurbet o ' idem (Hasani, 11). e te zemem, evo da te zela. (Dokle, 242) e ga puje, more Asan, i e ela (Hasani, 5). e zimate Ajkuna divojka (Dokle, 78). Ke mi poklnite sega, ke dim po koze O, A ke zbri so deca, Ke ge docni, k' det na kolo, Ke ni bde ka ke vas, Koga ke dete za vo P-

381

Koneski, Istorija, 171.

241

kia? Za, Ke ke ide? Ke te kam gore, Ja i ti ke se trame, koj ke prano stneme i. Zanimljiva je konstrukcija e/e + da koja se u goranskom govoru koristi za iskazivanje budue radnje za prolost. Slinu konstrukciju poznaje bugarski jezik i neki crnogorski govori.382 Ova konstrukcija je nastala pod uticajem neslavenskih balkanskih jezika nakon gubitka infinitiva. U govoru Gore je dobila funkciju priloga umalo, zamalo. Po znaenju je skoro jednaka sa albanskom formom desh, to je aorist glagola dua u prilokoj funkciji. Prema abeju ovaj prilog je nastao elizijom izraza pak (u) desh q i moe se rei da je balkanizam.383 e da mi istera oi, e da pukna da ne mu kaahme o zborime, e da mrdna ot um ka razbra za dete, e da otide finare (Dokle, Rj), e da pana da iskrim glava, e da djde so mene, e da me tepa Kru, e da stgname na vreme, ama on ne zdra Zl. Slina prethodnoj, u govoru Gore je prisutna i konstrukcija e + ke /ki sa znaenjem kamo sree da sam to i uradio, da bjee (e ke som bif ke vas, e ke som pif kave Kru). Govor Gore poznaje i konstrukcije tipa nema + da + prezent i ima + da + prezent: mam da zmam jo pare, Nmam da vrtim dug Zl, ka nema da zpuste Re, ne sum uif i nema da ploim ispit Rap; Ja tebe imam da zemem. Dokle, 183). imam neto tebe da ti reem, (Hasani, 79) Perfekat Najvanija promjena u ovom obliku u govoru Gore i narodnoj poeziji Gore je gubljenje pomonog glagola u 3. licu jednine i mnoine. Na taj nain sam participski oblik iskazuje perfekt. Ova osobina je karakteristina za makedonski jezik.384 U ostalim licima perfekat se gradi po modelu pomoni glagol sum/som + radni glagolski pridjev. U konstrukciji pomoni glagol + trpni glagolski pridjev pomoni glagol se javlja u svim licima. U prvom modelu prezentska enklitika pomonog glagola uvijek je na prvom mjestu.
382 383

Isto, 173. Eqerem, abej, Studime etimologjike n fush t shqipes III, Tiran, 1987, str. 174. 384 Koneski, Istorija, 168.

242

Vo dravsko som rbotaf Ore, sum bf trzija, sum rbotaf etirjese gdine njder Org, toga sme jlje urda Ore, mije ne sme dvalje svuje, nit' sme zmalje njihno Je, a sve zprelje, a sve dlje, so maina sme ga zmalje Cr; Som videla, Ali-ago, dva loi sonoi (Hasani, 28). Sait oou, Imere be brate, na crna nizama (Hasani, 29). Ke si tkala, naa dejko, ke si plela (Dokle, 304). Sme ekale, mili babo, so godine (Dokle, 287). Vidoeski385 i Mladenovi386 istiu da je konstrukcija imam/nemam + trpni glagolski pridjev bez mnogo potvrda u goranskom govoru. Meutim, na terenu ima puno potvrda da je ova konstrukcija, kao i konstrukcija sum/som+ trpni glagolski pridjev prisutna u govoru Gore u znatnoj mjeri: Nmame zbreno za tija i, mam rabtano vo Kosovo Ore, nmam dano ke vas Cr, mam jeno, ama ne som ba siguren Re, nmam vljzeno vo toja duan Kru, nmam vdeno takvo auto Zl, ma zmeno pare na zajam Gl; Ja som djden prf Je, Bljki prano nekoj je djden Za, se djdene ot Gora Ur, svi sa djdene na vrme, svi mgi sa mrene Zl, sme ftene na mmene, zmen je so zor Kru, fce sa plnina dane Br; Mui gim se, kukajice, na gurbet idane (Hasani, 51). Pluskvamperfekat Pluskvamperfekat se gradi od pomonog glagola biti u imperfektu i glagolskog pridjeva. U prvo lice jednine prodro je oblik za 2. i 3. lice jednine pomonog glagola bee, osim u Br gdje je zabiljeen oblik beh. Dokle u Rjeniku, takoer, navodi oblik beh za prvo lice (Ka beh tamo, som gi poznaf). Oblici za mnoinu su be(h)me, be(h)te, be(h)a. Ja beh pso ofce toga, beh do ot gurbet Br, ja bee zspala ka vljezof on Kru, ja bee se vrtila ot niva Zl;

385 386

3, 315. ( / ) Mladenovi, 434.

243

Ti bee zspala na ramo Vr, bee dla so matere Zl, bee vljgof vo bor Rad; o bee blago zaspala (Hasani, 147). U prvom i drugom licu mnoine javljaju se oblici: Behme lje vo Kuks, vije behte dlje, a mije ljep ne sme imalje Bo, vije behte prspalje ka sme dolje ot nadvor Ku. U treem licu mnoine pomoni glagol se javlja u dva oblika: be(h)a i bee: Svi beha tilje na svdba Ore, bea stnalje rano Re, beha gral'e Gl; Bee ge ftilje aramije Re, bee vljzlje vo selo vuci Kru, bee stnal'e rano i. Oblik pluskvamperfekta tipa bee dole biljei se u ZPM govorima.387 U goranskom govoru ima vie potvrda pluskvamperfekta pasiva: Granica bila zatvrena, vo pesto metara sme bilje potrane, pijun bif zduen za tebe Bo, Bila mena vo ukinci, brat bif brgo enet, on bif skrijen vo 'r (Dokle, Prie), Jo n-bee djden (Redeplari, ekmede); vo srede bee vzeno (Hasani, 282). Kapa mu bee rdena (Hasani, 73). take mi, majko, bilo pano (Hasani, 283). Ka ni bee, Ramizo, na pender zboreno, (Hasani, 154) Potencijal Potencijal se u goranskom govoru gradi na dva naina: bi + radni glagolski pridjev i bi + perfekat. Enklitika bi uoptena je u svim licima oba broja. Ne bi ni dof, tuko drugo go mami Bo, Da bi n-doof, drkurnek bi bla rbota (Dokle, Rj), ja bi dof, ama ne som imaf vreme Re; Da imam matere, mori mome mlada, ustrojnik bi dola, bi te izvadila; Da imam babeta, mori mome mlada, mito bi mi platif;
387

Koneski, Istorija, 169.

244

Da imam sestrica, mori mome mlada, bi te poljivala, gostiljka bi mi ola (Hasani, 230). atme vei bi udrilo // ar-postelja bi poslalo (Hasani, 158). Ka bi mi si srelo, bear, o bi mi uinilo? (Hasani, 104). Bi ti dole tebe tvuje braa (Dokle, 50). Konstrukcija bi + perfekat: Za nego bi som dla sve Kru, bi mi ste kalje Zl, bi ste rklje bavajku Re, Bi ti sme dlje, bi som msljif ot sinojka, bi mi ste kalje na vreme (Dokle, Prie); bi som lice, ore ludo mlado, belo lice naarilo (Hasani, 158). bi som dala najgolem mutilok (Hasani, 277).

NEPROMJENLJIVE RIJEI
PRILOZI

U goranskom govoru javljaju se prilozi razliitog porijekla: prijedloko-padeni, sintagmatski, prilozi nastali dodavanjem partikule na zamjeniki korijen, prilozi-pozajmice. Po znaenju javljaju se prilozi: za mjesto, za vrijeme, za nain, za koliinu, za uzrok. a) Prilozi za mjesto Tmo/tmoka/tmokac/tamkazi, dma, blzu, dljeko, skrja, ndolu /ndulu, dlu, vmo, nvamo, sprti/sprti/sprti, kri(ja), tode/todo/ todum, dvade/odvade, dlboko, jn (< turc. yanli krivo), njan, jnporoz, ndvor, dnadvor, ntra, dntra, nza, dnaza, za, dza, tje/tjeka/tjekac/tjekazi, 388 kde/de/ke/e, svkede vde/vdeka/vdekac/ovdkazi, zdola, zgora.
388

Oblike tujekac, ovdekac, ondekac poznaje galiki govor (Beli, 182).

245

vdeka bduje sve Ur, vdekac se samo ot viti dyt389 Za, Vije tmokac kako? Cr, tamkazi, ovdkazi Vr Ml; Utre e idem mlogu daleko (Hasani, 10). brgo se naza vratilo (Hasani, 22). tuje blizu vo komije (Hasani, 73). Voda nadolu // Alba nagore (Dokle, 14). Ne letaj gore visoko // ke pane dolu dl'boko (Dokle, 32). b) Prilozi za vrijeme Dna/dnja, noa (Dna spje, na rbota), dneska, neska, zmoska, prol'oska, l'toska, jesnoska, snojka, fra/vra, kposl'e, dposl'e, dcna, tre/jtre/vtre, zutre, nkna/njknja, pnekna, lni, plani, bedi (< turc. nikad), dmno, koggoder, nkoga/nkat, akmesti, tkra (< turc. tekrar ponovno), sga, vzden, svno, svzima, svleto, svjesen, svprol'e. Jeno sabaale srce me zaboli (Hasani, 11), gledaj me, gledaj jote deneska (Hasani, 49), da te gledam, libe, jo noeska // utre e idem, libe, nadaleko (Hasani, 54), ti da stane, bre mlada mlajnesto, vutroj rano (Hasani, 56), Sinojka sme se karale, dado, naveer, po veera (Hasani, 286), Sega je vakat najubav (Hasani, 304). c) Prilozi za nain ik/no (< turc. aik otvoreno), tke/te/tkec/tkezi, vke/ve/vkec, nnoge, nkrivo, nramo, ssve(m), pnik, pleka, ploku, krum/skrum, drugnako/drugnako, drkako, grhum, (na)vrpito (na brzinu), bgo/bgu jdva, brabar, napako/npako, dbro/dbre, badjala/badjava, kstilje (< tur. kastile iz ale), bka (< turc. baka odvojeno). Dbre dojde Vr, sve npako rabotat Rap Krs, sme dolje nnoge Bo. o si ponik, bre Beire, zastanalo (Hasani, 75).
389

Viti i dyt alb. druga godina, drugi razred.

246

skrium o se dava (Hasani, 200). Mi trnalo Ture navrapito (Hasani, 212). Godine brgu e projdet (Hasani, 296). d) Prilozi za koliinu Kalbalak, mlgo/mlgu, tljko/tljku, vljko/vljku, pje/pji/pjii, bjegi, bl, (h), hec, bkadar, d(h)an (< per. ihan mnogo, itav svijet) mlo, vk (mnogo), mvica/mfca, l'k/l'kca/l'kica (malo). Vi ideme prijatelji, kalabalak (Hasani, 410). Hi ne me sluala (Dokle, 59).
RIJECE PARTIKULE

Partikule ili rijece slue za isticaje drugih rijei ili znaenja cijele reenice. Koriste se i za iskazivanje potvrivanja, poricanja, postavljanja pitanja i sl. esto su to rijei koje se javljaju i kao prilozi i veznici, no je njihova funkcija, kada idu kao partikule, drugaija. Za potvrivanje u goranskom govoru u svim mjestima upotrebljava se rijeca kne. Rijetko se upotrebljava i oblik kak-ne, izraz iz koga je rijeca nastala: (A si kupif?) Kne. (A e doje?) Kak-ne. Za odricanje se koriste rjece ne, jok i ni. a) Upitne rijece U upotrebi su upitne rijece: da lji/dalj, nelji/nelj/elji, a i zar: Da lji si videla Nevena? (Dokle, 1). Ne li go zn'je koj den je Eli je leten urevden Eli se potke stavaje (Dokle, 38). Nelj ti reko, Fatimo mori, ne zimaj beara (Dokle, 271). 247

A ima konak vo selo? (Dokle, 56). Dalj' heimi koni pojle, Elj careva vojska projde?! (Dokle, 48). o si toljkava porasla // zar gajle ne si imala? (Hasani, 69). b) Imperativne rijece Upotrebljavaju se imperativne rijece hjde/jde/jt, nmoj, nka, ko: Nemoj mene da me pari (Dokle, 10). Neka ti je, mili babo, hairlija (Dokle, 287). Hajde sestro so mene na gosti (Dokle, 51). Ako ga iva izvadi (Dokle, 67). c) Vokativne rijece U upotrebi su rijece mre/re, mri/ri, br/b i dnum/dnam/ dnm. Oblik mre koristi se za muki rod, dok se oblik mri koristi uz imenice enskog roda: Mori majko, momci me vikaje, More momci, pogaa da mesim (Dokle, 55). Reka mu dojde golema, le dan'm (Dokle, 66). to si furke, bre Zejnule, naturilo (Dokle, 416). d) Rijece za isticanje i pojaavanje znaenja Upotrebljavaju se rijece: ta, te, ama, ba/b, dor/dori/duri, barem, a, i, pa, kao i modalne rijece beljkim/beljki/belji, moda/mo i imbilje. Dur iskinaf tri jastega (Dokle, 270). 248

sve majke e izizlezet, // belki i mua e dojde, (Hasani, 381). Ta zateraj lenove divojke (Dokle, 144). Duri da ne vi puka puknala, dur da neste kona doka jahnale (Dokle, 426).
PRIJEDLOZI

U goranskom govoru i u narodnoj poeziji Gore potvreni su sljedei prijedlozi: Bez, v(o)/w, do/du, za, ot, na, nad, pred, pod, pri, kraj, pokraj, zad, pomeu, ke/e, niz, kroz/krujz, meu/muu/miu, pomeu, po, preko/preku, zaradi, protiv, sproti/sprati, so, okolo/okolu, vie, povie, mesto, namesto, odvade/odavade, otodo/otode. po sokaci sama eta, so beari mlogu zbori, za beganje sve se gotvi (Hasani, 47). do povno som go ekala so naarene ruice, vo leva ruka vedrie (Hasani, 66). a) Udvajanje prijedloga Odreivanje prostornih relacija (pa i vremenskih) vri se razliitim jezikim sredstvima. U jezicima sa sintetikom deklinacijom tu ulogu vre prijedlono-padene konstrukcije, dok u jezicima koji su zahvaeni procesom analitizacije (u koje nesumnjivo spada i goranski govor) osnovni tovar pada na prijedloge. U goranskom govoru javljaju se prijedloki skupovi od dva i, veoma rijetko, od tri prijedloga. Prijedlozi se udvajaju u oblinjim zapadnomakedonskim govorima, prije svega u ohridskim govorima. Pojedini autori kao uzor za ovu pojavu nalaze u strukturi romanskih jezika. Smatraju da je to ekskluzivna romanska karakteristika jer je, osim u aromunskom, nema niti u jednom drugom romanskom jeziku, a niti u drugim evropskim jezicima. Ova pojava je jo jedna potvrda o velikom uticaju aromunskog jezika na goranski govor, naroito na njegovu strukturu. 249

Ot ke, na ke, za ke, za ka ke, ka za ke, ka ke, do/du ke, do/du vo, za vo, za da, do/du pri, ot pod, ot zad, do/du zad, po pred, po nad, po vie: Ot ke pljna dje vter, za da bide rbota, kolaj je za da se istura, istaj ge parete od pod krevet Re Kru, na ke mene pljaj i, zvrti se za ka ke Bgor Zl, snalje du pri ma Bo, zamnalje po vie selo Ba, ge pralje du zad Bka Gl, za k vae ako polja Org, vo go vja je ot ke vas Je; Za ke nah ide jen deliknljija, Tnalje da idet za vo ksaba, vja ne je pt za ke nninci mje (Dokle, Prie), S-zavrte ot ke prta, tnalje ka ke slo, se dmota od okolo ija, po pret nas e ljeta, hodaf ka za ke memljeet svoj, ot zat grmoi, drugar da mi bide za na put, za na gurbet, porasof za da se eni (Redeplari, ekmede); Do e e me isprati? (Hasani, 227). od ke da gi dejki v dvoroj vleze, (Hasani, 151). se priblii, se nablii, du pri kua junakova (Hasani, 400) za vo Brod o idet, preko Kaculica (Hasani, 328). bi som dala najgolem mutilok erdan od pod grlo, (Hasani, 377). - e te preekaje, Ilinko be sestro, ka du pri selo. (...) Ka stignala, Ilinka divojka, ka ke svuje selo, (Hasani, 370).

VEZNICI

Veznici povezuju rijei ili reenice u sloenoj reenici. Povezujui rijei i reenice, veznici pokazuju i svoju sadrinu, odnosno svoje znaenje. Slubom veznika u reenici bavi se sintaksa reenica, naroito sintaksa sloenih reenica. Veznici se odlikuju vieznanou, to zavisi od raznovrsnosti sklopova u koje ulaze. U sastav goranskog govora uli su i neki veznici stranog porijekla, naroito iz turskog jezika. Usvajanje jednog veznika znai neto vie od usvajanja neke punoznane rijei, jer svjedoi o razumijevanju smisla tueg reeninog sklopa.390
390

Koneski, Istorija,101.

250

Koordinativni veznici: i, pa, te, de, ni, niti, a, alji/alj, ilji/elji/elj, samo, tuko/toko, vee kao i veznici turskog porijekla demek, salj, salde, sade, ama, em, ja, andak, ilja, jok. U albanskom dijelu Gore upotrebljava se veznik ose (< alb. ili). Subordinativni veznici: Koga/ka/ko, im, dor/dur/dori/duri, da, ako, a, o/to/o, deka, zato/zao, zar(e). Ama vje mlgu ste go zagnalje jzik, El'i ot Gra, el'i ot polje bil'e Org, e stane, ose za idi-hodi e doje Cr, ama tri puti voda da gazi Ore, Salj ovde o idet Za, em gof, em zlof Re, Konot de e zagine, de e izvadi glava, Ja trne, ja ljep (Dokle, Prie), zare e ti bide gruba rabota (Redeplari, ekmede); Nit heimi koni pojle, nit careva vojska projde (Dokle, 48). Haj, nit umira, ni stanuje, ni na boga dua dava (Dokle, 436). Salj ti li si moma, // salj ti li zn' d'igra? (Dokle, 230). Em je tenko, em je prepeeno (Hasani, 222).
UZVICI

Uzvici su takve rijei kojima se iskazujuu emocionalna osjeanja, ili se njima skree panja ili podraavaju zvukovi ivotinja kao i ostali zvukovi iz prirode. Uzvici obino stoje na poetku reenice i u pogledu intonacije predstavljaju izvjestan klju njene emocionalne sadrine. U narodnoj poeziji Gore evidentirali smo sljedee uzvike: na, ja, ha, hej/ej, haj/aj, aha/a, oh/o, oj, ih/i, lele/lili, uf, of. Oj more, Jusuf-adija // Ej more, Jusuf-adija (Hasani 113). Haj more, Kurto budala (Dokle, 40). Lili brate, ta nemam kolai (Dokle, 51). Haj, haj arplanino-o E hej, dalj se guske, elj se bele bule?! (Dokle, 70). 251

TVORBA RIJEI U GORANSKOM GOVORU

Osnovna je injenica da su Slaveni na naim terenima jeziki nadvladali Romane. Na nauci je da otkrije sve one importacije i jo vie sup stitucije koje su se pri tom odigrale u slavenskom govoru.391 Za tipoloko zbliavanje balkanskih jezika od velikog uticaja je bio nomadski ivot, mjeanje pokretnih stoarskih grupa razliitog porijekla. Tako su se stvarali odnosi meusobno ravnopravnih jezika, a ne jaih i slabijih. Uticaj neslavenskih jezika na goranski govor u pogledu tvorbe rijei bio je manji nego to je bio u pogledu gramatike. Prefiksacija i sufiksacija ostaju osnovni model izvoenja novih rijei koji je naslijeen iz praindoevrepskog jezika i koji je ouvan do danas. Mnogo je vie rijei dobijenih pojaanom prefiksacijom nego sufiksacijom. Uticaj neslavenskih jezika na tvorbu rijei vei je u sufiksaciji. Zapaen uticaj je imao turski jezik iz kojeg su preuzeti nastavci -ja, -dija, lak/lok/lk, -z, -a i drugi. Znatan broj glagola je formiran nastavkom sa koji je nastao pod uticajem grkog jezika. Iz aromunskog jezika su preuzeti tvorbeni nastav ci -ulj, -ule. Kao i u drugim govorima veliki je broj nastavaka pomou kojih se tvore rijei sufiksacijom. U graenju imenica uoeni su ojaani sufiksi, to govori o uestvovanju razliitih tvorbenih sisema u formiranju dijalekatskog tipa goranskog govora. a pra, vrva, pa, rpa, ka, pfka (laov), gta, rla; ljka braljka, naljka, sheljka (pribor za tkanje), mhaljka (vrsta vretena), mzgaljka (umivaonik), stpaljka; lo vdelo, bleklo, nakalo, bldilo, bdilo, jgnjilo, strilo, sdalo, ljzgalo; ar dmaar, vljajar, vodniar, gjedar, far, bilar, bdar; (ar)nik kokarnik, ptarnik, stramarnik, loarnik, gujdarnik, iljgarnik, potarnik; ite/ie poivlite/poivlie, gnite/gnie/gnjite, novite /novie, bnjite/bnie, psite/psie; nik gl'danik, tkvarnik, gbjanik, crvarnik, zljanik, mznik, ptenik, zabrjenik, mnik; ulj ktulj, msulj, hkulj, tkulj, ljkulj, vzgulj, mkulj, drpulj; ica deljnica, slamrica, posnpica, brantica, dadnica, izvadnica, turnica, dunica, mohrnica (jeza), imnica (bogatstvo), nemnica, nebdnica (nesrea), gljednica (djevojka), vitknica (vrsta
391

Irena Grickat, Studije iz istorije srpskohrvatskog jezika, Beograd, Str. 51.

252

pite), ljaknica (amar), lapica, ksnica, pranica, bljunica, pinica (sudbina), menica/minica, postnica, gintica, prozevica, namsnica (druga ena, inoa), karnica (svaa); e dane, nie, vrtie, kine, jtane, bkare, kie, sndae/sndae, pndere, psulje, brte, djkie, brme, dtie; ce prce, snce, sfce, brence, jgnence, kence, mence, dvce, znce, rifce; ence dtence, iglence, brmence, brtence; ok petok, zpredok, prdavok, dvrok, zvrok, psedok, pljesok, npredok, netok; ka drmka, svrka, pstinka, prcepka, prmka, svtka, stka, potuljka, prfirka, strnka, pkrifka, pomtuka, tpaka, pstivka; ot vkot, pskot, rkot, jkot, cfkot, pkot, grgrot, vrvot, bbot; ta smota, grhota, tskota, grbota, gnsota, stota, srmota; aka otraka, utepaka, lkaka, gnaka, traka, zkaka; ina prvdina, krvdina, kvnina, mlzina, rvnina, dlbina, dlina, rdnina, svjtina; tija goltija, gnstija, samtija, grubtija; af brnaf, gaf, dpaf, kljaf, kraf, ppaf, rsaf, ftikaf, zelnikaf, vetrniaf, mckaf, glzdaf; iv(o) mgljivo, pljivo, bljezljiv, grljiv, dljiv, cvljiv, drmljiv; en vlknen, vvnen/vvnen, smen, strven, dven; it vrpit, voit, vkoit, skoit, rzborit; l'e krdl'e, mml'e, vl'e, l'e, drcl'e, pdl'e, ml'e, gl'e; e smde, glte, bljte, klje, nbide, glde, gnjde; ica/ec/ce ptica, hlvica, slvica, ddica, mjica, sstrica, mznikec, erec, vterec, lbec, brtec, msce, brence, srence, ml'kce. a) Graenje sloenica Goranski govor karakterie izuzetna raznovrsnost u formiranju sloenica. Poznate su mnoge kombinacije pomou kojih nastaju nove rijei. Neke rijei nastaju spajanjem dviju rijei, spajanjem dijelova dviju ili vie rijei: samivnik, samsanik, samosnica, ranbudnik, nevrtkua, nbidnik, nebdnica, namsnica (inoa, druga ena), mnesta/mlnesta (nevjesta), rekvakat, kolantkola, koljbie, rukepoptruke, tusevci.

253

U izvoenju sloenih rijei moe se izdvojiti jedan tip nesvojstven slavenskim jezicima. To su sloenice sagraene od dva imperativna oblika.392 Ti se izrazi mogu poimeniiti, ali se upotrebljavaju i adverbijalno: Brkj-vari (vrsta kaamaka), id-hodi, id-dojdi, per-nosi, pan-stani, stan-legni, dojd-projdi, per-deri, kos-nosi, krp-trpi, stj-istaj. Poznata je i kombinacija glagol (imperativ) + imenica: turjkua, goriigrica, irnoge, palkua, kripotke, lajkuka, vrtkuka (vrsta trave), mamtrava, mtnvoda, adgs sisjtelje. I u pojedinim toponimima javlja se slina kombinacija: Gin voda Re Zl, in voda Br, Te izvor Krs. U tvorbi sloenih rijei prisutan je uticaj turskog jezika. Ima sloenica koje su nastale direktnim vezivanjem sastavnih dijelova, bez spojenog vokala i bez flektivnih gramatikih elemenata: ta(h)nalva, misksapun, nsaba(h), altpatlak, simitmaja, mintnjelek, karakam.

* * * S obzirom da u znaajnoj mjeri struktura morfolokih realizacija u narodnoj poeziji Gore i govorima Gore odstupa od strukture kontrolne grupe (odnos prema imperfektu, imperativu, tvorbe itd.) znatan je broj morfostilema. Sve navedene konstrukcije u ovom poglavlju su izraajno markirane. To se odnosi i na pojedine vrste rijei, koje prisustvom i dominacijom u kolokvijalnim govorima Gore i narodnoj poeziji Gore destrukturiraju normu, nameu novu strukturaciju te proizvode ekspresivno i impresivno polje izraajnosti. Njima se stvara vizuelna slika dogaaja, psiholoko-emocionalna slika pojedinca, to jeziku realizaciju ini efektivnom. U komparativnoj i kontrasivnoj analizi oekivanoga i upotrijebljeno ga, nastaju nagli preokreti i toka misli i emocija, reakcija, ali i niz interverzija (preoblika) roda, broja, lica, upitnosti, dozivanja skretanja panje, padea; ali i karakterizacije uzvika, priloga, tvorbe glagola ili imenica i sl. To pokazuje da je govorni i pjesniki izraz zasien afektivnou. U okolnostima realne jezike asimilacije iz vie pravaca i sa razliitih strukturnih polazita (lanovanje, fleksija, uvanje izvornosti i u okolnostima oigledne hermetizacije i arhainosti u jeziku itd.) narodna poezija Gore i govori Gore sauvali su svoj govorni osjeaj, aklimatizirali se brojnim administrativnim prisilama, te modelirali svoju tvorbu rijei (domaa
392

Supstantivizaciju imperativa poznaje grki jezik.

254

osnova + tui morfem, tua osnova + domai morfem). Time je poezija Gore adekvatan portret govora Gore, odnosno kolokvijalni govornik i narodni stvaralac stvorili su vlastitu pojmovnu, impresivnu i ekspresivnu izraajnost navedenih morfostilema. Kad se ima u vidu lingvistika pretpostavka da je u svim jezicima morfologija jezika kraljica gramatike, poezija i govori Gore nedvojbeno to potvruju, to po prirodi stvari inicira i funkcioniranje brojnih morfo stilema. Upravo zato za navedene morfostileme tvrdimo i da su od svih stilema ovdje najbrojniji, kao to su i tipovi njihove izraajnosti najraznovrsniji. To znai i da poezija i govori Gore nude bogat izbor morfolokih izraajnih konstrukcija, ime se olakava ispoljavanje individualnih i kolektivnih razliitih emocionalnih stanja.

255

256

SINTAKSOSTILISTIKA

257

258

Sintaksostilistika ispituje stileme na sintaksikom nivou, prouava njihovu funkcionalno-stilsku i ekspresivnu markiranost. Stilemi nastali na ovaj nain spadaju u sintaksostileme. U narodnoj poeziji i govoru Gore naroito zanimljiva za prouavanje je funkcionalno-stilska razuenost sintaksikih kategorija. U odnosu na kontrolnu grupu u govoru i narodnoj poeziji Gore dolo je do znaajnih promjena to je stvorilo mnoge sintaksostileme. To je naroito izraeno u dijelu koji se odnosi na red rijei u reenici, upotrebu enklitika (zamjenikih i glagolskih), formiranje upitnih i bezlinih reenica, poredbene konstrukcije, te na upotrebu glagolskih oblika. Reenini lanovi i njihova sintaksika sinonimija dominiraju u govoru i narodnoj poeziji Gore. U okviru ovoga kao primjer moe posluiti funkcioniranje dekomponiranih predikata koji se sastoje od jedne gla golske kopule ili semikopulativnog glagola i glagolske imenice u optem padeu. Pomou dekomponiranog predikata nastali su mnogi frazemi i kalkovi preuzeti iz neslavenskih balkanskih jezika.
RED RIJEI U GOVORU I NARODNOJ POEZIJI GORE

Red rijei je ostao slobodan, kakav je u svim slavenskim jezicima, meutim dolo je do znaajnih promjena pod uticajem balkanskih neslavenskih jezika. Udvajanje objekta je pomoglo da se fiksira red glavnih lanova u reenici, jer otklanja nejasnost koja bi se u nekim kontekstima mogla javiti u odnosu subjekat-objekat.393 Mnogi modeli reda rijei u goranskom govoru su prenijeti iz balkanskih neslavenskih jezika. Reenica u goranskom govoru moe poinjati kratkim zamjenikim i glagolskim oblicima. Enklitike glagola jesam idu ispred glagola. I zamjenike enklitike, po pravilu, stoje ispred glagola. Udvajanje direktnog i indirektnog objekta je bitno obiljeje reenice goranskog govora i narodne poezije Gore. Iako je ova pojava nastala u kontaktu sa drugim balkanskim jezicima, ona se u goranskom govoru realizira u irim razmjerama nego u jezicima iz kojih je nastala. Najee se udvajaju line zamjenice (ortotonine i enklitike forme), ali se umjesto ortotonine forme linih zamjenica upotrebljava i imenica. Udvajaju se oblici opteg padea (akuzativa), ali i dativa. S obzirom da su sve ovo je-

393

Koneski, Istorija, str. 105.

259

ziki specifikumi, njihova izraajnost je evidentna i oni funkcioniraju stilistiki markirano. Glagolske i zamjenike enklitike mogu biti na poetku reenice, to poveava broj mogunosti kombiniranja. a) Atribut imenica U goranskm govoru i u narodnoj poeziji Gore normalno je da atribut stoji ispred imenice koju odreuje. Ali nije rijetko da atribut doe iza imenice, odnosno da se nae u postpoziciji. Ovakvo mjesto atributa je ak obavezno ako je atribut prisvojna zamjenica. Mjesto atributa iza imenice osobina je romanskih jezika. Ta osobina je karakteristina i za albanski jezik. Nesumnjivo je da je ona u goranskom govoru nastala kao rezultat kontakata sa pomenutim neslavenskim jezicima. U narodnoj poeziji Gore ovakav raspored ima naglaeno stilistiko obiljeje: vo ovaja Gora zelena, o gazim trava zelena i ovja cvee areno, o pijem voda studena (Hasani, 40). Nalbatine mlado konja kuje, (Hasani, 108). Sedi so zdravje polje solunsko (Hasani, 53). da mu staji uzda stambolska, sedlo edrensko, da mu dade trava zelena, voda studena od zad Gumena, (Hasani, 56). Drviu str, evo ti jeno mgare stro, zef trba ptnika, gra prstala, dva krstrene, ptok bster, e se napije vda stdena, ka nva ni prajet, zagljeda jeno jbuko cveno, kn str go uva stpana svjego, tec njdzin, bbo ngof, vo slo ngovo, ke ma nejdznogo, ot slo ve (Dokle, Prie) I u mnogim toponimima imenica stoji iza atributa: Bilo Tefkovo, Brstoj Banoske, Brstoj Drngoske, Df Jetov, Df Nikteski, Df Dferov, Gmno Zjnosko, Jhe Imrove, Jhe Lckoske, Jhe Nezrove, Kmen Doski, Lke Selmoske, Rd brski, Rte losno Bo, L'snik 260

Mstafin Org, Knjak Hbiljof, L'vada Haljtova Ore, Ltka Iskova Za Pa, Br fkoski i, Bre Elzovo Za, Krpa Rasim Kljeva Je, kar Dstanof, kar Drgaki Dr, Dre pripzensko, Lzje Jonzovo Rap, Pl Ttarof Gl, Jhe aove Krs, Je Zejnpine, Rdina Ttarska Vr. b) Povratna zamjenica Povratna zamjenica se je uz glagol, bez obzira da li je oznaka povratnosti glagola, ili konstrukcije sa refleksivnim pasivom, ili je u bezlinim reenicama. (U albanskom dijelu Gore u upotrebi je i veznik se sa znaenjem jer, poto, zato to.) Se beret trafke Cr, Se kpet so jajca Or, Se vratila na niva, Se sakalje mlogo (Dokle, Prie), Se dumaha ke da ga davaje (Dokle, 51); Nakiti se, libe, promeni se, (Hasani, 54). Brale se, brale beari (Hasani, 380). Berite se, svatoj, radujte se ( Hasani, 395). U imperativu odrinih glagola se je ispred glagola: ne se-strami, ne se-ljuti, ne se-plaite, prijatelji Zl Kru Gl; Ne se stramuj, ja mlajnesto, ne se stegaj (Hasani, 401). Ne se strami, naa dejko, ne se plai (Dokle, 330). c) Glagolske i zamjenike enklitike Reenica u goranskom govoru moe poinjati kratkim zamjenikim i glagolskim oblicima. Enklitike glagola jesam idu ispred glagola. I zamjenike enklitike po pravilu stoje ispred glagola. Ova osobina, nastala pod uticajem balkanskih neslavenskih jezika koju poznaje i makedonski jezik, evidentna je i u narodnoj poeziji Gore. Sum prjf klo za trzija, Sm tnalje mka, Ste imalje goljem igbal Org, Sme idalje i p Vana, sme ga vrilje so konji Ore, Je unah da se stane ot sofra, je laden mlogo, si zaminala selo svuje (Dokle, Prie); Som go videla // som go gledala (Dokle, 4).

261

Som umoren, sevdo, mori, i som eden (Hasani, 131). Si fatila, ja mlanesto, leva ruka (Dokle, 355). Sme ekale, mila nane, so godine (Dokle, 329). Ste se nale jeden ka drugogo (Hasani, 393). Gim znm dresa, Gi rkl'e pto nma nkogo Org, Ne kat pret klo Za; Ga nsime tamo, Go zatvrilje nvoena, Go izveruaf, mu df mane, Go vdela je brt njdzin, Ga jhnaf na kna i of dma, Ga milje jena, (Dokle, Prie); Mu som tkala, dade, bele klane ( Hasani, 21). Negacija ne i enklitika glagola jesam osjeaju se kao dvije jedinice pa se u aktivnim oblicima izmeu umeu zamjenike enklitike. Kada ne sraste s glagolom, onda interpoliranja nema: Ne imame, halitari, druga manda (Dokle, 315). Nijeno si gajle nemala (Dokle, 224). Ti mi si dala, mila le nan' mori, ke som nejela (Hasani, 279). Tri noi dremka som ga nemalo (Hasani, 167). Prijedlog se ne umee izmeu odrine partikule ni i zamjenice: Za nito, so nkogo, vo nkogo, od nkogo; Za ntogo, ja drugae, da ne ali (Dokle, 299).
REENINI LANOVI

Subjekat U goranskom govoru i narodnoj poeziji Gore javljaju se dva osnovna tipa subjekta: gramatiki i stilistiki. Stilistiki subjekat se javlja ee i prisutan je: u inverziji, kao rije figurativnog znaenja, kao ponovljeni nominativ, kad je intenziviran nekom rjeju i kad je intenziviran tonskim 262

putem bez obzira na kojem se mjestu u reenici nalazi i, najzad, kad subjekat predstavlja jedini iskazan lan eliptine reenice. Stilistiki subjekat ne izlazi iz domena gramatikih kategorija, ve dobije samo posebnu vrijednost.394 Stilistiki subjekat u narodnoj poeziji Gore je raznovrstan, jer su raznovrsni i uzroci koji utiu da gramatiki subjekat izgubi svoju pojmovnu prirodu i da se javi kao subjekat figurativnog (ekspresivnog, impresivnog) znaenja. Stilistiki subjekti predstavljaju ekspresivne varijante gramatikih subjekata, te su zbog te svoje vrijednosti neuporedivo brojniji od gramatikih subjekata: Solunsko polje sua kaujet (Hasani, 53), (eliptini subjekat). Sedi se udi Zejnepa sedi se udi sirota (Dokle, 139), (inverzivni subjekat). Kukaj, kukaj, kukajice, da te ujet, kukajice. (Hasani, 51), (ponovljeni subjekat). Moravice, m'tna i krvava, Ta zateraj momke i divojke (Dokle, 142), (vokativski subjekat). Bolen mi lei, bolen ke umre (Dokle, 75), (atributski ponovljeni subjekat). Predikat Bez obzira koja vrsta rijei vri predikatsku funkciju, predikat po svojoj izraajnoj funkciji moe biti gramatiki i stilistiki. I stilistiki predi kati pripadaju usvojenoj gramatikoj normi, ali im je semantiki i izraajni efekat sasvim drugaiji. Stilistiki predikati mogu biti raznovrsni i mogu imati afektivne i stilistike funkcije. Oni postaju afektivni po sadraju na osnovu figurativnog znaenja, na osnovu ponavljanja, izostavljanja, kad su intenzivirani tonski ili leksiki, kad predstavljaju jedini izreeni lan reenice ili kad imaju preneseno znaenje:

394

Milorad orac, Lingvistiko-stilistia istraivanja, Jedinstvo, Pritina, 1974. str. 8990.

