Natura

Zientziak 2 DBH
AVANÇA

DBHko Natura Zientziak 2 liburuaren curriculum-egokitzapena

Zubia / Santillanaren Hezkuntza Argitalpenetarako Sailean
Joseba Santxo Uriarteren eta Antonio Brandi Fernándezen
zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.

Proiektu honetan egile-talde honek esku hartu du:

Ignacio Meléndez Hevia
Miguel Ángel Madrid Rangel
Margarita Montes Aguilera
Marcos Blanco Kroeger
Eduardo Vidal-Abarca
AZTERKETA ZIENTIFIKOA
Francisco Anguita Virella
Julio Pérez Márquez
Ignacio Meléndez Hevia
Miguel Ángel Madrid Rangel
EGOKITZAPEN DIDAKTIKOA
Trinidad Pérez Belmonte
María Dolores Quinto Quinto
EDIZIOA
Pilar de Luis Villota
Begoña Barroso Nombela
PROIEKTUAREN ZUZENDARITZA
Domingo Sánchez Figueroa
Ainhoa Basterretxea Llona

295517 _ 0001-0004.indd 1 05/07/12 9:49

 Aurkibidea
1. Bizia iraunaraztea
  1. Izaki bizidunak eta bizi-funtzioak.............................................................  6
  2. Izaki bizidunen konposizio kimikoa.........................................................  8
  3. Teoria zelularra.........................................................................................  8
  4. Nolakoak dira zelulak?............................................................................. 10
  5. Zelula prokariotoak.................................................................................. 10
  6. Zelula eukariotoak.................................................................................... 12
  7. Nutrizio zelularra..................................................................................... 14
  8. Fotosintesia.............................................................................................. 16
  9. Arnasketa zelularra................................................................................... 16
10. Zelula-ugalketa......................................................................................... 18
2. Nutrizioa
1. Nutrizio-funtzioa........................................................................................ 22
2. Digestio-prozesua, animalietan................................................................... 24
3. Arnasketa, animalietan............................................................................... 26
4. Arnasketa motak, animalietan.................................................................... 26
5. Substantzien garraioa, animalietan............................................................. 28
6. Zirkulazio-aparatu motak, animalietan....................................................... 28
7. Iraizketa, animalietan................................................................................. 30
8. Nutrizioa, landareetan................................................................................ 32
9. Landareen nutrizioan parte hartzen duten prozesuak................................. 32
3. Harremana eta koordinazioa
1. Harremana eta koordinazioa, izaki bizidunetan.......................................... 36
2. Estimulu-errezeptoreak.............................................................................. 38
3. Koordinazio-sistemak................................................................................. 38
4. Nerbio-sistema........................................................................................... 40
5. Sistema endokrinoa.................................................................................... 42
6. Lokomozio-aparatua................................................................................... 42
7. Landareen erantzunak estimuluekiko......................................................... 44
4. Ugalketa
  1. Ugalketa eta ugalketa motak..................................................................... 48
  2. Bizi-zikloa edo ziklo biologikoa................................................................ 50
  3. Ugalketa asexuala, animalietan................................................................. 50
  4. Sexu bidezko ugalketa, animalietan.......................................................... 52
  5. Ernalketa.................................................................................................. 52
  6. Enbrioi-garapena...................................................................................... 54
  7. Enbrioi-aldiaren osteko garapena............................................................. 54
  8. Ugalketa, landareetan............................................................................... 56
  9. Ugalketa asexuala, landareetan................................................................. 56
10. Sexu bidezko ugalketa, landare hazidunetan (I)........................................ 58
11. Sexu bidezko ugalketa, landare hazidunetan (II)...................................... 60
5. Ekosistemen egitura
1. Biosfera, ekosfera eta ekosistemak.............................................................. 64
2. Ekosistemen osagaiak................................................................................. 64
3. Izaki bizidunen arteko harremanak............................................................ 66
4. Habitata eta txoko ekologikoa.................................................................... 68
5. Izaki bizidunen elikadura ekosistemetan.................................................... 68
6. Piramide trofikoak...................................................................................... 70
7. Materia eta energia ekosistemetan............................................................... 70
Zientzia zure esku. Ekosistema bateko harreman trofikoak aztertzea............ 71
6. Lurreko ekosistemak
1. Lehorreko ekosistemak............................................................................... 74
2. Lehorreko zenbait ekosistema natural......................................................... 76
3. Lehorreko zenbait ekosistema gizatiartu..................................................... 76
4. Uretako ekosistemak.................................................................................. 78
5. Itsasoko zenbait ekosistema........................................................................ 80
6. Ur gezako zenbait ekosistema..................................................................... 80
7. Lurzorua ere bada ekosistema.................................................................... 82
8. Bioaniztasuna eta izaki bizidunen moldaera nagusiak................................. 84
7. Eguzkitik iristen zaigun energia
1. Eguzkiaren energia..................................................................................... 88
2. Eguzki-energiaren banaketa desberdina...................................................... 88
3. Dinanika atmosferikoa tokiko eskalan. Aerologia........................................ 90

295517 _ 0001-0004.indd 2 05/07/12 9:49

 4. Dinamika atmosferikoa eskala handian. Meteorologia................................   92
5. Agente geologikoak....................................................................................   94
6. Hidrosferaren erregulazio-efektua...............................................................   94
7. Eguzki-energiaren erabilera........................................................................   96
8. Eguzki-energiaren arriskuak.......................................................................   96
8. Lurraren kanpoko dinamika
  1. Harrien meteorizazioa.............................................................................. 100
  2. Meteorizazio-prozesuak............................................................................ 100
  3. Erliebearen modelaketa............................................................................ 102
  4. Agente geologikoen sailkapena................................................................. 102
  5. Haizea...................................................................................................... 104
  6. Glaziarrak................................................................................................. 104
  7. Ur biziak.................................................................................................. 106
  8. Ibaiak....................................................................................................... 106
  9. Lurpeko urak........................................................................................... 108
10. Itsasoa...................................................................................................... 108
11. Harri sedimentarioak................................................................................ 110
9. Lurraren barruko dinamika
  1. Lurraren barruko beroa............................................................................ 114
  2. Lurraren barruko beroaren seinaleak........................................................ 114
  3. Bolkanismoa............................................................................................. 116
  4. Sumendi motak........................................................................................ 118
  5. Lurrikarak................................................................................................ 120
  6. Plaka litosferikoen mugimenduak............................................................ 122
  7. Sumendiak, lurrikarak eta plaka litosferikoak........................................... 122
  8. Mendien eraketa....................................................................................... 124
  9. Barne-prozesuek eragindako arriskuak..................................................... 126
10. Harri magmatikoak.................................................................................. 128
11. Harri metamorfikoak................................................................................ 128
12. Harrien zikloa.......................................................................................... 128
10. Energia
1. Zer da energia?........................................................................................... 132
2. Energiaren ezaugarriak............................................................................... 132
3. Energia motak............................................................................................ 134
4. Energia-iturriak eta motak.......................................................................... 136
5. Energia-iturri berriztaezinak....................................................................... 136
6. Energia-iturri berriztagarriak (I). Hidraulikoa, eguzkikoa eta eolikoa......... 138
7. Energia-iturri berriztagarriak (II). Biomasa, geotermikoa eta mareena......... 140
8. Energiaren etorkizuna................................................................................ 142
11. Beroa eta tenperatura
1. Bero eta tenperatura kontzeptuak............................................................... 146
2. Beroaren eraginak gorputzetan................................................................... 148
3. Tenperatura neurtzea.................................................................................. 150
4. Termometroa.............................................................................................. 150
5. Beroaren hedapena..................................................................................... 152
6. Eroale eta isolatzaile termikoak................................................................... 154
7. Larruazala, beroa hautemateko organoa...................................................... 154
12. Argia eta soinua
  1. Argia eta soinua uhinak dira. Zer dira uhinak?......................................... 158
  2. Objektuak argi-iturri sekundarioak dira................................................... 158
  3. Argia lerro zuzenean hedatzen da............................................................. 160
  4. Itzalak eta eklipseak................................................................................. 160
  5. Argiaren islapena...................................................................................... 162
  6. Argiaren errefrakzioa................................................................................ 162
  7. Argiaren deskonposizioa........................................................................... 164
  8. Gorputzen kolorea................................................................................... 164
  9. Argiaren pertzepzioa. Begia...................................................................... 166
10. Soinua...................................................................................................... 166
11. Soinuaren ezaugarriak.............................................................................. 168
12. Soinuaren pertzepzioa.............................................................................. 168
13. Materia eta energia
1. Materiaren konposizioa.............................................................................. 172
2. Posizio-aldaketak. Higidurak...................................................................... 174
3. Azelerazioa eta indarrak............................................................................. 174