263

Kukaj, kukaj, kukajice (Hasani, 51), (ponovljeni predikat). Vo leskie, vo leskie, Jeno tenko prte; A pri prte, a pri prte Mome i divoje. (Dokle, 241), (izostavljeni predikat). Pokraj, pokraj, pokraj be sevdo, da ne mi se udai. (Hasani, 184), (izostavljeni predikat). Ja soljca ovci, ovca mene jagne, ja jagne vuku, vuk mene trbuka, ja trbuka kuau, kua mene srpe ja srpe njivi, njiva mene snope, ja snope gumnetu, gumno mene itce, ja itce vodenici, vodenica mene braence, ja braence babi, baba mene kola, ja kola hrtu, hrt mene zajca, ja zajca caru, car mene dejka, dejka Dibranka. (Hasani, 357). (izostavljeni intenzivirani predikat u nabrajalici). Atribut Atributi su pridjevi ili druge promjenljive rijei (pridjevske zamjenice i dr.) pojmovnog znaenja, ali kada postanu eliptini oblici reenice i kad su intenzivirani, oni postaju stilistike kategorije afektivnog sadraja i ekspresivne vrijednosti. Takvi atributi, kao i svi epiteti, slue kao ekspresivna jezika, odnosno ekspresivna sintaksika sredstva pripovijedanja ili usmenog izraavanja. U narodnoj poeziji Gore atributi imaju stilsko obiljeje i predstavljaju najznaajniji instrument slikanja i portretiranja. Epiteti u narodnoj poeziji 264

Gore ne slue kao neki ukras, nego kao nuno i znaajno stilsko sredstvo pomou kojeg se realizira slika koja je adekvatna konkretnoj situaciji i koja ne bi imala onu vrijednost kad bi bila predstavljena atributom pojmovnog znaenja: vo ovaja Gora zelena, o gazim trava zelena i ovja cvee areno, o pijem voda studena (Hasani, 40). Nalbatine mlado konja kuje (Hasani, 108). Sedi so zdravje polje solunsko (Hasani, 53). Objekat Stilistiki objekat u narodnoj poeziji Gore moe biti figurativni (metaforini, ironini, hiperbolini, personifikacioni i dr.), inverzivni, intenzivirani, eliptini, genitivni i dativni. Udvajanje direktnog i indirektnog objekta je bitno obiljeje reenice goranskog govora i narodne poezije Gore. Pojava se razvila u kontaktu sa neslavenskim balkanskim jezicima. Treba dodati i injenicu da se u ovim pjesmama esto upotrebljava tzv. unutranji objekat, gdje ime ima zajedniki opti dio sa glagolom to ga dopunjava (son sonuje, vek vekuje, zima zimuje, dert dertuje, leto letuje, ivot ivuje, gajle gajluje, tuga tuguje, no noevuje, vrne vrnajica395 i dr.). Ja soljca ovci, ovca mene jagne, ja jagne vuku, vuk mene trbuka (Hasani, 357), (dativni objekat). Mene me eka rabota, Kurto budala, Tebe te eka rabota (Dokle, 139), (udvojeni objekat). o bee slatko zaspala, o blage sonoj sonuala, (Hasani, 146), (unutranji objekat).
395

Vrne kiiti; vrnajica kiica, padavina.

265

tri leta som letualo, tri zime som ge zimualo. (Hasani, 16), (unutranji objekat). dertoj da ne dertujem, libe, (Hasani,49), (unutranji objekat). dur da iva bidem, dur da vek vekujem, (Hasani, 29), (unutranji objekat).
UPITNE REENICE

Gramatiko svojstvo upitnosti u goranskom govoru skoro je po pravilu na poetku reenice. Nosilac funkcije upitnosti moe biti upitna rijeca, upitna zamjenica i upitni prilog. U pogledu strukture proste upitne reenice, vana odlika govora Gore i poezije Gore je normalno graenje takvih reenica bez upitne partikule li. Umjesto toga upotrebljava se upitna rijeca a koja se po pravilu nalazi na poetku reenice. I ova se osobina u goranskom govoru razvila pod uticajem balkanskih jezika u kojima je ona poznata. Upitna intonacija (intenzifikacija) u reenicama sa gramatikim svojstvom za upitnost je poznata i naroito je prisutna u narodnoj poeziji Gore. A e vrime pnka? A rzbira? Je, A ke deme vo klo? A ke zbri so dca? Za. A e me pti? A e gi mnjame ljita? A e me zmete so sbe? A e me npraj drgar so tebe? (Dokle, Prie) A si rzbraf?, A si vo sebe? (Redeplari, ekmede); u narodnoj poeziji Gore: A ste dole, mlade gurbetije, Abaz a mi ide? (Hasani, 19). A mi go uva amanet? (Dokle, 59). Od upitnih zamjenica upotrebljavaju se kakof, koljikaf, ej/i, koj, to/ o/o. Od upitnih priloga upotrebljavaju se: kede/ede/ke/e, koljikavo/ koljkavo, koga/kat, kako/ka, koljko/koljku, zato/zao/za. Upitne reenice imaju snaan emocionalni karakter. Njih nalazimo u inkoativnim ali i ostalim stihovima narodnih pjesama iz Gore. Pjesme ispjevane u upitnom tonu usmjeravaju recipijenta na jednu taku, na onu najvaniju, stilski relevantnu. Upitnim stihovima (iskazima) odrava se panja konzumenta; on se usmjerava na pitanje koje se postavlja i dri u neizvjesnosti do odgovora koji se postepeno otkriva. Pitanje, interogacija, 266

svojom intonacijom unosi u pjesniki izraz posebnu modulaciju a ona sugerira jedno posebno duevno stanje.396 Pitanje se vrlo esto nalazi u naslovu pjesme, odnosno u prvim stihovima. Jote li ge nosi, Ibo, akar Ibo, deke nogaice i bela skutaa? (Hasani, 30). Mnoge pjesme poinju pitanjem (pitanjima), a potom slijede odgovori, najprije odrini, a onda i potvrdni. To je slavenska antiteza, poznata na jednom irem prostoru: - o si furke, bre Zejnulje, poturila, da l'te majka il' babajko iskarale? - Nit' me majka, nit' babajko iskarale, toku tuga, be agule, ja tugujem, ja tugujem, bre agule, ti letuje, ti letuje, bre agule, tri godine, tri godine Skenderije. Kol'ko alim, be agule, o letuje, tol'ko alim, bre agule, srmalije, som ge tkalo s'golem merak, golem merak, bre agule, dadeniki. (Hasani, 48). (Slavenska antiteza) Dijalog je jedna od najznaajnijih odlika narodne poezije Gore, ali on nije svaalaki, nije ubjeivaki i sl. nego je dominantno pitanje i odgovor. Najvei dio narodne poezije Gore svojom strukturom predstavlja dramski uspostavljeni kontakt izmeu osoba u komunikaciji (momak djevojka, majka erka/sin, grupa ena/djevojaka druga/suprotna grupa). Ipak, dominantno mjesto u dijalogu imaju djevojka i momak Zejnepa i Kurto (apelativ Zejnepa, predstavlja svaku djevojku ili tek udatu enu, dok apelativ Kurto predstavlja svakog momka ili tek oenjenog ovjeka): - Oj more kurto budala, zejnepa gajle gajljuje, Ka si sinojka pominau, o si sinojka veerau?
396

Hasnija Muratagi-Tuna, Sevdalinka izazov za lingvostilistika istraivanja, Rije, Niki, 2009. str. 52.

267

- Sinojka ti som veerau neslan, nevaren bakrdan, vo pokroec som go isipau. (Hasani, 39). Dijalog se u pjesmama esto uspostavlja i izmeu grupa djevojaka ili ena, naroito u pjesmama koje prate svadbene obiaje. Veliki broj ovih pjesama poinje formom glagola u imperativu (sluaj, neka ti je, iznaspi se, stani, jatte, ne hitaj, berite se, stegni, ne elaj, ini gajret i dr.) ime se drugoj strani, kroz pjesmu, alju poruke, zahtjevi, elje, a ne rijetko se provocira i situacija. Ove pjesme predstavljaju najkreativniji dio narodne poezije Gore, jer se tekst pjesme stvara iznova za svaku priliku i situaciju. Prvi stih pjesme je, zapravo, ustaljeni model koji slui kao uvertira i priprema pjevaa (dueta ili grupe). Poto otpjevaju prvi stih, pjevai naprave pauzu tokom koje stvaraju (dogovaraju) tekst za naredni stih pjesme. Kao uvertira najee se koriste stihovi: Sluaj, ja mlanesto o velime, Sluaj, prijateli, to velime, Sluaj, mila sestro, to velime, Iznaspi se, naa dejko, jo noeska, Jatte, jatte, ja drvari, ne brotajte, Berite se, kitni svatoj, kitite se, Stegni srce, ja mlanesto, so remnoi. Razgovor se ponekad vodi i sa ivotinjama, biljkama, predmetima koji podsjeaju na dragog i ljubav: Vrbice, vrbo zelena, zelena razeleneta, zelena urevdenova, naveni granke do zemna ja da ti kaem dertoji, dertoji - deke jadoi: ovara som go imala, vrbo, do povno som go ekala (Hasani, 66). Deskripcija (lat. descriptio opisivanje, prikazivanje, ocrtavanje, opis) je knjievno-jeziki postupak naroito prisutan u poeziji. U narodnoj poeziji Gore nailazimo na izvanredne opise prirode, ljepote djevojke/momka, situacije: Solunsko polje sua kaujet, trava izgorela, zemna ispucala, pra se diga, oblaci se prajet, dado. Svi ovari ovce brojet, doma e idujet, 268

Selim-aja, dado, koe broji i gradne svze roni. (Hasani, 53). Ljepota djevojke je opjevana u mnogim pjesmama. Opisani su gotovo svi dijelovi tijela (kosa, elo, lice, stas, oi, grlo, vee, ruke, nos, usta). Upotrebljavaju se najrazliitije sintagme, poreenja, komparacije, kontrasti i drugi stilstiki efekti: Kol' ko odim, sevdo mori, kol'ko etam jo ka tebe, sevdo mori, ja ne vide. Ti mi ima, sevdo mori, ruse kose ruse kose, sevdo mori, za mrsane ti mi ima, sevdo mori, altan elo altan elo, sevdo mori, za dukati ti mi ima, sevdo mori, belo lice, belo lice, sevdo mori, za beljilo, ti mi ima, sevdo mori, prava stava, prava stava, sevdo mori, za krene. (Hasani, 77). sevdinite kosme - fidan od bosiljok, sevdinoto elo - altan ajmalija, sevdinite vei - skadarske gajtani, sevdinoto noze - ovarsko upelje, sevdinata usta, mila nane, bearska kutija, sevdinata stava, mila nane, paina namlija, aj, sevdinata stava, mila nane, paina namlija. (Hasani, 89).
BEZLINE RENICE

Bezline reenice sa glagolima za kazivanje prirodnih pojava su u estoj upotrebi, mada se javljaju i sa iskazanim subjekom: Vnalo cv n, Navnalo mlgo Kru, dalo du sbah, vek zaldnelo ot snojka Gl, svno gmilo i darala va (sjevala munja) Zl; Vter daf Rad, Bo, Ore, d vnaf, sngoji panalje Re, snk npanaf gljem i. U egzistencijalnim reenicama uopten je glagol imati u znaenju postojati u prezentu i preteritalnim vremenima: Nmalo nikoj na skak, nmalo iv-dua vo sloto, pt nmalo du Globica Bo, malo mlgu nsan na pzar, malo mlgu lji pret dmija Krs. 269

U narodnim priama brojne su egzistencijalne reenice sa glagolom imati (pored onih sa glagolom biti) koji kongruira sa subjektom: mala jna fca, mala jna djka, mala jena e se mui, e ga tret, maf jeden klnaf svjeno, maf jden drk, malo jno dte, Imalje jna na i jn m, (Dokle, Prie), maf jen Granin, maf jen pznat ljim vo Przren, maf jen paa vo Osmansko vreme, maf jen dervi star, mala jena mati elje (Redeplari, ekmede). U bezlinoj varijanti se javljaju i reenice s povratnom rijecom se: Se sjalo, se njlo, se rabtalo napre Je, se ostrelo bgo, se dalo Ttovo za jen tar to Re, so knji se vilo Ml, se pominwalo nkako Org, strm se malo Kru, Se gralo okolo bzen so vda, se palo Vr; Sve to se jalo i pilo, bre deje, tebe se nosilo (Dokle, 161). vo selo to se zborilo (Hasani, 43). U narodnoj poeziji potvreni su primjeri perfekta aktiva srednjeg roda za oznaavanje enskih, najee neudatih ili mlaih udatih osoba, i, rijetko mladih mukih osoba. Ovdje imamo pojavu interverzije, odnosno komutacije roda. Najee nalazimo oblike srednjeg roda umjesto mukog i enskog. Ovakvo obezliavanje 397 ostvareno je upotrebom neutralnog gramatikog roda. Ovi primjeri imaju izrazito stilistiko obiljeje: Ta to si se, mili babo, zasililo, Si panalo, mili babo, na mrvice (Dokle, 310). Melo, melo, Zeburane, melo i elalo Malo som dremnalo, Ali ago, lo son som videlo, (Dokle, 304). tri leta som letualo, tri zime som zimualo (Hasani, 16). o si ponik, bre Beire, zastanalo (Hasani, 75).

397

Ova pojava mogla je nastati u tradicionalnom goranskom drutvu u kojem se mlade osobe, prije svega djevojke i mlade ene (mlajneste/maneste) obezliuju. Tako ena udajom gotovo gubi svoje lino ime dato roenjem, a prihvata ime po muu (Osmanica, Ramadanica, Omerica) kao lino ime.

270

POREDBENE KONSTRUKCIJE

Poredbena konstrukcija za nejednakost (pridjev/prilog + od + OP) obliki je izjednaena sa poredbenom konstrukcijom za jednakost (kako/ ka + OP). Kostrukcija kako/ka je u goranski govor stigla iz zapadnomakedonskih govora. Ke ni bide ka ke vas Za, ne se vraa kako bilo nekoga Bo, i ja som ka ti utepana od rabota Rad, i ja som ka tebe izmamena Kru; Dna je ka sn, Ka svi i ti, Nema ka mldos, Ka prh na tpan, mam z'bi kako bri, imam noj kako smi (Dokle, Prie), Ti ne bidi ka ljsica, bidi ka vk (Redeplari, ekmede); Ugur398 da ti se ugodi ka ugodena pogaa (Hasani, 38). Pisna vikna, Fatima dormina, kako ljuta zmija (Hasani, 122). Pisna Zelja kako ljuta zmija, (Dokle, 210). Kakva ni si, ja mlanesto, ka sadena Ka trndafilj, ja mlanesto, vo stret baha (Dokle, 350). Top ke puca, majice, ka grmajca, (< grom) Sablja seva, majice, ka vitruka, (< ptica na vjetru) Krumoj vrnet, majice, ka graduka (< grad, tua), (Dokle, 438).
UPOTREBA SLOBODNIH PADEA

Broj padenih distinkcija u goranskom govoru, kako u jednini tako i u mnoini, vei je od onog koji se konstatuje za najvei broj makedonskih govora.399 U goranskom govoru nije dolo do potpune analitizacije koja je zahvatila gotovo sve oblinje zapadnomakedonske govore. Od padenih oblika u jednini u goranskom govoru uvaju se nominativ (N), opti pade casus generalis (OP), vokativ (V) i dativ (D). U mnoini se padeni sistem sveo na dva oblika N = OP = V i D.

398 399

Uur < turc. put Mladenovi, 269.

271

a) Udvajanje padenih oblika Udvajanje direktnog i indirektnog objekta je bitno obiljeje reenice goranskog govora. Ova pojava se razvila u kontaktu sa neslavenskim balkanskim jezicima. 400 I Milivoj Pavlovi smatra da je udvajanje objekta duboko ukorenjena crta glavne zone balkanske jezike simbioze, i zahvata otprilike istu irinu kao gubitak infinitiva.401 Iako je pojava nastala u kontaktu sa drugim balkanskim jezicima, ona se u goranskom govoru realizuje u irim razmjerama nego u jezicima iz kojih je nastala. Najee se udvajaju line zamjenice (ortotonine i enklitike forme), ali se umjesto ortotonine forme linih zamjenica upotrebljava i imenica. Udvajaju se oblici OP (akuzativ), ali i dativa: Nm ni je mlnesta ot dolu Cr, Mlnesta vo ndelja ga zmame, rkete gi muif vo Hs Org, pohbavo go vaje jzik Za, mu som rkof nmu Bo; Mne na e me ka, I nm im rkof, Ptljeto mu rklo strcu, Vk mu rkof ptljetu (Dokle, Prie), ca da mi go glda, o go tepa grbot? Gi ree mteri, (Redeplari, ekmede); tako je i u narodnoj poeziji Gore: Mene me eka rabota, Kurto budala, Tebe te eka rabota (Dokle, 139). Sve tvuje drugari doma izdojdoa, a tebe te nema (Hasani, 23). Ti da me mene isprati (Hasani, 25). Ako go nego ne najdem (Hasani, 106). nemu mu pana Nafija (Hasani, 141). b) Etiki dativ Etikim dativom kazuje se lini stav prema onome to je reenicom saopteno. Ova ekspresivna funkcija saoptava se zamjenikom enklitikom prvog ili drugog lica. Lini stav se naroito iskazuje enklitikom za prvo lice jednine:
400

Koneski, Istorija, 100-101. M. Pavlovi, Perspektive i zone balkanistikih jezikih procesa, Junoslovenski filolog, XXII knj. 1-4, SAN, Beograd, 1957-1958. str. 223.
401

272

Mi ilegla, majka Abazova, na gorna Murida (Hasani, 19). Jope na leto, mori, ti da mi dojede (Dokle, 157). o mi ga dadohte Ajkuna divojka (Dokle, 53). Mi otide erelin Alija dalek nadaleko da mi zima pristala manesta (Hasani, 362). c) Pleonastika upotreba linih zamjenica U funkciji pojaavanja iskaza pleonastiki se upotrebljava go/ga. Ova pojava je naroito prisutna u narodnoj poeziji Gore i ima izrazito ekspresivnu funkciju: Eno go Esat ozgora (Hasani, 106). Eno go Kurto zad rite (Hasani, 305). Hajrija ga stajle pot fildan (Hasani, 140). Ga sakale Ilinka divojka dalek nadaleko (Hasani, 370). d) Odredba za mjesto neposredno uz predikat U govoru Gore i u narodnoj poeziji Gore uoena je zanimljiva konstrukcija u kojoj je odredba za mjesto neposredno uz predikat. Ovakve konstrukcij karakteristine su za zapadnomakedonske govore, a u njih su ule iz aromunskog jezika.402 Ttovo e deme, Globica je rden, sker of, mdir se dgnalje, go nese svu-kua, fce ge otralje pljna, pke fljaje, Pslje sm rbotaf ma Org; Mene asker, Hajro, me vikaje (Hasani, 152). Saka da rano stanuje // etiri sahat pred saba (Hasani, 228). Skopje go videle, na pampur ka janav. (Hasani, 29).
402

Koneski, Istorija, 107.

273

UPOTREBA GLAGOLSKIH OBLIKA

Sluba glagolskih oblika je vrlo iroka, a to zavisi od brojnih lanova glagolske sisteme u kojima se glagolska rije javlja. Osim u predikatskoj funkciji glagoli mogu biti dopuna drugoj glagolskoj rijei nepotpunoj po znaenju, mogu imati i druge funkcije to zavisi od prirode glagola i situacije, odnosno konstrukcije reenice. Glagol se izraava sintaksikim kategorijama indikativa, relativa ili modalnou. U govorima Gore i u narodnoj poeziji Gore od glagolskih oblika nema infinitiva, glagolskog priloga prolog i futura II. Konstrukcija da + prezent (< infinitiv), balkanizam u junoslavenskim jezicima, prisutna je i u goranskom govoru. Konstrukcija bi + aorist sa znaenjem mogueg naina potvrena je samo u govoru i narodnoj poeziji koja je nastala u Brodu. Konstrukcija imam/nemam + trpni glagolski pridjev nema mnogo potvrda u narodnoj poeziji Gore, ali je potvrena u govorima Gore (imam videno, nemame stanato). Slina je situacija i sa konstrukcijom som/sum + intranzitivni glagol (sme dojdene, sum najaden). Dobro uvanje aorista i imperfekta u govorima Gore i narodnoj poeziji Gore je arhaizam podran uticajem neslavenskih jezika. Prezent Upotrebljava se u indikativu, relativu i sa modalnim znaenjem, tj. sa znaenjem zapovijesti, elje, budunosti i u uoptenim izrazima (gnomski, posloviki prezent). U govoru Gore, poslije gubitka infinitiva, prezent je dobio posebnu ulogu u graenju futura (konstrukcija ke/e + prezent). a) Indikativni prezent o rbota, mida? Nto, sdim, wam dca i se zaneswam. Org, Rbotam vo davsko, Prjm ka za stros Ore. b) Relativni prezent Ovim prezentom kazuju se prola i budua dejstva. Svdba prjme so tpani. Dva dnja prjme. Tpani ni det ot rgosta. Ni doaje vo sbota, na sbah. Psl'e tpaje, Mlnesta vo ndelja ga zmame. Za renj djke iljzaje ngore, ke Njaa. Tpaje, graje. Se 274

bret trfke, e djet dma. Trfke stvaje na vrte, na btin. Se kpet, traje stokam. Tpaje vo slo. Za svdba deme vo Dlota tmo Cr, Za renj se naje djia. Pjet ke dmija. Stnuwat rno. det bret cvinja, gorljije, trfke, vbe. det ke klo ftvoto. Mije deme na Vlka, ke Vrnita. Djke se napromnjaje za renj Za. c) Modalni prezent Modalnim prezentom saoptavaju se dejstva ija je realizacija neizvjesna, a odnosi se na elju, namjeru, zapovijest, mogunost, uslov i sl. Upotrebljava se od glagola oba vida. Ti da stane, nuse mori, vutro rano, Da otvori, nuse mori, male vrate, Da izmete, nuse mori, ravni dvoroj, Da nasipe, nuse mori, ladna voda (Dokle, 425). Merak mi je, dejko, noa da te sretem (Hasani, 104). d) Gnomski prezent M ska lica. Jno zbri m. Za lf se vzuje m. I stka rzbira ot lf. Dnoj vvet, gdine se knet. Bg neje mka da te grebe. Smo vk jde djeno. Na gtova sfra svi snujet. Prvdina trebe da ga tri pa da ga njde. Nfake rno se dljet. Pret to da vljze negde, nkaljaj se. (Dokle, Prie). Imperfekat Iako se potiskuje perfektom ili relativnim prezentom za prolost, imperfekat je iv oblik. Najee se upotrebljava u treem licu jednine i mnoine. Znaenje mu je nejednako u raznim situacijama. Sree se sa znaenjem blie i dalje prolosti ili s modalnim znaenjem. U rjeoj je upotrebi od aorista. Imperfekat oznaava bliu i dalju prolost, a upotrebljava se i sa znaenjem namjere, uslova i pogodbe. Ka vljehme, jo, ka zbrehme. Im ree nmae vkat da mi ke (Dokle, Prie), napre tuje po nekoj prohae, gtove bhme da potneme (Redeplari, ekmede); 275

Ofar mi ovce pasee, le dan'm, Pokraj gi reka terae, le dan'm (Dokle, 66). so drugogo sedee, kuzum bela Edije moj muabet terae (Hasani, 112). Skae da te tepa Bo, dur bee pmlad se kee na Ofinec Zl, mehme da izgneme od mne Gl, skaa da ne teraje ot slo i, ja oja go msl'ee Ore. Aorist U indikativu se upotrebljava da pokae radnju koja se zavrila pred trenutkom govornog lica. Upotrebljava se u relativu i s modalnim znaenjem. a) u indikativu Ostnahme vzden vdeka Ore, nkoj kna na vrta i, Ostnahme cev dn Gl, vi rkoh jno ne vi kujem Bo, Mharem stna, z vza i palji lmba, pa re... (Redeplari, ekmede). b) u naraciji Aorist se esto koristi u naraciji, u saoptavanju po uvenju. Vljzoha. Se njdoha vo jna tmna daja. Mu nadjdoha dne msafiri. I go donsoha pret sltana. Vljze vo vodnica. Kuia priljeha i se ljtnaha na nkogo. Toga se pljaha. Kknaha prv-petlji. Kakva me vkna nekoj, take ja h (Redeplari, ekmede); Tpani tpaje, ja ga zh mlnesta (Dokle, Prie). Perfekat Od prolih vremena perfekat se najee upotrebljava, a esto se koristi i umjesto imperfekta i pluskvamperfekta. U goranskom govoru u treem licu jednine i mnoine aktiva perfekat uvijek ide bez pomonog glagola, to je u odnosu na kontrolnu grupu jezika izraziti sintaksostilem.

276

Perfektom se kazuju kako doivljene, tako i nedoivljene radnje. Perfekat za kazivanje doivljenih radnji kombinovan je sa obiljeenim oblicima za prolost. Isto tako upotrebljava se u naraciji, sa znaenjem zapovijesti i u uoptenim izrazima. a) Perfekat u naraciji malje jna na i jn m. Mlgo se skalje i mlgo fkara blje. M of na grbet. Tmo ljtuaf dvet gdine. Mlanstava vila so svkrva. Blje fkara, nmalje ljp da da vtet. Tmo, vja, dvet gdine ruaf. ni go zn'lje mref. Drgarof of vo slo ngovo da mu ga zmami na. knaf na vrta. Praf i ga nof ka. Mu lezla mjka ngova. On maf jne bsage pre. Mjka go fknala vo n'tra. Bsage gi stjf na pstela i zf da prj mhabet. (Dokle, Prie). b) Sa znaenjem zapovijesti dmah da si ou dma Br, da ne si mdnaf ot tuje Bo, da ne si tvorif sta Kru. c) U uoptenim izrazima Mlgo si mrak malo, ama si tkat nmalo, Go pralje vka: - o ti je ha dbela?! Sm som ga vdef rbota. Ni vka vdela, ni po ngo vkala. Lf iljezof kroz etirjese z'ba, nsipaf etirjese sla. tek ljezof ot dnet. Ne ka to je reno, toko ka to je otsdeno. Svkua plnina sva tmnina, a Korbova cfci ftila. (Dokle, Prie). Pluskvamperfekat Pluskvamperfektom se najee kazuju dejstva realizovana u prolosti prije neke druge prole radnje, ili koja su se vrila uporedo s drugom radnjom u prolosti. Pluskvamperfekat se kao i u drugim govorima sve vie potiskuje perfektom. Inae upotrebljava se kao konstrukcija sastavljena od perfekta ili im perfekta glagola biti i glagolskih pridjeva aktiva ili pasiva.

277

A bee dlje od rbota, jo ne bee dojden, beljki vake bilo pano, brf bee vzan za jn kf vbof (Redeplari, ekmede); lo bh sme se zailje (Dokle, Prie). Futur I u goranskom govoru i u poeziji Gore futur se javlja sa pravim znaenjem, u pripovijedanju, sa kvalifikativnim znaenjem i za kazivanje elje, zapovijesti, namjere i mogunosti. Futur se javlja i u uoptenim izrazima (gnomski futur). a) Futur sa pravim znaenjem Sree se obino u pitanjima i odgovorima na pitanja. A ke zbri so dca? Koga ke dete? A ke deme vo kolo? Koga ke dete za vo Pkia? Za, Ke mi poklnite sega Or, Koga e go nite? e go nime n-prolje Bo, A e vrime pnka? Ne e stgnete do kam Je, A go prdava? Kne. e go kpim. Kru. b) Futur u naraciji Ovakav futur je potvren obiljem primjera, i to od glagola oba vida. Prodor futura za prolost omoguen je ispadanjem infinitiva iz sistema. Futur za prolost je gotovo preuzeo i znaenje prezenta za prolost. mala jena e se mui, e ga tret. Mu rkof e ti ga ddem rka ama ima sedmdeset i sdom hja. M i rkof: - Hjde e deme da se ratame du rdnina tva. Npre ka e djde nkoj ot grbet sljani dalje da pjet kve za zdrvo i vo. Bhtijar daf na ke nih, mu blje svj. e se njade, e se npije i e de po svje rbote. Me pralje dvjca lji ka e mret ke e det (Dokle, Prie); e deme pput pa o e strteme e go prame da te k'sam a mam hk, tke trjca e prame. e mi djde pldnena nfaka pa e se njadem (Redeplari, ekmede). c) Futur sa modalnim znaenjem Ovakvim futurom se kazuje modalnost u vidu zapovijesti, elje, namjere, mogunosti: e mi dnese nice i, bljki e stgne du kam Re, e ge retam du pljna Rad, e dnese dva od hjat Gl, e plouje vzaki Lju; 278

e ti umrem, majice mila, mlada i zelena (Hasani, 233). e idem jako daleko, e idem devet denoi, e sedim devet godine, na desetata e dojdem (Hasani, 22). d) Gnomski futur o e prj, e ti prjet. Ako ne go ma vo glva, e go ma vo penok. Ka nma glva, ke ma nge. Stavjei i, e stera vi. Ako n-slua mtere, e sla maha. Koj i, e nui. Ljjlek ke e de, e sere. (Dokle, Prie). Imperativ Kao i u drugim govorima upotrebljava se za iskazivanje zapovijesti ili elje u pravom znaenju. Osim ove slube sree se u naraciji, za kazivanje budunosti i u uoptenim izrazima. a) Pripovjedaki imperativ Pripovjedaki imperativ za kazivanje prolih doivljenih radnji potvren je mnogim primjerima. Naroito se javlja u narodnoj prozi. Pripovjedaki imperativ koristi se od glagola oba vida, mada je obiniji od perfektivnih glagola. On djdi dma, zmi na i dca i di vo Astrija Rap, Mti ka mti laj, laj ot gljem khar za sna Zl, Mije bgaj, bgaj sme stgnalje vo Brbula Re, n djdi ot grbet, na se rzboli i mri Ku; I ka ga zemi, na dneska ki, traj, n-sluaj, svak-den. I na di dma i mu ga ddi tmbura. I no mu ri: - More var, dj ga peljka, na ga mlnesta. Plje mu ddi varu mlnesta i mu zmi pelka. var di so mlnesta dma. Plje di so peljka vo ma. Pslje jen djdi njih zkolji, P i rgoj rsti, p i rgoj rsti. J drmi, ta drmi e ljeze sbah. (Dokle, Prie); Ja sedi, rabota sedi (Dokle, 139). Jena vezi svilen araf druga vezi svilen jorgan (Dokle, 228). 279

b) Imperativ u dopunskoj slubi Imperativ se javlja sa glagolom idi koji ima znaenje izdavanja naredbe. Veoma rijetko se imperativ glagola idi upotrebljava za kazivanje prolih radnji. di nberi dva, di prdadi knja Ur, di pljaj mtere i bvajka Re, di mu ri Gl; tte zmite dv kna (Dokle, Prie); Idi praaj, Haljilj babo, za Omera (Dokle, 478). Idite ga praajte dejka da mi bide (Hasani, 90). Idi zemi, Memet, zelen bajrak i soberi sve drugari (Hasani, 195). c) Gnomski imperativ Na gin mj gr se, ot mene kr se. N-zimaj tua-nfaka. N-klanaj na tue-grbita. Ke tpaje bgaj, ke dvaje taj. Brtaj za pdl'go. Sdi krvo, zbri prvo. N-grei Bga. Zapvedaj umri-se, izrbotaj odmri -se. Dman pcaj, kin-se, ja rsti i ir-se. Ftvo kpi dn gbi, stro ljbi n gbi. (Dokle, Prie). Potencijal Potencijal se upotrebljava za kazivanje raznih vidova modalnosti: elje, mogunosti, namjere, pretpostavke, uvjerenosti. Ja jo bi som bif daljeko ot selo muje, ne zn'm a bi som doof doma du jacija. (Redeplari, ekmede), bi ti sme dalje, bi mi ste reklje ot sinojka (Dokle, Prie); bi ti rekle, bre Ajrijo, dejka da som imaf (Hasani, 210). ka bi ula, majice mila mua, Bajreta go utepale, bi som dala, majice mila mua, najgolem mutilok (Hasani, 275).

280

* * * Sintaksostilemi navedeni u ovom poglavlju su dominirajue izraajno markirane pozicije rijei u kontekstu u narodnoj poeziji Gore i u govorima Gore. Odnos pojedinca prema redoslijedu rijei u enklitikama, povratnoj zamjenici, bezlinim i upitnim konstrukcijama itd. rezultat je vlastitog govornog osjeaja pojedinca, koji vlastitim izborom eli postii konkretnost i jasnost svoga izraza, obojenoga vlastitim unutranjim psiholokim stanjem. esto su ovakve organizacije sintaksikih cjelina uzrokovane tempom (ritmom) govorenja, portretiranjem i aktualizacijom govornih situacija, ali i semantikim ciljevima iniciranja, toka i finaliziranja iskaza. Da bi se postigla uvjerljivost, konkretizirala poruka i pjesnik i govornik se slue udvajanjem padea, ime je iskaz u drugi plan potisnuo pade kao kategoriju, a u prvi plan istakao objekat kao sintaksiki lan. S obzirom da se to dogaa najee na planu nekoliko zamjenica, a neke takvih konstrukcija uopte nemaju (npr. prvo lice jednine, lina zamjenica ja) stilistika vrijednost je inicirana u sintaksikoj konstrukciji, a iskazana u semantikoj transpoziciji. U odnosu na kontrolnu grupu ovo je sintaksika transformacija, te je kontekstualno uvijek nosilac afektivnosti. injenica je da u sintaksi glagolskih oblika dominiraju relativi, koji su po prirodi stvari stilemski markirani, a u sintaksi padea odsustvo nekih padea te prisustvo padenih formi nepoznati kontrolnoj grupi. Sve to upuuje na emocionalnu obojenost sintaksostilema, koji su u narodnoj poeziji i govorima Gore svakodnevnica, odnosno forma koja najbolje iskazuje govorno osjeanje i raspoloenje. Izraajnost poveava: upitnost iskaza, ponavljanje, ustaljene fraze, elizija pojedinih lanova reenice, te ustaljena arhipoznata imena uvijek na istim sintaksikim pozicijama (Kurto, Zejnepa), udvajanje objekata, tautologija te frekventan dijalog. Dakle, sintaksostilemi nisu proizvoljnost, nego rezultat ciljnosti i namjere u tekstovima narodne poezije i u govorima Gore.

281

282

LEKSIKOSTILISTIKA

283

284

Predmet leksikostilistike je sama rjenika graa, odnosno ekspresivne mogunosti koje postoje u samom rjeniku. Leksikostilistika izuava stilistike funkcije i uzajamno djelovanje direktnih i prenesenih znaenja leksikih jedinica, odnosno rijei jednog jezika. Ova grana stilistike prouava naine upotrebe leksikih jedinica u razliitim situacijama.403 Leksikostilistika se bavi prouavanjem stilistike funkcije leksike, i to one leksike koja se uzima u gotovom obliku.404 Leksikostilistika ima veoma iroko podruje djelovanja. Jedno od posebno znaajnih podruja ove oblati jeste izuavanje leksema jednoga jezika s obzirom na njihovu emocionalno-ekspresivnu, funcionalno-stilsku i registarsku karakterizaciju.405 Leksika jednog jezika predstavlja svojevrsnu riznicu znanja o njegovim govornicima, o njihovoj spoznaji svijeta, nainu ivota, o materijalnoj i duhovnoj kulturi toga naroda. Stoga svako istraivanje jednog jezika, kao i govora manjeg ili veeg jezikog areala, obuhvata i njegovu leksiko-semantiku analizu. Nastanak i razvoj leksike jednog areala u direktnoj je vezi sa njegovom duhovnom i materijalnom kulturom. Semantika analiza leksikog fonda, naroito karakteristine leksike sa specifinom lingvokulturolokom komponentom prua objektivne i pouzdane podatke o historiji i tradiciji, te o razvoju kulturnog i duhovnog ivota date jezike zajednice.406 Govor Gore i narodna poezije Gore na leksikom planu predstavljaju nedovoljno istraeno podruje, kako po pitanju porijekla leksike tako i prema njenoj emocionalno-stilskoj funkciji i upotrebi. Goranski govor je sauvao mnoge arhaine i okamenjene slavenske lekseme. Meutim, do njega su doprle i mnoge rijei iz susjednih neslavenskih jezika, a ne rijetko i posrednim putem, i iz dosta udaljenih i nesrodnih jezika. To je bogatilo govor Gore i govornicima i narodnim stvaraocima prualo iroke mogunosti za stilski odabir i nijansiranje izraza. Zato govor Gore i narodna poezija Gore ine zaseban i izrazito bogat leksiki areal.

403 404

M. arki, Stilistika stiha, Nauna knjiga, Beograd, 2006. str. 15 -16. Isto, str. 15-16. 405 Marina Katni-Bakari, Stilistika, NUK, Sarajevo, 2000. str. 224. 406 S. Halilovi, I. Tanovi, A. ehovi, Govor grada Sarajeva i razgovorni bosanski jezik, Slavistiki komitet, Sarajevo, 2009. str. 68.

285

PORIJEKLO LEKSIKE

Glavninu leksike govora Gore i narodne poezije Gore, uglavnom, ine rijei slavenskog porijekla uz prisustvo velikog broja pozajmica iz turskog jezika, ali i iz drugih jezika iz blieg i daljeg okruenja. U odnosu na kontrolnu grupu, govor Gore i narodnu poeziju Gore karakterie uva nje i upotreba arhaine leksike, ali i sposobnost stvaranja i koritenja razliitih mogunosti u derivaciji novih rijei i leksikostilema na osnovu postojeeg i raspoloivog jezikog materijala. U govoru Gore i u narodnoj poeziji Gore prisutan je odreen broj lek sema ije je porijeklo teko utvrditi. Neke lekseme prisutne u govoru Gore nemaju ekvivalenata u drugim jezicima ili drugim jezikim arealima. Za drugu grupu leksema korijene treba traiti u balkanskim jezicima (grkom, aromunskom, albanskom i dr.), a moda i u tajnim jezicima koritenim od razliitih grupa na jednom irem prostoru (majstorski jezici, bokaki jezik i sl.). U govoru i narodnoj poeziji Gore prisutna je i emocionalno-ekspresivna leksika u uem smislu, tj. leksika koja izraava emocije, subjektivni stav govornika (pejorativi, hipokoristici, mnogi intenzifikatori, uzvici...). a) Leksika nepoznatog porijekla U govoru Gore i narodnoj poeziji Gore susree se brojna leksika ije je porijeklo nedovoljno poznato. Potrebno je sveobuhvatno istraivanje kako bi se utvrdilo da li je to autohtona leksika, ili je uvezena leksika sa odreenim modifikacijama. Jedan dio leksike goranskog govora ostao je nepoznat zato to, po svoj prilici, pripada aromunskom ili grkom jeziku, odnosno jezicima koje veina dosadanjih istraivaa goranskog govora nije poznavala. Donosimo neke rijei ije je porijeklo jo nedovoljno poznato: Tf (tjeme, potiljak), tlk (pomije), pedlajsa (stvoriti), se vtrosa (namjee se) i vtrosan (namjetljiv), tljina (tupi dio sjekire), ma (tijelo), se mfsa (vucarati se), lmka (traiti), lngur (ljenuga), lti (sija, treperi), pltica (daska), pl (strmina), prften (gladan), pdljip (jecaj), brta (misliti), blna (balega), bbre (narastati), drti (nagovarati), dba (paziti), hpa (lutati), hbi (kruniti), gnta (oblaiti), dda (bacati), drka (gurati), gnte (nabijati, trpati u usta), ggoman (pijetao), hga (koristiti), gli (vedriti, istiti), zlna (ljutina), glzdav (gnjecav), ksori (upravljati), ltov (slab, nejak), zbara (zalutati), ftna (zapali), rljka Je (gunj), mrkica (gunj), mnja (tala), jba (gvozdena vila) Gl, digren 286

(gvozdena vila) Kru, sropuk (pokvarenjak), vjkar (vrsta konca), tna (nanos) i. dr. Veina pomenutih rijei i izraza mogu se pronai u bugarskim rjenicima ( , i dr.), ali samo sa naznakom da su arhaine bez iznoenja podataka o njihovom porijeklu. Ovo se posebno odnosi na rijei iz aromunskog jezika, dok je za turcizme i grecizme u veini sluajeva naznaeno porijeklo.
BILINGVIZAM I DIGLOSIJA

Svako proavanje govora Gore i narodne poezije Gore sa sociolingvistikog aspekta zahtijeva kako dijahronijski tako i sinhronijski pristup i analizu. Hstorijske okolnosti u Gori i oko nje su bile takve da je veoma esto dolazilo do razliitih meujezikih interferencija, to je uticalo da aktuelno stanje bude dosta sloeno i kompleksno. Iz tih razloga se ovom problemu mora prilaziti struno i bez predrasuda. Gora se nalazi na jugozapadnom dijelu Balkana i okruena je slavenskim i neslavenskim jezikim teritorijama (Opolje, Ljuma, Reka, Polog). Osim toga, stanovnici Gore, prije svega mukarci, bili su u stalnom pokretu tako da su dolazili u kontakt i sa jezicima koji se nisu govorili u neposrednom okruenju. Balkanskim narodima je svojstveno da ive u meusobnim kontaktima i da govore i razumiju po vie susjednih jezika. Isto tako trude se da, koliko je to mogue, govore i upotrebljavaju prestini dravni jezik u zavisnosti od drave koja je vladala u datom historijskom trenutku (Osmansko carstvo, Jugoslavija, Albanija). Na Balkanu je svaki etnos koristio svoj jezik (dijalekat), ali kako bi to lake komunicirao sa susjedima, a pritom sauvao svoj jezik, primao je neke osobenosti iz jezika susjednog etnosa. Na taj nain je nastao Balkanski jeziki savez sa dosta slinom gramatikom strukturom u balkanskim jezicima, sa meujezikom inteferencijom na gramatikom i leksikom planu i bilingvizmom i polilingvizmom kod govornika susjednih balkanskih govora.407 Gora je najbolji primjer balkanskih jezikih proimanja i interferencija. Tokom turske uprave dravni i najprestiniji je bio turski jezik. Poslije Prvog svjetkog rata u kosovskom dijelu Gore, kao i kod goranske subgrupe u Makedoniji (Urvi i Jelovjane), srpski jezik postaje zvanini
407

, , , , 2007.