295517 _ 0001-0004.indd 3 05/07/12 9:49

 Unitatearen eskema
9
Unitate honetan...
• Lurraren barruko energia nola sortu
den ulertuko duzu.
• Lurraren barruko beroaren seinaleak
zein diren ikasiko duzu.
• Sumendiak nola sortzen diren, zer
produktu botatzen dituzten eta zer
mota bereizten diren ikasiko duzu.
• Lurrikarak zergatik gertatzen diren
ulertuko duzu.
• Lurrikarak eta sumendien erupzioak
aurreikusteko neurriak eta haiei aurrea
hartzeko prebentzio-neurriak zein
diren ikasiko duzu.
• Harri magmatikoen eta harri
metamorfikoen jatorria zein den
ulertuko duzu.
295517 _ 0113-0130.indd 113
Edukien eta ariketen
orrialdeetan…
unitate bakoitzeko edukiak ulertzeko eta
ikasteko azalpen-testuak dituzu. Behatu,
halaber, argazkiei, marrazkiei, taulei eta
alboetako informazio-laukiei, oso lagungarriak
izango zaizkizu eta.
Jarraian, ariketa erraz batzuk egiteko orrialde bat
daukazu. Ariketa horiek egitea lagungarria izango
zaizu edukiak hobeto ulertzeko
Laburpena
ARGIA ETA SOINUA ENERGIA MOTAK DIRA
Argia eta soinua bi mota dira, eta
ARGIA ETA OBJEKTUAK
Argia
Argi-iturriak
Bi motatako daude: naturalak eta
Argiarekiko duten portaeraren arabera, hiru motatako objektuak bereizten dira:
• Gardenak:
• : argiaren zati bati soilik uzten diote igarotzen.
• :
Argia lerro eta alde guztietara hedatzen da.
Argiaren abiadura
Isaac Newtonek hauxe frogatu zuen: argi
deskonposa daiteke. Hauek dira koloreak:
, ,
ARGIAREN PERTZEPZIOA
ikusmenaren organoa da eta argia hautematen du.
Begiak bi zati ditu:
• Organo erantsiak. Begia
Bekainak, , ,
• . Likidoz betetako esfera bat da eta hiru geruzaz osatuta dago.
SOINUA
Soinua bidez hedatzen da eta ingurune material bat behar du
hedatzeko: ingurune solidoa,
Hauek dira soinuaren ezaugarriak:
• Intentsitatea.
• . Ezaugarri honi esker, soinu baxuak eta altuak bereizten dira.
• .
soinu-uhinak hautematen dituen organoa da.
Soinu-uhin bat belarrira iristen denean,
heltzen da. Ondoren,
igarotzen da, eta gero,
Entzumen-nerbioek nerbio-bulkada bihurtzen dute.
170
295517 _ 0157-0170.indd 170
Zientzia zure esku
Horrez gain, 5. unitatearen amaieran, laborategian
egiteko praktika bat proposatzen da; praktika hori eginez,
ekosistema bateko harreman trofikoak aztertzen ikasiko
duzu.
295517 _ 0001-0004.indd 4
Lurraren
4
barruko
dinamika
Ugalketa
Unitatearen hasieran…
Unitate honetan...
• Ugalketa zer den ikasiko duzu.
• Bizi-zikloa eta ziklo biologikoa zer
diren jakingo duzu.
• Ugalketa asexuala eta sexu bidezko
ugalketa bereiziko dituzu.
ikasiko duzunarekin zerikusia duen gertakari historiko bati buruzko
• Sexu bidezko ugalketak animalietan
zer fase dituen ikasiko duzu.
• Landareen ugalketa asexuala zer den
ikasiko duzu.
• Landareen sexu bidezko ugalketa zer
den ikasiko duzu.
• Landare hazidunen sexu bidezko
testu interesgarri bat irakur dezakezu.
ugalketak zer fase dituen ikasiko
duzu.
«Irailaren 1ean, gaueko bederatziak eta hamarrak bitartean,
Unitate honetan... izenburua duen laukian, unitatean ikasiko
dituzun edukien alderdi garrantzitsuenak laburbilduko dira.
lurra ireki egin zen. Itzelezko mendi bat sortu zen, eta sugarrak
eta laba atera ziren haren tontorretik, hainbat egunez. (…)
Itsasora bidean, menditik ateratzen zen labak hainbat herrixka
erre eta suntsituta zituen (…)».
Horrelaxe deskribatu zuen Andrés Lorenzo Curbelok, Yaizako
apaizak, 1730ean Kanariar artxipelagoko Lanzarote uhartearen
itxura eta bertako biztanleen bizitza zeharo aldatu zuen
erupzioa.
Itsas zaldien ugalketa harrigarria da: arra gelditzen da umedun.
Zein da sumendiek kanporatzen duten substantzia, inguruan
duen guztia suntsitzeko gai dena? Udaberrian eta udan, itsas zaldi arrak eta emeak beren isatsak
elkartzen dituzte dantza moduko bat eginez. Dantza horrek bi
egun ere iraun dezake. Emeak ehunka arrautza sartzen dizkio
arrari, hark sabelaldean duen poltsa batean, eta ondoren, arrak
esperma askatzen du, arrautzak ernal daitezen. Aste batzuen
buruak, arrautzak poltsaren barnean hautsi eta itsas zaldi
kumeak arrautzatik ateratzen dira guztiz garatuta.
03/07/12 11:20 Zergatik da hain harrigarria itsas zaldien ugalketa?
295517 _ 0047-0062.indd 47 03/07/12 11:17
Ariketak
8 Energiaren etorkizuna
Energia erabiltzeak aurrerapenerako bidea eman die gizakiei. Horri
esker, gure bizimodua erosoagoa da.
41. Osatu testua.
erabiltzeak aurrerapenerako bidea eman die
45. Idatzi zerrenda batean zure etxeko tresna elektriko
garrantzitsuenen izenak. Bilatu haien etiketak eta idatzi
bakoitzaren energia-eraginkortasunaren maila.
gizakiei. Horri esker, gure bizimodua da.
Baina aurrerapen hori kaltegarria izan da ingurumenarentzat, energia- Etxetresna elektrikoa Maila
Baina aurrerapen hori kaltegarria izan da ,
iturri berriztaezinak erabili direlako; ikatza, petrolioa eta gas naturala,
besteak beste. energia-iturri erabili direlako; ikatza,
petrolioa eta , besteak beste.
Hori dela eta, zientzialariak beste teknologia batzuk ikertzen ari
dira, energia-iturri berriztagarri guztiak hobeto baliatu ahal izateko.
42. Idatzi zer bi arrazoirengatik aurreztu behar dugun
Gutako bakoitzak, berriz, zenbait neurri hartu behar ditugu, energia energia.
aurrezteko, eta hala, helburu hauek lortzeko:
a)
• Planetako kutsadura-maila murriztea.
• Energia-iturri berriztaezinen agortze-prozesua atzeratzea, etorki-
5 Sistema
b)
endokrinoa
Ariketak
46. Begiratu argazkiari eta erantzun galderei.
zuneko belaunaldiek haiek baliatu ahal izateko.
Energia gutxien A mailako etxetresna 28. Bilatu eta idatzi esanahiak: 33. Idatzi argazki bakoitzaren azpian animalia ornoduna
elektrikoek kontsumitzen dute, eta gehien, Energia aurrezteko, horrenbestez, neurri hauek har ditzakegu, bes- edo ornogabea den.
Guruin endokrinoak • Guruin endokrino:
G mailakoek. teak beste: Hipofisia Sistema endokrinoa guruin endokrinoak deritzen organo
43. Osatu taula. Egin X bana, taulako neurriak eguneroko
bizitzan aplikatzen dituzun ala ez adierazteko.
berezituez osatuta dago. Guruin horiek hormonak sortzen dituzte.
Testikuluak
Erabiltzen ez diren argiak itzaltzea eta Presio-eltzea erabiltzea, energia handia Kontsumo txikiko bonbillak erabiltzea. • Hormona:
argi naturala ahalik gehiena erabiltzea. aurrezten baitu. Energia aurrezteko neurriak Bai Ez
Bestelakoek baino zortzi aldiz
gehiago irauteaz gain, % 75
Hormonak odolera jariatzen diren substantzia kimikoak dira, eta
Ontziak, papera eta beira birziklatzea.
elektrizitate gutxiago behar dute. odolaren bidez organismo osoan banatzen dira.
Kontsumo txikiko bonbillak erabiltzea.
Hormonek eragiten dituzte, besteak beste, hazkuntza, heldu egite- 29. Esaldi hauek okerrak dira. Zuzendu, eta idatzi esaldi
Garbigailua eta ontzi-garbigailua ondo zuzenak behean:
rakoan gorputzean
betetzea.
gertatzen diren aldaketak eta zenbait animaliatan
• Zer energia behar du garbigailuak ibiltzeko?
metamorfosian gertatzen diren aldaketak. Horrez gain, hormonei es- • Lokomozio-aparatua substantzia kimikoak sortzen
Tiroidea eta
Giltzurrun paratiroidea ker sortzen Garraio publikoa erabiltzea.
dute ugatzek esnea. dituzten organoen multzoa da.
Pankrea Argiak eta tresnak itzaltzea, behar ez direnean. • Nolakoa da energia hori?
gaineko
guruinak
Presio-eltzea erabiltzea.
Orrien bi aldeetan idaztea, papera • Nola aurrez dezakezu energia garbigailua
6
• Hezurrak tendoien bidez lotzen zaizkie hezurrei.
aurrezteko.
Leihoak ondo isolatuta
edukitzea. Zinta isolatzaileak
Lokomozio-aparatua erabiltzerakoan? eta
eta leiho bikoitzak erabiltzea,
44. Bilatu hiztegian eraginkor, kontsumo eta aurreztu 34. Osatu guruin endokrinoei buruzko irudia, izenak
bero-galera murrizteko. Animaliei hitzen
mugimenduak egiteko aukera ematen dieten organoen dagokien lekuan idatziz.
esanahiak, eta osatu esaldi bat hitz • Giharrak hormonak sortzen dituzten organoak dira.
multzoa dabakoitzarekin.
lokomozio-aparatua. Bi lokomozio-aparatu 47. Ikerketa-lana. Irakurri testu hau:
bereizten
Obulutegiak
Hipofisia
dira: Ikatza, petrolioa, gas naturala eta beste energia-iturri
• Eraginkor: berriztaezin batzuk erabiltzeak kutsadura
• Ornogabeen lokomozio-aparatua. Animalia ornogabeek kan- atmosferikoko arazo handiak sortzen ditu, eta
A mailako etxetresna elektrikoak erostea, po-eskeletoa dute gorputzetik kanpora (exoeskeletoa). Kanpo- berotegi-efektua areagotzen, haiek eragindako
30. Pentsatu eta erantzun:
haiek kontsumitzen dute-eta energia gutxien.
eskeleto horren egitekoa da, animaliari batetik bestera mugitzen
gas-isurien ondorioz.
laguntzea eta jasan ditzakeen erasoetatik babestea. Zein da exoeskeletoaren eta endoeskeletoaren arteko
Bilatu informazioa eta erantzun galderei.
desberdintasuna?
Eskeleto• mota
Kontsumo:
horren arazo nagusia da exoeskeletoak ezin duela
a) Zer da berotegi-efektua?
hazi. Animalia horiek, hazten direnean, eskeleto zaharra utzi eta
eskeletoa berritzen dute, hazten utziko dien eskeleto berria lortuz.
Tresna guztiak erabat itzaltzea. Ez da komeni
urrutiko agintetik itzalita uztea; izan ere, Intsektuek, hazteko, soinean duten eskeletoa Prozesu horrek muda du izena eta intsektuek egiten dute, hala 35. Erreparatu aurreko irudiari, eta erantzun:
31. Idatzi hitz hauetako bakoitza dagokion lekuan, ornodunen
elektrizitatea kontsumitzen jarraitzen dute. uzten dute. Prozesu horrek muda du izena. nola, matxinsaltoek, kilkerrek eta abar. lokomozio-aparatuari dagokion edo ornogabeen Zein dira lehoi arren eta lehoi emeen guruin endokrino
• Aurreztu: b) Zer ondorio ditu berotegi-efektuak?
lokomozio-aparatuari dagokion kontuan hartuta. bereizleen izenak?
• Ornodunen lokomozio-aparatua. Animalia ornodunen lokomo-
Garraio publikoa • Lehoi arra:
erabiltzea.
zio-aparatua eskeletoak (endoeskeletoa) eta giharrek osatzen Kanpo-eskeletoa - muskuluak- barne-eskeletoa -
dute. intsektuak - barne-organoak babesten ditu - • Lehoi emea:
muda izeneko prozesua.
Bizkarrezurra –  Eskeletoa. Animalia ornodunek barne-eskeletoa dute
gorputzaren barnean (endoeskeletoa). Barne-eskeleto Ornodunak Ornogabeak 36. Osatu ornodunen eskeleto-sistemari buruzko irudi
142 143 hau.
hori artikulazioen bidez lotutako hezurrek osatzen
dute.
295517 _ 0131-0144.indd 142-143 Eskeletoak funtzio hauek betetzen ditu: 03/07/12 11:26
Burezurra
– Gorputzari eutsi eta forma ematen dio.
– Giharrak finkatzeko balio du. 32. Erantzun:
Barrunbe – Zenbait barne-organo babesten ditu, hala nola garuna, • Zertarako balio du eskeletoak?
torazikoa
Gorputz-
bihotza, birikak eta abar.
adarrak
–  Giharrak. Giharrak uzkurtu eta erlaxatu egiten diren
• Zer dira giharrak?
organoak dira. Tendoien bidez lotzen zaizkie hezurrei
Ornodun baten eskeleto-sistema. eta horiei esker mugitzen dira hezurrak.
Laburpena 42 43
Polisacárido Monosacárido
IZAKI BIZIDUNEN BIZI FUNTZIOAK
295517 _ 0035-0046.indd 42-43 03/07/12 11:23
Hauek dira izaki bizidunen bizi-funtzioak:
• . Hari esker, izaki bizidunok hazteko eta bizitzeko Grasa Ácido
graso
ezinbestekoak ditugun materia eta lortzen ditugu.
Glicerol
• . Hari esker, izaki bizidunok ingurunean
Proteína Aminoácido
gertatzen diren aldaketak hauteman eta egokiak
lantzen ditugu.
• . Haren bidez, izaki bizidunok gure berdinak
Ácido nucleico
edo antzekoak diren sortzen ditugu. Nucleótido
bidez hedatzen dira.
dira uhinak. IZAKI BIZIDUNEN KONPOSIZIO KIMIKOA
Izaki bizidun guztiok bi biomolekula motaz osatuta gaude:
• Ez-organikoak. Materia
Eta amaitzeko…
nahiz daude.
. Hauek dira: eta .
dira. • Organikoak. Materia soilik daude.
. Hauek dira: ,
eta .
NOLAKOAK DIRA ZELULAK?
unitatearen laburpen xume eta eskematiko bat
Zelula guztiek oinarrizko hiru egitura dituzte:
da. Bi zelula mota bereizten dira: eta .
osatzeko aukera duzu, garrantzitsuena ikasi duzula
zenbait koloretan
NUTRIZIO ZELULARRA
, , ,
eta . Nutrizioa da.
Nutrizioa edo izaten da.
egiaztatzeko.
Metabolismoa
da.
Bi metabolismo mota bereizten dira:
• : substantzia organiko
dute eta aukera ematen diote.
konplexuak bihurtzen dira.
eta dira.
• : substantzia txiki eta bakunak
bihurtzen dira.
ZELULA-UGALKETA
Zelula-ugalketa deritzo
da soinua. prozesuari.
Hauek dira zelula-zatiketa motak: , ,
edo . eta .
Mitosian
da. sortzen dira.
.
20
zehar igaro eta
295517 _ 0005-0020.indd 20 03/07/12 11:21
iristen da. Handik,
- .
Zientzia zure esku
03/07/12 11:27
Adierazpen grafikoak. Ekosistema bateko harreman trofikoak aztertzea
Ekosistema orotan, harreman trofikoak sortzen dira bertako beraz, errazago ikusten eta aztertzen dira bioaniztasun
biozenosia osatzen duten izaki bizidunen artean. Baina txikiko ekosistemetan: adibidez, herri-hirietako parkeetan,
zenbat eta bioaniztasun handiagokoa izan ekosistema, laborantza-lurretan, urmaeletan, putzuetan eta edozein
orduan eta konplexuagoak dira harreman trofikoak; eta ekosistema gizatiartutan.
1.   Bereiz eta muga dezagun ekosistema bat. Interesgarria izan daiteke deigarrienak
iruditu zaizkigun izaki bizidunak
Hasteko, gure eskolatik hurbil dagoen eremu bat
marraztea edo argazkiak ateratzea.
aukeratu behar dugu: parke bat, urmael bat,
Horiek zer animalia edo landare diren
hondartza bat... Han egingo dugu azterlana. jakiteko, oso lagungarriak izaten dira
Lekuaren ezaugarriak idatziko ditugu, fitxa moduan; landa-gidak.
plano bat, argazkiak edo marrazkiak ere sar daitezke.
3.   Interpreta ditzagun harreman 
trofikoak. Izaki bizidunak sailkatuko ditugu, zer
motatakoak diren jakiteko: ekoizleak, lehen mailako
kontsumitzaileak, bigarren mailakoak ala hirugarren
Hedadura, gutxi gorabehera:
70.000 m2 (350 m x 200 m). mailakoak. Behin sailkapena eginda, piramide trofikoa
Deskribapena. Parke bat
da, eta hainbat zuhaitz daude: marraztuko dugu.
batzuk, hazi samarrak; beste
batzuk, gazteagoak; eta besteak,
aldatu berriak. Zuhaixkak ere
badaude, bai eta belar-eremuak
Ondoren, zenbait kate trofiko egingo ditugu,
eta zenbait bide ere. Bestalde, inbentarioko zenbait izaki bizidun erabiliz. Amaitzeko,
batere landarerik gabeko bi
eremu ere badaude, 200 m2
ingurukoak. sare trofiko bat osatzen saiatuko gara, orain arteko
Faktore abiotikoak. Tenperaturak datuak erabiliz.
hiri inguruetakoak baino
baxuxeagoak dira. Artifizialki
ureztatzen dute. Mantentze-
lan batzuk egiten dituzte:
garbitu, ureztatu, zuhaitzak 3. mailako
kimatu...
kontsumitzaileak
Belatza Etxe-katua
Zuhaitzik 2. mailako
gazteenak dauden kontsumitzaileak
Zabuak
eremua Sugandila Mika
1. mailako
kontsumitzaileak
Zuhaitzik Barraskiloa
Tximeleta
handienak dauden
eremua
Ekoizlea
Petanka
Arrosa-landarea Hirusta
Kate trofikoen adibideak.
2.   Egin dezagun bioaniztasunaren 
inbentarioa. Arretaz begiratu ondoren,
ekosistema horretan zer izaki
Ariketak
bizidun dauden idatziko dugu, 22.  Jarri taldeka eta aukeratu eskolatik hurbil dagoen
lurzoruan bizi direnak ahaztu gabe: ekosistema bat. Aztertu ekosistema, goian azaldutako
intsektuak, araknidoak, zizareak, metodoari jarraituz. Koaderno bat eta koloretako arkatzak
satorrak... Uretako ekosistema beharko dituzue. Oso lagungarria izango zaizue argazki-
bada (urmael bat edo putzu bat), kamera batez baliatzea; baina ez du zertan sofistikatua
ur-lagin bat aztertuko dugu, izan. Distantziak neurtzeko, egin urratsak: urrats luzeak
mikroskopioz. eginez gero, bakoitza metro ingurukoa izango da..
71
295517 _ 0063-0072.indd 71 03/07/12 11:24
05/07/12 9:50
 1Unitate honetan...
• Izaki bizidunek zer ezaugarri dituzten
jakingo duzu, eta materia bizigabetik
bereizten ikasiko.
• Bi nutrizio zelular motak bereiziko
dituzu.
Bizia
iraunaraztea