287

dravni jezik. Po zavretku Drugog svjetskog rata srpskohrvatski je zva nini dravni jezik u kosovskom dijelu Gore, dok je u Urviu i Jelovjanu dravni jezik makedonski. U albanskom dijelu Gore je od 1923. godine do danas albanski zvanini dravni jezik. Sve je to ostavilo vidne tragove na ukupnu goransku leksiku, pa je ovo na lingvostilistikom planu najbogatije jeziko podruje. Sve je ovo uticalo na stvaranje razliitih relacija izmeu govora Gore i pomenutih jezika. U kosovskom dijelu Gore u odnosu na neke jezike (srpski/srpskohrvatski/bosanski) on ima poziciju diglosije, dok u albanskom dijelu Gore, u odnosu na dravni i administrativni jezik (albanski), ima poziciju kasnog bilingvizma, jer uenje albanskog jezika poinje tek od este-sedme godine, tj. polaskom djece u kolu. I danas u svim dijelovima Gore (na Kosovu, u Albaniji i Makedoniji) djeca usvajaju goranski govor u prirodnom okruenju, u prirodnim situacijama od roenja nadalje. Prvi jezik koji ovjek u svome ivotu kao dijete usvaja u djetetovom jezikom razvoju naziva se maternji jezik (mother tongue). Jezik kojim se majka (i okolina) obraa djetetu ima posebna obiljeja: esta su ponavljanja, reenina strukutura je pojednostavljena. Ni jedan drugi jezik dijete vie nee uiti na nain na koji ga majka ili bliski odrasli ue, zato to su neka od obiljeja maternjeg jezika vezana uz njegova razvojna, i ne samo jezika, svojstva. Stanovnici Gore svoj maternji jezik nazivaju nainski/naenski/naki/ naeki ime prave distinkciju u odnosu na druge, njima nematernje jezike, koje u kasnijoj fazi ivota naue i koriste. Za razliku od usvajanja, jezici se ue svjesno, uglavnom na posebnim teajevima ili u koli, razliitim metodama i s razliitim uspjehom. To se obino dogaa kad su djeca neto vea i kad su bar donekle nauila svoj maternji jezik. U albanskom dijelu Gore gotovo jedan vijek egzistira posebno interesantna jezika realnost. Naime, tamo je albanski jezik prisutan u administraciji, kolstvu i cjelokupnom drutvenom ivotu, dok goranski (naki) slui za privatnu komunikaciju. To je navelo Shefqeta Hoxhu da doe do zakljuka da se u bilingvnoj zoni Gore govori albanski jezik i jedan slavenski dijalekt sa nejasno odreenim statusom, koji se moe pribliiti makedonskom, odnosno bugarskom.408 Meutim, istina je sasvim drugaija. Bilingvizam je ovdje nastao kao rezultat specifinih okolnosti nastalih nakon 1923. godine, kada je uspostavljena sadanja politika granica, i kada je ovaj dio Gore potpao pod jurisdikciju albanske drave, kada je albanski jezik postao slubeni i kada su otvorene kole na ovom je408

Shefqet Hoxha, Shqiptari Sinan Pash Topojani, Tiran, 2007.

288

ziku. Prije toga je retko ko znao govoriti albanski jezik.409O tome najbolje svjedoi kazivanje Ilijaza ahinija iz Borja, uenika prve generacije kole u Borju otvorene 1928. godine: Nismo znali niti jednu albansku rije. Uitelj nas je uio albanski jezik isto kao to majka ui dijete kada poinje govoriti. Najprije nas je uio kako se na albanskom imenuju dijelovi tijela. Uhvati uho i kae ovo je uho, a onda ovo je nos, ovo su usta, ovo su oi i tako redom. I pored toga to je dobro poznavao slavenski, ni kada nam nije govorio slavenski. Tako smo, iz dana u dan, uili novi jezik.410 I danas se goranski govori od svih u kui, na ulici, dok se albanski, ije uenje zapoinje polaskom djece u kolu, upotrebljava iskljuivo u tom ambijentu, u odnosima sa lokalnim vlastima ili u kontaktu sa prolaznicima Albancima.411 Obzirom da uenje albanskog jezika poinje u ranom djetinjstvu, jo u predkolskom uzrastu, javljaju se promjene u govoru i strukturi maternjeg jezika. Evidentan je niz kalkova preuzetih iz albanskog jezika, a promjene se javljaju na leksikom, morfolokom i sintaksikom planu. Na mlaem uzrastu (5-10 godina) djeca koja se obrazuju na albanskom jeziku usvajaju samo pojedine pojmove i nesvjesno ih integriu u svoj maternji jezik. Na tom stepenu se bilingvizam manifestuje na leksikom planu, te se domae rijei postepeno zamijenjuju albanskim: Na banka sedim so Flamura. (U klupi sjedim sa Fljamurom.)412 Msusa ni rekla da nauime vjersha. (Uiteljica nam je rekla da nauimo pjesmicu.) Kod djece u dobi od 10-15 godina deavaju se promjene na morfolokom i sintaksikom planu. U morfolokom smislu imamo primjere kalkiranja pojedinih rijei, a redoslijed u reenici je nerijetko adaptiran principima albanske sintakse: Fera sme komentuale jena lektyra. (Juer smo prepriavali jednu lektiru.) Sme bisedualje so brata. (Sa bratom smo razgovarali.) Som prmirsuala sukses vo kolo. (Popravila sam uspjeh u koli.)
409

Nazif Dokle, Bogomilizmi dhe etnogjeneza e torbeshve t Gors s Kuksit, Tiran , 2009. str. 97. 410 Elmaz Dokle, Borje dhe Borjanet Monografi, Prizren, 2010. 411 Nazif Dokle, isto, str. 97. 412 Primjeri su zabiljeeni u Borju

289

Na starijem uzrastu (iznad 15 godina) govornici pojedine fraze, ili ak reenice, u potpunosti izgovaraju na albanskom jeziku. Neki izrazi su se skoro sasvim odomaili u frazeolokom sistemu i podjednako se koriste na oba jezika: A po kupton? Da li razumije? Qka ka t rre? ta ima novo? Qysh e ki punt Kakvi su ti poslovi? A je lodh? Jesi li se umorio?

KONTAKTI SA NESLAVENSKIM BALKANSKIM JEZICIMA

Prouavanje tenutnog stanja govora Gore upuuje nas na historijske procese i drutvena kretanja koja su uzrokovala promjene u mnogim jezicima na Balkanskom poluostrvu. Na teritoriji Balkana jo od antike bilo je pomjeranja stanovnitva, ime su stvarani uslovi za jezike kontakte i interferencije. Na formiranje Balkanskog jezikog saveza naroito su uticali romanski jezici, kao i turski i grki jezik. Balkanski jezici pokazuju mnogo paralelnih osobenosti u fonetici, morfologiji i sinaksi. Zbog stalnog kretanja stanovnika Gore i estih kontakata sa govornicima iz drugih jezika, goranski govor je bio izloen uticajima gotovo svih balkanskih jezika. Mnogi Gorani su zbog potrebe stoarenja i trgovine istovremeno koristili po nekoliko jezika. Pored svog jezika, mnogi mukarci su govorili i turski, albanski, aromunski i grki jezik. Zbog toga u leksici govora Gore i narodnoj poeziji Gore ima puno pozajmica iz ovih jezika. Evidentan je niz kalkova preuzetih iz ovih jezika. Ponekad izgleda da se po dubinskoj strukturi goranski govor pribliava neslavenskim balkanskim jezicima, prije svega onim koji imaju romansku osnovu. Balkanistike strukturne promjene u goranskom govoru i okolnim slavenskim govorima nastale su, najvjerovatnije slavizacijom dijela romanskog stanovnitva, moda djelimino i Albanaca, prije XIV vijeka.413

413

Mladenovi, 539.

290

Kontakt sa albanskim jezikom Kontakti goranskog govora sa albanskim jezikom su vievjekovni. Uticaj albanskog jezika na govor Gore nije dovoljno prouen, kao to nije prouen ni obrnuti proces. Normalno je da su ti uticaji vei u mjestima koja se nalaze na rubnim dijelovima prema albanskim naseljima. Posebno jak uticaj albanskog jezika prisutan je u dijelu Gore u Albaniji koji se gotovo jedan vijek nalazi pod albanskom administracijom i u kojem je i mnogo vie meusobnih kontakata i porodinih veza (enidbe, udadbe). U kosovskom dijelu Gore pozajmica iz albanskog jezika u leksici ima veoma malo, ali je uticaj u fonetici, sintaksi i frazeologiji znatniji, to zahtijeva posebnu analizu i moe biti predmet posebnog lingvistikog i sociokulturnog istraivanja. Do propasti Otomanske Turske 1912. godine Gora je bila geografska i duhovna cjelina, a nakon toga nala se na mjestu gdje se uspostavljala granica izmeu Albanije i Srbije. Londonskim mirom kojim je izvrena podjela teritorija, potvrena Bukuretanskim dogovorom 1913. godine, devet goranskih sela pripalo je Albaniji. Konana podjela je uslijedila marta 1923. godine kada je definitivno uspostavljena granica izmeu Albanije i Kraljevine SHS. Ovom podjelom najvei dio Gore pripao je Kraljevini Jugoslaviji (21 selo), a manji dio Albaniji (9 sela). Albaniji su pripala goranska naselja: iteec, Borje, Zapod, Pakia, Orgosta, Crnjeljevo, Koarita, Oreek i Oiklje. Tada je uvedena administracija kao i nastava u kolama na albanskom jeziku. kole na albanskom jeziku su otvorene najprije u iteecu 1924. godine, zatim u Zapodu 1927. i u Borju 1928. godine. Goranski govor je u albanskom dijelu Gore sauvan u svim selima, mada je pretrpio promjene kako u leksici tako i u strukturi. Jedino je selo Orikle na granici da izgubi svoj dosadanji jezik i da se u potpunosti albanizira. U fonetici govora Gore dolo je do odreenih promjena koje su nastale pod uticajem albanskog jezika. Prisutnost () u goranskom govoru, u kojem su poluglasnici vokalizovani, ukazuje na kontakt sa aromunskim, ali i albanskim govorima. Boidar Vidoeski smatra da je redukcija vokala, prije svega a, najee u kontaktu sa nazalima, mogla nastati pod uticajem aromunskih ili albanskih govora.414 Zatamnjivanje vokala a Koneski objanjava slinim pojavama u albanskim i aromunskim dijalektima.415 Pojam zatamnjivanje koji kori414 415

, , , , 1999. Koneski, Istorija, str. 37.

291

sti Koneski odnosi se na redukciju i zatvaranje vokala. U kontaktu sa nazalima u mnogim sluajevima a je prelo u . To se dogodilo kako u domaim tako i u rijeima stranog porijekla. Uspostavljanje konsonanta dz u govoru Gore, takoer, bi moglo biti podstaknuto aromunskim ili albanskim uticajem. Neki autori l'/l < lj u slavenskim govorima objanjavaju uticajem albanskog jezika. Ivi istie da je u mnogim govorima du albanske granice, crnogorskog, metohijskog i prizrenskog tipa, kao i kod sandakih Muslimana, poremeen odnos izmeu l i lj, ali bez potpunog gubljenja distinkcije ovih fonema. 416 U goranskm govoru i u narodnoj poeziji Gore normalno je da atribut stoji ispred imenice koju odreuje. Ali nije rijetko da atribut doe iza imenice, odnosno da se nae u postpoziciji. Ovakvo mjesto atributa je ak obavezno ako je atribut prisvojna zamjenica. Mjesto atributa iza imenice osobina je romanskih jezika. Ta osobina je karakteristina i za albanski jezik. Nesumnjivo je da je ona u goranskom govoru nastala kao rezultat kontakata sa pomenutim neslavenskim jezicima, svakako i sa albanskm. U goranskom govoru u upotrebi je nekoliko rijei iz albanskog jezika: besa (zadata rije), nusa417 (alb < nysa nevjesta) mada je u eoj upotrebi rije mlanesta (mlada nevesta), kna (< knaq zadovoljiti), baljo (pjegav ovjek), bojdakesto (boje krvi), upa (uta, ovca bez rogova), grika (uvala), krupa (< alb. krip sol, u goranskom govoru sa znaenjem prejesti se, presoliti stoku), ua (tata, punica, ogranieno), ljaljo (otac, ogranieno na Kru Gl i) i jo poneka rije. Prema albanskom modelu su nastali pojedini frazeoloki kalkovi u goranskom govoru: na glava ot devet godine = n krye t nnt vjetve; nemalje ljep dua da vrtet = nuk kishin buk t mbanin shpirtin; nemaj strah = mos ki frik; usta/ruka da ti cfte = t lum goja/dor; me tera srce = po mqet zemra, m shkon barku, kam kolit; sum teka = jam e rnd, jam me barr, shtatzn; besa da vrzeme = besn me lidh; ima tvrda glava (tvrdoglav) = e ka kokn e fort; koljko se uini sahat = sa u b or.
416 417

Ivi, Ogledi, str. 102. Mada je rije nysa mogla u albanski jezik ui i iz arapskog jezika u kojem je nisa ena, trudnica. U Kur'anu postoji i sura An-nisa (ena).

292

U narodnoj poeziji iz kosovskog dijela Gore uticaj albanskog jezika je neznatan. U upotrebi je tek nekoliko leksema: Zimbiljo nuse ubava (Hasani, 43). e vrzeme, Omer, tvrda besa (Hasani, 162). U zbirkama pjesama i narodnih pria koje je Nazif Dokle sakupljao u albanskom dijelu Gore, a koje su nastale nakon uvoenja albanske uprave, uticaj je izraeniji: Pet puntora prajet bunar (Dokle, 123), (alb. < puntor radnik). Mu ispuca mintan bojdaklija (Dokle, 188), (alb. < bojgjak crven, boje krvi). Dalj filore, naa dejko, tetvjeare tetvjeare, naa dejko, elj unike?! (Dokle, 299). (alb. < filore osnovna kola; tetevjeare osmoljetka; unike srednja kola). Nae horo kraj ne ima, ke e vljeze i suljmuje, (Dokle, 439), (alb.< sulm napad). Naa drava lirija ni dala. (Dokle, 440), (alb. < liria sloboda). Ja som roja, more, ot planina (Dokle, 446), (alb. < roja -straa). I ja gi sakam mukarci da mi bidet vendosur (alb. odluan) Ore, Ama krahasim (alb. u poreenju) so drugete Ore, a me kuptuje? (alb. shvata), Veljet se prmirsualo (alb. popravilo) Ore, Mije ot iteec i Borje pondrue (alb. drugaije) zborime Za, Mu piaf se dejka negova ide po loi putoj (Dokle, Prie). Primjeri ukazuju na prilagoavanje albanskih rijei morfolokom sistemu goranskog govora. U glagolu kuptuje (alb. kuptoj razumijeti, shvatiti) nastavak -uje je goranski nastavak za drugo lice jednine prezenta. U glagolu prmirsualo (alb. prmirsoj popraviti, poboljati) nastavak -ualo je nastavak glagolskog priloga radnog za srednji rod, 293

dok je u rijei pondrue (alb. ndryshe drukije) -po prefiks za komparativ priloga. Slinih primjera ima mnogo, jer je albanski jezik ovdje prisutan u svakodnevnoj komunikaciji izvan porodice u svim javnim i dravnim institucijama. U jednom broju toponima i patronima primijetan je uticaj albanskog jezika: Toponimi: rber (Orua), Bria (Dikance), Gurl' ema, Grel', Dnoec, Dervia (Restelica), inf potok (Kruevo), Gra (Zlipotok), Ka, Pec (Borje), Paljinske ljivade (Oreek), Ka, La Dmes, Maj vores, Nn aras, Ms krei (Orikle). Patronimi: Beria, Krasnii, Ljura, Paljo (Brod), Pakovci (Gornja Rapa), Nelja, Kojin, Kruezi, alja, ok (Globoica), Ukovci (Kukaljane, Baka), Brenoli, Sopi (Kruevo), Bardovci (Letane), Pljinci (Borje), Gai, Krasnii (Orikle), Kaljimaii (Orgosta), Krasnovci (Zapod) Bbinci (Oreek) i drugi. Kontakt sa turskim jezikom Turski jezik je izvrio snaan uticaj na goranski govor, naroito na polju leksike. U fondu rijei koje oznaavamo terminom turcizmi sadran je i veliki broj rijei arapskog i persijskog porijekla. U periodu dugom oko pet vijekova turski jezik je imao dominantno mjesto i bio jezik sa posebnim prestiom na itavom Balkanskom poluostrvu. Posebno su mukarci u Gori upotrebljavali turski jezik, jer je on bio sredstvo optenja na irem prostoru. Mukarci u Gori su do kasno, ak mnogo decenija nakon raspada Otomanske imperije, koristili mnoge sekvence (izraze, izreke, poslovice) na turskom jeziku a zatim ih prevodili na svoj lokalni govor. Na taj nain su iskazivali presti ali i posebno potovanje prema dravnom jeziku. Pored toga htjeli su, na neki nain, pokazati svoju pripadnost viem, aristokratskom sloju. Poznato je da je Gora u prolosti imala vrste veze sa kulturom Turaka, to je ostavilo traga u njenom govoru. Ima autora koji smatraju da turcizme ne treba smatrati tuim rijeima. Asim Peco kae da su one poprimile nae gramatike osobine pa su samim tim prestale da budu potpuno tue rijei u naem jeziku.418 Bosanski jezik, kako je to ve utvrdio akademik Asim Peco, sadri oko 11.000 leksema iz turskog, odnosno orijentalnih jezika persijskog i arapskog. Od tih 11.000 mnoge su rijei
418

Asim Peco, Turcizmi u Vukovim rjenicima, Beograd, 1987, str. 242.

294

ve postale arhaizmi ili historizmi. Hasnija Muratagi -Tuna smatra da bi bosanski jezik zbilja bio anemian i prazan da nema ovih rijei koje zasigurno preslikavaju jedno historijsko stanje i jedno nasljedstvo ne samo nas na ovim prostorima.419 Izreene konstatacije se u potpunosti mogu odnositi i na goranski govor. Mnoge rijei vezane za dravno ureenje, pravo, finansje i slino su nakon raspada Otomanske imperije izile iz upotrebe i bile zaboravljene, jer su institucije koje su odravale njihovu uporebu bile ukinute. Turcizmi su se najbolje odrali u narodnom stvaralatvu Gore, jer pjesma i pria najbolje uvaju jeziki ambijent i vrijeme u kojem su nastajale. U narodnoj poeziji Gore je prisustvo orijentalnog elementa davalo ar i ljepotu. Turcizmima se primarno kolorizira ambijent stvaran razliitim kulturno-historijskim procesima, naroito snanim prisustvom Orijenta. U pjesmama su prisutni turcizmi iz razliitih znaenjskih slojeva. Oni, uglavnom, imaju poetsku vrijednost.420 Najvei broj turcizama u narodnoj poeziji Gore je uobiajen, ali ima i onih koji su prosjenom ovjeku naega vremena slabo poznati. Bez obzira na to oni imaju folklorno obiljeje, znai i stilsko. Ima stihova u kojima je koncentracija turcizama vea od domaih rijei. Od knjiga pjesama najvie turcizama sadre zbirke Ramadana Redeplarija i Haruna Hasanija, dok su zbirke Nazifa Doklea sa manje turcizama, jer je u njima mnogo vie enskih pjesama, a poznato je da je govor mukaraca bio bogatiji tuim rijeima. Ljepota ene iz Gore opisana je velikim brojem turcizama u mnogim narodnim pjesmama. Stihovi iz naredne pjesme to najbolje ilustruju: Ne je ljuta zmija, mila nane, tok' je karasevda': sevdinite oi, mila nane, stambolske fildani, sevdinite kosme fidan od bosiljok, sevdinoto elo altan ajmalija, sevdinite vei skadarske gajtani, sevdinoto noze ovarsko upelje, sevdinata usta, mila nane, bearska kutija, sevdinata stava, mila nane, paina namlija (Hasani, 89). Rijei sevdah i karasevdah su se u goranskom govoru, a naroito u narod nojpoeziji Gore, odomaile i dobile su i nova znaenja. Tako rije
419 420

Izvor: www.ligazasandzak.org (Intervju: Jezik treba njegovati, 6. jun 2012.) Hasnija Muratagi-Tuna, Sevdalinka izazov za lingvostilistika istraivanja, Rije, Niki, 2009.

295

sevdah oznaava i voljenu djevojku, dragu, ljubav, dok karasevdah oznaava izgubljenu djevojku. Rije sevdah javlja se u oblicima sevda, sevdalina, ali se veoma esto javlja i kao osobno ensko ime Sevda (Sevdija). Ori sevdo, sevdalino, ne li ti se naaljuje (Hasani, 123). U narodnim pjesmama iz Gore javlja se veliki broj turcizama (orijentalizama). Meutim, pojedini od njih su frekventni, dok se drugi javljaju sporadino. Najee se javljaju: bear, dilber, sevda, danam, kuzum, deli, dert, altan, asker, nizam, pender, gajle, vakat, gurbet, fildan, ugur(ala), akam, saba(h), adamija, amija, bekrija, bojlija, buljuk, bajrak, izin, verem, turli, fidan, akraba, kabul, uzel, aber, apap, galiba, ibrik, kajnak, hairlija, spa(h)ija i dr. U narodnoj poeziji Gore javljaju se brojne sintagme orijentalnog porijekla, mnogo vie nego u kolokvijalnom govoru: an boja, kolan erdan, deli divane, pender sralija, tavan indelija, odak uelija, altan pare, asker elebija, altan mamudija, fidan bosiljok, fidan bojlija, zengil mahalo, ulj baha, damli odaja, bajrakli odaja, dilber kumrija, nuhut leblebija, sevdali tambura, kuzum delija, inde bule, halva irmiklija i dr. Knjige pripovjedaka Ramadana Redeplarija sadre najvei broj turcizama, jer je zapisiva poznavalac turskog jezika, pa je mnoge prie zapisivao po sjeanju ili od osoba koje su govorile paralelno oba jezika: Imaf jen Goranin, oof na gurbrt, bljizu, vo Prizren. Otvorif jena ainica, praif eiti jemeci: grah, orba, dolma, piljaf, jahnija, musaka, eljbasan tava, sutljija, kazan-bidi, maljebije, halve i... Duan imaf, ama rabota nemaf. Hizmear mu bif jen mlat deljikanljija ot Gora. (Redeplari, ekmede I) Iz turskog jezika su preuzeti tvorbeni nastavci -ja, -dija, -lak/lok/lk, -z, -a. Ovi nastavci se upotrebljavaju i u graenju pojedinih rijei koje nisu turskog porijekla. Tako su nastavkom -dija formirane domae rijei: koljepkdija, grozjdija goljmdija (palac), mljekdija, prstndija, svirldija, lvdija, vodovddija (vodoinstalater) strujdija (inkasant) i dr. Sufiks -sa je zastupljen samo u glagolima grkog porijela, dok su su fiksi -isa i -osa preko glagola sa grkom osnovom preli i na primjere sa turskom osnovom. Tako imamo veliki broj ovih glagola koji su u upotrebi u goranskom govoru: zdisa, btisa, artrisa, bktisa, bstisa, bndisa, dentisa, dokndisa, rahtlisa kndisa, kandrisa, kskndisa, davrndisa, kzdisa, krdisa, 296

zptisa, bzdisa, ardisa, kurtlisa, sjdisa, skltisa, tisa, tisa, siktrisa, tisa, jdisa, se tptisa, siktrisa, dfetisa, kaprisa, dmlosa, bjosa, btisa, tisa, tljosa. Meutim, sufiksom -osa formiraju su i domae rijei: kvjojsa, cvjojsa, jdosa, zdosa, gnjdosa, hosa. Iz turskog jezika preuzet je znatan broj kalkova koji se u narodnoj poeziji javljaju kao bukvalni prijevod iz turskog jezika: do tuje Sebuane, na umot da bide, tuje ka e zaminem, Sebuane, umot da presee, (Hasani, 28). (na umot nadati se"; umot da presee izgubiti nadu) Ke se pia, novoena, v' muki tefter. (Dokle, 332). (muki tefter vjenati se, oeniti se) n-faaj ksur,efijo take je piano, (Hasani, 176). (n-faaj ksur ne zamjeraj) U Gori je zabiljeen i veliki broj toponima u kojima se javljaju turcizmi: Ain kajnak, Crn dere, rdak, tma, uin ema, Kjnaci, Sir Br, Krija Rap Org, Ramf kajnak Gl, Tferi Krs, Bo, rdaci Zl, Su dere, Vkaf Kru, vlija Le, ehov ema Ml, Nizamsk ema, Tursk put Rad, Askersk dere, Frna, Jruka, Juruke grbia, Kap ema, Kadnica, Kla, Kurtica, Mrmor, Tl'be Re, Vkof Vr, Kldrma, Kla, Terdzin kamen Bo, Jenalak i, Fek Za, Pl Ttarof Gl. Pojedini patronimi sauvani u Gori upuuju na prisustvo nekih starih azijskih naroda, posebno onih prototurskih i protomongolskih: Tatrovci, Vurnovci Gl, Krt Br Zl, Kumaniovci i, Jruk Br, h, Re, Plivan Rad Zl Re. Kontakt sa grkim jezikom Mnogobrojnost leksike i kalkova porijeklom iz grkog jezika koji se javljaju u govoru i u narodnoj poeziji Gore svjedoi o intenzivnom odnosu izmeu njih i potvruje ispravnost stanovita koje, pri objanjavanju fonolokih i gramatikih pojava u njima, daje znaajno mjesto meujezikom kontaktu u balkanskoj sredini. Nesumnjivo je da su grki, i kasnije turski jezik ostavili najvie tragova u modeliranju balkanske leksike. to se tie govora Gore i narodne 297

poezije Gore treba posebno istai veliki uticaj grkog jezika sa kojim se veoma esto dolazilo u kontakt. Mnoge rijei, a posebno kalkovi preuzeti iz ovog jezika, ponekad predstavljaju bukvalni prijevod. Gora je od granice dananje Grke udaljena oko 200 kilometara. Meutim, kroz historiju grko prisustvo i grki uticaji u Gori su bili znatno izraeniji. Do kasno, ak i nakon propasti Otomanske imperije, mnogi stoari iz Gore su tokom zimskih mjeseci svoja stada gonili na ispau u Solun, Janjinu i druga mjesta u Grkoj. Takoer, mnogi su Gorani imali svoje zanatske radnje (duane) u mnogim grkim gradovima: Solunu, Kavali, Janjini i dr. Naroito su Broani imali jake kontakte i veze sa Gr kom. Kao rezultat tih veza u Brodu je nastala kovanica nsolun koja oznaava gurbet, pealbu. Ovaj izraz ne odreuje pealbu vezanu samo za Solun, ve je dobila ire znaenje i postala sinonim za pealbu. (Bbajko mi o nsolun Otac je otiao na pealbu). Solun i drugi gradovi u Grkoj se esto pominju u narodnoj poeziji Gore. Najee je opjevan Solun (Seljanik), ali i Kavala i drugi gradovi: Solunsko pole, male, sua kauje (Dokle, 157); Solunsko polje sua kaujet (Hasani, 53); solunsko somune (Hasani, 90); e zimate devojka Solunka (Hasani, 144); dva bela uguma, obadva solunse (Hasani, 337); Go fatile, nuse mori, vo Seljanik. (Dokle, 192) vo Kavala, Nurke erko, vo apsana (Hasani,1); Daj mi boe krila labodove Ja da letam, dur devet planine, Pa da panem vo Solunsko pole, Da odberem Bonjaka junaka (Dokle, 168). U Orui postoji porodica Seljankovci koja je ovo ime dobila zato to su muki lanovi porodice tokom zimskih mjeseci boravili sa stokom u Solunu (Seljaniku). Kontakti sa grkim jezikom su mnogo stariji i postojali su daleko ranije. Na to upuuju i pojedini toponimi i imena u srednjovjekovnim dokumentima. U hrisovulji Svetih arhangela iz 1348. godine pominje se izvjesni Draica Grkovik iz sela Jelenca. Prema meama koje su ovdje date, Jelence bi moglo biti ime dananjeg sela Baka, ili naselje koje se nalazilo u neposrednoj blizini. Neki toponimi koji su do danas sauvani u Gori mogu se dovesti u vezu sa grkim prostorom: Grkinica, Grkojec, Grke rupe, Grko trlo, Gramatnikojec, Stratorje, Mavra i drugi. Ovi utjecaji su mogli stii i preko Aromuna koji su se, kao nomadi, sa stokom u potrazi za boljim pasitima kretali od Pinda i Gramosa do Bistre, Koraba i ar298

planine. Pomenuti toponimi mogu upuivati i na kretanje Aromuna i na njihovo prisustvo u Gori U govoru Gore i narodnoj poeziji Gore formiran je znatan broj glagola pod uticajem grkog jezika nastavkom -(i/o)sa. Sufiks -sa je zastupljen samo u glagolima grkog porijekla, dok su sufiksi -isa i -osa preko glagola sa grkom osnovom preli i na glagole sa turskom osnovom. Meutim, sufiksom -osa formiraju su i neki domai glagoli kao i neki glagoli nepoznatog porijekla: kvjosa, cvjosa, jdosa, zdosa, gnjdosa, hosa, trupjosa, kislosa, gljibosa, pirtosa, pcojsa (lipsati), utisa (dobiti u igri) i dr. Broj glagola koji je iz grkog jezika uao u govor Gore nije zanemarljiv. Ovdje donosimo glagole za koje je utvreno da su grcizmi, mada se u govoru javlja jo jedan broj glagola i rijei koje svojim oblikom upuuju na grki jezik, ali ije je porijeklo ostalo nedovoljno istraeno i, za sada, nepoznato. Prkopsa, prekopsa (< gr. , ) napredak, uspjeti u ivotu, osreiti se, kao i izvedenice od ovog glagola prokopsanik i prokopsnica, ogranieno na Zl Kru Re Br i i jo neka sela: Vo ivot nema da prokopsa. Ne prokopsalje so toljko stoka. Nikoj ne prokopsaf so tuo. Prokopsanik jeden ima da vii. Stsa (< gr. ) stii, dostii, sazreti, Gora: Ako ne staset kamenete, e ostanet. Ne mi stasuje seno duri sret zima. Ne zn'm a e im stase lebot. (Dokle, Rjenik) Stasaf za enjene. Stasaf na vreme vo kolo. Prosa (< gr. ) ostaviti, napustiti, zanemariti, Gora: Parosala deca i se omuila. Som parosaf sebe za nih i jope lo. Ne se parosuje mati ka ti o si ga parosaf. I mije zborime za parosujene. (Dokle, Rjenik) rezilj e te napraj, Fato be erko, pa e te parosa (Hasani, 188). Parosaj go, kuzum Nurke, Aim aja (Hasani, 1). Pkosa, zapkosa () primijetiti, zapamtiti, Gora: Odjeno go zapikosa da ima neto. Ako ne sve, nekuje stvari trebe da se zapikosaje. Oni bilje otdamno zapikosane. (Dokle, Rjenik) Prpsa (< gr. ) liiti, nalikovati na nekoga, Gora: Ne prepsa na brata. Mi prepsa na nekogo, ama ne moem da se setim na kogo. 299

Mosa (< gr. ) oarati, opiniti, Gora: Go maosalje i vee ne vii druga osim nah. Ako je maosana o neje nikogo. (Dokle, Rjenik) So kogo bilo, mori nane, koj go maosa, nanice, koj go arosa (Hasani, 412). Go arosale, ja mlajnesto, go maosale! (Hasani, 412). Vpsa/vpca (< gr. ) obojiti, ofarbati, figurativno naplatiti, Gora: Ne si ga vapcaf hubavo fanuljata. Gajtanot ne ti je vapcan hubavo. Si go vapcaf pantulot ni da si se valjaf negde. Vapcujeneto mi se sm'tni. (Dokle, Rjenik); A ti vapcaf? (figurativno Je li platio?). rosa. Glagol je nastao od veoma frekventne imenice aro (nesrea) koja je, takoer, iz grkog jezika. U govoru se upotrebljava u slubi uzvika nesreo, tugo: Idte, aro, o mi sedite zakuane ovde! Trnite mi se ot glava, aro! (Dokle, Rjenik), ali i kao imenica: Ajrijo, aro te udrilo, (Hasani, 139). Kao glagol se pojavljuje sa znaenjem unesreiti. Od njega su nastale izvedenice arsanik, arosnica (nesretnik, nesretnica): Go arosale, ja mlajnesto, go maosale! (Hasani, 412). Dplosa, zdiplosa, dipli (< gr. ) presaviti, slagati, poreati, Gora: mila sestra, mladi Asan-ai, ruo mu diplee (Hasani, 372) Sve bee zdiplosano i uredeno vo kuata. Haljitata zdiplosane i stajene na mesto, take i postelje i sve vo dolap. Zdiplosuje postelja. (Dokle, Rjenik) Vtosa (slomiti vrat), Gora: e mu se vitosam vo pare nejdzine. Pa ne i se vitosaj vo hizmet nejdzin. e mu se vitosam i tija hubavo. (Dokle, Rjenik) Psa (uriti, petljati) Gora: Nazif prsa mlogo. Ne ga prsaj rabotata dur ne ispraa hubavo. Ovja je prsana rabota. Za prsanevo mlogo puti sme se karalje. (Dokle, Rjenik) rnia (< gr. , ) odloiti, ostaviti, Gora: 300

Evo tri puti ka se arniujem, deneska e trnem. Sam se arniaf, sega velji zato mi ste arnialje. Zaradi nego se arniane. (Dokle, Rjenik). rdosa (< gr. k) dobitak, naslijediti, iskoristiti, kao i izvedenice erdosanik i erdosanica sa pejorativnim znaenjem, Gora: Imanevo go erdosaf od starbabeta. Da se erdosate. (Dokle, Rjenik) da ge nosi da ne ge erdosa (Hasani, 185). Tljosa (< gr. ) kraj, zavretak, zavriti, ogranieno na Brod: Rabotata ke ga teljosame. Agmetu oja mu je teljos. Jedan broj glagola u govoru Gore, nama nepoznatog porijekla, prema obliku i sufiksu -sa mogao bi imati veze sa grkim jezikom: Dksa (trpjeti, podnositi, prihvatiti), nepoznatog porijekla, Gora: Mlogo go deksa deteto. Ja on je deksan, ja nikoj. (Dokle, Rjenik) Utisa (ariti, dobiti, zaraditi od protivnika), nepoznatog porijekla, Gora: Sve pare mu ge utisalje na Sretsela Re. mi ga jutisale ba prva sadica (Hasani, 120) Votrosa (biti uporan, namjetnuti se), nepoznatog porijekla, Gora: Ka mi se votrosa, to da ti reem. Ne mu se votrosuj drugatomu, beljki nema da ti dade. Ne zn' o votrosan je. Po votrosan go nema. (Dokle, Rjenik) Mnoge imenske rijei, neke direktno a neke preko turskog jezika, ule su u govor Gore i u narodnu poeziju Gore iz grkog jezika: Los(t) (< gr. ) poluga, Gora: Trupje sme ge tuarilje na traktor so lostoj. Mu se skri lost i za malo da mu se fati noga. Angarija, angerija (< gr. ) posao, rad bez naknade, bez kontrole, Gora: Na vreme austriako ne teralje da rabotame angeria. Bee ste ga izrabotalje angerija. (Dokle, Rjenik); Konji ge putilje angarija. Sve je vie angarija. Lamnja (< gr. ) zao duh, nezasit, prodrljiv. Sinor (gr. ) mea, granica, ogranieno na Borje i jo neka sela u albanskom dijelu Gore. Balkanski je grecizam. Plav (glup, bezuman): Kojni gi popalajef. Puti go, on je palaf.