• Zelulek materia eta energia zer

prozesuren bidez lortzen dituzten
ulertuko duzu.
• Fotosintesia zein garrantzitsua den
ulertuko duzu.
• Arnasketa zelularra aztertuko duzu,
energia lortzeko bide den aldetik.
• Zelulak nola ugaltzen diren ikasiko
duzu.

1640. urtean, van Helmont zientzialariak saguak
egiteko errezeta bat proposatu zuen. Izerditan blai
zegoen barruko arropa hartu eta, gari apur batekin
batera, ontzi batean sartuz gero, zenbait egunen
buruan hartzigarria gariaren azalean zehar sartu eta
garia sagu bihurtzen zela uste zuen.
Francesco Redi ez zegoen azalpen harekin ados, eta
van Helmontek zioena gezurra zela frogatzeko
esperimentuak egin zituen 1668an. Haragi zatiak
sartu zituen bi pototan; horietako bat estali zuen, eta
bestea ez. Handik egun batzuetara zera ikusi zuen:
estalita zegoen potoan ez zegoen harrik eta estali
gabe zegoen potoan, berriz, harrak eta euliak zeuden.
Horri esker frogatu ahal izan zuen haragian ageri
ziren harrak euliek utzitako arrautzetatik jaiotako
euli-larbak zirela.
Zer frogatu zuen Francesco Redik bere
esperimentuari esker?

295517 _ 0005-0020.indd 5 05/07/12 9:49


BA AL ZENEKIEN?
Iraizketa hondakin-substantziak
hartzeko eta haiek organismotik
kanpora botatzeko prozesua da, eta
izaki bizidun guztiek egiten dute.
Eguna
Gaua
Negu-txilintxen loreak itxi egiten dira
gauez.
295517 _ 0005-0020.indd 6 05/07/12
1 Izaki bizidunak eta bizi-funtzioak
Tximeletak, arteak eta gu geu izaki bizidunak gara.
Izaki bizidunon antolaketa
Izaki bizidun guztiok zenbait konposatu kimiko konplexuz osatuta gau-
de. Materia bizigabeak, aldiz, konposatu kimiko bakunagoak ditu osagai.
Izaki bizidunon konposatu kimikoek organuluak eratzen dituzte.
Bestalde, organulu horiek ere elkartu egiten dira, eta zelulak eratzen
dituzte. Zelulek ehunak sortzen dituzte; ehunek, organoak; eta or-
ganoek, sistemak. Urrats horietako bakoitza antolaketa-maila bati
dagokio.
Izaki bizidunen antolaketa-mailak
Konposatu
kimikoa
Organoa
Zelula
Ehuna
Izaki biziduna
Organulua
Sistema
Bizi-funtzioak
Nutrizioari esker, izaki bizidunok hazteko eta bizitzeko ezinbestekoak
ditugun materia eta energia lotzen ditugu, hauen bitartez:
• Elikadura: animaliek, onddoek eta hainbat mikroorganismok
beste izaki bizidun batzuk jaten dituzte. Landareek, algek eta zen-
bait bakteriok, aldiz, beren elikagaiak sortzen dituzte.
• Arnasketa: izaki bizidunok arnasketaren bidez lortzen dugu
irentsitako elikagaiek duten energia.
• Hondakin-substantziak askatzea: sortzen diren hondakin-subs-
tantziak askatu egin behar dira, pilatuz gero, toxikoak izan baitai-
tezke organismoarentzat.
Harekin dugun harremana tarteko, ingurunean gertatzen diren
­aldaketak hauteman eta erantzun egokiak lantzen ditugu.
Animaliok errezeptore izeneko egiturei esker hautematen ditugu al-
daketak; errezeptoreak dira, esaterako, zentzumen-organoak. Landareek
ez dute horrelakorik, baina aldaketak hautemateko gai dira. Landareen
erantzunak haztea eta hostoak edo loreak irekitzea edo ixtea izan ohi dira.
Ugalketaren bidez, izaki bizidunok gure berdinak edo antzekoak diren
ondorengoak sortu eta norberaren espezieak irautea bermatzen dugu.
9:49
 Ariketak
 rantzun galdera hauei:
1. E 5. Lotu gezien bidez bi zutabe hauetan ageri diren
elementuak:
a) Idatzi hiru izaki bizidunen izenak. 
Animaliek, onddoek eta • • beren elikagaiak
beste izaki bizidun batzuek sortzen dituzte.
Landareek eta algek • • izaki bizidunak
b) Zergatik diogu robot bat ez dela izaki bizidun jaten dituzte.
bat?
6. Adierazi esaldi hauek zuzenak (Z) ala okerrak (O)
diren:
• Izaki bizidunok arnasketaren bidez lortzen dugu
c) Zein dira izaki bizidunen bizi-funtzioak ?
irentsitako elikagaiek duten energia.
1.  
• Izaki bizidun batzuk hondakin-substantziak sortzen
2.   dituzte.
3.   • Hondakin-substantziak askatu egin behar dira.

2. Azpimarratu gorriz okerrak diren esaldiak, eta idatzi 7. Erantzun galdera hauei:
behean aukera zuzenak: a) Zer esan nahi dugu izaki bizidunok ingurunearekin
a) Tximeletak eta inurriak materia bizigabeak harremana dugula diogunean? 
dira.
b) Landarea izaki biziduna da. Loreontzia, aldiz, materia
bizigabea da.
a b) Nola hautematen ditugu aldaketak animaliok?
c) Mendia eta robota izaki bizidunak dira.

c) Zein izan ohi dira landareen erantzunak?

3. Osatu testua hitz hauek erabiliz:

Antolaketa-maila  –  bakunak  –  konplexuak

8. Esaldi hauek okerrak dira. Idatzi zuzen behean:
Izaki bizidun guztiok                 • Landareek zentzumen-organoak dituzte.
desberdinak ditugu, eta zenbait konposatu kimiko
           osatuta gaude. Materia bizigabeak,
aldiz, konposatu kimiko          ditu. • Ugalketaren bitartez, izaki bizidunok gurekiko erabat
desberdinak diren ondorengoak sortzen ditugu.
4. Erantzun galdera hauei:
a) Zer lortzen dute izaki bizidunek nutrizioari esker?

• Landareek ezin dute aldaketarik hauteman.

b) Zertarako behar dituzte izaki bizidunek materia eta

energia?  • Arnasten dugunean energia kanporatzen dugu.

295517 _ 0005-0020.indd 7 05/07/12 9:49

 Izaki bizidunen
2 konposizio kimikoa
Izaki bizidun guztiok zelulaz osatuta gaude, eta den-denok mota
­bereko substantzia kimikoak ditugu osagai: biomolekulak. Biomole-
kula horiek zenbait elementu kimikoz osatuta daude: bioelementuz.
Biomolekula organikoak
Bioelementu ugarienak hauek dira: karbonoa (C), hidrogenoa
(H), oxigenoa (O), nitrogenoa (N), fosforoa (P) eta sufrea (S).
Polisakaridoa

Monosakaridoa
Biomolekula ez-organikoak
Biomolekula ez-organikoak materia bizidunean nahiz bizigabean
daude. Hauek dira biomolekula ez-organiko nagusiak:
Koipea
• Ura.
– Izaki bizidun guztien baitako substantziarik ugariena da.
– Zelulen eta odolaren osagai nagusia da.
Gantz- – Organismoko erreakzio kimiko guztiak uretan gertatzen dira.
azidoa
– Gure organismoaren baitan substantzien garraiorako bidea da.
Glizerola • Gatz mineralak.
– Krustazeoen eta moluskuen oskolak eta ornodunen eskeletoa
sortzen dituzte.
Proteina
– Nerbio-bulkadak helarazteko funtzioan nahiz muskulu-uzkur-
duran parte hartzen dute.
Aminoazidoa
Biomolekula organikoak
Hauek dira biomolekula organiko motak:
Azido • Gluzidoak. Energia-iturri dira. Polisakaridoz osatuta daude.
nukleikoa
• Lipidoak. Energia-gordekin izateko funtzioa dute eta zelula-mintza
eratzen dute. Nabarmenena koipea da.
• Proteinak. Substantziak garraiatu eta infekzioetatik babesten gaituzte.
Nukleotidoa
• Azido nukleikoak. Belaunaldi batetik bestera transmititzen den
informazio hereditarioa gordetzen dute.

GEHIAGO JAKITEKO... 3 Teoria zelularra

1665ean, Robert Hooke biologoak
artelazki-orritxo bat aztertu zuen
mikroskopio soil batez. Hainbat
gelaxka ikusi zituen, abarasketako
gelaxken antzekoak, eta zelula
deitu zien.
Hauek dira teoria zelularraren printzipioak:
• Izaki bizidun guztiak zelula batez edo gehiagoz osatuta daude.
• Zelula izaki bizidun ororen bizi-funtzioak betetzeko gai den uni-
taterik txikiena da: nutrizioa, harremana eta ugalketa.
• Zelula oro aurretik baden beste zelula batetik sortzen da, zatiketaz.

295517 _ 0005-0020.indd 8 11/07/12 11:35

 Ariketak
9. Erantzun galdera hauei: 13. Erantzun galdera hauei:
a) Nola dute izena izaki bizidunon osagai diren a) Zein dira biomolekula ez-organiko nagusiak? Idatzi
substantzia kimikoek? bien izenak.
1.  
b) Nola dute izena substantzia horiek osatzen dituzten 2.  
elementu kimikoek?
b) Zein da biomolekula organiko bakoitzaren funtzioa?
Idatzi.
1. 
10. Osatu bioelementuei buruzko taula hau:

Elementua Ikurra 2. 
Karbonoa
H 3. 
Oxigenoa
N 4. 
P
S c) Idatzi uraren ezaugarriak:
• Izaki bizidun 
11. Lotu gezien bidez bi zutabe hauetan ageri diren
elementuak: satu bioelementuei buruzko taula hau:
Biomolekula • • izaki bizidunek soilik dituzte. • Zelulen eta odolaren 
ez-organikoak
Biomolekula • • materia bizidunean nahiz • Organismoko 
organikoak bizigabean daude.

12. Osatu eskema hau, eta egin biomolekula organiko •Gure organismoaren baitan 
bakoitza irudikatzen duen marrazki bat:

Hauek dira biomolekula organiko d) Zer osatzen dute gatz mineralek? 

motak

e) Zer funtziotan hartzen dute parte gatz mineralek?

Proteinak
14. Osatu teoria zelularrari buruzko esaldi hauek.
1. Izaki bizidun guztiak 

2. Zelula oro 

15. Pentsatu eta erantzun:

Zergatik diogu zelula bizia duen unitaterik txikiena dela?


295517 _ 0005-0020.indd 9 05/07/12 9:49


BA AL ZENEKIEN?
Banakoen neurriak ez du inolako
loturarik beren zelulen neurriarekin.
Elefanteek, adibidez, ez dituzte
saguek baino zelula handiagoak:
askoz ere zelula gehiago dituzte;
horixe da kontua.
4 Nolakoak dira zelulak?
Zelula batzuk, esate baterako bakterioenak, oso bakunak dira. Beste
batzuk, berriz, hala nola animalien zelulak, konplexuagoak dira.
Hainbat formatako zelulak daude: batzuk izar itxurakoak dira, adibidez
nerbio-zelulak; beste batzuk luzangak dira, hala nola muskulu-zelulak;
badira esfera formakoak ere, esate baterako globulu gorriak; eta abar.
Zelula gehienak mikroskopikoak dira neurriz, eta mikroskopioa
erabiliz soilik ikus daitezke; baina begi hutsez ikusten direnak ere
badaude: hegaztien nahiz narrastien arrautzen gorringoa, adibidez.

Zelulen egitura

Zelula guztiek oinarrizko hiru egitura dituzte: mintz plasmatikoa,

zitoplasma eta material genetikoa.

• Mintz plasmatikoa. Zelula oso-osorik estaltzen eta babesten

duen mintz mehea da.
• Zitoplasma. Likido likatsua da. Bertan daude organuluak; hots,
funtzio zelularrak betetzen dituzten egiturak.
• Material genetikoa. Zelularen funtzionamendua kontrolatzeko
eta erregulatzeko informazioa biltzen du. Material genetikoa non
dagoen, bi zelula mota bereizten dira: zelula prokariotoak eta
zelula eukariotoak.

5 Zelula prokariotoak
Zelula prokariotoak oso egituraketa bakuna duten zelula motak
dira.
Bakterioak organismo zelulabakar
prokariotoak dira. Izaki bizidunik txi-
Material kienak dira.
genetikoa

Egitura
Zitoplasma Zelula prokariotoek ez dute nukleorik
eta material genetikoa zitoplasman
sakabanatuta dute. Zelula prokario-
toek erribosomak dituzte. Erribosoma
Erribosoma ­delako horiek proteinak sintetizatzen
dituzten partikula oso txikiak dira.
Mintz plasmatikoa Mintz plasmatikoa zelula babesten
duen pareta batez inguratuta egoten
Pareta
da.

10

295517 _ 0005-0020.indd 10 05/07/12 9:49

 Ariketak
16. Erantzun galdera hauei: 21. Esaldi hauek okerrak dira. Idatzi esaldiak zuzen beheko
aldean:
a) Zergatik behar dugu mikroskopio bat zelulak ikusi
ahal izateko? • Zelula prokariotoak nukleoa duten zelulak dira.
• Bakterioak izaki zelulaniztun prokariotoak dira.

b) Zein zelula ikus ditzakegu begi hutsez? • Bakterioak munduko izaki bizidun handienak
dira.

17. Osatu testua eta begiratu Interneten zelula bakoitzaren

marrazkia egin ahal izateko.
Hainbat formatako zelulak daude. Esate baterako, nerbio-
zelulek,  dute; muskulu-zelulek
 dute; eta
22. Idatzi bakterioen atalen izenak.
 esfera forma dute.

Nerbio-zelulak Muskulu-zelulak Globulu gorriak

18. Osatu esaldi hauek:

a) Mintz plasmatikoa zelula oso-osorik         
eta          duen         
mehea da.
b) Zitoplasma likido 
da. Bertan  daude.
23. Lotu gezien bidez bi zutabe hauetan ageri diren
c) Material genetikoak  funtzionamendua
elementuak:
        eta           Erribosomek • • zelula babesten du.
informazioa         du. Paretak • • proteinak sintetizatzen dituzte.

19. Idatzi dagokion zelularen zatiaren izena: 24. Erantzun galdera hauei:
a) Estali eta babestu egiten du:  a) Non gordetzen dute material genetikoa zelula
b) Likido likatsua da:  prokariotoek? 
c) Zelularen funtzionamendua kontrolatu eta
erregulatzen du:

b) Zein da erribosomen egitekoa? 

20. Erantzun galdera hauei:

a) Zein motatakoak izan daitezke zelulak?

25. Azaldu. Zein da bakterio baten mintz plasmatikoa

inguratzen duen paretaren funtzioa? 
b) Zein dira izaki bizidun txikienak? 