301

ukni ga glava palava (Hasani, 59). More beare, glavo palava (Dokle, 262). Planca (veliki kantar): Meso sme go merilje so palanca Kru. Prfir/ka (probira, pride uz jelo, poslastica, ponadija): Ti si profir. Toja profir ne stava ljep vo usta. Ljep je direk, ovja se profirske. (Dokle, Rjenik); Ljep ne jade, samo profirke saka. Flija (komad, odrezak): Som zef dve felije maznik. Jena felija ot baklavata, kakve me udri, toljko to bee mrsna. (Dokle, Rjenik). Kkalo (kost, kourina): Sinojka, dado, sme se karale, za jeno pusto kokalo, danam, (Hasani, 287). trka (jalova ovca, jalovica): Kerim ehaja, mori, samo jena tirka (Dokle, 158). Imenice pzma (mrnja), jka (ekser), dman (rijetko reeto), pljt (nepeena cigla), dmije, efndija, furna, fenjer su porijeklom iz grkog jezika. U govor Gore su ule direktno ili preko turskog jezika. Veoma karakteristini uzvici prisutni u govoru Gore i u narodnoj poeziji Gore more/ore, mori/ori, kao i kontrahovani oblici bre/be usvojeni su iz grkog jezika. (gr. , , koje predstavlja, prvobitno, vokativ od lud) Oblik mre koristi se za muki rod, dok se oblik mri koristi uz imenice enskog roda. Paralelno se koristi i uzvik diko. Svi ovi oblici su naroito prisutni u narodnom usmenom pjesnitvu: Mori majko, momci me vikaje, More momci, pogaa da mesim (Dokle, 55). Grka fraza za iskazivanje dobrih elja prevedena je sa za mlogo godine. Ista fraza, samo direktno pozajmljena u obliku bolajei, u goranskom govoru ima drugaije znaenje: daj Boe, kamo sree. Ovaj izraz u makedonskom jeziku ima oblik spolajti. Boljei da ne se vrat. Boljei da dojde utre. (Dokle, Rjenik);

302

Boljei ruka da ti povene (Restelica), Boljei da staneme zdravo (Borje). Izraz ludo (mlado), koji se u govoru Gore, a naroito u narodnoj poeziji Gore, javlja u znaenju mlad ovjek, junak, dragan, jeste kalk sagraen od grke rijei . U govoru Gore i narodnoj poeziji Gore pridjev lud/a/o ima znaenje mlad/a/o. Oblik za srednji rod ludo je postao imenica i oznaava dijete: Ona ima samo jeno ludo (Ima jedno dijete); Ga turif so dve lude (Ostavio je sa dvoje djece.) Da som znalo, ore ludo mlado (Hasani, 158). - Dej idi, ludo deje, adamijie, - Dej idi, ludo dete, bre budalino (Hasani, 183). U govoru Gore u izvoenju sloenih rijei moe se izdvojiti jedan tip nesvojstven slavenskim jezicima. To su sloenice sagraene od dva imperativna oblika. Ti se izrazi mogu poimeniiti, mogu se ak javiti sa znaenjem materijalnog predmeta (brkajvari-vrsta kaamaka), ali se upotrebljavaju i adverbijalno. Za supstivizaciju imperativa zna i grki jezik. Brkjvari, idhodi, iddojdi, pernosi, panstani, stanlegni, perderi, kosnosi, krptrpi, dojdprojdi, stjistaj. Prema grkom glagolu provoditi se, ivjeti sa znaenjem dobro ivim, kalkirano je u govoru Gore pominujem/pominuwam sa istim znaenjem: Ka pominujete? Hubavo pominuwam so braa. (Kako prolazite/ivite? Dobro prolazim/ivim sa braom.). Grki glagol ima znaenje koje bi u bosanskom jeziku odgova ralo 1. htjeti, 2. voljeti. U govoru Gore sakam ima oba znaenja htjeti, voljeti: Sakam malo ljep. (Hou malo hljeba); On mlogu nja ga saka. (On je mnogo voli.) Glagol u grkom jeziku pored znaenja sjedeti ima i znaenje stanovati. Posljednje znaenje je kalkirano i u goranskom govoru: Sedi ke amida. (Stanuje kod amide.); Ke kogo sedi sega? (Kod koga stanuje sada?) Grko pust, proklet, u goranskom je kalkirano sa pust, da zapuste, pusto da ti bide (proklet bio):

303

za devet puste godine, dalek na daleko na pusti gurbet, Puste ostanale, Imere be brate, edrenske pampuri, pusto bilo, pusto ostanalo (Hasani, 13, 28, 29, 82). U jednoj svadbarskoj pjesmi, zabiljeenoj u Borju u Albaniji, djevojke pjevaju: Fere, fere, tenke kore (Dokle, 379). Rije fere je grkog porijekla (< gr. donesi) i nije u svakodnevnoj upotrebi u govoru Gore. Kontakt sa romanskim jezicima Kontakti sa romanskim jezicima, posebno sa aromunskim, su potvreni u strukturi goranskog govora, odnosno u fonetici, morfologiji i sintaksi. Meutim, nije zanemarljiv ni uticaj aromunskog jezika na leksiku, a znaajno prisustvo je potvreno i u toponimiji i patronimiji. Slino je stanje i u narodnoj poeziji Gore. Koneski objanjava da je novo dz u makedonskom jeziku postalo kao rezultat aromunskog uticaja. Umekane grupe ki, ke, gi, ge i njihova zamjena grupama i, e, i, e je osobina brodskog govora i nastala je pod uticajem tetovskog govora. Neki autori smatraju da je ova inovacija nastala pod uticajem neslavenskih jezika, prije svega aromunskog: Vae, tae, dreme, turse, opene, rue, kose, slame, oboje, ede, pei, raija, seira, aser; poloe, noe, dle, drue, blae, bisae, i. Aromunski jezik, koji je snano uticao na stanje u goranskom govoru, odvaja se od drugih romanskih jezka po tome to se u njemu lan, umjesto ispred imenske rijei, dodaje kao jedan oblik sufiksa, na kraju imenske rijei, pa se kroz deklinacije mijenja zajedno sa takvom imenskom rijei. Slino stanje sreemo i u govoru Gore, u kojem dolazi do deklinacije lanovanih imenskih rijei, to je osobina gotovo nezabiljeena u okolnim slavenskim jezicima. uvanje dativa u govoru Gore objanjava se stanjem u neslavenskim balkanskim jezicima aromunskom i albanskom. Trpni glagolski pridjev u goranskom govoru se gradi od prijelaznih glagola oba vida. Potvreni su nastavci -(e)n i -(e)t. Najznaajnija odlika ovog participa u goranskom govoru je to se gradi ne samo od prijelaznih i povratnih glagola nego i od neprijelaznih glagola (umren, panat, zaspan, idan, dojden, najaden, vlezen, jahnat). I ova osobina u goranskom govoru je mogla nastati pod uticajem neslavenskih jezika, svakako i aromunskog. 304

Za odreivanje supstrata i superstrata u goranskom govoru od znaaja bi bila analiza stoarske, zemljoradnike i botanike leksike sa uoavanjem slavenskog i neslavenskog u ovom jezikom sloju. Tu je uticaj aromunskog jezika i najvie prisutan, poto se oko Gore nalaze pastirske oblasti preteno vlakog tipa: Galiica, Bistra, Korab i ar-planina. Lekseme koje donosimo su samo jedan dio za koje pretpostavljamo da imaju romansko (mahom aromunsko) porijeklo: Kprulja/kpurlja (drvo za krov, tanka greda), prta (kapija, vrata), mnda (hrana), fnulja (demper), kljuk (obanski tap), drsulj (slina), msulj (slina), hkulj (pljuvaka), drpulj (zaputenik), vrgulj (vor), prtulj(ka) (rita, dronjac), dda (majka, starija sestra), dndulje (derite), bte (otac), truk (vrsta torbe od ovije koe), butin (bukalica), tmba (brdo), skt (naruje), plavra (pria, galama), ner (vrsta trave), fulj (frizura), nga (voruga), kulj (vrh), pur (izvor, vodopad), kp (gomila), kpica (sreena gomila snopova), kkor (kosa, frizura), ulj (gomila), rljek (beba, dijete u povojima), b (starjeina baila), for (pomonik baa), st'ga (mjesto za muu ovaca), laino (balega), brdav (uprljan), furka (nakit), gnga (mucati, govoriti kroz nos) i dr. Mi izbarda vajkarna skutaa (Dokle, 428). Daj da redim, dade, red fotuska (Dokle, 428). Ne ekajte, halitari, druga manda (Dokle, 315). I kapurle, ja mlanesto, nasmijala (Dokle, 342). so muki rulek v' narae (Hasani, 258). Mnoga muslimanska imena u Gori imaju deminutivne nastavke -e, o ime dobijaju hipokoristiko znaenje: Rme (Ramadan), Slje (Sulejman, Suljo), me (Ahmet), Jne (Jonuz), me (Imer), Zne (Zejnula), Bje (Bajram), Slje (Salih), Mljo (Miljazim), Mre (Miriman); Salj mere, majice oeneto (Dokle, 437). Da donese, Slje, leblebije (Dokle, 462). Ova osobina je mogla nastati pod uticajem aromunskog jezika.

305

Neka imena i hipokoristici imaju i nastavak -ulje, -ulja gdje se uoava aromunski formant: gulje, bulje, dulje, culje, bulje, kulje, Jkulje, Mmulje, Mikulje, zulje, Ggulje, Dbulje, Sdulje, Skulje, Zikulje, bulja (muka); dulje, julja, Kdulja, Vjdulja (enska). Osobina je poznata na irem prostoru Gore, ali je naroito prisutna u Brodu. Toponimi i patronimi u nastavku su samo manji dio jo nedovoljno istraenog romanskog (aromunskog) nasljea u Gori: Toponimi: Vlka, Vlak potok, Vlake ljvade, rejca Vr, Vlahnica, Berova vodnica Bo, Strtorje Zl Gl Kru, Mvra Zl Br, Ra Br Zl, Kzmina, Brbula, Tmba, Pirov niva Kru, Vljan Vr Dr, Romnice, Radnica Lju, Rdika, Re, Bogdnica Rad, Mrga Kru i, Plote, Lcino Di, Praspor Dr Vr, Mngrece Ml, Borlojca Zl, Vlni sad, Bgdie, Jlica Cr, Vrca Re, Krije, Lticka, Drfora, evrtine Org, Drbloec, Lmbur Za, tdim, arbnica, Kacljica, Kukljevo, Bratanv venec Br, Grd dof Pa, uk Ku, Maralas Or, Drmula Ko, la O, Prpuzen, Miljiov kamenj Krs, Praspur i, Zatim, imena mnogih naselja u Gori imaju romanske korijene: rgosta, Drga, Krkota, rua, Pkia, teec, rikle. Patronimi: Bajmak, Brbut, Bska, Bgdan, Bfle, Btaljen, Cko, Cro, jko, ulj, fe, ro, Ddo, Fdgo, Ggo, Go, Ggna, Jnkula, Kukulj, Lla, Lmpar, Mndak, Mue, Pska, Ppe, Rhte, Rnda, ta, o, kar, ola, rban, Taska, Tnanaz, Tta, Tnko, Vljan, Zza, le Br, Aljabak, Bero, Duro, Dute, Dajko, Kajrak, Kendo, Ljupan, Prco, Toro, agulj Kru, Kare, Koklje, Kro, Mro Zl, Bajmak, Bazda, oko, olda, ino, Ese, Gorde, Gurguka, Kaka, Kaljo, Kokora, Muta, Parko, iko, ua, uplja, Tue, uljka Re, ukulj, Ljajko, Pajko, Piro, ola Gl, Tonga, Drango Di, Surduljovci, Paarizovci, Balabanovci, Kamburovci, Drangovci, Tuka Rap, Bungurovci, Cekovci, akinci, ekorinci, inarovci, keprnovci, korovci, upinci, uinci, Debrusovci, Diovci, Dupeovci, Daklevci, Gievci, Godovci, Karevci, Kukovci, Lakovci, korovci, oinci, undovci Bo, Damatovci, Doovci, Drajinci, Groovci, Maretovci, Murga, ako i, Fukovci Org, Purovci, Lukovci, Mekarovci, Vlaovci Pa, Krljevci, Kukulj, Laovci Je.

306

EKSPRESIVNO-EMOCIONALNA LEKSIKA

Ekspresivnost (emocionalnost, afektivnost) u narodnoj poeziji Gore postie se na svim jezikim nivoima. U okviru glasovnog sistema ekspresivnost se postie upotrebom raznih fonema i fonemskih kombinacija. Na polju morfologije ekspresivnost se postie upotrebom rijetkih formi mnoine, upotrebom ili izostavljenjem lanovanih rijei, padenom sinonimijom, sinonimijom glagolskih oblika i dr. Na planu sintakse ekspresivnost se postie redom rijei u reenici, upotrebom enklitika, upitnih i bez linih reeninih konstrukcija i dr. Emocionalno-ekspresivnom leksikom u narodnoj poeziji Gore izraavaju se emocije i iskazuje subjektivni stav govornika, ali ona esto ima i ritmiku funkciju (moe biti uslovljena rimom). U narodnoj poeziji Gore javlja se veliki broj deminutiva (hipokoristika) i augmentativa (pejorativa) i mnogo je vei i raznovrsniji u odnosu na onaj koji se javlja u narodnom stvaralatvu kontrolne grupe. Hipokoristici (deminutivi) izraavaju pozitivan stav govornika prema promatranoj pojavi ili osobi. U narodnoj poeziji Gore su iroko zastupljeni jer se njima iskazuje neto to je malo, milo, drago, prijatno. Imena srodnika, zatim lina muka i enska imena, kao i mnogi toponimi u jeziku i narodnoj poeziji Gore imaju oblike hipokoristika. Inae, tvore se dodavanjem sufiksa na korijen rijei. Najei nastavci pomou kojih se formiraju deminutivi i hipokoristici su: -e, -ica -ce, -ec: Rte, spe dje, ljivdie, mie, mie, ne, fse, zje, me, pljvnie, lskie, Rme, Slje, Aljdine, jie, Slvie, Sjdie, Hatdie, Koare, Zdefe, Vkafe, pue, Ltie, Rte, rnie, kie, Jlie; Vo leskie, vo leskie // Jeno tenko prte. A pri prte, a pri prte, // Mome i divoje (Dokle, 214). Ddica, mjica, nnica, sstrica, livadica, divojica, vrbica, moravica, planinica, ptica, hlvica, slvica, Livadica, Plajnica, Kruica; Moravice, m'tna i krvava, Planinice, pusta ostanala. (Dokle, 142, 143). Prce, snce, sfce, bratence, Kurtence, brence, mence, tence, zdrvjence, dvce, znce, msce, srence, detence, ml'kce. 307

someli mi go itencevo (Hasani, 125) Ti da ide, naa dejko, so zdravjence, (Hasani, 394) Sljec, noec, zbec, vezec, ptec, rizec, lkec, krmidec, mznikec, erec, vterec, lbec, brtec, rec; Jeden da noec noeva (Dokle, 56). Ti potrai, namen Ibro, lebec i sirence (Hasani, 272). Javlja se i ogranieni broj deminutiva nastalih pomou sufiksa -ca, ze, -e, -ul'e, -l'e: Msofca, sljca, nze, gze, me, e, agul'e, kotl'e, petl'e. Pejorativi (augmentativi) su manje prisutni, a javljaju se kada narodni pjeva ili govornik emocionalno izraava negodovanje, nezadovoljstvo, odbijanje ili ak iskazuje odvratnost prema onome to se imenuje. Najvei broj pejorativa tie se negativne procjene neijeg fizikog izgleda, ali i drugih osobina (ljudskih, moralnih). Negativno se procjenjuju: neprivlaan izgled, mravost, debljina, pojedini dijelovi tijela, ak i odjee. Najei nastavci za graenje augmenativa u govoru i narodnoj poeziji Gore su: -ite/ie, -ina, -e, -l'e, -la/lo: Kofite, stpite, gita, strite, dfite, mslite, muite, jorgnite, amite, terljite, ofrite, dite, m'glite, opnite, kamnite, stolite, vljite, msite, tljite, dtite, hite/ite:421 koufita na trnita, a gaita na stapita (Dokle, 23). za staro starite e ide, za preterano dofite (Hasani, 187). Dejktina, voljtina, kravtina, konjtina, budaljtina. Smdl'e, gl'e, krdl'e, mml'e, vl'e, l'e, brkl'e, nzl'e, drcl'e, ml'e, pdl'e, gl'e, gbl'e, bl'e, brl'e, nul'e, gngl'e, tfl'e; Smde, glte, bljte, klje, nbide, glde, gnjde, gde, pde; Cngela, vkela. Stani, Bajro, stani bre br'le! (Hasani, 408).
421

Svi ovi oblici u Re i Kru imaju nastavak -ie.

308

Sinonimi U narodnim pjesmama iz Gore monotonija se esto izbjegava upotrebom sinonima ili spajanjem jedne rijei sa vie drugih. Sinoniminost i polivalentnost su znaajna odlika govora i narodne poezije Gore. Nalazimo razliite lekseme za momka: bear, beare, gledanik, mome, ludo, mlado, junak, delikanlija, delija, kurto, budala, budalina, bekrija; za djevojku: dejka, devojka, divojka, divojica, deje, dejite, moma, momie, gledanica, libe, sevda, zejnepa, dilber, kuzum, ljuba; za nevjestu: mlada, manesta, mlanesta, mlajnesta, manestie, nevesta, anema, nusa, deljina, zejnepa; za majku: mati, majka, majica, maja, nana, nanica, dada, dadica, mama, tata; za oca: babo, babajko, bavajko, otec, ljaljo, bate, ado/ade. Pridjev bef/be (bijel) vrlo je frekventan, stoji u sintagmama s velikim brojem imenica: belo lice, bele ruke (ak i muke), belo grlo, belo elo, bele s'vze (suze), bela odaja, bela skutaa, beli adori. I pridjev crn je frekventan, stoji u sintagmama: crne oi, crne vei, crna amija, crna zemna, Crno more, crna kukajca/kukaica, crni karaman (pas), Crna Arapina, crna kaplama i dr. esto se upotrebljavaju i pridjevi zelen/a/o (bajrak, jabuka, Gora, drvo, trava), crven /a/o (vino, karafil, amija), 'ft/out (altani, pare, kavali). Pored ovih javljaju se i veoma rijetka imena boja, od kojih su neka ograniena samo na Goru: svetna (crvena), bojdakesta (boja krvi), kuljesta (narandasta), ingo plaetna, modra (ovdje zatvorena), pembe(na), bubena/bubana (roza). Pored pomenutih, u narodnim pjesmama iz Gore javljaju se i mnogi drugi stalni epiteti: Mlad/a/o (bear, junak, manesta, aga, vojvoda), ludo (deje, dete), mili/a/o (babo, nana, mati, sestra, braa), ljuta (zmija, svekrva, rakija), sirota (dovica), siroma, boguan/a (jedinac, jedinica), malov/a/o (dete, deje, selo), visoka (planina, dejka), pust/a (tuina, gurbet, pare, ovce), sa znaenjem proklet/a. Djevojka je u pjesmama iz Gore: tenka i visoka, hubava, pristala, namna, verna, bosa, mlada i zelena, bela i crvena, sama; momak je tenok i visok, prf/prvi, bef/be/beli, mlad, lud (mlad), stramen, sam, adamija, siroma; konj je: dorija, at, ok, konj, oi su: crne, arene, ak'r (plave), maorave; kosa je: rusa, plava, crna; voda je studena, ladna, erbet, bela; polje je: ravno, iroko, solunsko. 309

Stilske dominante Funkciju dominante mogu imati svi elementi stila od fonostilistikih, morfostilistikih, leksikostilistikih i slino, pa do jo manjih elemenata u okviru tih skupina. U narodnoj poeziji Gore ima vie stilskih dominanti, jer u osnovi razliitih pjesama stoje razliiti stilski postupci. Jedne su zasnovane na kontrastu, druge na personifikaciji, tree na metafori, alegoriji, gradaciji, retorikom pitanju itd. Metafora, odnosno zamjenjivanje jednog pojma drugim kao i usporeivanje iskazano na ovaj nain, vrlo je prisutno u narodnim pjesmama Gore. Metafora se nekad definie kao skraeno poreenje, tj. kao upotreba jednog oznaitelja umjesto drugoga na principu odabira (paradigmatskog), a na osnovu neke slinosti sa oznaenim.422 Metaforama je iskazana njenost, toliko svojstvena onima koji se vole. Voljena i voljeni su najee dva fidana (dva cvijeta, karafil i trndafil rua), djevojka je oko areno, gorski trndafil, umska golubica, morska riba, areno pile, erka nanina, pile denetsko, mahmudija okuana, has srebro itd.; momak je milo materino, bef karafilj, fidan bojlija, kapa nakrivena, uka naeljana, damadan raskopan, ali je i divji ore, besno kue i dr. Oi su stambolske fildani, obrve gajtani, medna usta su bearska kutija, grudi su tetoske jabuke itd. Momak se enidbom upisuje u muki tefter, djevojke igraju i pjevaju sve dok se ne zarue (duri da ne vi puka puknala), ili udaju (dur da ne ste konja doka jahnale). Za momka ili djevojku, koji su blizu stupanja u brak, kae se da su im brgo konji na morava ili da im je belo konje osedlano. I mnoge druge metafore stilski obogauju narodnu poeziju Gore: vo jena bata rastet dva fidana, crven karafil i pemben trndafilj, (Hasani, 385). Tetovani ajljak ljui, otvorite duaniti, se usprajlo s'nce tri arina (Hasani, 137). - Bear spije ruke rairene, a vo ruke tetoske jabuke. (Hasani, 149).

422

Marina Katni-Bakari, Stilistika, NUK, Sarajevo, 2000. str. 110.

310

Alegorija je nain izraavanja u kojem se metaforiko ili preneseno znaenje ostvaruje u cijeloj slici ili cijeloj radnji, katkada i u cijeloj pjesmi. Alegorija se esto definie kao produena metafora. To znai da alegorija nastaje kada se metafora protee kroz cijelu misao, tj kroz sve di jelove pjesme. Osnovna odlika alegorije je da ne mijenja znaenje rijei nego samo predmet pjesnikog stvaranja. U stihovima pjesama koji slijede opisana je prva brana no. Slike su lascivne, gotovo erotske, ali se narodni stvaralac nizom razvijenih metafora (alegorijom) uspjeva izdignuti iznad vulgarnosti i prostakluka. Ovdje imamo rijei i izraze koje se ne mogu svrstati u vulgarizme, ve u kategoriju koju je Esad Durakovi oznaio pojmom erotonimi. Metafora u ovim leksemama je neupitna, kao i njihova primarna estetska funkcija: Budaci se, manestie, zatemnile, den ti projde, no ti dojde, oina se zasenile, e ti dojde stramen junak, tebe stramen, majki straden, e ti putet besno kue, od oamou ne razbira! e ti dojde divji oreu, e ti kljuka svetne pie, svetne pie, svetne vei, e ti mrsi svetne teljoj, e ti ine srmene peklje, da mu dade tetoske jabuke! (Hasani, 403). Stani, Bajro, stani be brljo! da izbria pika od sred elo, pika manesteka, da izmrsi, Bajro be brljo, teljoj manesteke, da okine, Bajro be brljo, ukur manesteki, ukur srmalija, pa da sleze, Bajro be brljo,vo dovna japija, pa da vii srebrena kutija so lokum nasipana, da izvadi, Bajro be brljo, zlaten altipatlak, da isfrlja sve zlatne fieci, ka prv veer, Bajro be brljo, so manesta! (Hasani, 409). Kontrast (antiteza) kao izraajno sredstvo je, takoer, prisutan u narodnoj poeziji Gore. U antitezi se ekspliciraju suprotni pojmovi, ime se 311

postie kontrastno opaanje. Ekspresivnost je zasnovana na efektu iznevjerenog oekivanja, upotrebom neoekivanih leksema: Sve belo pere, Dudo Kalino, a crno nosi (Dokle, 395). go videla, mila stara majka, mlado Aliie, (Hasani, 370). Ako som golem fukara, Zerdo, srcevo mi je bogato (Hasani, 167). Ogrija s'nce visoko, // vo tija dere dl'boko. (Dokle, 416). Dok tek prispjela nevjesta stramuje (stoji u uglu sobe), djevojke pjevaju i zadirkuju je tako to kontrastnim slikama opisuju njenog budueg mua (mladoenju): Reka gazi, ja mlanesto, eden hodi, Kona vodi, ja mlanesto, peak hodi, Taruk nosi, ja mlanesto, gladen hodi! (Dokle, 348). U mnogim pjesmama iz Gore javlja se slavenska antiteza, koja je, takoer, zasnovana na kontrastu. Podjednako je prisutna kako u epsko-lirskim pjesmama (baladama) tako i u ostalim vrstama. Njome se postie visok stepen stilske izraajnosti, jer se slualac priprema i, uz mnoga pitanja i odgovore, dri u neizvjesnosti. Vijest, povoljna ili nepovoljna, saoptava se postupno i uz iznoenje vie moguih i neoekivanih pretpostavki: to se beli, babo more, gore vo planina, da l' se orloj, babo more, il' kamnoi? Nit se orloj, nuse mori, nit kamnoi, toku ti se, nuse mori, ileina, ileina, nuse mori, Sulj-aine. (Hasani, 281). Da li t'tne ili grmi, El se zemna trese?! Niti t'tne, niti grmi, Nit se zemna trese, Toku mi se tupani Husenove. (Hasani, 364).

312

Gradacija se odlikuje specifinim sintaksikim rasporedom svojih dijelova (najmanje je trolana), ali uz to njena je druga bitna odlika semantiki kriterijum: svaki naredni lan ima jednu dodatnu skalu kvantiteta (intenziteta) u odnosnu na prethodni, a svi lanovi imaju jednu zajedniku skalu kvantiteta, arhisemu kvantiteta (intenziteta). Gradacija, dakle, predstavlja figuru intenzifikacije, realizira se specifinim sintaksikim sredstvima: - Manesto, gorski trndafilj, sinojka ti dojde od gurbet i prva maana ti najde. postelja ti najde poslana, poslana, mori, i rasfrljana. .. - Manesto, gorski trndafilj, i druga maana ti najde: ja koga dojde od gurbet, liceto ti bee jako areno, za kogo si go, mori, arila, arila i crvenila? .. - Manesto, gorski trndafilj, i trea maana ti najde: ja koga dojde od gurbet, cev no ti lamba goree, ja koga vleze vo odaja, na tavan kogo kaee? . - Asane, dilber stopane, ini mi to e mi ini, on mi je prvi gledanik. (Hasani, 20). Kona jaham, kon da pukne pot mene, Ako ljubam drugo deje sem tebe. Reka gazim, reka da me udavi, Ako ljubam drugo deje sem tebe, Sablja nosim, sablja da me ubije, Ako ljubam drugo deje sem tebe. (Dokle, 194)

313

Personifikacija je jezika figura (stilsko izraajno sredstvo) u kojoj se neivim predmetima pridaju osobine ivih bia. Moe znaiti i davanje ljudskih osobina prirodnim pojavama, stvarima, ivotinjama ili biljkama: Ni si kua, ja mlanesto, zaliela, I kapurle, ja mlanesto, nasmijala, I pojata, ja mlanesto, junakova. (Dokle, 342) Mu prozbori negua bela kula: mi ga jagni, Crna Arapino, debeuka kobilka, pa mi idi od grada do grada. (Hasani, 366). Frazemi Frazeologija je posebna oblast u okviru leksikologije. To je nauka o izrazima. Predmet njenog prouavanja su frazeoloki izrazi. ini je frazeoloki sloj koji zajedno sa leksikim fondom ini rjenik. Frazeologizmi se razlikuju od slobodnih slojeva rijei po tome to ovdje ne posmatramo svaku rije pojedinano nego cjelinu. Kalk (od francuskog calque, otisak) je termin koji se upotrebljava da oznai stvaranje novih rijeu u jednom jeziku po ugledu na rijei iz drugih jezika. Postoje kalkovi koji dosljedno slijede original i predstavljaju bukvalne prijevode, kao i oni koji u sastavnim dijelovima sadre odstupanje od uobiajenog znaenja rijei, to ukazuje na njihovo strano porijeklo. U veini sluajeva kalk se veoma dobro uklapa u strukturu jezika, tako da jedino historijski podaci mogu pruiti dokaze o stranom porijeklu, Sintaktiki ili frazeoloki kalk obuhvata dui izraz ili reenini obrt. Mnogobrojnost kalkova u balkanskim jezicima svjedoi o veoma intenzivnom odnosu izmeu njih i potvruje ispravnost stanovita, koje pri objanjavanju fonolokih i gramatikih pojava u njima znaajno mjesto daje meujezikom kontaktu u balkanskoj sredini. Nije rijedak sluaj da se rijei i, pogotovo, frazeoloki izrazi date unutranje forme sreu u svim jezicima (ili u vie jezika) balkanske sredine.423 U ovakvim sluajevima nije lako odrediti koji je jezik posluio kao izvor pozajmljivanja, mada je nesumnjivo da su grki, i kasnije turski jezik ostavili najvie tragova u modeliranju balkanske leksike. to se tie govora Gore i narodne poezije Gore treba istai veliki uticaj turskog, grkog, aromunskog i albanskog jezika, jer su to jezici sa kojima se najee
423

Koneski, Istorija, 182-183.

314

dolazilo u kontakt. Mnogi kalkovi preuzeti iz ovih jezika predstavljaju bukvalni prijevod: Stjf mrak (zaljubio se), stjf meso (ugojio se), go stjla vo srce (zavoljela ga), gra mjtap so ngo (zadirkuje ga), ma rka (krade), ma sta (mnogo pria), n-faaj ksur (ne zamjeraj), nma ljce, lf gi dlje (vjerili je), mnja vk (umire), fti krpa (pobjee), ma rka rbota (umijean je), mi go spe ko (zadovoljava me); Da im ljgne sce (da se smire), ka ti go bre sta toja lf (Prie, Dokle); Crvena para ne faa (ne zarauje), (Hasani, 39). Ne faaj kusur, efijo, take je piano (ne zamjeri), (Hasani, 176). Mije oko, ja mlanesto, ti sme stajle (izabrali smo te) (Dokle, 347). Jake pozicije teksta Vanu ulogu u narodnoj poeziji Gore imaju jake pozicije teksta. To su mjesta koja su po svojoj poziciji u tekstu i po svojoj formi izuzetno znaajna za razumijevanje teksta. U jake pozicije spadaju naslovi, podnaslovi, epigrafi, prva i posljednja reenica u pjesmi (inkoativna i finitivna reenica), ali i frazemi, izreke, vlastita imena, toponimi i dr. U narodnim pjesmama Gore prvi stih je najee i naslov pjesme. U dosad objavljenim zbirkama svi autori (osim Redeplarija) su pjesme oznaavali samo brojevima i bez naslova. Narod pjesme najee poznaje po prvim stihovima (Vrbice, vrbo zeljena, Ja som se napromenilo, Moravice m'tna i krvava, Nalbatine konja kuje, Ne li si se naspalo, Solunsko polje sua kaujet, Naraala kara Fatma poraala, to je vreva vo gornoto mahalo i dr.). Veliki broj pjesama je poznat po imenima glavnih likova u njima (Jusuf-hadijina, Spahineva, Beir-kapetanova, Rasime raspaaniku, Kurto Budala, Bajrova, Ibo akar Ibo, Kuzum bela Edije, Fatimo kadano, Bahto ero, Magmutpainica, Ilinka divojka i dr.). Prvi stihovi pjesme esto poinju dozivanjem (vokativom), ime se skree panja na odreene linosti: Ori Dude, pembe Dude, (Hasani, 289). Karafiljko, kara li te majka? (Dokle, 212). Da li si se naspala, kuzum bela Hedije? (Dokle, 167). 315

Spahine, tursko Skopjane. (Dokle, 57). Mori Sevdo, Sevdalio (Dokle, 494). Pjesme iz Gore imaju mikro i makro geografiju. Geografski prostor i njihova domovina zapoinje i zavrava se ar-planinom, koja je poznata kao mjesto sa simbolikim vrijednostima za dobro, lijepo, zdravo u o vjekovom ivotu.424 U pjesmama se pominje Amerika, Balkan, Kosovo, Grad (misli se na Prizren), Solunsko Polje, Beligrad, Anadol, Sofija, Kavala, Bitola, Gusinje, Novi Pazar, Stambol, Turska i dr. Pominje se i niz lokalnih toponima (Brod, Restelica, Kruevo, itejec, Murida, Barbula, Marua planina, urulec, tiroica, Samovila i dr.). U narodnoj poeziji Gore funkcionira veliki broj mukih i enskih apelativa. Mnogi od njih su razvijeni u posebne leksikostileme u odnosu na kontrolnu grupu. U zbirkama narodnih pjesama iz Gore mnoga vlastita imena, kako muka tako i enska, javljaju se kao deminutivi koji imaju izraajni i afektivni smisao hipokoristika (Abdule, Alidine, Dine Mustafe, Spahine, Stojane, Agule, Rame, Kurtence, Sulje, Omere, Salihe, Haime, Hismete, Ragipe; Zejnule, Ajule, Ajie, Sajdie, Lene, Adiljka, Alema, Malinka, Rajkona, amka, Fata i dr.). Posebne leksikostileme u narodnoj poeziji Gore predstavljaju imena Kurto budala (Kurtence) i Zejnepa. Hasani ih u svojoj knjizi uvijek biljei malim poetnim slovom (kurto/zejnepa) ime ih svodi na kategoriju zajednikih imenica, odnosno na imenice momak i djevojka. Dokle ih redovno oznaava velikim slovima ime ih svrstava u vlastita, odnosno lina imena. U zbirci Nazifa Doklea broj pjesama o Kurtu i Zejnepi je pedesetak, dok ih je u zbirci Haruna Hasanija znatno manje. (Primjeri pjesama o Kurti i Zejnepi su dati u Prilozima.) I znaenja ovih imena mogu imati posebnu simboliku i stilsku markiranost. Naime, ime Kurto je iz turskog jezika a njegovi ekvivalenti su imena Vuk, odnosno Uka u albanskom i Ljupan u aromunskom jeziku. Ime Zejnepa je, takoer, preko turskog jezika ulo u govor Gore. Kao osobno ime vodi porijeklo iz arapskog jezika sa znaenjem dragulj. Meutim, vea je vjerovatnoa da ime Zejnepa u narodnim pjesmama Gore ima znaenje koute (antilope), ime koje je poznato i koje se koristi u nekim turskim i mongolskim govorima. Ukoliko su znaenja ovih apelativa bila poznata stanovnicima Gore, ova imena predstavljaju posebno markirane lingvostileme koji odslikavaju cjelokupni ivot Gorana. Dakle, mukarac, pealbar, gurbedija (Kurto), olien u vuku, odlazi u daleki svijet i vodi neprestanu borbu za opsta424

Nazif Dokle, Narodni goranski pesni (Predgovor), Patrija, Skopje, 2000.

316

nak i preivljavanje, a djevojka ili mlada ena (Zejnepa), predstavlja koutu koja je ostala sama u uslovima tekog i surovog ambijenta. Zejnepa je simbol njenosti, postojanosti i dostojanstva goranske djevojke (ene, majke). Pjesme o Kurti (Budali) i Zejnepi predstavljaju najsavreniji oblik poetskog izraza folklora Gore. Forma i poetska struktura ovih pjesama nalazi se na granici monologa i dijaloga. Dijalog je uspostavljen izmeu Zejnepe, goranske ene, i Kurta (Budale), goranskog pealbara, koji se nalazi negdje daleko, na jednoj neodreenoj distanci, tamo negdje u tuem svijetu. Pored poetske strukture, ove pjesme imaju i specifinu muziku, posebnu melodiju polifoniju. Pjesme o Kurti i Zejnepi pjevaju iskljuivo ene, uglavnom djevojke, po pravilu u grupi veoj od dvije, i samo u prirodi. Poto se uspostavlja zamiljeni dijalog izmeu Zejnepe i Kurta, univerzalnih likova, i tematika pjesama je raznovrsna. Sadraj pjesama nije strogo utvren i daje mogunost djevojkama koje uestvuju u pjevanju, dakle stvaraocima, da modeliraju stari i, za svaku priliku, kreiraju novi tekst pjesme. Ove pjesme, u stvari, odslikavaju poetak migracije stanovnika Gore i njihovu vjekovnu i dramatinu borbu za opstanak i egzistenciju. Meutim, ensko ime Zejnepa i muko ime Kurto predstavljaju markirane leksikostileme zato to su kultna imena za mnoge sudbine djevojaka i mukaraca, te reinkarnacija mnogih oblika ivljenja. U poeziji funkcioniraju kao neutralna imena, dok je u realnosti vlastito ime za Zejnepu Zepa (Dzepa), a za Kurta Kurti.

317

RJENIK MANJE POZNATIH RIJEI I IZRAZA U NARODNOJ POEZIJI I GOVORU GORE

A aik(no) otvoreno abra pjegav konj, ovjek pjegavog lica, ada imenjak adet obiaj adamija nepunoljetan mladi, naivko ado stric, mlai otac adelje na brzinu, urba ahmak budala, ogranien ovjek aiplak sramota ajger drijebac ajljak besposlica ajrola Koje dobro? ta je? ajva dunja akraba rodbina, familija akran vrnjak akamesti - predveer alaj sveana povorka, skupina alajka slukinja alvere kupoprodaja, trgovina altipatlak pitolj aljem narod, svijet angarija rad bez nagrade, neto to je bez kontrole andak samo, jedino, jedva apap drugar, prijatelj apansaz iznenada apsana zatvor araba kola, zaprega arabat neuredan, poruen araisa prijati, goditi 318

arga tor, ograeni dio argat nadniar, radnik arka lea, protekcija arno ubavo, dobro arnia odloiti, odgoditi aro nesreo, alost arterisa preostati, pretei artma viak aslanka hrabra ena, lavica asker vojska aspra ljokica, ukras astar (hastar) postava aija kuvar aeg zglobna kost, koristi se u igri aegovci igra aiare otvoreno, oevidno, javno aik ljubav, ljubomora avdija lovac azap kazna, muka azdisa pobjesniti, razuzdati se azgan bijesan, nemiran ader/aer adaha B babo/babajko/bavajko otac babalak tast, punac babinzbec narcis ba starjeina baila badanaci muevi sestara, paenozi bakrdan kaamak baldza enina sestra, svastika baljo pjegav ovjek

bandori govoriti neto, lupetati bara traiti barak vrsta psa barda prljati bardaf uprljan baskija ekser basma tkanina batal zaputen baterisa unititi, upropastiti batisa nestade batlak blato, kaljuga batlija srenik bastisa opkoliti baalsaolsun izjava sauea, da je zdrava glava baka odvojeno bedova kletva, prokletstvo bejt prebacivanje, podbadanje bekija poljak, uvar bekica dobar soj ovaca belki moda belezije vrsta narukvice od inuva bendisa dopadati benebrek muke pantalone, akir berbat prljav, umazan berikunik domain besa zadata rije, vjera, zakletva besleme parazit beter lo, hrav bbot um, buka bktisa dosaditi bs busen, mokar bigor vrsta stijene bidat novotarija bikija testera bilo preaga u potkrovlju, 319

najvii hrbat na krovu kue bilje ak, tavie bitevija cijelo, skroz bitisa propasti, oslabiti blagosuje zahvaljivati blana komad zemlje ili balege blaze blago tebi, srea tvoja bobre narastati bogdanana proklet bio boguan jedinac, drag, bogomdan boj stas bojlija stasit ovjek bolajei dao Bog! kamo sree! bor dug borija truba borina lu bos/hrbos zova bolk praznina brana drljaa, vlaa branetica zabran brcka dirati breen strm brka dirati, mjeati brkaj-vari vrsta kaamaka brnica ivica; slaba njiva brota misliti bruka izraslina bubano/bubeno roze bualo vir budalina augm. od budala bukadar mnogo buklo drveni sud buluma pomjeano jelo, neisto buljuk stado, krdo buri se naduti se, ljutiti se bursuk jazavac butin bukalica

C celiva ljubiti, grliti cepec dio razboja, tap cfte cvjetati crcori mrmoriti cifun cjevica na esmi cik surutka, ce cimka plakati, cmizdriti crapa paliti (ibicu, sijalicu) crakna progovoriti, krijesnuti crakalo ibica Re crcalo blebetalo; dio rala crculj malian crekna zaplakati crvec crv cune poljubiti cvikna zaplakati ader kiobran adgs vrsta biljke, hajduka trava akr plavook/a, arenih oiju akmak upalja amuka jecati, poboljevati apa motika apraz lijevo-desno arptisa fiksirati, psihiko stanje atalj rava, ravast atija krovni sastav atma spojene obrve; sastav atisa dosaditi, popeti se na glavu nekome atkija vrsta platna e(h)re izgled lica ejrek etvrt ekmede drvena kasa 320

ekulj vrh grane erivan drveni ram za vrata epi verati se ea(v)no jabuko nedirnuta jabuka eiti vrste ekek vrsta jela evre/erve mahrama iok grozd, dobar rod voaka ifta udarac konja ili magarca intijani alvari, dimije iplak go, nag ivit modra boja opur vodeni slap ubrika ljubiica Org uka buket, pramen kose uulj gomila sa vrhom uljum - kramp uma kuga unga voruga unki zato to, jer upa ovca bez rogova urilo toljaga za butin (bukalica) afulj kresta, frizura alam nadmenost amica vrsta cvjea, kadifica ar zarada eder teta, povreda ele() djeca, eljad elepur beskunik, propalica epaze besramnik erane javna kuca erdosa naslijediti, iskoristiti estrma preica e ke da bjee, kamo sree da si bio, da si uradio

ibar(lija) prebirljiv, ugledan imbiljer ko zna izgija linija opek pas ufar pokvarenjak, nevjernik, nezahvalnik uflejsan pokvaren, smrdi umez kokoinjac ustek lanac za sahat D dada majka, starija sestra dadenica vjerenica dadeniki vjereniki dahabeter jo gori dajma uvijek, vjeito dalga talas, val damka biljeg, ig damla paraliza dandana nepotrebna guva davija tuba, alba davrandisa odupirati se deba pratiti, paziti debunka opiljak od drveta def vrsta biljke defetisa nestati, udaljiti se deko ru(h)o - djevojaka nonja dejka djevojka deksa trpjeti, podnositi delikanlija mladi, momak denetisa primijetiti, vidjeti dere potok, dolina derede stanje, situacija derman lijek derven klisura, jaruga db(p) dub dga briga, duevni nemir dib(p) dno 321

dif mitoloko bie, gigant digren gvozdena vila Kru dikat ini pripaziti, obratiti panju diko uzvik: more! to veli! diplosuje pakovati, slagati divane lud, sulud dlg dugaak dokundisa povrijediti, dosaditi don duge gae do kia dram dio na poretu drg red, niz, stabljika dra vlaga, vlana godina dren gladan, jean dreti nagovarati, podsticati dremka san drman rijetko drveno reeto drobisok lomljava, drobljenje drpa cjepati, derati drpav poderan, pocijepan drpulj dronjak, rita drickulj proliv dronec mrazica, ledenica drosulj slina dubara smicalica dubi stajati duglo vir Br dulo uvala, udolica dulji cijev, otvor duma misliti duman oblak, praina, magla dur/dor do dua miris, aroma dve/a/o drugi/a/o Za Pa dviska mlada ovca, jednogodinja

D dadija vjetica dambala igra pod maskama u ast proljea Zl, strailo Ur Je dan dua dandin nigdje ive due, gluho doba daska gurati, udarati deberdisa crknuti, lipsati deljina nevjesta denabet spadalo, nevaljalac depana municija deriz kanalizacija, otpadne vode devap odgovor drdori uboriti dida gaati, bacati dihan mnogo, nebrojeno, masa dindijalana/dindihalana ludak, ludaa, osoba sa psihikim smetnjama dins vrsta, rod, porijeklo dinsabah rano, u cik zore dorka gurati, potisnuti dumbasma posebna vrsta basme dumrika ljubiica Ku avgaljen svraka eberdisa crknuti, krepati ebereek nesposoban, nemogu, onaj koji se predao sudbini emija laa, brod eriz odvodni kanal idni baciti 322

idit skroz, potpuno igara cigareta iner vrsta biljke sa bodljama olj bara, lokva blata, kaljua, uprljan, pokvaen onija prav ugao, uglomjer ozluci naoare ul rua unah grijeh undelak dnevnica, nadnica unulje alavko, objeenjak ua tata, punica, baba uzel lijep, krasan E ebedi nikad do vijeka egljende ala, zabava edelj sueni as eksik manjak, nedostatak elbete svakako emer zapovjed esap raun erbap sposoban e vrnjak ete/ite/ie/jote jo evljija sveti ovjek, onaj koji predvia dogaaje evljat porod, djeca evza ibica Zl ezbere napamet eda pokoljenje, potomstvo F fak miolovka fanelja/fanulja demper faro/fara kutija za smee

faa odrezak, komad koe fera/vera juer felija krika, komad, odrezak ferman poziv fetov/vetov star, iznoen fidan izdanak, rasad fiir sugestija filj slon finarije bestraga, daleko, pustolovina fljaka mrlja, fleka filjuz izdanak, mladica fitna smutnja, intriga fira otpadak, naroito ostatak pri topljenju masla fotna/spotna podstai oganj fotuska ukraena traka ispod mahrame frca prskati, kreiti fra etka frlji baciti frtuna meava fufka plaiti se, strah te je fuka stavljati, ugurati funija lijevak furka vrsta enskog nakita fursat oholost, samovolja G galji istiti, vedriti galjinka istina, golo mjesto gaka zagonetka gajlje briga galjiba izgleda garamet teina, briga, dug gares zloba, pakost, mrnja gavgan/gvgan kost, izraslina gazep ljut, inatan 323

gnga mucati, govoriti kroz nos gs zadnjica gvavi odugovlaiti, guvati glade vrsta neotrovne zmije gladilo brus, otra Gl glavna/glamnja ugarak, eravica glazdav gnjecav, nedopeen hljeb gledanik momak, voljena osoba gledanica voljena djevojka gljitaj gutljaj glotno neisto, obraslo bunjem gluec mi gnete stavljati u usta, nabijati gnsen neist, zaputen gnoj ubrivo i gogoman veliki pijetao gorolija jagorevina gostiljka goa gotuan gotovan, neradnik gradina vrt graduka grad (padavina) gramada gomila grav naboran grivnica gvozdeni prsten za kosu (alatku) grizanica ogrizak grne posuda, jelo spremano u grncu grobnik vampir gromnik nezasit ovjek grutka grumen guba nabor gunga voruga, izraslina gunta oblaiti

(na)guntan obuen preko mjere gubjanik vrsta pite, guvara H (h)aber vijest, glas (h)ajran vrsta lijepog ilima hak pravo, pravdina; plata, zarada (h)akaret sramota, poremeena osoba (h)al stanje (h)aljita odjea (h)alaf oprotaj, zahvalsnost (h)alje nunik (h)aramija lopov, hajduk, bandit (h)ar predeni konac (h)arman vrah, gumno (h)arno ubavo, dobro (h)aro alost, nesrea haros grozota, loa stvar (h)arosa opiniti (h)ataljija osoba koja donosi nesreu, baksuz (h)ater obzir, volja (h)atulje drvena greda na zidu (h)as original, pravi, poseban (h)asret enja, tuga za neim (h)astalak bolest (h)avalje izbegavanje kontakta sa nepoznatom osobom heim ljekar, doktor (h)elja - ukaljan, ukvaen heljka/heljna varati, lagati (h)epa lutati, lunjati (h)nka stenjati (h)rbet lea (h)rdofka rotkva 324

(h)s brzina, ljutina (h)icka tucati, trecati (h)iljav razrok (h)iljet bolest, navika (h)inka lijevak (h)ira otpadak, ljaka (h)ise dio, komad, sljedovanje (h)izmet nega, pomo (h)or poigravanje, ala horkalje zabava, igra (h)rb rub, ivica (h)rbi kruniti (h)rga koristiti, troiti, poderati (h)rka gornja enska haljina (h)uum vlast, mo (h)udum napad, navala (h)uner vjetina, navika I ibret pouka, primjer ibrik bakarna posuda za vodu iaje pria, hikaja idare izdravanje idat novi modeli iftira ljaga, prebacivanje igbal srean ihtibar potovanje ihtija nuda, potreba ilja svakako iljaf razrok ilja lijek imanica - bogatstvo imza potpis irmik griz inar poricanje isaben - pokvaren isksan izujedan ispaha oistiti, oduvati

ispiljka progurati, prehraniti ispraksa ispei zanat, nauiti ispoten oznojen ispuden otjeran isteristeme htio ne htio, hoenee, mora se istikljane naroito, namjerno istina ohladiti se istindak ispitivanje ita volja izba podrum izbaran uprljan izbrignat inficiran od temperature izdupnet probuen izglavnik nian-kamen na grobu izijet zor, muka izin odobrenje izvadena vjerena idek vruina, ega

javaa sprava za kroenje konja, stavlja se na nozdrvama javrija mlad, mladune jazbec/jazmec jazavac jazija rukopis jegljen ugljen, izgorjelo jemek jelo jemin vrsta zakletva jesir ratni zarobljenik, roblje jetim siroe, osoba bez porodice jetok jutok jumak konac, klupko

K kabajet krivica kabilje rodbina, rod kabul saglasnost, prihvatanje kaculjica vrh kaak bjegunac, odmetnik kaulja(a) kapa kadabok kako treba, osigurano kafkan kua na dvije vode kailj voljan kajdisa okliznuti se kaka srati, usrati kalabalak mnotvo, skupina kalea ovca sa crnilom oko oiju kalojna vrsta narodne igra kalpazan varalica, prevarant kandisa pristati kanderisa nagovoriti kane da, kako da ne kani nuditi kailj spreman, gotov kaine urak 325

J jabandija stranac, tuin jabie gvozdena vila Gl jadalo hrana, ono to se jede jaglija mladi sir jalan lani jan na strani, ustranu janla krivo, pogreno japija tjelesna graa jarajsa prijati jardam pomo jarka mlada koko jarma krupno samleveno ito za stoku jamak bijela mahrama Kru

kajde melodija; pravilo kajnak izvor kaparisa kaparisati kaplama ogrta kaprulja/kapurlja greda, motka karanica svaa karar mjera, odgovor karlica drveni sanduk za mjerenje ita katar veliki ko za slamu i sijeno Krs Pa kat sloj, red, sprat katak dodatak jelu, jelo uz hljeb katilj krvolok, ubica katranica ig na stoci kaval vrsta muzickog instrumenta kazma kramp Lju keav slabunjav, lo kede/ede gdje, kuda kedeljka kudelja kepka kutlaa kfk/kok kuk kkljika kukolj kmesa kosir, mala sjekira kna zadovoljstvo, uivanje krdisa unititi krlje krpelj ksaj/ksan/ksav zalogaj kskan ljubomora, zavidnost ksmet srea, nafaka kspet pehlivanske kone pantalone kla kula, kasarna krljav slab, ovce krljave kt ugao, kut, mjesto pored ognjita; nematina

kte(ar) domaar, koji ne izlazi iz kue ktnjik/knik/krnik zub kutnjak kvnatica kletva kzdisa naljutiti, najediti kidisa krenuti, odluiti, prestraiti se kitka kita, resa klade loiti klamka klatiti, mukati tenost u zatvorenom sudu klanik ognjite, kuilo; nianploa klapna uhvatiti, uzeti na brzinu kljepna potonuti, zasjesti kloca udarati nogom klumka moiti u vodu kljakna rei, sasuti u oi klje tala kljeka otpadak od ita kljokna sjednuti kobi nasluivati koan tvrd, smrznut koenica razmaenica kokija miris tijela, slabosti osobe kol'eba ljuljati kolombo kukuruz komar pletenica, kocka komarica biljka, raste u vodi korlak, gogoman u igri udovac kormin kembi kokalo kourina, mravo meso kokmi praznoglav, umobolnik kokor lokna 326

kokoraf razbaruen kolsuz srmen jelek koruba kora drveta koskie - dugme kosori upravljati, imati glavnu rije kotola krug, okruglo krakoti smijati se, graktati krastri kresati drvo kre korak krepica kamen kriska vrisak iz zadovoljstva krivuljka kriva linija, ara krkma vrsta zolufa kod ena krkuljica krivina, serpentina krku podii na ramena krljuk obanski tap krma stona hrana krpa pekir krpe maramica krtulj tvrda planinska trava kruposa prejesti se kumkuma mastionica kumrija - voljena osoba; gugutka kundre cipele kura regrutacija kurdisa naviti kurto momak, voljena osoba kuak pojas, podupira kutev(f) dio enskih dugih gaa kutrak mali pas kuvet snaga kuzum moje milo; jagnje L laf rije lafazan koji mnogo govori 327

lagap/galap prezime, nadimak lajno ivotinjska balega, izmet lako lakat lamarina/lomarina pleh lamka traiti hranu lamnja nezasit, prodrljiv lamoti priati, zboriti landar mladoenja Je Ur lebedi talasati, njihati ljemezina gredice na slamnatom krovu letuaka letovanje na pealbi ltov slab, neotporan lti sijati libe draga lomoti brbljati longur ljenina, neradnik los poluga, stupac louza porodilja loica kaika loiica eludac lonik pokriva od ovije koe ludo mlado, dijete LJ ljaljo babo, stariji brat ljanga kuka, lo pas ljaka krava ili ovca koja je satrela prije vremena ljediok lagan ljegin lavor ljemezina greda ljejsan/ljisan proljetna kia ljesen lak, lagan ljibade enski kaputi do pojasa ljink galop ljuzga klizati se ljuzgalo klizalite

M maca moiti, jesti mackav gnjecav maf nestanak, unitenje mafes mahrama, amija mair seoba, muhadirluk mahljuk ivo bie, stvorenje mahmudija zlatnik majna uutkivanje, tiina majmar(ica) osoba koja priprema mladoenju ili nevjestu, majstor majtap poigravanje makara kalem na koji se namotava konac, vitao, mosur malikaf/malindraf mali mamenica la mami lagati mamlje laov manduljka mahrama manda jesti, jelo manesta/mlajnesta nevjesta, mlada maraz neizljeiva bolest marija stara ovca markica gunj mastraf troak manja tala, ahar matorka vrsta trave mauzer vrsta puke maznik vrsta pite, flija meina krtina, mii mean prebivalite meenica - muenica mekam sklad; poloaj memleet - rodni kraj, zaviaj menka razmjena ljudi i stvari meselje istiniti dogaaj mestije vrsta tanke obue 328

meanica guva mfsa vucarati se mkulj vor, veza mrduljka nestana mrmka mrmoriti mrka bora, guba mra tijelo mska mazga mvznica ovca muzara mifka krpa za brisanje mina proi minika mala kuka mintan haljetak sa dugim rukavima mika, miok pazuh mo urin mohornica jeza mozokar/modzokar umiljen, nadmen mrenaf labav mreka smrt muhur peat munistre perle mutilok nagrada za dobru vijest mutvak ostava, kuhinja N naburen namrten nadignat uobraen nadopri nasloniti, podupreti nadreti nagovoriti nadvor vani nahaka ubaciti bez reda, upasti najedba sitost, bez granice u jelu najpoji najvie na krku nositi na ramenima

nalbatin(e) potkiva nam glas, popularnost namen/a/o uven/a/o, na glasu namesnica druga ena, inoa n-noge pjeke nareda oprema, pribor nasiti iznervirati nauka nagovoriti navean natovaren navrapito iznenada, na brzinu navre obui, upasti u nevolju naza/naz nazad neasaven nesposoban nebet/nibet splet narodnih melodija, red, posao koji se obavlja naizmjenino nefela nedozvoljeno nekna/njekna prekjuer nependek nenormalan, lud neter/neer otar no, ivija nia(h) vjenanje, brak niki licem prema zemlji, niice nimet hrana, hljeb nizam redovna turska vojska noksan manje, umanjeno nosto svadbeni poklon, dar novoenja mladoenja noze nosi noice makaze nufus lan, stanovnik, lice nunika vrsta trave nusa nevjesta nua ljuljati nualjka ljuljaka O obaljen zabezeknut oblaga opklada 329

obljeti zasijati obljikove obla motka Gl obidi probati, pokuati odotnat otvoren, otpuen, otepljen ofkanje lelek ogi ovan predvodnik ognica tuberkuloza ogolj/ugulj skroz, sasvim; i da orman uma ogen/oen/ogin vatra oki inje, okit okruta alat, svi djelovi, pribor omala slabost, umor omuluen onesvjeen omui udati se opa rep opuljen otrijesit, otvorenih oiju oputa traka od koe ordija bataljon oriz ria, pirina orman uma ovrljen iskolaenih oiju ogeldan dobro doao P pafka lagati pafta nakit, vrsta pojasa paha hladiti paunka noga, papak paen ist pai istiti pafka laov palaf lud, balav, bezuman palanca kantar, vaga palavra podvala, varka, la palavradija laov pampur voz, pe

pangarovci igra metalnim novcem panda stopalo, dlan ivotinja pardija grana, letva parlak komad hljeba, odrezak parosa ostaviti, napustiti partaf stvari, oprema, prnje paspalj praina u vodenici pativi uvijek, sigurno, svakako patraf nespretan, krivonog pedalajsa stvoriti, nai penka kukuruz Je Ur pe pedalj pembeno ruiasto peljte slatka pihtija perija/periljija - izmiljeno bie periz dijeta, uzdravanje od tekih jela perivolj/peljivor vrt, gradina, Zl i pernat lud pes pas (pesi noki, pesje korito) pestilj sueno voe petemal veliki pekir petne utnuti pevne proi kao sjena pijalo pie pijanko lutrija, rijeb, ort pika taka, ara pikna ui silom, ugurati pikosa primjetiti, zapaziti pile ptica, vrabac pianica sudbina pitaljan pu Bo pizma mrnja, inat, srdba pljaska udarati plat lavina 330

plas stog Br platica daska pleka plea plit nepeena cigla od blata i slame plo blaga strmina obrasla travom, zaravan plonat poloen, ispruen plotinka ispruen, umoran, bolestan perde zavjesa perin uperak kose na potiljku pljaplja uvredljiv izraz za ene pljetka mucati pljaska udarati pljasnat ispruen pljit nepeena cigla pika ara pianica - sudbina poaren bolji podeva dirati podljip jecaj polazeno prvi put obueno polja vidjeti, pogledati poljesok pokriven avlijski zid polojna struk, polovina pometite posteljica pri porodu ponadije eljena hrana, posebna hrana za bolesnika ponik zamiljen, zabrinut porajca kiselina u organizmu porta vrata, kapija posnopica pad od bolesti, epidemija postenica prostor izmeu zida i krova postivka pelena

postinka koni podmeta posteija - krzno od ovce poiv krov, pokrov poti biskati, eati glavu pot znoj potka vrbova granica kojom se ukraavaju kue, busen mea povretaljka drvo na vratilu (razboju) praska breskva prica konop na samaru pr(ko) jarac predelja veliko stado ovaca preften gladan premakari promijeniti prepsa liiti, nalikovati preturi (se) - preobui se preljan mali valjak za vreteno prfne/prpne zaigrati, srce prpna prgljen ruak u ast novoroeneta pra koprcati se pre prue preter sporazum, dogovor prifaten plaljiv, razmaen prijati oboriti, obaliti pristaf lijep, uredan pripek ega, vruina, podne pripor strmina, golo mjesto Re privoj dio rala prko krhko prlje mladune magarca profirka poslastica, pride uz jelo prokopsa napredovati, uspjeti u ivotu prekut nezasit, eljan hrane 331

promena nonja, odijelo promka uzak prolaz, tjesnac prplja/popra - paprat prpljet pletenica prpor vrsta ptice prpori tresti se pra trpati u zemlju, ukopavati pri duvati se, praviti se vaan prsa hitati, uriti prvi prvi odlazak nevjeste u stari dom pucke kokice puje pjevati purjak bezobraznik, grub ovjek pusula cedulja, pisamce putnik pealbar R Ralice zvijezde (Velika kola) ralje par ras trunica, rus ravanija vrsta poslastice sa jajima razija voljan razlajen razmaen re(h)im zaloga rezilj - bruka rida molba rila usne rine istiti rema enski ukras, erdani ropotina grip, prehlada rosnica tahrana roda/rodenje rod, potomstvo ruho nonja ruje uvijati, zavijati rukajka rukovet

ruljek beba u pelenama, povoj ruljka gunj, prekriva Je ruvet podmiivanje, mito rudija srednja kola S sabah jutro sabija dijete, maloljetnik sabur strpljenje sade ist, bez drugih primjesa safra oboljenje ui, goruica saj stvaran, istinit, prav Sajbija Bog, Gospod sajdisa potovati, poklanjati panju salamadija stoka koja luta salanda ljuljaka na konopcu saltafera iroka mantija saltanat rasko, pomodarstvo salj samo sanki toboe, kobajagi sardisa opkoliti sarija utii pas sedavnik gnijezdo, sjedalo sefa bezbrinost, zadovoljstvo seir veselje, gledanje nekog dogaaja selj provala oblaka sera prvo ivotinjsko mlijeko seravnik pita od sere serljiva vovna/vvna neoprana vuna sermija imetak, kapital, glava sersem ljut, prgav se stega brinuti se sevda(h) ljubav, djevojka se stitari inatiti se, biti uporan sd/sod sud, posuda sdre sitan snijeg 332

sgrebe kona bolest sprah sitan snijeg, pepeo sra red, niz srok/srak duga motka na kojoj se sui oprani ve svna/svina osvanuti, svitati silja vojniki dopust sinija vrsta tepsije sinor atar, granica, mea siropuk pokvarenjak, bezobraznik sipelj sitni, sitna djeca sitarka - sveana nevjestinska mahrama sivno jako, silno skemljija stolica, tronoac sklopica drvena posuda sa poklopcem skraja podalje, sa strane skut naruje, krilo, prednji dio tijela skutaa - dio enske nonje, pregaa sliza silaziti, sputati se spahija bogat, imuan, posjednik sproti/sprati naspram, preko srt vrh, hrbat soba pe, tupane Re sobljeen neobuen sobujen neobuven sod(t) sae meda soha dugaak tap, mouga soluh/soluk disanje, vazduh sopka podmetnuti nogu, prepnuti sotka tijesnac, uzani prolaz sotre unititi sprojde pobjediti, pretei stan koulja bez rukava

stasa stii, postati zreo strk vlakno, konac, nit, struk strga mjesto za muu ovaca stine hladiti se stopan domain, vlasnik stovna glinena posuda za vodu straden koji nedostaje, jedinac streknat uganut strik ianje ovaca strumenak vrsta sita stitaren zatjeran, uporan strulja duga i otra ovja vuna strupka bolest koe, krasta, liaj sugare mlado, sisane, zadnje dijete u roditalja koji su zali u godine surat lik, izraz lica surgun progon, izgnanstvo surija stado ovaca svaa prija, svatica sveere iako, pored toga sveten crven svirla zurla, zurna svitka svjetlucati, iskra svrtka mjesto boravka, mir ait svjedok aka ala, igra apal vucibatina, smotanko ebek drzak ovjek, nestako ega nadimak; pogrdno ime ej stvar, roba emije kiobran Re eljafe prostakua, vrdalica erbet eerna voda, poseban voni sok kod muslimana epka aputati 333

idet estina, jakost ipunka ipak, ipurak ie boca itisan naduven keljav slab, mrav kljan vor krljaf nerazvijen, falian krtnat skrenut, poludeo krtulj/trkulj bolest krava ljakulj/ljakanica amar pota rugati se tica daska trk obod, vrsta insekta trka mrava krava tirka mrava ovca ()krtna zapisati, zabiljeiti ube- sumnja uka zvidati utrak balavac, nedorastao tuknata ludaa umka traiti, ispitivati untulaf zanesen upeljka frula, svirala upljinka- nozdrva vrkna lupiti, udariti T tabijet narav tafri kititi se tajna ljuljati, klatiti takat snaga, sposobnost takaza nevolja taksimi podijeliti, razdijeliti tama pohlepa, lakomost, cicijaenje tamaar pohlepnik tapndisan zaljubljen u neku stvar, uporan taptisa oboavati, biti uporan

tar put, tren, jedanput tarako ako, neka tarduk/taruk kona torba tata majka Br tegelj sitan av tegne patiti, tegliti tehna samoa, tiina, malo tek nepar tekne sjetiti se tekra ponovo, opet teljos kraj, zavretak Br temena pozdraviti uz naklon temeruten smuen, glup tepe brdo, vrh, breuljak terkija prekriva za sedlo, zaveljaj terlik crni enski ogrta tersene naopake naravi tertip red, raspored teveelji besciljno, sluajno tevljik ajam, ogrljak, drveni obru tfi tucati tkm malo, nimalo tif vrh glave, tjeme, potiljak tiljina tupa strana sjekire tina - nanos, talog tiraija strastveni pua ili kafedija tire bijeli pamuni konac tlak splaina, pomije togov njegov i toko ve, ali topka grudva, lopta toprva naknadno, poslije datog roka traje utati trini zvoniti, zveiti trmka pela trgne krenuti, izvaditi, povui 334

treskulj(ka) granica trkalest okrugli trtnik zeji rep trtori zbori tringulj bez iega trinje otpadak troha mrvica hljeba tron krevet trup deblo; tijelo tund bronza tulum mjeina tutuljka smotuljak tudar trgovac turena razvedena turli raznovrsni U ubavtina zgoda, dobrota uburoen/ubaraen uroen udrenica povreda uin magija, urok ukun ludak ugur put ugurala srean put ujdisa priliiti, dolikovati ujdurisa urediti, namjestiti ujgun odgovarati, skladan ukubet nesrea ulama sebinost, pohlepa ulav lud umot nada umiraka smrt, umiranje, mreka umnik uman ovjek; zub uplaha strah urna sruiti, spustiti se, sii urnek primjerak, mustra urof vrsta itarice

urufe dijete roeno prije nego prethodno napuni godinu dana uslup skladno, po mjeri skrojeno ust povrh, plus, jo ust majstor ustrojnik prosac, provodadija unik(a) naunica, minua utrpna utrnuti utisa dobiti u igri, ariti V

votrosan uporan, namjetljiv vovri/vvri ubaciti, ugurati, staviti vrfke vunene vezice vrga/vrgulj vor na drvetu vrgnat otresit, sposoban vrnaj(i)ca padavina (kia) vrne pada kia, snijeg vrnik sa vrvi prolaziti, hodati vrzgulj vor na uetu (v)utre sutra Z

vade rok, termin vagan(ica) drvena posuda, zastrug vajhalana teko tebi, teko njemu vajkar vrsta konca vakat vrijeme, rok vapca bojiti, farbati var kre vardi uvati, (Varda! Gl) varosuje bijeliti, kreiti vasijet amanet, zavjetanje vazife/vadzife dunost, sluba vea munja vei obrve vek mnogo, puno veten obean, namijenjen (f)vetvo iznoeno, staro verem tuberkuloza vija padavica viran slab vit(ef) olujni vjetar, vitao vitosa slomiti vrat, manuti se vnica/vnikina/vljikina nicati voosan zadrt, tvrdoglav vopnat zategnut, tvrdoglav 335

zabaljen zanesen zabraj/zabroj zaboravi zabrotan zamiljen zabun guva, optereenje zaeznat ugaen zadeva dirati, zadirkivati zagar lovaki pas zaginat izgubljen zagloti zakoraviti zaguckan smuen, izgubljen zaif slab, mrav zajden(ik) zanesen(njak) zajec zec zajok zec mujak zajokica/zajarka zeica zakonuje zapovijedati, drati pridiku zamalje izgubiti dah zamet napor, trud zamina proi, otii zamka osoj, zavjetrina zapnat/zatnat zatvoren zapre umoriti se zaptisa skrenuti sa puta, zalutati

zapura velika vruina, sparina zarf omota za pismo, koverat zasaj stvarno, zaista zastilja podmeta, krpa zautka zalutati, biti u guvi zatka zapua, pluta zatraj uuti zautre prekosutra zaval teta, krivnja zavojka okrajak hljeba, ivica zavor dio izmeu dvije njive zazbifkan zadihan zbarapi izjednaiti zbruljen rumen zburbati naoblaiti se zbunuje naduvati se zburna prenagliti zdola odozdo, ispod zdrigosan ukiseljen zdui prihvatiti, pribliiti se ze(h)er vrlo ljut, otrovan zejnepa nevjesta, mlada ena zengilj bogat ze zet zefk dio na razboju ze(h)re malo, sitno, trunica zerzelje zemljotres, oluja zevzek aljivina, obeenjak zban zubun, ogrta zen zadnji zmba biljeg na uima kod ovaca zt odvratno, mrsko zgora odozgo, iznad zgovornik provodadija, svat zlina ljutina zlov ljut, zao zova zaova zuanik zvanac zuje zvati 336

DZ dzebe hladno je dzendza klatiti, ljuljati dzendzalo klatilica dzit zid Br dzondzo komarac dzvei zveati dzver zvijer dzvezda zvijezda Bo i Za aburka mjehuri, loe meso anga ila, meso sa trbuha burna prosuti vodu egla duga i ela plakati eljka duga erka kornjaa ft/ot ut fka eludac ftica utica upa okolina, van sela, daleko

* * * Izraajne vrijednosti leksike narodne poezije Gore i govora Gore profiliraju se iz dva izvorita: 1) iz porijekla i 2) iz naina upotrebe i funkcije u kontekstu. Oba su zasnovana na semantikim osobenostima. U uslovima oekivane, dobro poznate rijei nailazimo na tuu rije koja je ne samo funkcionalnija nego i impresivnija ili ekspresivnija. esto se tako postie i formira sociostatus govornika (turska rije), drutvena funkcija ili profesija (albanski, grki, makedonski jezik), ili izraava izvorno emocionalno raspoloenje tradicionalno evidentno u narodu (domaa rije, modelirana rije, aromunska rije) itd. Istovremeno, leksikostilemi nastali upotrebom leksike iz drugih jezika, javljaju se u sintagmama, poreenjima, frazemima itd. i u obliku kalka. injenica da u konstrukcijama postoje obje varijante, te da su one izborne (esto kalk ima izraajnu prednost) pokazuje da je ovaj tip stilema u narodnoj poeziji i narodnim govorima Gore dominantno zastupljen. O tome dovoljno podataka daje i Rjenik manje poznatih rijei za kojima pjesnik i govornik Gore poseu onda kad su im potrebniji: konkretnost, jasnost, efektivnost, izgraivanje psiholokih slika govornika, radnje, situacije, emocionalnoga stanja i sl. Iako se u Gori dobro zna ta je a ta nije nainski/naenski/naeki niti za jednu tuu rije se nee rei da nije nainska ako i kada treba, posebno u okolnistima autentine markiranosti, portretiranja osobe, stanja, zbivanja, a naroito u kontekstima tzv. specijalne terminologije (stado ispaa mua, obrada mlijeka vune koe, udadba enidba, emocionalno stanje moralne karakterne duevne boli itd.). Leksikostilemi narodnu poeziju Gore ine baladinom, jer je semantizacija vieslojni rezultat pjesnikih i italakih emocija, koje su najee ili vrlo bliske i sline ili potpuno identine.

337

338

ZAKLJUAK

339

340

Gora se nalazi na krajnjem jugu Kosova, na padinama ar -planine, na tromei Kosova, Makedonije (Polog) i Albanije (Ljuma). Reljef Gore je izrazito brdsko-planinski. Prostire se u pravcu jug sjever sa usjeenim rjenim dolinama, prije svega dolinom Brodske i Restelike rijeke koje, ulivajui se u Plavsku rijeku, predstavljaju prirodnu vezu sa donjim tokom Bijelog Drima. Do propasti Otomanske Turske 1912. godine Gora je bila geografska i duhovna cjelina, a nakon toga nala se na mjestu gdje se uspostavljala granica izmeu Albanije i Srbije. Londonskim mirom kojim je izvrena podjela teritorija, a to je potvreno Bukuretanskim dogovorom 1913. godine, devet goranskih sela pripalo je Albaniji. Konana podijela je uslijedila marta 1923. godine kada je definitivno uspostavljena granica izmeu Albanije i Kraljevine SHS. Ovom podijelom najvei dio Gore pripao je Kraljevini Jugoslaviji (21 selo), a manji dio Albaniji (9 sela). Kasnije su, poslije Drugog svjetskog rata, dva sela (Urvi i Jelovjane) pripala Makedoniji. Porijeklo i etnogeneza stanovnika Gore je veoma sloeno i kompleksno pitanje koje vie decenija zaokuplja mnoge istravae sa prostora Balkana pa i ire. Posebno je to interesovanje pojaano u periodu raspada Jugoslavije, zapravo, proteklih dvadesetak godina. O Gori su pisali mnogi autori koji su u svojim historijsko-politikim ili antropogeografskim istraivanjima uglavnom bili jednostrani a u zakljucima tendenciozni. Goranski govor su do sada prouavali srpski, bugarski, makedonski i albanski autori. Meu autorima postoje razliita miljenja o ovome govoru s obzirom na njihovu nacionalnu pripadnost. Meutim, ima autora koji su goranski govor tretirali kao isto lingvistiko, a ne politiko pitanje, te koji su autoritativno sauvali svoj nauni dignitet. U takve autore svakako treba ubrojiti Pavla Ivia, Radivoja Mladenovia, Boidara Vidoeskog i dr. Gora posjeduje ogromno duhovno blago koje je dosad djelimino i nedovoljno zabiljeeno i istraeno. U posljednjih dvadeset godina pojaan je interes za prikupljanjem i biljeenjem narodnih umotvorina sa ovog podruja, tako da su one, u najveem broju, sauvane od nestajanja u vremenu disolucije, globalizacije, migracije i urbanizacije. Najprije su zabiljeene pjesme, a onda i pripovijetke kao i ostale kratke forme. U jednom veoma kratkom periodu objavljeno je vie knjiga pjesama i pripovjedaka iz kosovskog, ali i iz albanskog dijela Gore. Narodnu poeziju

341

Gore su dosad sakupljali Blae Ristovski, Birte Trearup, Harun Hasani, Nazif Dokle i Ramadan Redeplari. Goranski govor je po mnogim svojim osobinama veoma specifian. Bogat je raznim arhainim formama koje nisu poznate u drugim govorima. Mnogi jeziki segmenti i forme sauvani su u okamenjenom obliku i ine lingvistike raritete na cjelokupnom junoslavenskom prostoru. Znaajnu ulogu u tome je imalo usmeno stvaralatvo, posebno narodna poezija u kojoj su se ouvale mnoge arhaine jezike konstrukcije. Meutim, dosad objavljene knjige narodnih pjesama iz Gore ne mogu biti u potpunosti pouzdan izvor za opis goranskoga govora, poto zapisi vai nisu uvijek adekvatno biljeili grau, jer veina njih nije imala neophodno lingvistiko, knjievno, etnoloko, folklorno i drugo znanje. Proces standardizacije i promjene u kontaktima sa drugim jezicima prisutni su u svakodnevnom govoru, dok je narodno stvaralatvo odolelo novim uticajima sa strane. Najbogatiji i najistiji goranski govor uva se u narodnom usmenom stvaralatvu. U poglavlju Fonostilistika, na primjerima iz narodne pezije ali i jezikog materijala prikupljenog na terenu, empirijski i akribino je analiziran ukupan glasovni sistem goranskog govora. Goranski govor ima sistem od est vokala. Izvjesne slinosti u sistemu vokala mogu se sresti i u oblinjim makedonskim i srpskim govorima Vokalsku slubu u goranskom govoru vre i slogovne likvide i . Od specifinih vokala javlja se poluglasnike vrijednosti, koji je u goranskom govoru razliitog porijekla. Vokalski sistem goranskoga govora je formiran pod znatnim uticajem neslavenskih balkanskih jezika. U distribuciji klasinih vokala nema pozicionih ogranienja. Izvjesna ogranienja postoje u distribuciji , ali ona nestaju pod uticajem upotrebe slinoga glasa u turskom i albanskom jeziku. Zatvaranje, otvaranje, diftongizacija i supstitucija vokala su prisutni u goranskom govoru i esto su rezultat kombinacije unutranjeg razvoja, fonetskog konteksta i stranog uticaja. Na zatvaranje i supstituciju znatno utie fonetski kontekst. Ispadanje konsonanata u intervokalnoj poziciji u goranskom govoru dovelo je do vie novih distribucija vokalskih fonema. To je prisutno i u zapadnomakedonskim govorima. Fonoloki sistem konsonanata goranskog govora razlikuje se od fonolokog sistema okolnih slavenskih govora po uvanju foneme h u svim pozicijama, ali ne i u svim leksemama. Vidoeski smatra da se goranski govor po nekim osobinama razlikuje od svih okolnih dijalekata ... . Konsonantski sistem goranskog govora razvijao se pod snanim uticajem neslavenskih jezika turskog, 342

arapskog i albanskog. Dio fonema javlja se s razliitim alofonskim varijacijama, a uoava se i fonoloka neutralizacija. Palatalizacija finalnih konsonanata t, d, l i n je jedna od najznaajnijih dijalekatskih crta goranskog govora. Vidoeski istie da ovu pojavu poznaje makedonski pirinski govor. To je solunski izoglosni snop koji ide na sjever pravcem Kuku Berovo. Meutim, u goranskom govoru su palatalizirani i l i n (jsenj, dnj, slj, lj) ega nema u solunskom izoglosnom snopu: psta (< postat, parcela), ppra/pplja/ppra (paprat), pha/pha (prhut), pfi/pf (: pavit; biljka puzavica), gi, lje (: ljei), lko, nko, nza/nz, prlje, gl, v (< vi < vid + j), z, dmaze, ki (< okit, inje), klj, p (< pe < ped + j; pedalj) kr/ kr (< kret, korak) kma (: komat < komad), ni (< niti). Poglavlje Prozodija interpretira akcenat goranskog govora koji je dinamian, ali bez izrazite ekspiracije. Goranski govor ima jedan akcenat sa irokim varijacijskim poljem. Akcenat goranskog govora je antepenultimski i naslanja se na akcenat zapadno-makedonskog narjeja. Ovde je u pitanju djelovanje jednog ritmikog principa koji ne doputa da se iza akcenta nau vie od dva sloga. Antepenultimski ritam znatno je stabilniji u niim selima. U ovom dijelu goranskog govora rijetko se koristi penultimski akcenat kao sredstvo isticanja. Treesloni akcenat najnestabilniji je u Brodu. U narodnoj poeziji Gore dolazi do eeg pomjeranja akcenta i stvaranja sintagmatskih intonacionih cjelina u kojima skupovi rijei svoje pojedinane akcente prilagoavaju antepenultimskom ritmu. U narodnoj poeziji Gore je ee prenoenje akcenta na broj, sa glagola na imensku rije, imenike i glagolske enklitike, sa dvoslonih rijei na prijedlog, sa glagola na rijecu ne. U poglavlju Morfostilistika detaljno je analiziran morfoloki sistem goranskog govora na primjerima iz narodne poezije. Konstatuje se da je dolo do smanjenja broja padenih oblika to je rezultiralo, uz ostale morfoloke i tvorbene karakteristike, pojavom brojnih morfostilema. Broj padenih distnkcija u goranskom govoru, kako u jednini tako i u mnoini, vei je od onog koji se konstatuje za najvei broj makedonskih govora. U goranskom govoru nije dolo do potpune analitizacije koja je zahvatila gotovo sve oblinje zapadnomakedonske govore. Od padenih oblika u jednini u goranskom govoru uvaju se nominativ, opti pade casus gene ralis, vokativ i dativ. U mnoini se padeni sistem sveo na dva oblika nominativ = opti pade = vokativ i dativ. Takvo egzistiranje deklinacije proizvodi vrlo markirane lingvostileme.