11

295517 _ 0005-0020.indd 11 05/07/12 9:49

 6 Zelula eukariotoak
Zelula eukariotoak konplexuagoak dira zelula prokariotoak baino.
Izaki zelulaniztunetan aurki ditzakegu. Animaliak eta landareak zelu-
la eukariotoak dituzten izaki bizidunak dira.

Zelula eukariotoen egitura

Zelula eukariotoetan material genetikoa eta zitoplasma bereizita dau-
de. Material genetikoa nukleo izeneko konpartimentuaren barruan
bilduta dute. Hori da zelula eukariotoen ezaugarri nagusia. Gainera,
zitoplasman hainbat organulu mota izaten dituzte.
Bi zelula eukarioto mota bereiz ditzakegu: animalia-zelulak eta
­landare-zelulak.
Animalia-zelula Landare-zelula
Erribosomak. Proteinak sintetizatzen
dituzte.
Erretikulu endoplasmatiko
izurtsua. Erribosometan
sintetizatu diren proteinak
gordetzen eta garraiatzen ditu.

Erretikulu endoplasmatiko leuna.

Lipidoak sintetizatzen, gordetzen
eta garraiatzen esku hartzen du.

Zentrosoma. Zelula-zatiketan
parte hartzen du.

Golgiren aparatua. Bere

funtzioetako bat substantziak
zelulatik kanpora jariatzea da.

Lisosomak. Substantziak
digeritzen dituzte.

Bakuoloak. Ura eta substantziak

Mitokondrioak. Bertan egiten da
arnasketa zelularra.
gordetzen dituzte. Zelula-pareta
Kloroplastoa. Haren
baitan fotosintesia egiten
da.
Hauek dira animalia-zelulen ezaugarriak:
• Ez dute kloroplastorik, ez zelula-paretarik.
• Ez dute bakuolorik.
• Besikula txikiagoak dituzte.
• Hainbat forma izaten dituzte.
Hauek dira landare-zelulen ezaugarriak:
• Zelula-pareta zurruna dute, eta hari esker, zelula babestuta ego-
teaz gain, forma berbera du beti.
• Poliedro forma izaten dute.
• Kloroplastoak eta bakuoloak dituzte.

12

295517 _ 0005-0020.indd 12 05/07/12 9:49

 Ariketak
26. Esaldi hauek okerrak dira. Idatzi esaldiak zuzen beheko 32. Idatzi zelula eukariotoetan aurki ditzakegun organuluen
aldean: izenak:
• Zelula eukariotoak bakunagoak dira zelula
prokariotoak baino.

• Zelula prokariotoak izaki zelulaniztunetan aurki

ditzakegu.

 Erribosoma
• Animaliak eta landareak izaki bizidun prokariotoak dira.

27. Idatzi dagokion zelula motaren izena:

• Nukleoa duten zelulak: 
• Nukleorik ez duten zelulak: 

28. Erantzun galdera hauei:
a) Zein la zelula eukariotoen ezaugarririk
nagusiena? 

b) Zein dira zelula eukarioto moten izenak:

1.  
2. 

29. Osatu taula hau:

Animalia-zelula Landare-zelula
Zelula-pareta
Kloroplastoak 
Bakuoloak
33. Idatzi organulu bakoitzaren funtzioa zein den:
30. Inguratu gorriz animalia-zelulei dagozkienak eta berdez • Mitokondrioak: 
landare-zelulei dagozkienak.
•  Zelula-pareta •  Kloroplastoa
• Erribosomak: 
•  Poliedro itxura •  Itxura aniztasuna

31. Erantzun.  •  Bakuoloak: 

• Zer funtzio du landare-zeluletan aurki dezakegun

zelula-paretak?  • Kloroplastoa: 

• Zentrosoma: 
•  Zer egiten da kloroplastoetan? 
• Erretikulu endoplasmatiko izurtsua: 

13

295517 _ 0005-0020.indd 13 05/07/12 9:49

 7 Nutrizio zelularra

Nutrizio zelularra zelulek dagozkien bizi-funtzioak betetzeko

beharrezkoak dituzten materia eta energia lortzeko prozesuen
multzoa da.
Katabolismoa
Nutrizioari esker, zelulak:
Substantzia
organiko Energia • Energia lortzen du.
konplexuak
• Egiturak eraiki eta berritzen ditu.
Substantzia
bakunak
• Hazteko beharrezko dituzten substantziak lortzen ditu.
Metabolismoa zelularen barnean gertatzen den prozesu kimikoa da.
Bi metabolismo mota bereizten dira:
• Katabolismoa. Substantzia organiko konplexuak konposatu
Anabolismoa
­txikiago eta bakunago bihurtzean datza. Katabolismoan energia
lor­tzen da.
Substantzia
Energia organiko • Anabolismoa. Anabolismoan, substantzia txikiak eta bakunak
konplexuak substantzia organiko konplexu bihurtzen dira, eta horretarako,
Substantzia energia erabiltzen da.
bakunak

Nutrizio autotrofoa eta heterotrofoa

Bi nutrizio mota bereizten dira:

Nutrizio autotrofoa Nutrizio heterotrofoa

Oxigenoa Karbono
Eguzki-argia Karbono Materia organiko
dioxidoa
dioxidoa bakuna
Gatz
mineralak
Ura
Karbono
dioxidoa Ura

Oxigenoa

Oxigenoa

Materia
Energia
organiko Energia
bakuna

Beste funtzio Materia organiko

batzuk Beste funtzio konplexua
Materia organiko konplexua batzuk

Nutrizio autotrofoa duten zelulek ura, karbono dioxidoa eta gatz
mineralak hartzen dituzte kanpotik, eta materia organikoa sortzen
dute (mantenugaiak). Eraldaketa hori egiteko, zelula autotrofoek
eguzkiaren argitik lortzen dute energia. Prozesu horretan, oxigenoa
askatzen da, eta zelulatik kanpora botatzen da gero.
Izaki bizidunen artean, landareek, algek eta zenbait bakteriok
dituzte zelula autotrofoak.
Nutrizio heterotrofoa duten zelulek beste organismo batzuek
egindako materia organikoa (mantenugaiak) hartzen dute kanpotik,
ezin baitituzte mantenugai organikoak beren kabuz sortu.
Oxigenoaren laguntzaz, mitokondrioetan energia, ura eta karbono
dioxidoa sortzen dira.
Animaliek, onddoek, protozooek eta bakterio askok zelula
heterotrofoak dituzte.

14

295517 _ 0005-0020.indd 14 11/07/12 11:35

 Ariketak
34. Erantzun galdera hauei: 37. Osatu nutrizio autotrofoa eta nutrizio heterotrofoa
a) Zer lortzen du zelulak zelula-nutrizioa izeneko azaltzen duten eskema hauek, eta eman bakoitzari
dagozkion azalpenak.
prozesuari esker? 

Oxigenoa
Eguzki-argia
Gatz
mineralak
b) Zer da metabolismoa? 

c) Zein dira metabolismo motak? Ura

Materia
organiko
bakuna

35. Lotu gezien bidez bi zutabe hauetan ageri diren

elementuak: Beste funtzio
batzuk
Katabolismoa • • Substantzia bakunak
konplexuago bihurtzen dira. Materia organiko konplexua

Anabolismoa • • Substantzia konplexuak

bakunago bihurtzen dira. Nutrizio heterotrofoan 

36. Erantzun galdera hauei:

a) Zer erabiltzen da anabolismoan substantzia bakunak
substantzia konplexu bihurtzeko?

Materia organiko
bakuna
b) Zelulei dagokienez, zenbat nutrizio mota bereizten
dira? Azaldu zertan datzan bi nutrizio mota
horietako bakoitza.

c) Zein zelulek dute nutrizio autotrofoa?

d) Zer behar dute nutrizio autotrofoa duten zelulek

materia organikoa (mantenugaiak) sortzeko? Materia organiko
Beste funtzio konplexua
batzuk

e) Nondik dator landareek bere mantenugaiak sortzeko Nutrizio autotrofoan 

ezinbesteko duten argia?

15

295517 _ 0005-0020.indd 15 05/07/12 9:49

 8 Fotosintesia
Karbono
dioxidoa Eguzki-energia Fotosintesi deritzo landareek, algek eta zenbait bakteriok
beren mantenugaiak lortzeko egiten duten prozesuari.
Ura
Eguzkiaren argia erabiltzen dute energia-iturri gisa eta
substantzia ez-organikoak, hala nola karbono dioxidoa, izaten
Oxigenoa
dituzte abiapuntu.

Gatz
mineralak Materia organikoa
BA AL ZENEKIEN?
Zelula batzuek batere oxigenorik
erabili gabe egiten dute arnasketa
zelularra. Zelula horiek hartziduraren
bitartez lortzen dute behar duten
energia guztia.
Izaki bizidun guztietan gertatzen da
hartzidura; baina, batik bat, bakterio
eta onddo zelulabakar (legamia)
askotan. Hartzidura batzuei esker,
elikagai ugari lortzen ditugu, hala
nola, ogia, ardoa, jogurta, gazta eta
abar.
Fotosintesi-prozesuko aldiak
Fotosintesia landare-zelulek soil-soilik duten organulu batean egiten
da: kloroplastoan.
Fotosintesia gertatzeko, ezinbestekoa da Eguzkiaren argia. Energia
hori kloroplastoetan dagoen substantzia berde batek hartzen du:
klorofilak.
Fotosintesian bi aldi bereizten dira: argitako aldia eta ilunpeko aldia.
• Argitako aldia. Aldi horretan erreakzio kimikoak gertatzen dira
Eguzkiaren argiaren eta klorofilaren bitartez.
• Ilunpeko aldia. Aldi horretan materia ez-organikoa materia orga-
niko bilakatzen da Eguzkiaren argirik gabe.
Fotosintesiaren garrantzia
Fotosintesia oso garrantzitsua da, arrazoi hauengatik:
• Oxigenoa askatzen da. Oxigenoa oso garrantzitsua da, gure
­planetan biziak iraun dezan; izan ere, ia izaki bizidun guztiek
­behar-beharrezkoa dute arnasketa zelularra egiteko.
• Lurrean bizia izatea fotosintesiaren baitan dago. Gure planetako
izaki bizidunek landareek sortzen dituzten substantzia organikoak
baliatzen dituzte.

9 Arnasketa zelularra

Materia Oxigenoa
Arnasketa zelular deritzo materia organikoa energia
organikoa bihurtzeari.

Arnasketa zelularra egin ahal izateko, zelula gehienek oxigenoa

­behar dute. Materia organikoa degradatu egiten da oxigenoaren
Energia
­bitartez, eta horrela, energia askatzen da.
Arnasketa zelularra deritzon prozesua mitokondrioetan gertatzen
Ura Karbono dioxidoa da.

16

295517 _ 0005-0020.indd 16 05/07/12 9:49

 Ariketak
38. Erantzun galdera hauei: 42. Idatzi fotosintesia egiten duten lau izaki bizidunen
izenak:
a) Zer da fotosintesia? 
1. 
2. 

b) Zelularen zein organulutan egiten da 3. 

fotosintesia ?  4. 