343

Postojanje lana u postpoziciji je znaajna odlika goranskog govora. Koneski smatra da se lan razvio samo u jugoistonom dijelu Balkana pod uticajem rumunskog, albanskog i grkog jezika. U albanskom i rumunskom jeziku lan je postpozitivan kao i u makedonskom i bugarskom jeziku. Demonstrativnost se ogleda u oznaavanju razliitih prostornih relacija: -ov blizu govornog lica, -ot blizu sagovornika, -on udaljen od oba uesnika u komunikaciji, to u odnosu na kontrolnu grupu ima izrazitu izraajnost. Goranski govor je prema broju jedinica sa lanskom postpozicijom podijeljen u dva dijela: a) Via sela imaju trolani sistem (-ov, -ot, -on); b) Nia sela imaju dvolani sistem (-ov,-ot). lanuju se imenske rijei: imenice (osim vlastitih) i pridjevske rijei (pridjevi, pridjevske zamjenice i redni brojevi). Osnovni broj jen, jena, jeno; jene se takoer lanuje. Zabiljeeni su i rijetki primjeri lanovanja priloga (vutroto/utreto, zautreto, nagoreto). Deklinacija lanovanih rijei je jo jedna lingvistika i lingvostilistika crta goranskog govora. Oblici tipa petlavogo, petlatogo, petlanogo; petlavomu, petlatomu, petlanomu su veoma arhaini i poznati su u malom broju balkanskih slavenskih govora. Stanje slino goranskom Koneski biljei u govoru Bobotice kod Kore. Slinu pojavu imaju i neki govori Pomaka na Rodopima. U konjugaciji nisu potvreni oblici infinitiva, glagolskog priloga prolog i futura II, dok se futur gradi pomou partikule ke/e i prezenta, to je takoer izraajno indikativno. I u sintaksi goranskog govora dolo je do znaajnih promjena pod uticajem balkanskih neslavenskih jezika. Red rijei je ostao slobodan, kakav je u svim slavenskim jezicima. Udvajanje objekta je pomoglo da se fiksira red glavnih lanova u reenici, jer otklanja nejasnost koja bi se u nekim kontekstima mogla javiti u odnosu subjekat-objekat. Mnogi modeli reda rijei su prenijeti iz balkanskih neslavenskih jezika. Reenica u goranskom govoru moe poinjati kratkim zamjenikim i glagolskim oblicima. Enklitike glagola jesam idu ispred glagola. I zamjenike enklitike po pravilu stoje ispred gla gola. Udvajanje direktnog i indirektnog objekta je bitno obiljeje reenice goranskog govora. Milivoj Pavlovi smatra da je udvajanje objekta duboko ukorenjena crta glavne zone balkanske jezike simbioze, i zahvata otprilike istu irinu kao gubitak infinitiva. Iako je ova pojava nastala u kontaktu sa drugim balkanskim jezicima, ona se u goranskom govoru realizira u irim razmjerama nego u jezicima 344

iz kojih je nastala. Najee se udvajaju line zamjenice (ortotonine i enklitike forme), ali se umjesto ortotonine forme linih zamjenica upotrebljava i imenica. Udvajaju se oblici optg padea (akuzativ), ali i dativa. U poglavlju Leksikostilistika obraena je tvorba rijei, pojava bilingvizma i diglosije, te kontakti sa nelavenskim jezicima. Gora je najbolji primjer balkanskih jezikih proimanja i interferencija. Tokom turske uprave dravni i najprestiniji je bio turski jezik. Poslije Prvog svjetkog rata u kosovskom dijelu Gore, kao i kod goranske subgrupe u Makedoniji (Urvi i Jelovjane), srpski jezik postaje zvanini dravni jezik. Po zavretku Drugog svjetskog rata srpskohrvatski je zvanini dravni jezik u kosovskom dijelu Gore, dok je u Urviu i Jelovjanu dravni jezik makedonski. U albanskom dijelu Gore je od 1923. godine do danas albanski zvanini dravni jezik. Sve je to ostavilo vidne tragove na ukupnu goran sku leksiku, pa je ovo na lingvostilistikom planu najbogatije jeziko podruje. Ovo je uticalo na stvaranje razliitih relacija izmeu goranskog govora i pomenutih jezika. U kosovskom dijelu Gore u odnosu na neke jezike (srpski /srpskohrvatski/bosanski) on ima poziciju diglosije, dok u albanskom dijelu Gore, u odnosu na dravni i administrativni jezik (albanski) ima poziciju kasnog bilingvizma, jer usvajanje albanskog jezika poinje tek od este-sedme godine, tj. polaskom djece u kolu. * * * Prijedlog buduim istraivaima Budui istraivai jezika i knjievnosti Gore nuno je da istrae sve dokumente medijalistike provenijencije, kao i turske deftere od 15. do 17. vijeka, te ostale dokumente koji interpretiraju religijski, nacionalni, dravotvorni kao i drugi konvertizam stanovnika Gore. To znai da je pred njima zadaa portretiranja Gore sa aspekta: migracionog, kulturnoantropolokog, folkloristikog, religijskog, etnikog, etnolokog, jezikokontrastivnog, sociolingvistikog, ali i drugih aspekata. Na jezikom planu potrebno je utvrditi aromunske jezike nanose i njihove recidive, te objasniti u vezi s tim diferenciju jezikih termina: romanska rije, vlaka rije, ilirska rije, slavenska rije; imajui u vidu govore Pomaka, Torbea, Vlaha (Cincara), Grka i drugih u kontekstu bogumilskih izoglosa, te naseljavanja i raseljavanja Gore. 345

Neophodno je istraiti i napisati etimoloku studiju o cjelokupnom onomastikonu Gore, s posebnim akcentom na antroponime i toponime, te dobijene injenice komparativno dovesti u vezu sa dananjim onomastikim stanjem. Kada je u pitanju knjievnost kao bitan izvor svih jezikih pokazatelja, treba uraditi klasifikaciju i karakteristinosti usmenoga narodnog stvaralatva, razloge odsutnosti arhipoznatih motiva evidentnih u irem jeziko knjievnom okruenju, te prisustvo vlastitih unikatnih motiva u knjievnom stvaralatvu Gore. Budui istraivai akribinom analizom treba da utvrde supstituciju pojedinih formi deklinacije i konjugacije formama iz jezikog okruenje Gore, te dominaciju "nainskih/naenskih/naekih" jezikih konstrukcija, kao i razloge za prisustvo/odsustvo odreenih realizacija. Imajui u vidu injenicu da slavenska jezika zajednica uglavnom zna za vie akcenata, pokretjivost, prenoenje, kvantitete i sl. neophodno je istraiti samo akcenat govora Gore, te njegove osobine unutar i izvankontekstualno. Dananji slavenski jezici zavrili su utvrivanje historijskih gramatikih razloga transformacije staroslavenskoga (opteslavenskoga) vokalskog sistema, te imaju vlastitu fotografiju vokalskoga stanja. Potrebno je u govoru Gore utvrditi recidive staroslavenskoga (opteslavenskoga) vokalskog sistema, s posebnim osvtom na poluglase, otvoreni i zatvoreni slog, diftongizaciju itd. Budui istraivai treba da sa terena ekscerpiraju karakteristike bilingvizma albanskoga dijela Gore i tamonjih govora, te meusobnu interferenciju, odnosno majorizaciju. S obzirom da je specifian govor naselja Brod unutar Gore, neophodno je dijalekatski detaljno istraiti njegove karakteristike. S obzirom na jo uvijek niz nesuglasja kad je u pitanju govor Gore, knjievnost Gore i njihova autorizacija, budui istraivai e zasigurno definitivno objasniti tvrdnju bosanskih lingvista da je to najistoniji bosanski jezik, srbijanskih lingvista da je to najjuniji srpski jezik, te makedonskih lingvista da je to najsjeverozapadniji makedonski jezik, ako komparativnom i kontrastivnom analizom empirijskoga karaktera istrae ove tvrdnje i na terenu afirmiraju ili negiraju njihove vjerodostojnosti.

346

SUMMARY
Gora is located at the far south of Kosovo, at the slopes of Sar mountain, at the triangle of Kosovo, Macedonia (Polog) and Albania (Ljuma). Relief of Gora is mainly hilly and mountainous. It's extended on the south-north part with river valleys cutted in, primarily by valley of Brod and Restelica river, enjoying the Plav river, which represents the natural connection with the lower flow of Beli Drim. To the collapse of Ottoman Turkey in 1912. Gora was geographical and spiritual entirety, and after that it found itself at the place where borders had been established between Albania and Serbia. The London Peace Ageement, by which the territory division was made, confirmed by Bucharest Agreement in 1913. nine Gorani villages belonged to Albania. The final division followed in March 1913. when the border between Albania and SHS Kingdom was definitely established. By this division, the biggest part of Gora belonged to Kingdom of Yugoslavia (21 villages), and smaller part to Albania (9 villages). Later on, after Second World War, two villages (Urvic and Jelovjane) belonged to Macedonia. Origin and ethnogenesis of Gora population is very complicated and complex issue that, for many decades now, preoccupies many researches from the Balkans and wider. This interest was particularly intensified during the period of Yugoslavia breakup, in fact, during the past twenty years. Many authors wrote about Gora, where they were mainly one-sided in their historical-political or anthro-geographical researches and tendentious in their conclusions. Serbian, Bulgarian, Macedonian and Albanian authors have been studying Gorani speech until now. In terms of defining the language, there have been division among the authors, depending on their nationality. However, there were authors who have treated the Gorani speech as purely linguistic and not as political issue, and who also tried to preserve its scientific dignity. Among these authors, it is worth mentioning Pavle Ilic, Radivoje Mladenovic, Bozidar Vidoeski, etc. Gora posses huge spiritual treasure which was partly recorded and developed until now. In past twenty years, interest for collecting and recording traditional folclore from this area have increased, and they were protected, in the biggest possible number, from disappearing in the period of increased urbanization. First of all songs were recorded, and later stories, as well as other short forms. In a very short period of time, se-

347

veral poem and short stories books from Kosovo, but also from Albanian part of Gora, were published. The Gorani speech is very specific by its attributes. It's reach in various archaic forms which are not known in other languages. Many language shapes and forms have been preserved in a patrified form and they make lingustic rarities in the entire south-Slavic area. Verbal art played important role in this, esecially folk poetry which preserved manu archaic language constructions. However, published books of folk poetry from Gora can not be completely reliable source for description of Gorani speech, since the recorders didn't always properly recorded the structure, as most of them lacked necessary lingustic knowledge. Standardization process and changes in contacts with other languages are present in daily speech, while the national creativity overcomed new interferences. The reachest and purest Gorani speech is being preserved in national verbal creativity. In Phonostylistic chapter, based on examples from national poetry but also language material gathered in the field, the entire sound system of Gorani speech have been analyzed. Gorani speech have hexagonal passed vowel system, which features neighboring Macedonian and Serbian speeches. Vowels service is also performed by syllables i . Vowel is occuring as a specific vawel of semi-vowel value, which is of various origins in GS. Vowel system which is similar to Gorani speech is also noticed in part of Macedonian and Serbian languages that have undergone significant impact of nonslavic Balkan languages. There are no positional limitations in the distribution of classic vowels. Certain limitations exist in distribution of , but ...they disappear under the influence of using similar sound in Turkish and Albanian languages. Closure, opening and substitution of vowels are present in Gorani speech and often are result of the combination of internal development, the phonetic context and foreign influence. Phonetic context significantly affects the closure and sub- stitution. Dropping of consonants in inter-vocal position in Gorani speech has led to more new distributions of vowel phonemes. This is also present in western Macedonian dialects. Phonological system of consonants in Gorani speech differs from the phonological systems of neighboring slavic speeches by preserving the phoneme h in all positions, but not in all lexemes. Vidoeski thinks that Gorani speech is to some extent different from all other neighboring 348

dialects in Macedoanian and Serbian side as well. Consonant system of Gorani speech developed under strong influence of non-slavic languages Turkish, Arabic and Albanian. Part of phonemes occurs with various alophonic variations, whereas phonoligical neutralization can be noticed too. Palatalization of final consonants t, d, l and n is one of the most important dialect features of GS. Vidoeski points out that Pirin Macedonian language know this phenomenon. That is Thessaloniki isoglosses beam that goes to the north in direction Kukus - Berovo. However, in the GS l and n are also palatalized (jsenj, dnj, slj, lj)) which is not found in Thessaloniki isoglosses: psta (< postat, parcela), ppra/pplja/ppra (paprat), pha/pha (prhut), pfi/pf (: pavit; biljka puzavica), gi, lje (: ljei), lko, nko, nza/nz, prlje, gl, v (< vi < vid + j), z, dmaze, ki (< okit, inje), klj, p (< pe < ped + j; pedalj) kr/kr (< kret, korak) kma (: komat < komad), ni (< niti). The chapter on Prosody mainly refers to the accent. The accent of Gorani spoken language is dynamic, but with no apparent expiration. The accent of Gorani speaking has a wide variation field. The emphasis is in antepenultima. There is an impact of rhythmical principle that prevents more than two syllables after the accent. Antepenultima rhythm is more stable in the villages in lower area. The GS has suffered reduction of number of case forms, which is characteristic of neighboring South Slavic languages. Speaking about Prizren-Timok speaking, Ivi emphasized that analytical principles highly replaces analytical in declination. Beli beli eves that appearance of article had crucial impact on the reduction in the number of forms. Number of case distinctions in GS, both in the singular and in plural, is greater than noted for the majority of the Macedonian dialects. The GS has not been fully analytical as it affected almost all nearby west Macedonian dialects. GS kept nominative, general case casus generalis, vocative and dative in the singular form of the case. The plural case system is reduced to two forms the nominative case = general casus = vocative and dative. Existence of an article in the postposition is an important feature of GS. Koneski believes that article has developed only in the southeastern part of the Balkans under the influence of Romanian, Albanian and Greek. In Albanian and Romanian languages the article is postpositive as well as in Macedonian and Bulgarian. Demonstration is reflected in the labeling of various spatial relations: -ov "near-speaker, -ot "interlocutor , -on "away from both partici- pants in communication. 349

Based on the number of units with the article in postpositions the GS is divided into two parts: a) upper-villages with a three-article system (-ov,-ot,-on); b) lower-villages have two-article system (-ov,-ot). The article is added to the nominal words: nouns (except personal nouns) and adjective words (adjectives, adjective pronouns and ordinal numbers). The basic number jen (one), jena, jeno; jene also are with articles. There are a few examples of adverbs with article (vutroto/utreto, zautreto, nagoreto). Declination of words with article is another dialectal feature of GS. Forms of type petlavogo, petlatogo, petlanogo; petlavomu, petlatomu, petlanomu are very archaic and are known in a small number of Balkan Slavic languages. Situation similar to Gorani is noticed by Koneski in the speaking of Bobotica in Korce. A similar phenomenon has speech of Pomaks in the Rhodope Mountains. In conjugation, the infinitive forms are not confirmed, past participle and future II whilst future is constructed by using particles ke/e+ present. There have been significant changes in the syntax of GS under the influ- ence of non-Slavic Balkan languages. Word order remains free as in all Slavic languages. Doubling the object has helped to fix the order of the core parts of the sentence; because it removes the ambiguity that could occur in some contexts in relation subject-object. Many models of words order in GS are transferred from non-Slavic Balkan languages. Sentences can begin with short pronominal and verb forms. Enclitic "sum/som goes in front of the verb. The substitute enclitic usually stands in front of the verb. Milioj Pavlovi believes that ...doubling of the object is deeply rooted features of the main zone of the Balkan linguistic symbiosis and it covers approximately the same width as loss of the infinitive. Although this phenomenon occurred in contact with other Balkan languages, in GS it is implemented on a larger scale than in languages from which it originates. It is usually split in two personal pronouns (long and enclitic forms), but noun can be used instead of long forms of personal pronouns. Split in two forms casus generalis (accusative), and dative. Gora is the best example of Balkans language of permeate and interference. During the Turkish administration the state and most prestige language was Turkish language. After First World War in the Kosovo part of Gora as well as in the Goran subgroups in Macedonia (Urvi and Jelovjane), Serbian language become the official state language. Following the end of Second World War the Serbo-Croatian language became 350

the official state language in the Kosovo part of Gora while Macedonian language became the official language in Urvi and Jelovjane. Since 1923. the Albanian language is the official language in the Albanian part of Gora. All of this has had an impact on the creation of different relations between Gorani speech and the mentioned languages. In the Kosovo part of Gora in relation to some of the languages (Serbian/SerboCroatian/ Bosniac) there is a position of diglossia, while in the Albanian part of Gora in relation to the state and the administrative language (Albanian) there is a position of late bilingualism because the embracing of Albanian language begins from the six-seven years of age i.e. when the children start school.

351

352

TEKSTOVI
Borje Grnica Grnica bla ztvorena. Vo psto mtara sme blje pterane da zmame leje (alb. dozvola) za svak-den. Vo sbah se palje mena. I ka e ljeze se palje mena. Na grnica ne-s-mogof ni so ps da ke nto. Da pje smo psne Envrove, na lbanski jzik smo. Ninski ne-ssmef da pje. Sm da de na grnica n-moglo. Ako de sm, e te trbet na druge-knali. mala prta ke d-vljeze za ke grnica. maf pt rok es-mtara. Pvo sker e tne tlj od mne da ne-se-aktviraje. Svki sbah se kontrljisaf pt da se vet trgoji. Tija rbotaf pkatar ot svka brgada. Tija blo sve do devedseta gdina. Od Brje zbegaf mru lija vo 1987. gdina i jen vjnik vo 1988. gdina. Ne-se-vrtilje. lje vo Amrika. Rbotalje na bnkeri. skeri nmalje ljp da se njadet. Ljp, prsa i pper n-solj sme jlje. rda ne sme mlje da jdeme. Sme zmalje trjese ljka za dn, ni za jen ljp ne si rbotaf. Smo ka bla nkua festa (alb. praznik) ni dvalje bf-ljep. Vke sme jlje samo klombo, elji man 'r i klombo. Jeno ni se tutnaf ljp i ne se skrif. Ni dvalje po sto grma kve za msec. Dv-kila bel-brano na msec. Tija n-bilo ngde. Ke e de jen pjun bf zduen za tbe da te sla o -zbori. Vo trjca jen bf pjun. Da djde od grt nekoj tvj, trbe da go jvi vo psta. Ako ne, e go vzet. ensk-muko rbotalje zjeno. Na i dna. (Tajran Dalai, 49 godina, Borje) rgosta Trzija Sum bf trzija. ma trzija i za klnje. Sum rbotaf etirjese gdine njder. Sum f sve hl'ita: kput, pslak, kul'e, pntoli. Sve za mko sum f, za nsko pmalo. Sum f ensk-koul'e (nenske dlgete), fstani, mntani, dmedani. Sum prjf klo za trzija. Nkoj ot famljija n-mi-bif trzija. Vo slo i prano malje trzije ot klnje, a vke ne. l'e benvredzi, mntani, dmedani, mrkie (gunj). Klnje ot stka

353

sva. mala vljajca v Crnljevo i v Topljane. lje i so nevljano, ma blje ptenke. Stre l'ita se nsal'e prano. Sga smo na svdba. Mke al'ita se bl'e bnevrek, dmedan. Strci nsalje cne. I kpe bl'e rvne nsalje. Crn-kape n-pantim. ne sega nsit star hal'ita sktaa, ngajce, be, dmedan, pas, rape rene, kndre. Kpe na gl va. Kpa i ftuska pt-kapa. Nsit i bamrama rdena na glva. Brmulak, starka. (Ama vje mlgu ste go zagnalje jzik.) (Azem Hoda, 70 godina, rgosta) Skpinja (Gla) Ot etirinaseta do sedumnaseta Astrija ka bla. Mi kuaf jen vo Drs. Na tij-godine mala jna mti dv rke i nkoj cganin ge zf. rkete gi muif vo Hs. Psl'e mti njna, eli ot Gra eli ot polje, on vlji, n znjea arnucki hbavo da zbrit. Psl'e i mti gim la da gi tri. Rzbrala kde se rke. la tmo i gi nla. (Omene se tmo. Gim znm dresa.) Mtiti nmala nkogo tmo. Gi rkl'e pto nma nkogo, a e sdi i ti vdeka. I ona se omila. Ima jeno dte i jeno dje. Ona mrela na pes-esta gdina. Tja ot Drs mi rkof ako me da njde ot kde-se. Tja blo na sedumnaseta gdina. El'i ot Gra, el'i ot polje bl'e. Hbavo da se njdet, da se vzet. t ke blo, o blo. Na tij-vreme skpinja ka blo. (Elham Hoda, uitelj, rgosta) Vrme Envrovo (Nmoj da me sl'ka, pa d me tpaje psl'e.) Dca mi se ndvor, se rastrilje. J s plaime. Psl'e etsosma e go prjavet jeka dma za pljaf z-tamo, za-k-vae. Ti ma vza so njh. (e mi zbega krva, mi ga gl'aj.) Sum rbotaf vo krm, dljezo o ljiza. Vo rdnik vo Kljima. Tmo sum rbotaf sum gdine. Famljija vde dma mi sdala. Pslje sum rbotaf ma, sum sdif. tuje sdum gdine sum rbotaf. Sme tnalje mka. e rdi za dve vra -pof na dnj. A dve vra pof ljp ne-mistga da kpim dma. Ljp dma ne-sme-msilje. Ja sum bf pkar petnese gdine, pkar za sdum sla, oj-sela du riklje. Bs-pare ljp 354

sme dvalje, sme pualje kljku ljba si zef za jen msec, za trese dnja. Ako si rdif, e go plti ljbot. Ako ti stanet pre. Ako ne-ti-stgaje pre, den si. Ako si zef pjii, trbe da plti se jpe e jde. Ako ti djdet gsti, nma ljp za gsti. (Sejdija Hoda, 72 godine, Orgosta) C r nj e lj e v o Svdba vo Crnjljevo (Mti la vo njva. Avaj-voda je ot ma.) Svdba prjme so tpani. Dv-denja prjme. Tpani ni det ot rgosta. Ni doaje vo sbota, na sbah. Posl'e tpaje. Nam ni je mlnesta ot dolu, ot Pbrege. So mina sve ga zmalje. I vdekac vo slo so mina. Nkoj ve so knja ne g-zima. Mlnesta vo ndelja ga zmame. Ka e nsipe dv-nedelje, mlnesta e de vo rda. Ga nsime tamo. e stane, ose (alb. ili) za id-hodi e dje. ne nset dmije i sktaa. ne nset be cno i bla sktaa. be go jet vo rgosta. Za renj djke iljzaje ngore, ke Njaa. Tpaje, graje. Se bret trfke, e djet dma. Me pes (alb. "peti) trfke stvaje na vrte, na btin. Se kpet, traje stkam. Me gjasht (alb. esti) tpaje vo slo. Za svdba deme vo Dlota tamo rgosta, Pkia, Zpod, Korita. Ke e ne vkaje e deme tamo. Mje ne-sme Dlota. Mje vee ne tkjeme, kupjeme. Mije so sktaa bla. be cno. Vije tmokac kako? kaj da vi trim da pjete nto. Vije zbrite gljiba ka ns. Nkat ne som bla vo Gra tmo. Ddi mu jena stljica da sne. Vljzi da vi kseta ot svdba, ptena je. Ke tide toja drgojet? ( Spske a ge razbrate? ) Tko. ( A makdonske? ) Pstaro razbrame. Prkane. Nvo pteko. Vo klo ne me ptilje pslje. Smo du tvrta klsa. Brt pogol'moet daf. Vje vljite pno, mje pvno. (- Ne, mje vljime pvno, vo Dlota vljet pno.) So Orani zbrime isto. Pji se dvjme so Dlota. ni vljet kpe, mje kpe ni ke ke de, mije ke e ide. ni slbice, mije sbice. So reek se dvjme mlo. ni vljet a ste se umrilje, mije a sve zprelje. Mije poikno (tur. otvoreno) zbrime ot Doltani. Stve so zdrvje. (Merveta Toi, 18 godina, Crnjeljevo) 355

Oreek Mhabet Prjet mhabet l'i. Jen mida sdi skrja i tja o ni hzmet mu vlji: Zbri, mida, nto, o si s-zamisljif? A, bre snko, ti dv-puti flji na mne. Jno mi vlji za n-zbori, drgo mi velji -mislji. I j e ti kem. J pvo n-zborim, kam rt da mi djde. A o s-misljim e vi kem. o mam mkarci dma vnci, snoji, bra, kueri (alb. roaci) da mi maje m kljko o ma mgare, a enstrija o mam djke, snhe, djia, da maje m kl'ko kkoke o mi maje. A, mida, ne s-igraj so ns! Mje prjme mhabet. J ne s-igram. Vje go zmate granje, a j ja go msl'ee. e vi go argomntujem. Mgare je nesajdsano vk, sj. A, mre, mgare! ma ka e re da n-projde na nkoj ms za prvda, n-prima glva da mu ga tne, ne prhoa. I j gi skam mkarci da mi bdet vendosur (alb. odluni), o e ret da n-vratet. Isto tke i kkoke ne ge sajdsujet. Ajt, mre, kkoke na rbota! Ama kkoke za kam dma se bret. Pt mnuta ne ostnujet a pna n. I j skam enstrija o mam kam ndvor da-ne-mi-g-fati. Stni, mida, sni vmo, n-sedi tmo, mu rkoha. Ne, ne, hbavo som i vdeka. (Devit Memii, 71 godina, Oreek) Tka rbota Vo davsko som rbotaf. Trgtija, trgvina ga vljite vje. Kako nerzbiram makdonski. Bljki mnja nkoj djalekt, ma e rzberem sv. Bljki nve lfoj n-razbiram. Slam rdio makdonski. So Mhmeda sme pomuhabtilje, sme se pozadvalje mlo. Rbota ne-m-bila ljdika. ma krahasim (alb. u poreenju) so drgete o-rbotalje vo koprativa bla poljdika. Kntrol do kntrol. Nmalo ke-d-ide. Vmo blo ploo. Za mne blo tmo hbavo. Pmalo blo, ma sme pomnalje. reek zbri pno. Vo strde sme mje. (Devit Memii, 71 godina, Oreek)

356

Nkoga i sga Na vrme Envrovo puntor (alb. radnik) ke som prjf. Stlno pot kmanda, ke te zapovdujet, a blo tke? Ke vs bf Tto. Tteta go tret lji. god vi df vi ostnalo. Vljet tke, pa -znm a je sj. Sb ga trif grnica, n-znm ke-g-traif vmo. Nkuje ne neprmalje. n im rkof gabim (alb. greka) e bdete. Pet-gdine som bf prtizan. Bla Itl'ija, tri-tiri gdine go dala. Pslje vl'zof Grman mal-vreme. Npre o-sm-jalje? Sga ma bol (alb. mnogo) jdenje. Tga sme jlje rda, mslo, er so mslo. Msenje, tij-ovja. Npre pnica sme tjalje, ne ka sga bel-brano. Pnica sme sjalje, sme ga vilje so knji. blo tke? Hda sme malje Mola-Mstava, ma pbegnaf vo Frnca na prtisko. Dde nmalo. Za Kks sme dalje na Zminec es-shata pke. Sme dalje i p Vna, ma tr-puti vda da gzi. N-moglje da ne krdet na vrme Envrovo. malje strh. hjduci n-bilje zastnate. I tga mala kra ovd-onde, ma malje strh. V' Envrovo vrme si bif pot kmanda. e te zapo- vdaje, ptuj, a me kuptuje? (alb. shvata). Za mene je sga pohbavo, na glva sva som. Ne-me-komnduje nkoj. Blki tga blo mrno, ma n-smie da se-odljei bes leje (alb. dozvola). Ne-tidva koprativa. vde hdet brske. Na prtisko som bf Drga, Przren, Ttovo, kovo. Ne-som-bf sga, da te mmim. Vljet se prmirsualo (alb. popravilo) mlgo hbavo. Da vite! (Merdan Abidin, 89 godina, Oreek) O r i k lj e renj Za renj breme cve. Pjet djia. Iljzaje dca, djia. det bret grnke. Ge stvaje na vrta, ke stka, na btin. Se kpet so jjca. det na trfke. Vbe krt. Ptke stvaje so s (estog). Prano je L'tnik so etrnesti mrt. Srdzima so sti kurt (alb. februar). nja je Crnljevo. Prano blo pogljemo. Sga izbgalje vo grt, vo her. Mlo jzik go mam so madonski, se sum rbotaf tmo. Spski rzbiram mlo. 357

Dma so dca zbrim i arnucki. Stre zbrit nanski. Ke mi poklnite sga, ke dim po kze da-ne-mi-vljzet vo njva, se ma jen mlgu je l ujek. (Zeir Krasnii, 65 godina, Oriklje) Zapod Zpod bf gljem Vo slo sum rbotaf etirjese gdine itelj. vde je jden jzik. tiri sla. Vje go vrate nmlogu na spski. Jzik ne-go-mame so piw anje.Vije go piwate po spski. Ot sfte mije na lbanski. Vo Zpod ot dvese i sma gdina ma klo. Vo taf Kkus na kla mda bla dva o je otvrena. Vo Zpod svi se stre. Sve famljije se ot vde. Bljki prano nkoj je djden, ma mje n-znme. Kuwat stre Zpod bf gljem. Mje vo jzik mame dz. Vljime dzdza nmesto skra o vljite vje. Vljime mdzo, dzvzda. Vljime zt. Mje ot teec i Brje pondrue (alb. drugaije) zbrime. ni mlgu lfoj ge vrtilje na lbanski. Mje vljime mundsija (alb. mogunost), ni vljit da se takojsame, mije da se stjme. Vo klo sum maf dca sprti slo. Dca jzik pjii go vraje na n. Mje pjii ga vrame na lbanski. A ke zbri so dca, se pohbavo go vaje jzik ? Du sdum gdine ne znjet nto arnucki. Ke ge docni, k' det na klo. Na kljku, na dv? (Idriz Mataj, penzioner, Zapod) klo vo Zpod Za renj se naje djia. Pjet ke dmija. Stnuwat rno. det bret cvinja, gorljije, trfke, vbe. det ke klo ftvoto. Mje deme na Vlka, ke Vrnita. Djke se napromnjaje za renj. Nm pt ni-je mlgu l. Skame sfalt da ni se-npraj. Da go nprajte. Ke ni bde kake-vs. I za Bjram se promnjame. Svto ni dvaje. ma nmame dmija. Vo rgosta mat. A ke deme vo klo? Da ne udcnime? itelj nm ni jese Trzan ot Zpod. I Gdzim jese itelj ot Krija, otod-reka, ot rgosta. Vo kljsa 358

na det i ot Korita tri dca. Slj vde o det. Mje vo Pkia deme. Ni se isbilo klo. vdekac se smo ot viti dyt du viti katrt (alb. druga i etvrta godina) Ljj, sga ke-ni-go prjet klo nvo. N-noge dime du Pkia dvese mnuta, vke za dset so mkina. Koga k[e] [d]ete? Da djeme so vs? vdekac bla dmija. Ke ga prjme, se istrala. Mje sme Zapani. Zbrime nenski. Orkljani zbrit pujii lbanski. Ot sbah zbrit nenski, t-ruek lbanski. Koga ke dete za-vo Pkia? (Arun ulaku, 12 godina, uenik, Zapod) iteec vot vo teec ( Zbri ninski. Ovgua ke te popruje mlo.) J ot ovja-rbote bgam. Ja i na skjanje ka me zmaje bgam. Nju teljevzija i ja rbote. ( Smo ska da je jzik neki kako-zbrime vo teec.) Dbro, ke vi kem nto o znm. Sga ni je pohbavo. Sam-take ivjeme. Sme se ptilje. Vo vropska sme vljzlje. Prano dca sve dma ni blje. Sga ot ka pknaf rt Ksovo tga dca vo vropska zlje. Nma ke-ne-se. Vo Bashkimi Evropian (alb. Evropska zajednica) i vo Amrika i vo Kna. Vo sve dave. Gtovo maje ppiri sve. Na dmor vo ljto doaje. Po jno na gdina. Ot pes-druga vo teec ma kljb za skjanje, se vka Mrava. Vo Gko bf. Vo taljsko zf prv-mesto deveds-trea. I Brje ma kljb Klabak, ma njin dcna im je tvoren. Dte njgovo kmpion bf lbanski na trjese kilmetri tr-puta. Za maljkave bf Bsimov. Vo slo rabtame sve. Sjeme kmpiri, roj, jmenj, ves. Strci ne -rabtaje. Jdet i pjet na-gtovo. Mje rsteme dca, mije ke rabtame. Vo teec kla ma strna. Shkola mesme bujqsore (alb. Srednja poljoprivredna kola). Nma me kla. Dvanese gdine je klo. Dca det ot cla Gra ot Orek, ot Brje, Crnljevo i ot sla arnutske Strevo, Klovoz, Nov-Selo. Ot prv-kljasa, mje vljime, zma lbanski i sve na lbanski. Dma granski taj ka-o-ska. Dma granski zbrime. Neki. (Bardulj H. 52 godine, iteec)

359

Urvi rvi je mlgo stro slo Ni kaalje da je rvi mlgo stro slo. Nkuje famljije se-djdene ot Gra. Vo rvi ma mhalo Brjane. Vljet da se-djdene ot Brje i da izbgalje ot ma. ma o dlje ot Brd, ot Restljica i ot drug-sela. Prano vo slo malo pji stka fce, gjeda, knji. Sga nma nto. Cel-selo ma ets-sedom krve. Ve nkoj n-uva stka, svi tret o pl'esno da vet. vdeka bduje sv, sv ra. Se-sjala pnka, pnica, r, jmenj, ves, grhor. Sga nto. Urvani i npre blje i sga se gurbtije. Prano rabtalje vo Rumnija i vo Slun. Nkuje blje i vo Sfija. Blje sltkari. Prodvalje bza, hlva i sljep. Mlgo ne ostnalje vo Rumnija. Str-babo n maf mot vo Meddija vo Rumnija. Mje mame sve tpije. J som inif njet da dem tmo i da trim o blo ne. Mlgo Urvani pslje dvanesta gdina lje vo Trkija. Vo Stmbol, vljet, ma prko psto ke Urvani. (Aliraim Huseini, 41 godina, Urvi) Jelovjane Pnka i kolmbo Mlgo stre ne vde zbrilje na trski. Ja n-moem da-ti-kem o som prtrpef. Ja som zgoren o nmoe da bde ploo. Dani som zgubif, o-da-vi-kujem. ur ka sme ostnalje ve. Trbe da stnem. Rbotam nto. Sjem pnka. ( A ga vkate pnka, elji klombo?) Pnka. ma se vlji zljanik so klombo, a ne zljanik so pnka. Na njva koga je ga vkame pnka. Se vlji: A e vrime pnka? A rzbira? Tke je. Jte nto da-vi-kem. Na smka je najnacional'stika, najpasna. Mje ne-sme-dvalje svje, nit' sme zmalje njhno. Ne-sme-se-njil'e so njhne, niti milje ke njh. m n-zimaf nkua na da la vo Nov-Selo. vo go vja je ot ke vs, zgora. Hjde, bjrum! Ne, me-prtilje da kpim nto. Od-rbota djde i me-prtija da kpim nto o nma dma. (M. A., 46 godina, Jelovjane) 360

IZVORI I LITERATURA

361

IZVORI , (2000), , j, j. Dokle, Nazif (2003), Iz goranske narodne proze, Alem, Prizren. Dokle, Nazif (2004), Sevni, bre aik, sevni, bre duo..., Tirana. Dokle, Nazif (2007), Renik goranski (nainski) albanski, tamparija akademije nauka Prof. Marin Drinov, Sofija. Hasani, Harun (1987), Goranske narodne pesme, Jedinstvo, 1987. Redeplari, Ramadan (2005), ekmede, Alem, Prizren. Redeplari, Ramadan (2008), Sedefna tambura-Goranske narodne pesne, Prizren. , (1969), , 3-4, . kalji, Abdulah (1989), Turcizmi u srpskorvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo. Govori naselja Gore: Kosovo: Restelica, Brod, Kruevo, Globoica, Zlipotok, Vranita, Mlike, Orua, Baka, Dikance, Kukaljane, Ljubota, Letane, Radea, Draga (Krakota), Dovnji Krstec, Gornji Krstec, Dovnja Rapa, Gornja Rapa. Albanija: iteec (itejec), Borje, Zapod, Pakia, Orgosta, Oreek, Crnjeljevo, Koarita, Orikle. Makedonija: Urvi, Jelovjane.

362

LITERATURA a) Citirana literatura , (2004), ( , ), . Bandovi, Safet (2003), Ratovi i demografska deosmanizacija Balkana (1912 -1941), Prilozi 32, Sarajevo, str. 179-229. Beli, Aleksandar (1905), Dijalekti istone i june Srbije, Beograd. Beli, Aleksandar (1935), Galiki dijalekat, Srpski dijalektoloki zbornik, knjiga VII, Beograd. Bovan, Vladimir (1995), Narodno pripovedanje kod Goranaca, GOS, Beograd. abej, Eqerem (1976), Hyrje n historin e gjuhs shqipe II-III, Tiran. arki, Milosav (1995), Fonostilistika stiha, Nauna knjiga, Beograd. Cviji, Jovan (1996), Balkansko poluostrvo i junoslovenske zemlje, Zavod za izdavanje udbenika, Beograd. Cviji, Jovan (1911), Antropogeografski i etnografski spisi, Knjiga 4, Tom I, Beograd. Cviji, Jovan (1911), Osnove za geografiju i geologiju Makeonije i Stare Srbije, knj. 3, Beograd. orac, Milorad (1974), Lingvistiko-stilistika istraivanja, Jedinstvo, Pritina. oruhlu, Tlin (2007), Gora- halk sanatlari, Istanbul. Shuteriqi, Dhimitr (1980), Shnime mbi herezin n Shqipri, Studime historike 2, Tiran. Dedijer, Jefto (1913), Kosovska Stara Srbija, Beograd. 363

Dokle, Nazif (2009), Bogomilizmi dhe etnogjeneza te torbeshve t Gors s Kuksit, Tiran. Dokle, Elmaz (2010), Borje dhe Borjanet Monografi, Prizren. Gopevi, Spiridon (1980), Stara Srbija i Albanija, Beograd. arplaninske upe Gora, Opolje i Sredska (1995), SANU, Geografski institut Jovan Cviji, Knjiga 40/II, Beograd. Filipovi, Milenko (1963), Struktura i organizacija srednjevekovnih katuna, Simpozijum, Sarajevo. Filipovi, Milenko (1967), Razliita etnoloka graa ur i okolna sela, Srpski etnoloki zbornik kn. LXXX, SANU, Beograd, str. 121-148. Gashi, Skender (1980), Shtresa shqipe e etnonimis dhe toponimis s Gors, Gjurmime albanologjike 9, Prishtin. Grickat, Irena (1975), Studije iz istorije srpskohrvatskog jezika, Narodna biblioteka Srbije, Beograd. Dogovi, Alija (2003), Jedan interesntan dokumenat sa popisa stanovnitva 1579. godine u Gori, Takvim, Prizren. Hadi Vasiljevi, Jovan (1924), Muslimani nae krvi u Junoj Srbiji, Beograd. Halilovi, S., Tanovi, I., ehovi, A., (2009), Govor grada Sarajeva i razgovorni bosanski jezik, Slavistiki komitet, Sarajevo. Hoxha, Shefqet (2007), Shqiptari Sinan Pash Topojani, GEER, Tiran. Hrabak, Bogomil (1988), Arbanaki upadi i pobune na Kosovu i u Makedoniji od kraja 1912. do kraja 1915. godine, Vranje, str.11. , (2008), , . 2, .

364

, (1925), - , , . I, . 4, . Ivi, Pavle (1991), Izabrani ogledi I- III, Ni. Jahi, Devad, Halilovi, Senahid, Pali, Ismail (2000), Gramatika bosanskoga jezika, Dom tampe, Zenica. Jastrebov, I., Stepanovi (1970), Podatci za istoriju srpske crkve, Dravna tamparija, Beograd. Jireek, Konstatntin (1988), Istorija Srba, Knjiga I, Beograd. Kalei H., Ismail, R, (1958-59), Prizrenac Kukli-beg i njegove zadubine, Prilozi za orijentalnu filologiju VIII-IX, Sarajevo, str. 143-168. Katni-Bakari, Marina (2000), Stilistika, NUK, Sarajevo. , (1900/1970), , 2, . Koneski, Blae (1966), Istorija makedonskog jezika, Prosveta Koo Racin, Beograd-Skopje. , (1982), , , . Kosti, Petar (1933), Prosvetno-kulturni ivot pravoslavnih Srba u Prizrenu i njegovoj okolini u XIX i poetkom XX veka, Skoplje. , (1993), , , . Loma, Aleksandar (1994), Jezika prolost jugoistone Srbije u svetlu toponomastike, Zbornik radova, Ni, str.115-116. Lutovac, Milisav (1955), Gora i Opolje, Srpski etnografski zbornik, Beograd. . 3-4 (1969), .

365

, (2009), , , . Mataj, Qemal (2002), Mulla Rasim Zapodi, Prizren. , (2001), , , . Milojevi, Milo (1872), Odlomci Istorije Srba u Turskoj i Austriji, Dravna tamparija, Beograd. Minovi, Milivoje (1980), Uvod u nauku o jeziku, Svjetlost, Sarajevo. Mirdita, Zef, (2007), Vlasi, polinomian narod, Povijesni prilozi 33, Zagreb, str. 249-269. Mii, S., Subotin-Golubovi, T., (2003), Svetoarhanelovska hrisovulja, Istorijski Institut, knj. 3, Beograd. Mladenovi, Radivoje (2001), Govor arplaninske upe Gora, SANU, Beograd. , (1979), , . Muratagi-Tuna, Hasnija (2009), Sevdalinka izazov za lingvostilistika istraivanja, Rije, Niki. Nikoli, P.T. (1914), irenje Arnauta u Srpske zemlje, Glasnik SGD-a, sv. 3-4, Beograd. Osmani, Jusuf (2006), Vendbanimet e Kosovs 20 Dragashi, Prishtin. Pavlovi, Milivoj (1939), Govor Sreteke upe, Srpski dijalektoloki zbornik, knjiga VIII, Beograd. Pavlovi, Milivoj (1957-1958), Perspektive i zone balkanistikih jezikih procesa, Junoslovenski filolog, XXII, knj. 1 4, SAN, Beograd. Peco, Asim (1987), Turcizmi u Vukovim rjenicima, Beograd.

366

Peikan, Mitar (1986), Stara imena iz Donjeg Podrimlja, Onomatoloki prilozi, Beograd. Pulaha, Selami (1973), Krahina e Sanxhakut t Dukagjinit gjat shek. XVI, Studime historike 4, Tiran. Radi, Prvoslav (2004), Glagolske e-konstrukcije u govrima Kosova i Metohije, Junosovenski filolog LX, Beograd. Remeti, Slobodan (1996), Srpski prizrenski govor I (glasovi i oblici), SDZ, XLII, Beograd. Rexha, Iljaz (2003-2004), Nj Fragment i Defterit t Rumelis t Viteve 1451-1452 ku prfshihen disa vendbanime t Kosovs n Kuadr t Arbanonit mesjetar, Gjurmime Albanologjike, Seria e Shkencave Historike, 33-34, Prishtin. , (1969), , 3-4, . Rizaj, Skender (1982), Kosova gjat shekujve XV, XVI i XVII, Prishtin. , . . (1929), : , , . Srekovi, Pantelija (1865), Sinan paa, Dravna tamparija Biograd. , (2004), (), , . c. 50-70. , (2004), , ( ) , 4, . , (1956), I i II, 7-8, . Trifunovski, Jovan (1952), Urvi i Jelovjane, Glasnik Etnografskog instituta, SAN, Beograd. 367

Trifunovski, Jovan (1955), Arnautai-posebna grupa arplaninskog stanovnitva, Etnoloke sveske X, Beograd. Truhelka, iro (1941), Studije o podrijetlu, Matica Hrvatska, Zagreb. Tucovi, Dimitrije (1914), Srbija i Arbanija, Beograd. Trearup, Birthe (1967), Narodna muzika prizrenske Gore, Rad XIV kongresa folklorista Jugoslavije u Prizrenu. , (2007), , , . Vasiljevi, Miodrag (1950), Jugoslovenski muziki folklor I, Prosveta, Beograd. Veis, A. J. B. i Tompson, M. S., (2009), Balkanski nomadi, Panevo. , (1973), , , . , (1984-1985), . , , . , (1998), , I-III, M, . , (1998), , . b) Ostala (ira) literatura Beli, Aleksandar, (1959), O jezikoj prirodi i jezikom razvitku, Knjiga II, Srpska akademija nauka, Beograd. Beli, Aleksandar (1951), Oko naeg knjievnog jezika, Beograd. Beli, Aleksandar (1960), Osnovi istorije srpskohrvatskog jezika I Fonetika, Nolit, Beograd. 368

Benvenist, Emanuel (1975), Problemi opte lingvistike, Beograd, Bugarski, Ranko (1972), Jezik i lingvistika, Nolit, Beograd. Chomsky, Noam (1972), Gramatika i um, Nolit, Beograd. De Sosir, Ferdinand (1969), Opta lingvistika, Nolit, Beograd. , (1969), , . Doklje, Nazif (1999), Kuksi, vshtrim enciklopedik, Koha, Tirana. Franges, Ivo (1959), Stilistike studije, Zagreb. Foht, Ivan (1972), Uvod u estetiku, Sarajevo. Guberina, Petar (1952), Zvuk i pokret u jeziku, Zagreb. Dogovi, Alija (1996), Onomastika Gore, OP SANU, Beograd. Hoxha, Mehmet (2009), Njmendsi e brezave, Tiran. Ivi, Milka (1970), Pravci u lingvistici, Dravna zaloba Slovenije, Ljubljana. Jakobson, Roman (1966), Lingvistika i Poetika, Nolit, Beograd. Jovi, Duan (1985), Jeziki sistem i poetska gramatika, BIGZ-Jedinstvo, Beograd Pritina. Jovi, Duan (1975), Lingvostilistike analize, Beograd. Kasumovi, Ahmet (1986), Jezik i stil Dervia Suia, Zagreb. Kasumovi, Ahmet (1993), Od jezika ka jeziku, Tuzla. Kasumovi, Ahmet (1990), Jezik i folklor, Tuzla. Lati, Demaludin (2001), Stil Kur'anskoga izraza, El-Kalem, Sarajevo.

369

Leic, Zdenko (1972), Jezik i knjievno djelo, Svjetlost, Sarajevo. Malcolm, Noel (1995), Povijest Bosne, Erasmus - Svjedoanstva, Zagreb -Sarajevo. Malcolm, Noel (2007), Kosova, nj histori e shkurtr, Prishtin-Tiran. Martine, Andre (1973), Jezik i funkcija, Sarajevo. Minovi, Milivoje (1980), Uvod u nauku o jeziku, Svjetlost, Sarajevo. Nikoli, Miodrag (1984), Prizren s Titom ka pobedi, SUBNOR, Prizren. Pavlovi, Milivoj (1969), Problemi i principi stilistike, Beograd. Pavlovi, Milivoj (1973), Uvod u nauku o jeziku, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd. Popovi, Ivan (1955), Istorija srpskohrvatskog jezika, Matica srpska, Novi Sad. Sili, Josip (1975), Organizacija vezanog teksta, Zagreb. Smailovi, Ismet (1971), Jezik Hasana Kikia, Sarajevo. Tomaevski, Boris (1972), Teorija knjievnosti, Knjievna misao, Beograd. orac, Milorad (1968), Jezik i stil Mihaila Lalia. orac, Milorad (1984), Metaforski lingvostilemi, Beograd. Vuleti, Branko (1980), Gramatika govora, Zagreb.

370

INTERNET STRANICE: www.rastko.rs www.znanje.org www.krstarica.com www.mmc.edu.mk www.manu.edu.mk www.ffzg.hr www.maticasrpska.org.rs www.flf.ukim.edu www.ukim.edu.mk www.promacedonia.org www.elsie.de www.albanian.dir.bg www.kosovocafe.com www. iea.pmf.ukim.mk www.lgp-undp.org.al www.ligazasandzak.org

371

372

PRILOZI

373

Prilog br. 1

ONOMASTIKON GORA
KOSOVO Baka Bajrmovci, Bakine grbita, Bgor, Cigansk ema, Crn vr, Dlga ljvada, Dlg strana, Dragana ljvada, Drvn raven, Globoke ljvae, Goljm kamen, Goljem buke, Grita, Grpica, Gujdarnik, Gmno, Jvor, Kren, Krev njive, Kra, Koljin rit, Ljisiin dupka, Ljska, Mitaljen, Mirin dof, Mlka, blo, Oblo jruje, grae, soje, Ptarka, Pla, Ptselo, Prljeske, Prisjnice, Prmka, Rven, Rmnite, Resljovo, Rka, Rpe, Seljimov ema, Slp, Smrka, Stje, Stdenec, Strtorje, Vkof, Vek, Zabsovo, Zamtalje. Mahale i rodovi: jdovci, tinci, Bernovci, Dervovci, revci, Jusovci, Krevci, Rmn'ite, Rika, Rpe. Brod Aiin dere, Ain kajnak, Ajdar bilo, Ajvanske grbita, Amie l'skie, Arabanica, rga, Arungragljte, Atv pe, Atv kamen, Aziz n'ive, Bajmake bilo, Babn pe, Bajmakv pe, Band mlae, Bardljeo, Berica, Bel strana, Berv pe, Be kamen, Bgra, Bgrie, Bratanv venec, Brs, Brza, Brock reka, Bka, Bukal mlae, Bul'n vrba, Bmbe, Butn kamen, Crejec, Crn do, Crn dere, Crno kmenje, Cmica, rdak, tma, ekan mlae, est doloi, bra, uin ema, uulj rupa, ka, eljpino, ren, pino, utke, lje, Dglo, Datie, Dikneko, Dogaa, Drvarsk ema, Drvnie, Dupn kamen, Dpnica, Durandan pe, Duk reka, al'v do, umeo, re, ikomnica, ind beg, El'mazv kamen, Eminv put, Endiik strga, Gaziin karpe, Gik, in vode, Gol'm do, Gol'm izvor, Gol'ema l'vada, Golubrnik, Gorn kamen, Gorain bore, Gorn ploa, Grack kamen, Grite, Graeo bilo, Grav mos, Gjedara, Igranica, Jakupv kajnak, Jalkave, Jl'ica, Jusuve mnare, Kabev kamen, Kacljica, Kain glava, Kadriin gumno, Kadrare, Kjnaci, Kmenci, Krpita, Kolvrbe, Konup vode, Kopljarka, Ksoi, Kte, Kozino mie, Kzare, Kun mlaka, Kl'e, Kuklje, Kuran rit, Krsota, Krasotoike peoi, Kravara, Kr mlae, Kuk rupe, Kuaeica, L'e374

dine, L'eska, Lka, Lolino kl'ipe, Ljajkica, Ljajkv mos, Makin dupe, Mandak rupe, Mang mlaka, Manestek izvor, Mne, Mvra, Mica, Mdoa, Ment dere, Midv izvor, Mljeo, Mterci, Mrv pe, Mrida, Namrnie, Nesim strga, blo, grae, rance, rl'ak, suj e, Pakin karpe, Panc rupa, Pateljica, Pvljia, Plan kamen, Pline, Poji, Ppka, Plt, Podbrzojec, Podmterci Povalje, Ptulje, Ptselo, Polopanikv grob, Popv rit, Prnica, Predljke, Prslopa, Prsuje, Prelja, Ptita, Rahtica, Rame mie, Rasv kamen, Rasptica, Rait-ain ubre, Rake ornika, Rmnite, Rven, Rzaljen, Rla, Rt, Ra, Rdina, Smari, Sdlo, Sir, Seljmanv pe, Semajke gmena, Steska, Sbike, Sinan nive, Skke, Sl'pca, Smedin dupe, Sl'ita, Ste, Sotrlepe, Srdoka, Staro gnjite, Stga, Strna, Strejn rit, Stmola, Sugareika, Suj rupe, Suljejmnica, arbnica, ntnica, eapaua l'vada, oljin mlaka, oljn mos, tdima, tirnika, uare strga, tman, Tpsija, Teie, Tpl'ec, Trce, Trpznica, Tmba, Tpan, Umbn kamen, Umbin karpe, sna, Ueljica, Utrloec, Vadnica, Vgane, Vetik vir, Volarnik,Vraga vodnica, Vratnica, Zadjlica, Zadmrida, Zdkrsta, Zdstrana, Ztploa, Zdrejec, Zizv plo, Zmjarnik, barnik, ev kamen, otica. Mahale: Aiino malo (Dambunite), Beirosko malo, ajeo malo, uulj malo, rija (Gorna, Dona), Dono malo, Drdv sokak, Gorno malo, Gorn sokak, Ibiiino malo, Jul'ica malo, Kozare malo, L'ka malo, Ljokan malo, oljn sokak, Vi selo. Rodovi: mada, Brbut, Bska, Bngo, Bgdan, Bjda, Ble, Bfle, Btaljen, Bza, Cko, Cro, Cra, ja, jko, o, , ulj, Dka, Drngo, Dnda, fe, ro, Ddo, Dmper, Dlopan, Djmen, Fdgo, Ggo, Go, Ggna, Jnkula, Klinka, Kngo, Ksasi, Kpa, Ktro, Krasnii, Kto, Ko, Krt, Ko, Lka, Lla, Lmpar, Ljkan, Ljra, Lja, Mndak, Mnto, Mdo, Me, Nka, Pje, Pljo, Pnda, Pska, Prcnovci, Pko, Phto, Pre, Ppe, Rhte, Rnda, Sba, ta, tkala, o, p, kar, are, rban, ta, Tnanaz, Ttar, Tpoljec, Tta, Tnko, Ttar, ti, Vka, Vljan, Zjade, Zza, le.

375

Prezimena prema matinom spisku:425 Adija, Adi, Agu, Aljovci, Aliloski, Alibae, Aljo, Alimani, Amada, Baca, Baka, Bajgora, Bajmak, Baldi, Baskovski, Barbut, Beiroski, Bego, Berberi, Beskosnik, Beirani, Bisljimov, Bojda, Bue, Butaljen, Caro, Cako, Cana, akar, apar, ekan, uulj, aie, iko, ore, oroglu, up, unko, urija, Dauti, Demir-Alija, Drda, Destanoski, Dafe, alje, uljderen, eljman, Dada, Dejljan, Dejmen, Elezi, Emini, Eljmazi, Feta, Gazi, Goran, Gugna, Gungali, Hadija, Hadikamber, Hadiasan, Hadiabdula, Hadiusen, Hadimehmet, Haruni, Hatema, Hoda, Huseini, Ibika, Ibiko, Iljazi, Ismailji, Jagdi, Jusufi, Kaak, Kajmaki, Kalinka, Kalje, Kaljis, Kamberi, Kango, Katlar, Krtovci, Kesasi, Keskani, Kiri, Ko, Kokica, Kopa, Koza, Kozar, Konga, Kapetan, Kurt, Kotro, Kukulj, Kurtii, Lila, Lika, Limane, Lilo, Ljajko, Ljokan, Ljokanovci, Ljupa, Ljur, Maca, Makulali, Malezi, Mandak, Maslar, Maznikar, Mehmedi, Memiov, Mido, Miljenko, Misinovi, Mouko, Muslica, Muslija, Musli, Mustafe, Mue, Nedipi, Neziri, Noka, Nure, Oda, Opolec, Oskaka, Paka, Paljo, Paska, Plava, Pomak, Prcan, Prko, Pue, Pupe, Rahte, Rama, Redepovski, Renda, Saharija, Sala, Salihi, Sebati, Seljamovi, Semajko, Skenderoski, Skenderi, Sukanovci, Sulejmani, Sulica, Tata, Taska, Tome, Topoljec, Torbei, Torba, Trkalja, Uljdri, Uljdurum, Umbinci, Useini, Uti, ar, ata, eh, io, ok, ola, uare, urban, utrak, Veka, Veljan, Vesilj, Zaharija, Zeiri, Zejnelji, Ziza, Zijade, ert, ilje Vodenice: Asan dina, Agmet ra, Destan Lilja, Iljaz Kozra, Jaja Cka, Jaja Ljlja, Jaja tira, Kasem Tmea, Raif pa, Smailj Bogdna. Dikance Al'ijn grop, Aljv zavor, Amzin n'ive, Bria, Bljio, Borv rit, Crine, Ckvie, purka, esto kmen'e, lje, Dbje, Dlgona, Dbronja, Drdov kue, Dvojptita, Gmjane, Jahin bres, Jmke, Jankin rupe, Jvor, Jzero, Ken dof, Lzec, L'nita, Lka, Line, Marn dof, Milov mlake, Mitalen, grae, kravno, Pvljii, Pesina, Pl'ote, Pcrkov, Popov rupe, Rdie, Ridi, Rdine, Slpnik, Sl'ita, Stga, Stdenec, Trknice, Vrje, Vranski dof, Vbje, Zkrs, Zrid.
425

Neka prezimena u Brodu se javljaju u istom obliku kao i rodovi. Meutim, neki rodovi javljaju se u razliitom obliku od prezimena. Stoga i imena rodova i prezimena donosimo paralelno, jer mogu biti zanimljivi za lingvistika i druga istraivanja.

376

Mahale i rodovi: Ajrnkovci, akrovci, Dovno mhalo, Drngovci, Gorno mhalo, Kalnovci, Kkovci, Kkl'evci, Mngovci, Mustfinci, Tnga. D r a g a (K r a k o t a) Aivina, Be, Bratnita, Brzda, Bevec, Bke, Bnaci, Ckve, pur, kar Dstanof, kar Drgaki, Dvna, Dragak polje, Glavnica, Gljvnike, Grna, akov polje, Jsike, Karadin reka, Klnj, Krkoko grae, Kra, Kita, L'ezl'vade, L'nita, Lgoj, Lka, L'ivrica, L'vajca, Megdnita, Metljajce, Mlje, Mursljove emia, grae, Otica, Praspur, Pladntina, Prsuje, Redtina, Rdine, Rpa, Stjke, Tl'be, Vljan, Vjama, Zdine. Mahale: Ahmtovce, Cigansko mhalo, Dovn'i mhalo, Dragovce, Krtovce, hovce, Rodovi: Abdul'novci, Al'idnovci, Bisljmovci, Dtevci, Imrovci, Ismaljovci, Mevljnovci, Muhamdovci, Pzevci, Sefrovci. G o r nj a R a p a Bevec, Belj vode, Bel polje, Bbita, Bogdnice, Brujec, Bajca, Bkojec, Bunice, Cngojca, Cfun, stak, pur, lja, ljie, Dbice, Df, Dljci, Dulovsk njive, Dstamec, Gin voda, Goljm pae, Grljsnica, Gmenja, Jmke, Jsike, Jermije, Kajkv grop, Kalnice, Kmenduk, Kpe, Krpa, Kazaljn grop, Kkljita, Klajec, Kritnik, Ktari, Kla, Lz(oj), Lka, Ljvae, Lguje (Lguje), Ljeprice, Mljekof, Mrinec, Mka, Mesnridec, Mrava, Musine ljvade, raek, soj(v)nik, Pe, Pesina, Ppok, Phoj, Pladnrite, Pla, Pljena, Popravenj, Ptkape, Ptok, Prslup, Prpozenj, Palj, Rhmet, Rkita, Rdec, Rdina, Rumnice, Rpje, Sge, Signj kamenj, Slp, Smljike, Sljita, Ste, Strna, Stdenec, tdim, ojca, iljgarnik, tno, Trebnice, Tlo Rmovo, rvita, Vroj, Ztkape, Zajv doljec, bljaci. Mahale i rodovi: Balabnovci: Kambrovci, Hsovci; Kuevci: Ismjljovci, Dlovci, Drngovci; brovci Pkovci; Paarzovci Bljovci. D o v nj a R a p a Brnja, Bkovce (Bkojce), Dbice, Dre Pripzensko, Drnci, Cgani, Ckva, Crn strana, est leska, pur, kar, Filjibine kurice, Grkaa, Grbita, Hboti, Jakupove ljvae, Jsike, Jmei, Krija, Krhnice, Klence, Kriv krua, Kra, Krie, Kurtv grob, Lzoj, Lka, Lsce, 377

Ljvae, Lzje, Lzje Jonzovo, Mrinec, Mekin dupka, sojnik, Pahndoljec, Pla, Pjate, Paec, Prpozenj, Rt, Suphenka, Poivljite, Stdenec, tno, Tplec, Trebnice, Vieva, Urvn kamenj, Vljan, Zdrid, Zua, bljaci. Mahale i rodovi: Surdljovci Cckovci, Ckovci; Brkovci; Ajzovci Mkovci, Provci; Malkovci Rkovci, Daljfovci, arfovci. Globoica Abeske nivia, Adiljovo mie, Blojna, Bjanec, Born mlake, Borov brdo, Borsk potok, Bojnica, Bdarce, Bdo, Bka, Bkie, Ciganske ljvade, Ckva, Crnice, Crn vrh, Cnomu, Crvenike, stak, ka, Demirovo ljzgalo, Dlga ljvada, Dobrnica, Drndoljec, Grje, Goljem strana, Gorn ploa, Gs, Gramatnkojec, Grita, Grknica, Gujdarnik, Guev voda, Hutv brek, Hutv vir, Ibuljeva vodnica, Istrljite, Jmke, Jsika, Jla, Jezrita, Jha, Kajkuf kamen, Kamnica, Kmnita, Krpa, Klinov johe, Koljbie, Ke, Ktljina, Kozrica, Krf put, L'isiin sofra, Lk, Ljekojt vode, Ljusjnkica, Medu dv dola, Mdejec, Mlke, Mlice, Me, Nagljica, Neljiv dof, Nvita, blo, Omerova vodnica, Orlf kamen, vnita, Pt crene, Piljv grm, Pla, Pl Ttarof, Pdbrde, Pdbuka, Pdzit, Ptema, Prsuje, Prljita, Ramf vir, Rven, Rka, Radejec, Rdlga, Rtce, Rujkin smreke, Rpa, Rpie, Same dv buke, Sdite, Sltina, Smlojca, Sftina, Softnica, Sprtiva, Serdljane, Strn'je, Strtorje, Strtsela, Suh dof, ankov johe, eljik potok, ljita, koljkn rit, tdim, Tabkica, Terzije, Topljica, Trbe, Tne, Tpane, Tr krue, Vgane, Vrnica, Vrita, Vodenik brce, Vfkojca, Vbie, Vek, Zabselo, Zakljun kamen, Zakrivija. Mahale i rodovi: Bkovci (Fejza), kovci, ukljovci, Hajdrovci, Hkovci, Kljoovci, Kjkuevci, Kcovci, Kojnovci, Kruzi, Ljjkovci, Ljri, Nljinci, Mduni (Dirpanovci), Murtovci, Pjkovci, Parskovci, Provci, Potrovci, Ramadnovci, Tatrovci, Tdar, Sftinci, Strljovci, lja, k, la, Vurnovci. G o r nj K r s t e c Aljiitv rit, Blaa, Bljica, Bvridec, Bljita, Brojec, Brs, Bka, Bunria, Cnjevci, Crvena jbuka, dari, irn dof, lja, Dbice, Dvja, Fljizi, Hajdtovo, Hasanv rit, Javrie, Jsike, Jftinci, Jhe aove, Kalerci, Kamnita, Karadino rkie, Kaurske grbita, Ko378

biljin voda, Koravenj, Koljbita, Kljita, Komevec, Kortica, Kritnik, Ktari, Kotolkie, Kvnik, Krvaa, Krica, Krka, Krdila, Lguje, Lzje, Ljivdica, Mal Krstec, Miljainf kamen, Mlke, Mavnik, Mrava, Mukulu njvita, Muratove krita, Nin dof, goljen, grae, Pdina, Pantljevec, Petrfia, Pljaci, Plznita, Pdgumno, Podrpice, Pretrpolje, Prsuje, Rasdnici, Rkita, Rtisko, Rvenj, Redf kamen, Rpica, Rdina, Sljita, Stdenec, Subaine pdine, Tferi, Visk zavor, Vjkovci, Vrnovlak, Zsela, Ztkamenj, Zren brdo, Zukove krita. Mahale i rodovi : Dlovci adljovci, Smjljovci, Miljanovci; ljinci Mngovci, Drovci. D o v nj K r s t e c Admova, Bre, Bdo, Brs, Crtvnica, ukaljada, Df, Gljivnica, Globv dof, Goljeme ljvae, Gornj dof, Grdec, Gajca, Hasanv rit, Hazariino mie, Isv glas, Izgornica, Js, Jsie, Jha, Kmenj, Kletvnica, Koravenj, Kare, Kostn glas, Krka, Lzina, Lke, Lzje, Ljebibine krita, Ljnita, Ljtn dof, Ljskajca, Mekin dupka, Miljiv kamenj, Miljkov strane, Mlke, Munove krita, Muratov mlaka, Njva Hatmova, boti, grada, Pljnie, Pdstena, Prpuzenj, Prsuje, Prsita, Rmojca, Rtisko, Redf kamenj, Rt, Rpje, Salijn grop, Strejn voda, atarv dof, irok njive, Sljita, Topljita, Trebnice, Trngalo, Upljenik, Vljajca, Visk kamenj, Vdaec, Zad Mijove, Zdef, Zadefsk rupa, Zdrida, Zfdoljec, Zukove krita. Mahale: Mijove, Gur mhalo, Bualjnove. Kruevo Aljabakf kamen, hAsf potok, Atin dof, Avina l'vada, Baljia, Bjrak, Bajrosk mlaka, Balev gumno, Bra, Brbula, Bel zemna, Bel brano, Bel stane, Bri, Bdo, Brgoi, Bukia, Borin rupe, Cevk ema, Crenn dof, Ckov, rdaci, kar, pl'es, Dejkine kmene, Dv kamna, Dv buke, Dovna l'vada, Dovn ema, Dovn uma, Durosko l'nie, andarske vtia, eljv dof, inf potok, Etrefoske grbia, Gbrojca, Gazljie, Gldnica, Gorn ema, Gorna l'vada, zvori, Jbue, Jasia, Jsika, Jask dof, Jvor, Javrie, Jla, Jzero, Kaljeve l'vae, Kljina, Kamnica, Karpukina rdina, Kbec, Koljnica, Kozarsko l'galo, Kzmina, Krjn'e, Krnia, Krstv dof, Krstov polje, Ktica, Larnice, L'kojta, L'ie, L'nie, Lk, L'iv raven, 379

L'ivdica, Ljboka, Meec, Mlke, Mlkie, Mskova, Mrence, Munova, Mutajin sl'ive, Mrga, Ndjela, Nurova l'vada, On kamen, grae, kletec, Omerovo mie, Pirov nive, Ptkrua, Ptploa, Prpas, Prek reka, Pdjas, Pdof, Popria, Pozljipica, Radf kamen, Rkita, Rt, Samarn dof, Sinukov mlake, Strtorje, Stge, Studnevce, Su dere, Suj dof, Svbe, Svibn dof, Strne, Stnica, Svrka, rul'e, rupa, ikovo krito, Tbija, Trantria, Trnaljka,Tmba, boza, Ubozn kamen, Ugljofci, krsta, Utv kamen, Vkaf, Vel' kamen, Visk zavor, Vlk, Vrtica, Zorin dupka. Mahale: Df, Dovno malo, Djkovci, Gorno malo, Kajrkovci, Oreeko malo, Roginci, Stredno malo, Ugljovci. Rodovi: Abidnovci, ginski, Aljabkovci, Brovci, Brinci, ljani (Brenoli), Drovci, Dtevci, Djkovci, Dljkovci, Dljo, Gajtanrovci, Kajrkovci, Kndovci, Ljpanke, Prcnovci, Roginci, Saljovci, Spi, Tpoljci (Ramadani), Trovci (rovci), agljinci. K u k a lj a n e Aljiljov rupa, Aslanov viroj, Azizov ema, Bre, Beirov rupa, Bfojce, Bel zemnja, Bel' vode, Brtojec, Brzda, Bdinja, Brza, Bren njive, Brodske l'vade, Brsec, Bica, Crnje, Ckva, uk, rdof, ka, Daljnojec, Ddojca, Dikv lk, Dikneko, Dfoj, Drmnkovo, Drun potok, Fudnica, Grje, Glvina, Gljvnike, Gnjlita, Grde, Grbita, Gujedrite, Izgorn dp, Ist kamenj, Jzgije, Jlice, Karadin reka, Kisljevec, Klnoj, Kokokn rit, Kortita, Korita, Kvnik, Krl'ev rupe, Kra, Kunica, Kukljanik, Ljnjite, Lsce, Luin brdo, Marn dof, Meko jdenje, Mrgf kamenj, Mglice, Niklovo, Mlke, Mlajnestn kamenj, grae, Orlf kamenj, suje, vnita, Pljna, Ptuma, Pdljeske, Prmisko, Prek dof, Rajmin ema, Rvenj, Rvnjite, Rgevo, Rupiia, S, Sljita, Sns, St Dikneki, Star mlae, Str zadef, Strna, Stge, Surov l'eska, abanov mlaka, irk put, Tanevec, Testrita, Tkovci, Tn, Tpan, i, Vljan, Vranik polje, Vbie, Vteke, Vec, Vjamo, Zduka, Zadgrbita, Zdvrec, Zdina. Mahale: bdovci, Benovci, Dmkovci, rovci, Kukovci. Rodovi: bdovci, Ajradnovci, Altovci, Aliztovci, Bjrovci, Berovci, Bjzovci, Clkinci, Dafrovci, Kukovci, Dmkovci, Ejpovci, Estov-

380

ci, hAsnovci, rovci, Jamnovci, Kmbrovci, Milovci, Rgevci, Tkinci, kovci, Zuljfikrovci, Zurpovci. Letane vlija, Bf kamen, Bel zemna, Biljiev njive, Bria, Brza, Bnica, Bkojca, Bka, Cn kof, Crvnika, ka, rul'ec, uljest kamen, upljica, Dautov mlaka, Dlvge, Dikneko, Dv kamn'a, Dp, Dovnji rgolok, Dmija, rgolok, uljn potok, Gr, Goljema ljvada, Goljemo rvn'ite, Gorn'i rgolok, Gkojec, Glo, Gmin'a, Jmka, Jvor, Jzero, Jice, Ko mlaka, Kkaljsko, Kurtiov rupe, L'ska, Lka, Lkaka, Lkof, Ljek kamen, L'vae, Malovo rvn'ite, Pla, Ptdbje, Prekpotok, Prekreka, Ptkarpe, Pdl'eska, Ptsibe, Ptselo, Ravn'tina, Rzdoljje, Rdina, Rpa, Snike, Slp, Stdenec, Svina, pok, ipkov strana, Tpan Sitov, Vi uma, Vljak, Vodnica, Ztuka, Zdravek kamen', Zadbnica, Zdgar, Zdlokof, Zdoje. Mahale i rodovi: Anrovci, Brdovci, Kantrovci, Ksovci, dovci, Sinnovci. Lj u b o t a Ajradinovo mie, Baljizin mlaka, Biljov ljipa, Bsage, Brgoj, Brza, Ckov, akv rit, ke, nga, rulec, Deli stdenec, Dikv lk, Df, Db, Dogantina, Grdine, Golubf kamen, Gzdeci, Grita, Gmenja, Jbue, Jsen', Kalnovci, Kl'noj, Kisljevci, Kortita, Ktledzi, Krica, Kuice, Ljska, Lka, Mamutove kmen'e, Mitrova l'vada, Mlke, vnita, grada, Pe, Pl'vnice, Pline, Plje, Ptita, Ramnovo, Ravn put, Ravntina, Rdoi, Romnice, Rpa, Saduljino kjnae, Snev mlake, Sljita, Sp, Stramok dof, Strne, Sovce, St, Terzkica, Trnice, Tpane, i, Ve kua, Vodenita, Vljak, Vniec, Vt, Zagmnice, Zajek dof, Zdljance, Zmin kamen', gojce. Mahale i rodovi: Bjrovci, Drndovci, Jadrovci, Kjovci, Pokovci. Mlike Al'ebanica, Asove rdine, Balita, Bjrojce, Bltope, Berice, Bel bregoj, Bre, Buine ljvade, Bka, Crina, Ckvite, Crn vr, stak, kari, lja, Deniino malo, Dbov rupe, Dpe, Dlg mlaka, Gagove l'vade, Gdejec, Gldnica, Gornice, Elmnica, Igrl'ite, Imerf mos, Jenite, Jezrite, Je, Kamnica, Katif potok, Kl'ene, Ko381

l'bita, Kopnice, Kotrita, Kdevo, Ks, Kul'n rit, Lz, L'ite, L'njite L'gaci, L'vade, Ljbana, Mngrica, Marn dof, Mlka, Nan, blo, kravno, Psoci, Pla, Pdbae, Prseka, Rsadi, Rt, Rdine, Saljev joe, Skendrovo, Stjkojce, Strtorje, Strejn vr, Stge, Stdenec, ehov ema, Vgane, Vizadef, Vtaa, Vukf kamen, droec, Upljeno, sojca, Zabsovo, Zdef, Zkoke, Zmjarnik. Mahale i rodovi: Al'tovci, Dovno mhalo, Ksovci, dinci. Orua Ann kamen, Ajradinf kamen, rberi, Bel voda, Bce, Bren kamen, Budv rit, Cn kamen, Cvljivec, jkojca, stak, sti, iste kmene, a, ul'est kamen, Dpe Bjrovo, Dpnica, Gnjlita, Gmesce, akov rupa, rojca, ure l'vada, rajec, stup, Jahov ema, Krstajec, Ks, Laptoka, Ls, Lgovo, Lk miljof, Lke, L'ekot voda, L'vae, L'vajca, Lite, Mafn kamen, Mahmutov ema, Mal l'eska, Maralas, Mkai, Mrgan, Nednica, Ob kamna, Ob reke, grae, Orljf kamen, Pdina, Pldnita, Plavsk reka, Pl, Ptema, Ptkamen, Ptselo, Prnek, Prsovo, Radnica, Ravn njive, Rpje, Sam buka, Snokofce, Siljnite, Star ema, Star senik, Strna, Stdenec, Tpanci, Uriina klepka, Vsnica, Vljan, Vinlak, Vingrajce,Vrje, Vie l'vae, Vun kamen, Zdef. Mahale i rodovi: Damisko mhalo, Ksovci,Orovci, Ptkovci, Seljankovci, Stnkovci, Suljejmnovci, abnovci, Todrovci, Vi kue. Radea
h

Aijin ema, hAnifina kica, hAsanova l'vada, hAimova l'vada, Babin pe, Bakoska l'vada, Batijaroske l'vade, Bf kamen, Belo kite, Belj vode, Bektef ardak, Bogdnica, Bojn kamen', Bosn kamen', Brojec, Battinec, Brzda, Brdov rupe, Crvnua, Cucumnike, orov n'ive, rul'ec, ul'est kamen', ma, fie, ka, ukrica, Debel joha, Dre, Dofn dof, Dl'ec, Dovn brazda, Dovno lgue, Drk kamen', Drugnoe, Dupn kamen', Gr, Glvata, 'Rn dof, Gorn' brazda, Gorn'e grbita, Gorn' kaf, Grita, Glo, Grnarf kamen', el'itoske l'vade, el'v grm, ner, uljnazino bilo, Ibif kamen, Iljaj voda, Imetov ema, zvor, Jbue, Jmica, Jmka, Jsen, Jzero, Kf, Kamn'ita, Krpe, Kl', Klansko, Ks, Kskamen, Kla, Kra, Kla, L'ra, Lene, Lk, Lguje, Lkuf, L'nite, L'ivdica, L'ivaarsk put, Ljubok gumno, Mazlamove ktari, Marin mlaka, Mekin dere, Me382

kin voda, Mf, Memovce, Mkovce, Miljf kamen, Miljkoske ljvade, Mlita, Mlka, Mra, Nizamsk ema, Ob reke, grae, Orl'f kamen, strilo, Pria, Penkovo n'vite, Pter, Pterce, Prnica, Plznita, Ple, Prekpotok, Pdmef, Podrvn'ite, Povaljec, Prel'el'ite, Prpirok, Prsuje, Popf kamen, Ptita, Rajina kara, Rkita, Rven, Rvn'ite, Ravna l'vada, Redeposke l'vade, Rn dof, Rpe, Sfos, Sibe, Slap, Sol'ita, Sprati trl'ita, Strenica, Strpevo gumno, Stanko stdenec, Stn'e, Strna, Stge, Stkamen', Stmof, Studnita, Suvlak, lojca, iljgarnik, Temna rija, Tpl'ec, Topl'ita, Trnica, Tljita, Tmba, Tpan, Tursk put, Valica, Vljiver, Vdralje, Vie lgue, Vi uma, Voloik kamen', Vbie, Vukov dupka, Zgrajce. Mahale i rodovi: Asnovci, Dovno mhalo, Gorno mhalo, urkovci, L'ivadice, Mljkovci, Pterce, Ptok, Tmevci. Restelica bdaf, Al'ijin ema, Al'imv javor, Arabadnica, Askersk dere, Atnica, Bal'ia, Baovo mie, Bjrak, Brbula, Bazdin rupa, Begzn grop, Bel'e kmeni, Bgor, Bigorf kamen, Bbia, Bre, Bria, Brja, Bubaljin rupa, Bkuljen, Btrica, Cn kamen, Crvn kamen, dari, rkoi, tma, pur, ka, lja, al'sk put, upvdija, ul' kamen, Damkrnica, Dautf kamen, Davnica, Dejkine kmeni, Demrica, Df, Dovga l'vada, Dovn mos, Dva stdenca, Dve mia, Dervia, Dnoec, Frna, Gen, Gmita, Gin voda, Gol'm izvor, Gol'm arga, Gol'iisk mlake, Gorn mos, Grmada, Grot, Grp, Gujdarnik, Gurl' ema, Grel', Guturik rit, Gie, Ibovo, Ibov rupa, pka, Jasikina, Jakupv vir, Jaov ema, Jvori, Javoria, Jdria, Jl'ie, Jl'ino, Jzere, Jruka, Jurkovo, Juruke grbia, Kadnica, Kadn kamen, Kajdn kamen, Kaljosk vir, Kaljoska vodnica, Kap ema, Krpa, Kara Mstafa, Kl'oi, Kokorn kamen, Krina, Koljf kamen, Kare, Koria, Ke, Kotria, Krstaec, Kresko kjnae, Kstila, Ks, Kre, Krtovo kjnae, Krueek rupa, Kuaov rupa, Kukudnica, Kla, Kurtica, Laisv dof, Lastoek kamen, Lkuf, L'oi, Lka, L'ev raven, L'isiin dupka, Mkoec, Majkn kamen, Mvra, Mekin dupka, Mzdaa, Mstnovo, Mil'ijf potok, Mtrija, Mlia, Mladin mlake, Mlen rupa, Mrmor, Musn izvor, Muslnica, Ob dola, Odin mlake, finec, kl'etec, Orlf kamen, Ostr kamen, Pal rupa, Pljoina, Peinf kamen, Pltia, Pla, Poboden ploa, Popov mlaka, Pruzel', Preskkalo, Prslop, Pripria, Prsuje, Ptselo, Rdika, Rkie, Rvnia, Rzdovje, Rda, Rpu, Ra, Rpje, Sam jela, Sdlo, Seidina l'383

vada, Severov rupe, Sbike, Srnica, Skla, Skl'ie, Starf kamen, Sfie, Sput, Strtselo, Strna, Strnica, Stren Vraca, Stje, Suljovo mie, Su dere, abanov ema, pka, rupa, troica, utrakov gumno, Terzin kamen, Tij voda, Tmka, Tl'be, Tnelji, Tupn kamen, Uskin ema, Utf kamen, i, Visk zavor, Vodenk rit, Vrca, Vragovo vodnie, Ztkamen, Zdina. Mahale: Atinica, Bigor, ulje, Ese malo, Gorn mos, Grelj, Kare, Kurtica, Ptselo, Priprie, Ravnie, Strtselo, Visk zavor. Rodovi: Arpevci, Bjmak, Bjraktar, Bjro, Blje, Btal, Bzda, Bigrovci (Aga), Bza, Cpela (Bajrami), u, ko, lda, ftinci, ka, Dniz, Dda (Dlmen), eljo, no, zel, se, fe, Glica, Grde, Grguka, Hdisin, biko, Kka, Kljo, Kradan, Karlija, Karhasan, Kkora, Kka, Ki, Lvica, Lko, Mor, Mkina, Mkaa, Msalar, Mka, Mta, Nme(vci), Nka, Omri, Prko, Pa, Plivan, Preka, Rpka, Rka, Revci (Hoda), Sferovci, Sevrovci, Seprni, Sltinci, to, h, ko, ke, plja, e, trak, Te, Ta, ljka. Vranita Abduljino mie, Ajina rdina, Aljijn glas, Arbica, Bf put, Bel voda, Bria, Borsk zadef, Brza, Budjanci, Bkojna, Brzojca, Budv rit, Baljen, Buljica, Cigansk potok, Ckvita, Crn'el'evsk zadef, Cnilo, Crvnike, stak, sti, olv dp, pur, Debmlake, Dbje, Dovna rdina, Dovn' uma, Drojce, Dukrnice, Gagov rupe, Grje, Glvina, Gljvnike, Gorna rdina, Gorn' mos, Gorn' kamen, Gorn' uma, Grita, Gran l'eska, Grnrica, Gmena, Damisk n'iva, rojca, uriino mie, Ibrov ema, Imerv mos, Jzita, Je Zejnpine, Katnita, Kaurske grbita, Kika, Krmine, Ktari, Kkajca, Krnica, Krvaa, Krljeva prsojca, Krljev rupe, Kljita, Lke, Ljekat voda, Ljv kamen, L'nite, Liki potok, Marn dof, Malgojec Maslrojec, Markova krvina, Mekin dupka, Mdunice, Mlajnestn kamen, Nova ptoka, Ob reke, Orgokin crena, Praspor, Peskita, Prekpotok, Prsovo, Prsita, Prmen'e, Plje, Rajmin ema, Rajkin kldinec, Ravn kamen, Rvn'ite, Rka, Rita, Ribnite, Rt, Rdina Ttarska, Sm dp, Sdlo, Smrkjona, Stke, Star lazi, Stnica, Stara stdenec, Star ema, Strna Abzova, Strdulak, Suljove grbita, aov ema, irok nive, trojec, Taevo, Terzn mos, Tplec, Trce, Totica, Trbe, Tpanec, Tutarsk ema, drojec, Ujnf kamen, Vkof, Vljan, 384