43. Erreparatu arnasketa zelularrari buruzko marrazkiari,

c) Zein da ezinbesteko elementua fotosintesia eta osatu eskema hitz hauek erabiliz:
gerta dadin? 
oxigenoa  –  energia  –  ura
karbono dioxidoa  –  materia organikoa
d) Zer da klorofila? 

1
e) Nola dute izena fotosintesian bereizten diren bi
aldiek?
1.            eta 2.            

39. Idatzi fotosintesian bereizten diren bi aldien ezaugarri 1 1

bana:
• Argitako aldia: 
44. Erantzun. Zeri deritzo arnasketa zelularra?
• Ilunpeko aldia: 

40. Osatu testua hitz hauek erabiliz:

izaki bizidun  –  behar-beharrezkoa  –  bizia  –  arnasketa 45. Osatu esaldi hauek:

garrantzitsua  –  oxigenoa •  Arnasketa zelularra egin ahal izateko, zelula gehienek

Fotosintesian  askatzen da. Oxigenoa           behar dute.

oso  da gure planetan •  Arnasketa zelularra deritzon prozesua

 iraun dezan; izan ere, ia           gertatzen da.

           guztiek 
46. Pentsatu eta erantzun. Zergatik lortzen dute zenbait
dute  zelularra egiteko. zelulek energia hartzidurari esker?

41. Azpimarratu gorriz esaldi okerrak, eta idatzi zuzen

beheko aldean:
• Fotosintesia oso garrantzitsua da.
• Lurrean bizia izatea ez dago fotosintesiaren baitan.
47. Bilatu informazioa, eta idatzi jogurtaren hartzidura-
• Klorofila substantzia zuri bat da. prozesua zertan datzan.

17

295517 _ 0005-0020.indd 17 05/07/12 9:49

 10 Zelula-ugalketa

Zelula-ugalketa deritzo zelula ama batek, zatitu ondoren,

beste zelula batzuk edo zelula umeak sortzeko egiten duen
prozesuari.

• Organismo zelulabakarretan gurasoen berdin-berdinak diren

banako berriak sortzen dira.
• Organismo zelulaniztunetan banako berriek zelula handitu egi-
ten dute edo hildako zelulak ordezkatzen dituzte.

Zelula-zatiketa motak
Lau zatiketa mota bereizten dira.
Erdibiketa Askotariko zatiketa

Zelula ama erdibitu eta bi zelula ume berdin-berdin sortzen dira. Zelula ama zatitu egiten da eta zelula ume asko sortzen dira.
Gemazioa Esporulazioa

Euren artean desberdinak diren bi zelula ume sortzen dira. Espora izeneko zenbait zelula ume sortzen dira.

Material genetikoa eta mitosia

Zelulen material genetikoa azido nukleikoz, ADN, osatutako mole-
kula luze-luzeetan dago; haiek kontrolatzen dute zelularen funtzio-
namendua.
Zelula eukariotoen nukleoan, ADNa proteinekin lotuta dago, zuntz-
nahaspila ederra eratuz: kromatina. Zelula zatitu aurretik, kromatina-
zuntz horiek trinkotu egiten dira eta kromosoma izeneko egiturak eratzen
dituzte.

Mitosian zelula ama zatitu eta beste bi zelula sortzen dira,

Kromosomak zatitu egiten dira eta sortzen
diren zelula umeek amaren informazio
genetikoa jasotzen dute. Giza zelula bakoitzak
46 kromosoma ditu.
haren umeak eta berdin-berdinak direnak; hots, informazio
genetiko bera dutenak.
Mitosia amaitutakoan, zitoplasmaren zatiketa hasten da: zelula zati-
tu egiten da eta amaren berdin-berdinak diren umeak sortzen dira.

18

295517 _ 0005-0020.indd 18 05/07/12 9:49

 Ariketak
48. Erantzun galdera hauei: 52. Idatzi marrazki bakoitzaren azpian zer zelula-zatiketa
mota irudikatzen duen:
a) Zer da zelula-ugalketa? 

b) Zer funtzio dute kromosomek? 

c) Zenbat kromosoma ditu giza zelula bakoitzak?

49. Idatzi zein organismori buruz ari den esaldi bakoitza:

•  Gurasoen berdin-berdinak diren banako berriak
sortzen dira: 
•  Banako berriek zelula handitu egiten dute edo hildako
zelulak ordezkatzen dituzte: 

50. Pentsatu eta erantzun.

•  Zer dira izaki bizidun zelulabakarrak? 

•  Zer dira izaki bizidun zelulaniztunak? 

51. Idatzi zer gertatzen den zelula-zatiketa mota bakoitzean:

•  Erdibiketa:

•  Askotariko zatiketa:

53. Azaldu kromatinaren eta kromosomaren arteko

desberdintasuna.
•  Gemazioa:

•  Esporulazioa: 54. Erantzun. Zer da mitosia?

19

295517 _ 0005-0020.indd 19 05/07/12 9:49

 Laburpena
Polisacárido Monosacárido
IZAKI BIZIDUNEN BIZI FUNTZIOAK
Hauek dira izaki bizidunen bizi-funtzioak:
•  . Hari esker, izaki bizidunok hazteko eta bizitzeko Grasa Ácido
graso
ezinbestekoak ditugun materia eta  lortzen ditugu.
Glicerol
•  . Hari esker, izaki bizidunok ingurunean
Proteína Aminoácido
gertatzen diren aldaketak hauteman eta             egokiak
lantzen ditugu.
•  . Haren bidez, izaki bizidunok gure berdinak
Ácido nucleico
edo antzekoak diren  sortzen ditugu. Nucleótido

IZAKI BIZIDUNEN KONPOSIZIO KIMIKOA

Izaki bizidun guztiok bi biomolekula motaz osatuta gaude:
• Ez-organikoak. Materia 
nahiz  daude.
Hauek dira:               eta             .
• Organikoak. Materia  soilik daude.
Hauek dira:               , 
                  eta                .

NOLAKOAK DIRA ZELULAK?

Zelula guztiek oinarrizko hiru egitura dituzte:

Bi zelula mota bereizten dira:           eta  .

NUTRIZIO ZELULARRA
Nutrizioa  da.
Nutrizioa            edo  izaten da.
Metabolismoa 
 da.
Bi metabolismo mota bereizten dira:
•  : substantzia organiko
konplexuak  bihurtzen dira.
•  : substantzia txiki eta bakunak
 bihurtzen dira.

ZELULA-UGALKETA
Zelula-ugalketa deritzo 
 prozesuari.
Hauek dira zelula-zatiketa motak:           ,           ,
               eta                    .
Mitosian 
                   sortzen dira.

20

295517 _ 0005-0020.indd 20 05/07/12 9:49

 2 Nutrizioa
Unitate honetan...
• Nutrizioa zer den ikasiko duzu.
• Nutrizio motak bereiziko dituzu:
nutrizio autotrofoa eta heterotrofoa.
• Nutrizioan parte hartzen duten
prozesuak zein diren ikasiko duzu:
digestioa, arnasketa, zirkulazioa eta
iraizketa.
• Landareek elikagaiak nola sortzen
dituzten ulertuko duzu.
295517 _ 0021-0034.indd 21
Europako herri ugariren paisaiaren parte da zumarra, baina
gaur egun gehienak desagertzen ari dira, eta guk, zoritxarrez,
ezer gutxi egin dezakegu horren aurka.
Zergatia gaitz bat da, grafiosi izenekoa eta gaitz grafikoa esan
nahi duena. Izenaren zergatia zera da: zuhaitzen azalaren
azpian marrazki bitxiak ageri dira.
Grafiosia onddo ñimiño batek eragiten du. Onddo horrek izerdiak
zirkulatzeko erabiltzen dituen garraio-hodiak ixten ditu eta hark
ezin izaten du behar bezala zirkulatu. Urik eta mantenugairik
ezean, zuhaitza hilabete gutxiren buruan hiltzen da.
Badirudi XX. mendean trenbidearen eraikuntzan lan egitera
etorritako txinatar immigratzaileek ekarri zutela gaitza eragiten
duen onddoa Europara. Haien maletak zumarrez eginda zeuden,
eta litekeena da onddoa bertan ekarri izana.
05/07/12 9:52

Belarjaleek landareak jaten dituzte.
Haragijaleek animaliak jaten dituzte.
Orojaleek landareak eta animaliak jaten
dituzte.
Sarraskijaleek animalia hilak jaten
dituzte.
Landareak organismo autotrofoak dira: behar
dituzten mantenugaiak sortzeko gai dira.
22
295517 _ 0021-0034.indd 22
1 Nutrizio-funtzioa
Izaki bizidun guztiok energia asko behar dugu mugitzeko, arnasa
hartzeko edo gorputzeko tenperaturari eusteko. Materia ere ezinbes­
tekoa dugu, hazteko eta gorputzeko zelula guztiei bere horretan
­eusteko. Energia eta materia horiek elikagaietatik lortzen ditugu.
Nutrizio-funtzioaren bitartez, izaki bizidunek beharrezko
dituzten energia eta materia lortzen dituzte elikagaietatik.
Nutrizio motaren arabera, izaki bizidunak bi taldetan sailkatzen dira:
• Autotrofoak. Behar duten materia organikoa (mantenugaiak) sor­
tzeko gai dira. Landareak, algak eta zenbait bakterio autotrofoak dira.
• Heterotrofoak. Beste izaki bizidun batzuk jaten dituzte. Animaliak,
protozooak, onddoak eta bakterio batzuk heterotrofoak dira.
Nutrizioaren baitako prozesuak
Izaki bizidunen zenbait atalek hartzen dute parte nutrizioan.
• Animaliek prozesu hauek egiten dituzte:
– Digestio-prozesua. Prozesu horretan elikagaiak substantzia
bakunago bihurtzen dira, organismoak erabili ahal izan ditzan.
Substantzia bakun horiek mantenugaiak dira. Prozesu honetan
digestio-aparatuak hartzen du parte.
– Arnasketa-prozesua. Organismoak oxigenoa hartu eta karbo­
no dioxidoa kanporatzen du. Prozesu honetan arnas aparatuak
hartzen du parte.
– Garraioa. Zirkulazio-aparatuak mantenugaiak eta oxigenoa ba­
natzen ditu organismoko zelula guztietara. Aldi berean, zelulek
sortzen dituzten karbono dioxidoa eta hondakin-substantziak
biltzen ditu haietatik.
– Metabolismoa. Mantenugaiak eta oxigenoa zelula bakoitzean
sartzen dira, energia eta materia sortzeko.
– Iraizketa. Organismoarentzat kaltegarriak diren substantziak kanpo­
ratzea da. Prozesu honetan iraitz-aparatuak hartzen du parte.
• Landareek prozesu hauek egiten dituzte:
– Xurgatzea. Sustraiek ura eta gatz mineralak xurgatzen dituzte.
– Fotosintesia. Prozesu horren bitartez, ura, karbono dioxidoa
eta gatz mineralak substantzia organiko bihurtzen dira, Eguz­
kiaren argia erabiliz.
– Garraioa. Garraio-hodien bitartez, substantzia organikoak lan­
dare guztira iristen dira.
– Metabolismoa. Zelula bakoitzaren barnean, substantzia
organikoak energia eta materia bihurtzen dira.
– Kanporatzea. Hondakin-substantziak kanporatu egiten dira.
05/07/12 9:52
 Ariketak
1. Osatu testu hau: 7. Idatzi animalien nutrizioan gertatzen diren bost
prozesuen izenak.
Izaki bizidun guztiok          asko behar dugu
        ,         edo •   
             eusteko.        
•   
ere ezinbestekoa dugu            edo
                       bere •   
horretan eusteko. Energia eta materia horiek •   
          lortzen ditugu.
•   
2. Definitu hitz hauek:
8. Idatzi definizio bakoitzari dagokion prozesuaren izena.
•  Autotrofoak: 
• Prozesu honen bitartez, ura, karbono dioxidoa eta
gatz mineralak landareentzako substantzia organiko
•  Heterotrofoak:  bihurtzen dira, Eguzkiaren argia erabiliz.