Vlka, Vlak potok, Venik, Vodnice, Vragove vodnice, Vrtkulje, Vek, Vjama, Zdef, Znoga, Zavtita, Zuberv vir, barnik, ft voda. Mahale i rodovi: Ajina rdina, Cekovci, lovci, Dovn'o mhalo, Ggovci, Gorn'o mhalo, Gmena, Javaovci, Kljevci, Mngovci, grada, Pacanovci, Poljkovci, Star ema, Ttarci. Zlipotok Alimanova vodnica, Andairov mlaka, rga, Balita, Baf dof, Bel'e ptoke, Bgor, Bitiljeci, Bri, Borlojca, Bnare, Carev ema, Cigansk ema, Cnae, Crn vor, kojca, rdaci, tma, purka, ka, Dln, Dlvga l'vada, Dobri stdenec, Dljesce, Dpina, Gbrojca, Gin voda, Gnl'ita, Golubek kamen, Gorn reka, Glo, Gra, Hsal, grita, zvor, Jarl'ice, Kaljeve bila, Karikino l'ivdie, Kl'tita, Koarsk dof, Koprov brdo, Kselj, Kurtovo mie, Lanin mlake, Ljagev mesto, L'ska, L'oji, Lkje, Lk put, L'isin kamen, Ljtkojca, Magarek dof, Markov halje, Mvra, Mfoi, Mrava, Mrmor, bednik, finec, grae, Orlf kamen, Ostr vor, suje, Peljivor, Pterka, Pterce, Proi, Pitom rupe, Poivljite, Podbinci, Pdbuka, Poljice, Ppojca, Prslop, Prpek, Prpas, Raev brce, Radv dof, Rkita, Ramn karpe, Rekov ema, Rustnica, Ra, Rudnie, Samvila, Sir, Sdita, Sfie, Stanev mlake, Strna, Strtorje, abanov strga, ipf potok, titarv dof, tman, Tpilo, Tarnik, Tmba, Vroka, Visoke zvori, Voske vodnica, Vrnoec, Vljanik, Vurvljite, Zdbori, Zadbednik, Zagmena, Zbrite, Zlovrite. Mahale i rodovi: Bagljevci, Binci, Bgler, Durkovci, Jarljice, Kita, Kkljevci, Kskinci, Kovci, Kuevci, Klar, Movci, Pelivnovci, Poljice, ukerinci. ALBANIJA Borje Adiljf mos, Aljf kamen, rga, Bilo Tefkovo, Baev selo, Balita, Bajkv rid, Bjrojca, Basrnica, Bel voda, Bel zemna, Belf kamen, Berova vodnica, Bjanec, Blo, Bce, Bjaa, Bobok l'eska, Bri, Brstoj Banoske, Brstoj Drngoske, Bblan, Budnojec, Bnake, Bnita, Cr, Cigansk gumno, Crnica, Crnie, Crn vrh, apev selo, tma, ekif kamen, ekorinska l'vada, stak, krapjina rnica, 385

pur, ukl'ite, kie, l'ejca, Damatovo rdine, Dbec, Dejkn grop, Diosk lke, Dbrajca, Df Jetov, Df Nikteski, Df Dferov, Dovna Vlahnica, Dve, Drni, Drbak, Feratovo mie, Gber, Ggojec, Glva od l'vae, Goljm kamen, Gorna Vlahnica, Gorn uma, Govorua, Greben, Gumno Zejnosko, Gumnita, Gujedarsk mlaka, Guri mhalo, Gafce, Grbita, urv lak, Hadijn mos, Hanin ema, Hisrita, Hul'ievo bilo, Hsno, Ibriino mie, Igrl'enik, lojca, Ivanosk niva, Izetiin l'eske, Jsen, Jzmine, Jl'eje, Jlica, Jhe Imrove, Jhe Lkinske, Jhe Nzirove, Kajdarof stdenec, Klabak, Kldrma, Kl'ejca, Kal'osk niva, Kmen Doski, Kpano, Karadina lvada, Kria, Kasv vir, Kaursk trne, Kaurske grbita, Ka, Krn rid, Krklica, Ks, Krvina, Kla, Ktice, Kljn, Kljokov ema, Kljtaec, Kljejca, Kopen grop, Krica, Korici, Kriv niva, Krie, Kukf kamen, Lzec, Lzine, L'nite, L'evirice, Limsk rit, L'pa, L'isiin dupka, Ljsina, Ljupanovo jbue, Ljupf kamen, Lke Selmoske, Lkvo, Mdem, Mal jela, Mal vrh, Malov mlake, Markv lk, Mekin ema, Mrin pol'e, Milejca, Mlje, Mlice, Mrtvo mie, Musov mlaka, Nikel brdo, Niktevci, grae, Ogradia, raje, Orlf kamen, rnie, Pdina, Pljojna, Pazrljija, Pajkova l'vada, Ptkojca, Plaen kamen, Pldnita, Pl', Pl'vnie, Pl'evnia, Pl'tita, Pla, Piljine l'vae, Pikova l'vada, Pec, Povalec, Popf kamen, Popov selo, Ptkrs, Ptkla, Prhod, Preskkalo, Prsje, Ramv vir, Ramuuska l'vada, Rven, Ravnica, Rd Brski, Rbar, Rte losno, Rpe, Rusnica, Sabrovo mie, Sam drvo, Sen kamen, Seljamova vodnica, Sl'ita, Senkofce, Stnak, Skeva l'vada, Sl'va, Smrkarka, Stari ktari, Stavrovo kl'ipe, Stge, Strekin ema, Stren mos, Stdenec, Suh dof, p, rkojca, of raven, ul'ina l'vada, ut joha, Terdzin kamen, Tesno benbree, Tpilo, Toplica, Trbe, Tr jabuke, Trmkn grop, Tpan, Tursk trske, l'anik, Ul'nita, l'anec, Urivl'ite, Vljajca, Vejseljov gumno, Veljkf kamen, Vlahnica, Vpica, Vr Ksof, Vrec, Vrje, Visk zavor, Vrbica, Vrtlaa, Ztkamen, Zejnosk nive, Zel'n kamen, Zevzen kamen, Zef, dlojec. Mahale i rodovi: Abidnovci, Bahtijrovci, Bljinci, Bjrovci, Bmovci, Bungrovci, Ckovci, abrkovci, kinci, ekovci, ekrinci, inrovci, kepnovci, krovci, olkovci, orpovci, inci, pinci, Dalinci, Damtovci, Dpkovci, Debrsovci, Dmovci, Dovci, Dklevci, Dupovci, Drngovci, Dkljevci, Dirtljinci, Gevci, Gdovci, Huljevci, Hrinci, Jljevci, Kljevci, Kapnovci, Krevci, Karinovci, Krevci, Krpovci, Korinci, Kuljevci, Kumkmovci, Kkovci, Lj-

386

kovci, Ljjkovci, Ljupnkovci, Mujknovci, Niktevci, Pljinci, krovci, inci, ndinci, Tljevci, Tevci, Zirovci, uljumovci. C r nj e lj e v o Bfelog, Bolstenje, Crnj potok, Crvnice, Cuckravenj, krpica, Dlgrnica, Dbrojca, Dljenje, Dvnji rit, Dv krue, Dunraven, Gber, Gbrike, Gl'em laz, Krija, Koarita, Kljoke, Kukf kamen, Lzita, L'nita, Lsce, Mal'estnica Mkojce, Mlje, Mlite, Ms crnjljeski, Mulev njiva, Njaa, grae, Plinice, Pd izvor, Prdnice, Rdlojce, Rvnjita, Sljita, Strnje, Strenj kamen, p, Teljetov njiva, Tkojca, Trben selo, Ugrita, Vlni sad, Vinjrica, Vivljite, Vrtn kamen, Zabrnice, Zdef, Zstenje. Mahale i rodovi: hAjdrovci, Dovnji mhalo, Gornji mhalo, Isljmovci, Memovci, Njaa, dovci. Koarita Drmula, Drnica, Grbita, Gmenja, Gmenjci, Kpnita, Krka, Lk, Livdice, Lvae, Ljita, Ljpovci, Mita, Mngova, Mglice, Miu 'b dola, Miu drinja, Prio, Plsa, Podgmena, Ppojca, Ptorca, Prpljita, Rvenj, Rpa, Sd, Strovec, Sji dof, pkojca, Trace, Trvica, Veldrma, Vie raje, Vtec, Vtita, Zsofca, Zavrita. Mahale i rodovi: Abdljovci, Asnovci, Fjza, Murtovci, Mustfovci. Orikle Brica, Btas, r, Grab zabeli, ik, Krma, Ka, Lmza, Lka, Ljivada, Lkov, Lzje, Ljui Beles, Ljunik, Maj vores, Ms krei, N reka, Nn aras, Sakam Bibes, Vau Dmes, Vie grbita, Vnet. Mahale i rodovi: Gai, Hoda, Krasnii, Muja, Sulja. Orgosta nie, rberi, Bf kamen, Bljice, Brateki kamen, Bce, Buin selo, Bukraven, Bnari, Brita, Brantice, Brdec, Cigansk grobita, Cnaa, Crnjel'ite, Cvenke, Crvn kamen, Culjnica, lije, ifte drina, ka, uljest kamen, Danov mesto, Dbojna, Dimbje, Drafora, Drenf kamen, Gber Bjov, Gl'ina, Gigova livada, Gma, Gol'em l'eska, Govrua, Grbavn breg, Gmke, Grp sov, Grp Nzifov, Gjeta, 387

Gmena, eojca, Js, Jvori, Jnde, Jlica, Kamnice, Kaurske grbita, Kljte, Kljiavo grae, Ktari, Kravraven, Laststine, Lnita, Lk hodin, Lke, Lkie, L'ipgnjite, L'pe, L'snik Mstafin, L'vae, Ltie, Lzje, Ljpovec, Magareve rdine, Maletn krs, Markv lk, Mekin ema, Me, Mieva rnica, Mlka, Mlka sova, Mitrov selo, Mitrov stdenec, Ms rgoki, Mrin pol'e, grada, Ornia, soja, Pdina, Ptrie, Pljnica, Pla, Podgrae, Pdene, Pdgumno, Pdlipe, Pop ora, Par, Prpljita, Prdnice, Rnik, Rvnjite, Rbarice, Rpuh, Rl'ek, Rfojca, Sam dpe, Senkofce, Slp, Slap raven, Sl'ita, Spsojca, Strnice, Strna, Stdenec, Sjever, aljtinec, pok, Telojca, Tetn raven, Titnojca, Tpilo, Vidl'ice, Vie geta,Vi mosta, Zdef, Zdita, Zmijarnik, fta trava. Mahale i rodovi: ejvnovci, Kaljimii, Osmnii, Pelivnovci, Rbare, Sel'moi. Oreek Ajin sl'ive, Alin l'eska, Arifov ema, Bajgrada, Bajraktarova l'vada, Barlita, Bedrin ema, Brankv rit, Dejkn grop, Dervie, Grednica, Gujdarnik, Gmnjita, Guterv dp, Hajdarov njiva, Husenjova l'vada, Jma, Kjnak, Kmberv lk, Knjak Hbiljof, Kcor, Kvnik, Kstrvo, Krvine, Lprdova l'vada, Lzinje, L'vae, L'ivdica, L'vada Haljtova, L'kova, L'sina, Ljajca, Mekin voda, Medoloj, Msae, Of kamenj, Pljojna, Paljinske l'vae, Ptoec, Petrlazec Penica, Planjnica, Prsuje, Prenica, Rkike, Rapnica, Ravna ljvada, Rka, Rita, Rudnica, Sam joha, Skrvnica, Strdulak, Sul'nica, pue, Tilak, Tpifce, Vlk, Vrje, V drn, Vljak, Zdrida, Zekvrnica. Mahale i rodovi: Abdlovci, Bbinci, Bislmovci, urnovci, Drovci, Mahmtovci, Memovci, Nuridnovci, Sejrnovci. Pakia Bbica, Borovec, Bodravenj, Brtkojca, Brstoj, Bdo, jren, Dbje, Drbloec, Gol voda, Grita, Gde dof, Glo, brita, stok, Korica, Ktari, Ks, Krica, Lz, Marina, Maznj kamenj, Mueva rnica, Pdina, Pe, Pljevec, Pdzida, Pdbrdo, Podbdita, Podgmenja, Potljevec, Prekdola, Prek Istok, Pljika, Rvenj, Rita, Rdina magreka, Saduljn kamenj, Sj dof, Tica, Trdovec, Virovci, Zcrkov, Zdef.

388

Mahale i rodovi: Bajraktrovci, Fkovci, Hdinci, Lkovci, Mekrovci, Provci, Vlovci. iteec Abazosk njive, Aluga, Aljova kljiba, Aljovo mie, Aljice, rga, Bal'ev gumno, Bra, Bektica, Bel' kamenje, Bel'kov sljiva, Bogdia, Br fkoski, Drtn kl'e, auf kamenj, Cven breg, irin ubre, purka, jeec, ka, Dejkn kamenj, Dofin mlaka, Dkat, Dovnj uka, Dv breze, Glk, Grack sljiva, Grbnica, Grk trlo, Gra, Gujdarnik, Grpia, Dzukin mlaka, Il'n reka, Il'n kamenj, stok, Jenalak, Klabak, Klanjec, Kamnjica, Kasove kmenje, Kasemv grop, Kap ema, Ktajca, Kl'se, Korita, Ktef, Ktelec, Kzarnik, Krjkolok, Krajkloci, Krajnj rit, Kita, Kljie, Kuljiov rupe, Kukanica, Ladn kamenj, Ljnita, Ljica, Ljivirica, Lkajca, Lkva, Lopatica, Ljumsk rit, Majstorski dof, Maljev rupa, Mekn dof, Mki, Miljnica, Mrojca, Mrava, Mrga, Musv dof, Mustavina vodnica, Obrenik, Pajeva ljvada, Parspuri, Pask dof, Pazrlija, Pervolji, Plje, Pljica, Potprsuje, Rasptnica, Rvnjite, Rven, Ravn mlake, Rehanv grop, Rgl'ejca, Rdine, Rkajca, Salaosko mie, Sdlo, Senkosec, Skopsk glava, Sl'iv njive, Sltina, Skrvnica, Skofe, Strenik, Stren rit, Stresn mlaka, Ston kamenj, Stdenec, Susnice, arnici, uljnica, Trmkn grob, Trpzice, Tmba, rate, Vnec, Vganj, Vt Bl'ev, Zaljeprsuje, Zask put, Zrbica, Zbrsko, Zeljeno rpie. Rodovi i mahale: Bljevci, Bljinci, Binci, Bljevci, Bikovci, kinci, Dovci, Drginci, Drjinci, Drovci, Hadinci, Grinci, Gnevci, evsovci, Kumanovci, Markevci, Mcovci, Mrginci, Klabak, Ktinci, Painci, Prcnovci, Sokljovci, Strljovci, Tevci, vkovci. Zapod Bre Elzovo, Brlita, Bdita, Crn strana, Dlbok vrba, Df Jhetov, D, Dpka mkina, Dmija, Demtovo, Feratova l'vada, Fek, Golm kamenj, Glina, Gmenjci, Izgornice, zvir, Jvor, Jla, Jzik, Kamnjita, Krpa, Kov kamenj, Koljbita, Krita, Krito Sefrovo, Kozstane, Ks, Ktulj, Lmbur, Ltka Iskova, Lz, Lzje, Lkov, Ljvae, Mlje, Njve Sinnove, Ptkoec, Pljna, Poivljite, Pelje, Podbdita, Podgrae, Pdjasenj, Podldnice, Podljvae, Ptputa, Potuljkoske, Pt Htin, Prpljita, Rd Fzlijin, Rpa, Rpe stdene, Rupe ot 389

ra, Sljita, St, Smorec, Tpala, Trvica, Turinec, Zdef, Zdrimje Zuje, Zapljevci. Mahale i rodovi: linci, Fertovci, Frinci, Hjetovci, Krasnovci, Mtaj, Mngovci, Matimovci, laku, uljkovci. MAKEDONIJA Jelovjane Al'itov rupe, rgai, Avrmica, Bel' vode, Ben, Blag urde, Bul'f kamen, Crven karpa, ren, Dbje, Etemf kamen, Glk, Grdec, Gujdarnik, Gul'm kamen, unravenj, Hodin mlake, Imerf kamen, Jsike, Jovanove ptoi, Judine l'vade, Kmen, Krpa, Krpa Rasim Kljeva, Kzani, Konjsk kamen, Kosorf kamen, Kotrita, Ks, Kukvajke, Ktl'ica, Lzenje, L'vade, L'ivita, Mal'ev rupe, Mlka, Munif kamen, pkinje, Pjate, Popf dof, Prekreka, Prsoj, Ram kamen, Rpinik, Sdlo, Sl'ita, Sel'ia, Sl'ita, Suh reka, eerkine l'vade, Tplec, Tukina vodnica, jice, Ul'ivrica, Visk bigor,Visok ema, Vodnita, Zdef, Zdravek kamen, nica. Mahale i rodovi: gadir, ljosko mhalo, Kadrinci, Kamatnkovci, Krovci, Kljevci, Lovci, erosko mhalo. Urvi ina, Bgorica, Brsrenec, Bke, Bnojec, Carevo l'ivdie, Cigansk rupa, Cn kamen, Desov ema, Dbojna, Dovnje l'vae, Dovnj ema, Filposko, Gbrec, Gol'em leska, Gol'em njiva, Gornje l'vae, Judinsk ema, Kaleri, Krpa, Lstojec, Lzje, Mal'osk ema, Mamino mie, Mlka, grae, Ograkovo mie, soj, rloec, Prsoj, Ruf kamen, Sniko, Sinik brazda, Strna, Stge, St, alamnica, tla, tdin, Tmba, Vkafe, Vjan, Zdefe, Zendljovo. Mahale i rodovi: Brjane, Crevci, kl'evci, Jdinci, Mtovci, Simovci, Tevci.

390

Prilog br. 2 NARODNE PJESME IZ GORE (Pjesme iz zbirke Haruna Hasanija) 1 Kurtence, kurto budala, Kurtence, kurto budala, kakvo je vreme pristalo, na proleoina udara. Oj more, kurto budala, soberi prano, neprano, pa trni doma da dojde, zejnepa da ga raeta, niz tija nive ornice, na potke da ilezeme, za uren da me iznua, da ga polazim promena vo zima o som ga tkala. Oj more, kurto budala, i ovja uren doma ne dojde, letuaka mi ga dua izgore. Zato za uren ne dojde, dertoi da ti iskaem, ka som se vamo muila, decava da ge porastem? Bez tebe gajlina goleme, kosmava mi obelela od kune i deke gajlina. 2 Magmut e ide vo Tursko, bela Vetijo oko areno, i ti a e dojde so nego, bela Vetijo oko ereno, vo Tursko da te onesem, 391

bela Vetijo oko areno, vo pampur da te raetam. Magmute, Magmut terzija, ja ne ti idem, Magmut, vo Tursko, ne znajem turski da zborim, more, Magmute, Magmut terzija, vo pampur e me zaboraj. Ja e ti vatim alajka, bela Vetijo oko areno, alajka i terdumanka, o saka da ti iskupim. Ja ne ti idem vo Tursko, more Magmute, Magmut terzija, dur ne oenim Aima, more Magmute, Magmut terzija, dur ne mu idem itkarka, more Magmute, Magmut terzija, dur ne i staim sitarka, dur ne mu zauim manesta. Vo Tursko e te onesem, bela Vetijo oko areno, vo svila e te ovijem, bela Vetijo oko areno, vo altan e te okujem. 3 Se sobrale sve mladi beari, e idujet konji da traje, da traje vo polje bonjako. Otidoa vo polje bonjako, pa najdoa tri ora dejia, zastanaa konji vo sred oro, pa im vleze, junak, vo sred dejke, pa im veli, pa im veli: da ileze dejka najubava, kua e mi konja da zaua. Mu ileze dejka najubava, mu go trna konja po pred nego, go onese, go onese vo svua doma, 392

mu turila seno najubavo, go napojla so voda studena, izbriala sedlo ibrisko, go donesla konja pred junaka. Junak ti ga zede po pod ruka, mi ga staji na konja dorija, ga onese, junak, svua kua. 4 o si furke, bre Zejnulje, poturila, da l' te majka il' babajko iskarale? Nit' me majka, nit' babajko iskarale, toku tuga, be agule, ja tugujem, ja tugujem, bre agule, ti letuje, ti letuje, bre agule, tri godine, tri godine Skenderije. Kol'ko alim, be agule, o letuje, tol'ko alim, bre agule, srmalije, som ge tkalo s' golem merak, golem merak, bre agule, dadeniki. 5 Kukaj, kukaj, kukajice, niz Gora zelena, da te ujet, kukajice, sve gosrke, maneste, sve maneste, kukajice i dejke dadene. Mui gim se, kukajice, na gurbet idane, leto e letujet, kukajice, pare e arujet.

393

6 Solunsko polje sua kaujet, trava izgorela, zemna ispucala, pra se diga, oblaci se prajet, dado. Svi ovari ovce brojet, doma e idujet, Selim-aja, dado, koe broji i gradne s'vze roni. Sedi so zdravje, polje solunsko, vo godina k'smet ne som imav. Idi so zdravje, Selim-aja, dogodina, aja, jope da dojde, da dojde so ovce bekice, polje solunsko. 7 Vrbice, vrbo zelena, zelena urevdenova, o si ge granke irnala, ne li si gajle imala o si se rano razvila? Vrbice e drugaice, stara som majka imala, ona mi brala gajlina, som rasla som se irila. Vrbice, vrbo zelena, zelena urevdenova, naveni granke do zemna ja da ti kaem dertoi, dertoi deke jadoi: nemoj da zeme ovara, ovara som go imala, do povno som go ekala, na strga som se uspala, so fto vedro vo ruke, so kor alita na sebe. so atmosane veice, so k'nosane ruice.

394

8 Jusuf se gotvi na pazar, Demilja vei udara, ona e ide na gosti, vo tija selo iteec, ke Daipovci dajdovci, tamo e kosme boojsa, tamo e ruke naari. Jusuf od pazar se vraa, od Bara se naturuje, ovari ge praujee: Ovari, mladi obani, ije se onja svatoi, od Bela Zemna, danam, nadolu? Ej more, Jusuf-adija, tija se sve itijani, na bele okoj, Jusuf, janale, Demilja, Jusuf, e ga zimaje. so dve rale, Jusuf, tupani. Majice mila, premila, zatvoraj, majko, vrata, penderi, da ne ge, majko, ujem tupani, ka e ga, majko, digaje Demilja, Demilja, majko, naj ba manesta. Ne elaj, Jusuf, ne se kini, majka ti nala, Jusuf, poarna poarna, Jusuf, i poubava: Isljam-agina, Jusuf, plevnarka. Razijo, ovja paunko, osedlaj mi konja dorija Demilja da ga ispratim do novosevske baila, do iteeke grobita. Svatoi svi itijani, da l' e mi izin dadete, Demilja da ga darujem? Demiljo, gorski trndafilj, podigni, danam, duak nagore, jo jeno da se viime, 395

eto ti nosim, danam, amanet, amanet kapa so dukati, zemi i erdan nareden, za druga, danam, ovja ne lii. 9 Digni me, nane, utre porano, rano e idem na etva, naa je etva dalena, duri vo plajna Marua, od kede idet drvari drvari mladi beari, so porbene obojke i naarene upeljke. Se naredile etvari, pologe ge poturile. Sedet se udet etvari, nema koj da ge povrze. Manesta gim zbori govori: Ne se udite, etvari, imam devera beara, dever je k'skan na mene, on e ge pologe povrze i e ge napraj kopice. 10 Vo nedelja, mladi Asan-aga, delina mu dojde, vo ponounik, mladi Asan-aga, ferman mu dadua, ferman mu dadua, na aser da ide. Mila mati, mladi Asan-ai, pita mu mesee, so souze ga strcae; mila sestra, mladi Asan-ai, ruo mu diplee; verna ljuba, mladi Asan- ai, na ardak sedee itka mu redee i tiho zboree: Ovaja itka, mladi Asan-aga, e ti se razviva do devet godine, vo deseta, mladi Asan-aga, e ti zapovene, 396

e ti zapovene, mladi Asan-aga, aber e ti dade, ja e se omuim, mladi Asan-ago, drugogo e zemem, e ti zemem, mladi Asan-ago, tvujego drugara. Do devet godine, mladi Asan-ai, itka mu se razvivala, desetata, mladi Asan-ai, mu zapovenuala, pisna vrisna, mladi Asan-aga, kako ljuta zmija, mi go ula, mladi Asan-aga, carica starica, go putila, mladi Asan-aga, doma da mi ide.... 11 Ogrijala meseina po vie borska nahija, vo krueeka damija. Projdoa trojca Brojani, senaa na mazen kamen, na mazen kamen v' sred selo, traea kmeta Idriza, da kupet jagne sugare: na devet majke dojeno. vo ar-planina gojeno, na mermer kamen krmeno, na studen kajnak pojeno. Idriz gim veli, kauje: Jagne sugare je dadeno, go zea dvajca beari, beari Kruijani, pod ladna vrba sedea, sugare jagne jadea, mlogu go skupo platile, estotin lire bulgarske.

397

(Pjesme iz zbirke Nazifa Doklea) 1 Kurto budala, vee se zajesenilo; Kurto budala, fatilje m'gle po ridoj, More Kurtence, putnicam putoj kaujet. Hajt ugurala napreko, ugur da ti je batlija, Ugur da ti je batlija, batlija i k'smetlija, Ot ka go rite zamina, mene mi milo zagina, mene mi milo zagina, ne vrati glava da polja. Ti da ga vii Zejnepa, dve rale s'vze na oi Dve rale s'vze na oi, dur laki ruke vo medra, So k'nosane ruice, so atmosane veice, So svetna pika vo elo, ka sveten mesec vo nebo, So jagnica vo elo, ka svetne dzvezde vo nebo. Kurto budala, ne li te tuga udrila za materina pogaa, Za materina pogaa, za Zejenpina postelja. Vikaj, prodavaj Kurtence, na veresije ne davaj, Kurtence, ne podopiraj uina, e ti se smijet druina. Kurtence, udrila dua letojna, soberi prano neprano, So malo e pomineme, Zejnepa kusur ne gleda. 2 Polekom te kieni svatoi Kieni svatoi, polekom te, Jo je iva Hatida Rajkona, Umirala, majki govorala: Daj mi, majko, pero i papiro, Da ja piam jena arka kniga. Vo knigata tuno i alosno, Vo knigata goljem seljam ima: Ka e dojdet kieni svatoi, Da gi trne vo uljbahe, Gi nakiti so modre amice, Da se poznet Hatidine svatoi.

398

3 Moravice, m'tna i krvava, Ta zateraj momke i divojke, to ne zn'jet rano da stanujet, Rano da se dvoroj izmetene. Moravice, m'tna i krvava, to si rano cvee povenala?! Prola moma bosa preko mene, Odbirala trava detelina, Da narani dva koni bratovi, e hodite dalek na daleko, Na daleko preko Crno More. e zimate bratova mlanesta. e hodite dalek na daleko, e gazite krvoj du kolena. 4 Ni ogrija, Suljo dete, meseina, Ke e mije, Suljo dete, noevame?! Vie selo, Ajo deje, vo livae. to e mije, Suljo dete, posteleme? Mesto hajran, Ajo deje, detelina, Mesto jastek, bele ruke muje i tvuje, Mesto jorgan vedro nebo dzvezde sijano. to e mije, suljo dete, veerame? Mesto lebec, Ajo deje, kiselica. 5 Na sokakot jena nova kula, Vo kulata dve mlade devojke. Jena vezi svilen araf, Druga vezi svilen jorgan. Divojice, mua drugarice, e te praam pravo da mi kae, Da mi kae araf to go vezi?! Da postelem bearu i divojki.. 399

 Da mi kae jorgan o go vezi?! Da pokrijem beara i divojka. Se oblagale bear i divojka, Koj e vrze trista i tri snopa, Koj e vrze dveste i dva snopa. Dejka vrza trista i tri snopa, Bear digna dveste i dva snopa. Bear dade strebren iburalak, Dejka dade strebreno bokare. 6 Sivni topoj na more pucaje Lepi ulji k'na postavame K'n-devojko, k'na ti arime, Ov'ja k'na od roda te dvoji. Sivni topoj na more pucaje, Lepi ulji boja postavame. Boj-devojko, boja ti stavame, Ov'ja boja ot oca te dvoji. Sivni topoj na more pucaje, Lepi ulji, teljoj postavame. Telj-devojko, teljoj ti putame, Ovja teljoj, ot matere te dvojet. 7 Te dignaha, ja mlanesto, navrapito, Neka ti je, naa dejko, hairlija. Blaze tebe, naa dejko, i preblaze, Ti e vii, naa dejko, golem mirat! Ne se strai, naa dejko, ne se plai, Tvuje svuje, naa dejko, so tebe je, Ne te sama, naa dejko, ostavame. Svi ka to sme, naa dejko, e dojdeme, Si imala, naa dejko, golem ikbal.

400

8 to si furke, bre Zejnule, naturilo, Da li majka, bre Zejnule, te karala, Eli tatko, bre Zejnule, te tepalo?! Nemam majka, bre Jagule, da me kara, Nemam tatko, bre Jagule, da me tepa. Som imala, bre Jagule, zlova strina, Zlova strina, bre Jagule, zlov' katiljka. Me uvala, bre Jagule, dur povnoi, Me digala, bre Jagule, pret sabajle, Len da sadim, bre Jagule, len da vadim. 9 Polekom te, kieni svatoi, Polekom te, koni ne morajte, Ke idete kieni svatoi, dalek na daleko, Dalek na daleko, kieni svatoi, etiri konaci: Prvi konak selo Suha Reka, Drugi konak Sandak Novi Pazar, Trei konak ehr Mitrovica, etvrt' konak Selo Crneljevo, Ke zimate Ajkuna divojka, Ona umirala, majki govorala: Mila majko svatoj mi preekaj, Svakom svatu po bafalak dadi, A deveru devet bafalaka. 10 Dejdidi Goro zeljena, Goljemi dertoj videla Ot pusta koomparativa. Me' i zavori g' iskopala, Sve ljui gi poboljela, Jadeei ljep kolomboen Na dve, na tri someljen I v' furna nedopeen 401

Prilog br. 3

INDEKS I REGISTAR IMENA

IMENA U ZBIRCI HARUNA HASANIJA

Muka imena baz, gulje, kif, kija, lija, Al-aga, Alm-bego, ljilj, mzo, san, im, Bjro, Batijar Klovoz, Beir Kpetan, Bljulj, Cuculj, uulj, zim, milj, Dstan, Dno, Ejup Bengo, Elmas Kara Asan, Emin, Esat, Husen, Ibro, Idriz, Imer, Isljam, Jakup-aga, Jankula Vojvoda, Jusuf, Kadrija, Kasem, Koljo, Kralj Madarina, Kurto, Magmut, Mamut, Memet, Mule Bostandija, Murat, Murselj, Muso, Mustafa, Nedip, Neven Pejo, Niko, Nikola, Omer, Oru, Rame, Ram esedija, Rasim, Rauf, Sait, Sejfula, Selim, Sezair, Skender, Smailj, Stojan, Sultan Murat, Suljo, Sulejman, Sulje, Ture, Urim esedija, Usen, aban, uaip. enska imena Afetka, Afiza, Ajrana, Ajrija, Ajie, Ajule, Altana, Amida, Anka, Arifka, Ata, Atidie, Atmana, Ava, Aviza, Bahta, Beija, Bisera, Boja(na), ama, amka, erimija, Duda, Demilja, uljiza, ura, Edije, Elenka, Emina, Esma, Fata, Fatma, Fatima, Guna, Hajra, Hajrija, Iba, Ilinka, Ismijana, Jaldza, Jana, Kadema, Kajma, Lena, Lea, Marija, Mara, Menda, Milka, Minira, Mita, Nafija, Nurka, Raje, Ristinka, Rujmena, Sajdie, Sajdulje, Sebuane, Selvie, Sevda, Stoja, Suljba Tajinova, ajza, efija, emsija, Tida, Tina, Umbinica, Umia, Vajda, Vaska, Vatima, Vena, Vetija, Zejnepa, Zelijana.
IMENA U ZBIRCI NAZIFA DOKLEA

Muka imena baz, bdil, bdule, gim, jet, Alidine, zis, Azim, Al-aga, lidin, lija, rben, rif, rgat, Arif Krujanin, Ahmet Sefa, hmet, Bjram, Bjro, Blu, Bir, Bjare, do, ejvan, azim, erim, Dalif, Dahut, Deli Hamzo, Demir, Dine, Dokle, Dafer, ulistan, Ekrem, Emin, Enver Hoda, Fejzo, Halilj, Hamdija, Hamzo, Harun, Hasan-aga, Hasan, Haim, Haime, Hazis, Hebil, Hismet, Hismete, Husen, Zenun, Zurap-aga, 402

Ibi-aga, Ibraim, Ibrahim, Idriz, Iljber, Imer, Ismail, Iso, Jakup, Jangin, Jorge, Jusuh, Kadrija, Kahrimin, Kujtim, Kurto Budala, Kurtence, Kuuk Suljo, Leven Pejan, Liman, Marko, Mazlum, Mehmet, Misin, Muraljem, Murselj, Mustafe, Muhamed, Nazif, Neven, Nedip, Nezir olaki, Nezir, Nijaz, Omer, Omere, Osman, Radmir, Ragipe, Raif, Ramadan, Rame, Rasim, Rahim, Rahman, Redep, Rustem, Ruit Torbe, Sahit, Salihe, Selim Hajdar, Sejmen, Sokol, Sojljan, Spahine, Stojane, Stojunak, Stojan, Suljo, Sulje, Tahir, Tefik-aga, Ture, aban, antir, ahin elebija, erif. enska imena Adiljka, Aziza, Ajkuna, Ajula, Ajie, Alema, Angelina, Arifka, Behija, Biljana, Delina, Demulja, Duliza, ulja, Fatima Dorija, Fatima, Filiba, Hafiza, Hajrija, Halema, Hana, Hanka, Hamida, Hatida Rajkona, Hata, Hava, Hedija, Hiba, Hojgana, Goranka, Emina, Ibia, Jana, Janka, Jahinka, Karafilka, Kita, Lejla, Lena, Lene, Ljiljana, Magdalena, Mahmudija, Malinka, Mara, Marija, Menda, Milica, Mina, Mita, Mitra, Nada, Novjanka, Rada, Radula, Rajka, Rajkona, Ranka, Ramiza, Rukia, Ruva, Ruska, Sajda, Sajdie, Sevda, Simba, Suda, Sveta, ata, Zejnepa, Zelja, Zojka.
IMENA U ZBIRCI RAMADANA REDEPLARIJA

Muka imena Abaz, Agmet, Alija, Alji-aga, Arif-hoda, Azim, Beir, Dafer, Eminaga, Esat, Haljilj-aga, Hamdija, Hamzo, Hasan, Husen, Ibro, Idriz, Imer, Isljam, Kasem, Kurto, Ljiman, Mahmud-paa, Mehmed, Murat, Murselj, Mustafa, Osman, Rasim, Rauf, Sait, Sejfo, Spahine, Suljejman, Suljo, Ture. enska imena Aja, Arifka, Ata, Atida, Aviza, Bisera, ama, uljiza Fatima Dorija, Fatma, Hajrija, Hamida, Hanka, Hata, Hatidie, Hatmana, Hedije, Humia, Iba, Imuljka, Kadema, Marika, Marina, Menda, Minira, Ramiza, Rujmena, Sadbera, Sebuhane, ahza, Tina, Zejnepa, Zejnulje, Zikrija.

403

404

Sadik Idrizi ALJABAK

JEZIK I STIL NARODNE POEZIJE GORE

Korektor AUTOR

Kompjuterska obrada i korice Amir JAKUPI

Prizren, 2012.
405

Katalogimi n botim (CIP) Biblioteka Kombtare dhe Universitare e Kosovs (CIP) Katalogizacija u publikacji Nacionalna i Univerzitetska biblioteka Kosova 821.163.4(496.51)-1.09 Idrizi, Sadik Jezik i stil narodne poezije Gore / Sadik Idrizi Aljabak. Prizren: Ministria e Arsimit, Shkencs dhe e Teknologjis, 2012. - 406 f. 24 cm. Uvod: f. 11-14. - Indeks i registar imena: f. 402-403 ISBN 978-9951-16-048-3

406