• Hondakin-substantziak kanporatu egiten dira.


3. Biribildu hitz hauekin zerikusia duten hitzak: • Sustraiek ura eta gatz mineralak xurgatzen dituzte.

•  Mantenugaiak
• Zelula bakoitzaren barnean substantzia organikoak
a)  Gorpua b)  Elikagaiak c)  Bitxilorea
energia eta materia bihurtzen dira.
•  Materia 
a)  Fisika b)  Hizkuntza c)  Hazkuntza • Garraio-hodien bitartez substantzia organikoak
•  Energia landare guztira iristen dira. 
a)  Funtzionamendua b)  Elektrizitatea c)  Ura
9. Bilatu animalia hauei buruzko informazioa, eta osatu taula.
4. Erantzun galdera hauei: Animalia Zer jaten du Nutrizio mota
a) Zer funtzio betetzen du nutrizioak?  Igela Intsektuak Haragijalea
Zaldia
b) Zer nutrizio mota dute landareek? Arrabioa
Txakurra
Izokina
5. Erantzun eta argudiatu zure erantzuna. Gizakiok nutrizio
autotrofoa al dugu?  Arranoa
Erlea
Oiloa
Zerria
6. Osatu eskema hitz hauek erabiliz: Ahuntza
heterotrofoa-nutrizioa-mantenugaiak sortzen dituzte-
beste izaki bizidun batzuk jaten dituzte-autotrofoa.
10.   Idatzi bina adibide:
•  Animalia belarjaleak: 
•  Animalia haragijaleak: 
•  Animalia orojaleak: 
•  Animalia sarraskijaleak: 
•  Izaki bizidun autotrofoak: 

23

295517 _ 0021-0034.indd 23 05/07/12 9:52

 Digestio-prozesua,
2 animalietan
Poroak
Animaliek beste izaki bizidun batzuk jaten dituzte, bizirauteko ­behar
duten energia eta materia lortzeko.

Digestio-prozesuan animaliek elikagaiak hartzen dituzte, eta

ondoren, mantenugai bihurtzen dituzte.

Belakiak digestio-hodirik ez duten animaliak Digestio-prozesuak lau fase ditu:

dira. Uretan disolbatuta dagoen landare-
planktona belakiaren poroetatik sartzen da,
eta ondoren, zelula-barneko digestioa egingo
duten zeluletara iristen da.
Barrunbe
gastrobaskularra
Garroak
• Irenstea. Barazkiak, haragia edo uretan esekita dauden elikagaiak
hartzean egiten da. Animalia gehienek ahoa erabiltzen dute irensteko.
• Digestioa. Elikagaiak mantenugai bihurtzea da. Mantenugaiak
elikagaiak baino substantzia txikiagoak eta bakunagoak dira.
• Xurgatzea. Mantenugaiak digestio-aparatutik odolera igarotzea
da. Gero, odolak organismoko zeluletako bakoitzaren barrura era­
maten ditu.
• Egestioa. Digeritu ez diren elikagai-hondakin guztiak digestio-
aparatutik kanpora botatzea da. Elikagai-hondakin horiek gorotz
bihurtuta kanporatzen dira.

Digestio-aparatu motak
Animaliak beren digestio-aparatuaren arabera sailka ditzakegu:
• Digestio-aparaturik ez duten animaliak. Elikagaiak zuzenean iris­
Marmokak animalia-planktonaz eta krustazeo ten dira organismoko zelula batzuetara, eta bertan, zelula-barneko
txikiz elikatzen dira, eta bere barrunbe digestioa egiten da. Prozesu mota hau egiten dute, besteak beste,
gastrikoan digeritzen ditu. belakiek.
• Barrunbe gastrikoa duten animaliak. Elikagaiak ahoarena nahiz
uzkiarena egiten duen zulo bakar batetik iristen dira barrunbe
gastrikora. Marmokek, anemonek eta koralek digestio-aparatu
mota hau dute.
Heste Ahoa
meharra • Digestio-hodia duten animaliak. Elikagaiak ahotik sartzen dira,
digestio-hodi luze batetik igarotzen dira, eta amaitzeko, hondaki­
nak uzkitik kanporatzen dira. Animalia ornodunen kasuan, diges­
tio-aparatuak organo hauek ditu:
– Ahoa. Bertan, elikagaiak birrintzen dira, eta listuarekin nahas­
ten.
Faringea
– Faringea eta hestegorria. Elikagaiak urdailera arte eramaten
Hestegorria dituzten hodiak dira.
– Urdaila. Poltsa moduko organoa da. Bertan, elikagaiak mante­
Urdaila nugai bihurtzen dira.
Heste lodia
– Heste meharra. Bertan digestioa amaitzen da, eta odolera iris­
ten diren mantenugaiak xurgatzen dira.
Ugaztunek, hegaztiek, arrainek,
anfibioek eta narrastiek digestio-hodia – Heste lodia. Uzkitik kanporatzen diren gorotzak sortzen dira
dute. heste lodian.

24

295517 _ 0021-0034.indd 24 11/07/12 11:35

 Ariketak
11. Erantzun galdera hauei: 15. Definitu digestio-prozesuaren faseetako bakoitza.
•  Zertarako elikatzen dira izaki bizidunak?  •  Irenstea: 

•  Zertan datza digestio-prozesua? 

•  Digestioa: 

12. Idatzi zer motako digestio-aparatua duten

irudietan ageri diren izaki bizidunek.
•  Xurgatzea: 
       

•  Egestioa: 

       

       
16. Lotu geziak erabiliz.
Irenstea  • •  Gorotzak
Digestioa  • •  Mantenugai bihurtu
Xurgatzea  • •  Jan
        Egestioa  • •  Mantenugaiak odolera iritsi

        17. Bilatu letra-zopan ugaztunen digestioan parte hartzen

duten bost organoren izenak.
U G G I E S E I U O
Z E A H O A G N R F
K F S G I O N F D A
        I S A A A F I A A O
A A N F K O P R I I
N S G O O O R I L E
13. Osatu eskema.
K I G S K A E N A S
A N T E G T I G O S
Digestio-aparatu motak
E A E K O S A E O T
O E H E S T E A K O

18. Idatzi dagokien lekuan: ahoa, faringea, hestegorria,

urdaila, hesteak, uzkia.

Adibidez: Adibidez: Adibidez:

14. Idatzi elikagai batek digestio-hodia duen animalia baten

gorputzean egiten duen bidea, ahotik sartzen denetik
uzkitik ateratzen den arte.
ahoa- - - -
- - uzkia.

25

295517 _ 0021-0034.indd 25 05/07/12 9:52

 3 Arnasketa, animalietan
Izaki bizidunen zelula bakoitzak oxigenoa behar du, mantenugaieta­
GOGORATU
tik energia lortu ahal izateko.
Arnasketan:
Mantenugaiak + O2 energia + CO2
O2 hartzen dugu

Arnasketa organismo batean oxigenoa hartu eta hark sortzen

Izaki biziduna
duen karbono dioxidoa botatzea ahalbidetzen duen prozesua da.

CO2 botatzen dugu

4 Arnasketa motak, animalietan

Animalia guztiek ez dute arnasa modu berdinean hartzen. Arnasketa
mota desberdinak dituzte.
• Arnas aparaturik gabeko animaliak. Oso animalia bakunak
dira, esate baterako, belakiak eta marmokak. Oxigenoak gorpu­
tzaren gainazala gainditzen du, eta zuzenean iristen da zeluletara.
• Larruazal-arnasketa. Larruazal mehea eta hezea duten animaliek
dute, besteak beste, lur-zizareek eta igelek. Oxigenoa larruazala­
Lur-zizareek oso larruazal mehea eta hezea
ren bitartez iristen da odolera.
dute, eta haren bitartez hartzen dute arnasa. • Brankia-arnasketa. Uretako animaliek dute brankia-arnasketa,
hala nola, arrainek, moluskuek eta krustazeoek. Brankien bidez
egiten da; buruaren bi aldetan dituzten lamina mehe gorrixken
Zakatzak bidez.
• Trakea-arnasketa. Lehorreko artropodoek (intsektuek, arakni­
Oxigenoa doek eta miriapodoek) trakea-arnasketa egiten dute. Arnasketa
trakea izeneko hodi txiki batzuen bidez egiten da. Trakeek zuze­
nean eramaten dute kanpoko airea gorputzeko zelula guztietara.
• Birika-arnasketa. Zenbait ornodunek dute birika-arnasketa:
­anfibioek, hegaztiek, narrastiek eta ugaztunek.
Karbono
dioxidoa
1. Oxigenodun airea 2. Ondoren, airea faringetik
Arrainek zakatzen bidez hartzen dute arnasa. ahotik eta sudur- igarotzen da. Gero,
hobietatik sartzen da. laringera, trakeara eta
bronkioetara iristen da.

Trakeak
Trakea

Laringea
3. Amaitzeko, airea
biriketara iristen da.
Bertan, oxigenoa askatu
eta karbono dioxidoa
Bronkioak biltzen da, kanpora
botatzeko.
Intsektuek, ahal nola matxinsaltoak, trakeen
bidez hartzen dute arnasa. Gizakia biriken bitartez arnasa hartzen duen animalia ugaztuna da.

26

295517 _ 0021-0034.indd 26 05/07/12 9:52

 Ariketak
19. Definitu termino hauek: 25. Idatzi irudietan ageri diren animalien izenak eta zer
arnasketa mota duen bakoitzak.
a) Arnasketa: 

b) Brankiak: 

c) Birikak: 

d) Trakeak 
26. Osatu testua.
Arnas aparaturik gabeko animaliak oso animalia
20. Osatu eskema, arnasketan parte hartzen duten        dira, esate baterako,  .
gasen izenak idatziz.
 gorputzaren gainazala gainditzen du,
hartu bota
Izaki biziduna eta zuzenean iristen da  .

21. Idatzi hiru izen: 27. Lotu gezien bidez bi zutabe hauetan ageri diren
elementuak:
• Moluskuak. 
Trakea bidez  • •  Larruazalaren bitartez
Brankia bidez• •  Uretako animaliak
• Krustazeoak. 
Birika bidez  • •  Hodi txikiak
Lur-zizareak  • •  Ugaztunak
• Arrainak. 

28. Idatzi arnas aparatuaren zatiak, bakoitzari dagokion

lekuan:
22. Erantzun: Zer antzekotasun dituzte aurreko ariketan
ageri diren animaliek?

23. Bilatu hiztegian artropodo hitzaren esanahia,

eta idatzi talde horretako kide diren bost animaliaren
izenak.
Artropodo: 

29. Erantzun galdera hauei:

Adibideak:  a) Zer gas behar dute zelulek mantenugaiak energia
bihurtzeko?               .
b) Zelulek energia lortzean sortzen duten zer gas
24. Idatzi ugaztun baten sudurretik sartzen den oxigenodun kanporatu behar da organismotik?
aireak egiten duen bidea, organismora sartzen denetik,                        
biriketara iristen den arte. c) Zein arnasketa mota dute ornodunek?
Sudur-hobiak,           ,  , 
           ,  eta birikak.

27

295517 _ 0021-0034.indd 27 05/07/12 9:52

 Substantzien garraioa,
5 animalietan
Elikagaietatik hartutako oxigenoak eta mantenugaiek organismoko
zelula guztietara iritsi behar dute.

Zirkulazio-aparatuak mantenugaiak eta oxigenoa zelula

guztietara eramaten ditu, eta gainera, zelulek sortzen dituzten
hondakin-substantziak eta karbono dioxidoa biltzen ditu.

Bihotza Zirkulazio-aparatuak elementu hauek ditu:

• Garraiorako likidoa. Animalia ornodunetan odola du izena eta
bertatik zirkulatzen dute mantenugaiek, oxigenoak, hondakin-
substantziek eta karbono dioxidoak.
• Hodiak. Garraiorako likidoak zeharkatzen dituen konduktuak
dira. Hiru odol-hodi mota daude: zainak, arteriak eta kapilarrak.
Matxinsaltoak zirkulazio-aparatu irekia • Bihotza. Odola ponpatzen duen organoa da, gorputz guztira hel
du. ­dadin.

Zirkulazio-aparatu motak,
6
Bihotza
Odol-hodiak
animalietan
Bi zirkulazio-aparatu mota bereizten dira.
• Zirkulazio-aparatu irekia. Bihotzak ponpatzen duen garraiorako liki­
doa hodietatik kanpora irteten da, eta zenbait barrunbe bustitzen ditu;
zelulak barrunbe horiek ukituz daude, eta horrela, haietan gertatzen da
gas- eta mantenugai-trukea. Molusku (muskuilua, barraskiloa…) eta
artropodo (eulia, matxinsaltoa…) askok dute horrelakoa.
• Zirkulazio-aparatu itxia. Odolak hodien barnealdean zehar zirku­
Ugaztunek zirkulazio-aparatu itxia latzen du, beti. Ornodunek eta beste animalia batzuk dute horre­
dute. lako zirkulazio-aparatua, esate baterako, zizareek eta olagarroek.

GOGORATU
Animalien sailkapena
Ornogabeak
Poriferoak, zelenteratuak Zizareak Moluskuak Ekinodermoak Artropodoak

Ornodunak
Arrainak Anfibioak Narrastiak Hegaztiak Ugaztunak

28

295517 _ 0021-0034.indd 28 05/07/12 9:52

 Ariketak
30. Erantzun galdera hauei: 36. Jarri X dagokion lekuan.
a) Zein da zirkulazio-aparatuaren funtzioa?  Zirkulazio- Zirkulazio-
Animalia aparatu aparatu
irekia itxia
b) Zein zirkulazio-aparatu mota dugu gizakiok? 
Gaizkata
Txirla

31. Azpimarratu esaldi zuzenak: Labezomorroa

a) Olagarroek zirkulazio-aparatu irekia dute. Elefantea

b) Odolak gasak garraiatzen ditu, hala nola, oxigenoa

eta karbono dioxidoa. 37. Osatu animalia ornogabeei buruzko eskema hau:
c) Zirkulazio-aparatuaren funtzio nagusia substantziak
garraiatzea da. Taldeak

d) Bihotza odolak zeharkatzen duen hodia da.

32. Idatzi zirkulazio-aparatuaren hiru elementuen izenak. Artropodoa

• 
• 
Eulia
• 

38. Idatzi talde bakoitzeko animalia ornodunen hiru izen.

33. Ordenatu letrak, odolak garraiatzen dituen substantzien
izenak lortzeko. Hegaztiak: 
• XOAEINOG:  Arrainak: 
• GMNENUAAIAKT:  Anfibioak: 
• NDHAOINK-TUBTAISAZSNK:  Narrastiak: 
• BANORKO XIDIDOAO:  Ugaztunak: 

34. Gogoratu eta erantzun. 39. Idatzi argazki bakoitzaren azpian animalia ornoduna
edo ornogabea den, eta zein taldetakoa den.
Animalia ornogabeek ez dute barne-eskeletorik edo
endoeskeletorik; hots, ez dute bizkarrezurrik.
• Idatzi bost animalia ornogaberen izenak.

35. Adierazi non dagoen bihotza, eta non odol-hodiak. Ornoduna

Anfibioa

29

295517 _ 0021-0034.indd 29 05/07/12 9:52

 7 Iraizketa, animalietan
Zelulek organismotik kanpora bota behar diren hondakin-substan­
tziak sortzen dituzte, kanporatu ezean kaltegarriak izan daitezkee­
nak. Hauek dira substantzia horietako batzuk: karbono dioxidoa,
urea eta amoniakoa.

Digestio-hodia Iraizketa deritzo hondakin-substantziak organismotik

kanpora botatzeko prozesuari.

Iraitz-aparatu motak
Malpighiren Animalien artean iraitz-aparatu mota hauek bereizten dira:
hodixkak
Intsektuen iraitz-aparatua. • Iraitz-aparaturik gabeko animaliak. Animalia batzuek, hala
nola, belakiek, koralek eta marmokek, ez dute iraitz-aparaturik
eta hondakin-substantziak zuzenean isurtzen dituzte kanpora,
gorputzeko gainazalean zehar.
• Malpighiren hodixkak. Gorputzeko hondakin-substantziak bildu
eta digestio-aparatura eramaten dituzten hodi meheak dira. Hon­
dakinak digestio-aparatutik kanporatzen dira. Intsektu guztiek
dituzte hodixka horiek, esate baterako, matxinsaltoek eta euliek.
• Guruin berdeak. Buruaren alde banatan, antenen oinaldetik hur­
bil dauden bi guruin dira. Guruin horietan metatzen dira hon­
dakinak, kanporatu baino lehen. Krustazeoek dituzte, adibidez,
zigalek eta otarrainek.
• Ornodunen iraitz-aparatua. Ornodunek hondakin-substantzia
Guruin berdea bat baino gehiago sortzen dituzte. Hori dela eta, zenbait organo
Krustazeoen iraitz-aparatua. ari­tzen dira iraizketa-prozesuan.
– Giltzurrunak. Gernua, uraren eta hainbat hondakin-substan­
tziaren nahasketa dena, giltzurrunetan sortzen da. Urarekin
­nahasten diren substantzia horiek urea eta amoniakoa izaten
dira. Gernua giltzurrunetatik gernu-maskurira iristen da, urete­
rretatik barrena, eta uretratik kanporatzen da.
– Birikak. Haien funtzioa zelulek sortutako karbono dioxidoa
kanporatzea da.
Uretra
Ureterra
Giltzurruna – Izerdi-guruinak. Ugaztunek dituzten guruin horiek larruazalaren
azpian daude, eta hondakinak izerdi gisara kanporatzen dituzte.
– Gibela. Organo honek organismoarentzat kaltegarriak izan dai­
tezkeen hondakin-substantziak isur­tzen ditu hesteetara, handik
kanporatzeko.
Gernu- – Gatza jariatzeko guruinak. Animalia batzuek, hala nola kaioek
maskuria eta dortokek, itsasoko animaliak jaten dituzte eta, ondorioz,
gatz gehiegi metatzen dute organismoan. Hegaztiek mokoaren
gainean dituzten zulo batzuetatik kanporatzen dute gatza, eta
Ornodunen iraitz-aparatua dortokek, berriz, begien alboan dituzten zulo batzuetatik.

30

295517 _ 0021-0034.indd 30 05/07/12 9:52

 Ariketak
40. Definitu iraizketa-prozesua. 47. Idatzi iraitz-aparatu mota hauetako bakoitza duten bi
animaliaren izenak.
Iraizketa deritzo 
• Iraitz aparaturik gabeak: 
• Malpighiren hodixkak: 
41. Bilatu hiztegian hondakin hitzaren esanahia, eta idatzi • Guruin berdeak: 
haren definizioa.
• Gatza jariatzeko guruinak: 
• Giltzurruna: 

48. Idatzi irudien azpian animalia hauetako bakoitzak duen

42. Idatzi organismoaren hiru hondakin-substantzia. iraitz-aparatuaren izena.
K        , a        eta u       

43. Zuzendu ondorengo esaldi hauek:

• Zirkulazioari esker, hondakin-substantziak gure
organismotik kanpora ditzakegu.
• Oxigenoa, urea eta amoniakoa hondakin-substantziak
dira.
• Belakiek guruin berdeak dituzte, eta bertan pilatzen
dituzte hondakinak.
• Biriken funtzioa odola iragaztea da.

44. Biribildu hondakina kontzeptuarekin zerikusia duten bi

hitz.
•  Guruin   •  Oxigeno
•  Hondar  •  Belarjale
•  Urdail  •  Toxiko
49. Idatzi pertsonen iraitz-aparatuaren zatiak bakoitzari
dagokion lekuan: giltzurrunak, ureterra, gernu-maskuria
eta uretra.

45. Osatu ornodunen iraizketan parte hartzen duten

organoei buruzko eskema hau:

Organoak

Gibela

46. Lotu geziak erabiliz iraitz-organoak haiei dagozkien 50. Idatzi animalia bakoitzaren iraitz-aparatuaren eta
animaliekin. taldearen izenak.
Malpighiren hodixkak  • •  Otarrainxka
Animalia Iraitz-aparatua Taldea
Iraitz-aparatu gabeak  • •  Belakiak
Gizakia
Izerdi-guruinak  • •  Erlea
Dortoka
Gatz-guruinak  • •  Dortoka
Karramarroa
Guruin berdeak  • •  Orangutana
Tximeleta

31

295517 _ 0021-0034.indd 31 05/07/12 9:52

 8 Nutrizioa, landareetan
Eguzki-argia

Landareak organismo autotrofoak dira; hau da, gai dira behar

dituzten elikagaiak sortzeko.
CO2 Izerdi landuaren
garraioa Beren elikagaiak sortzeko, landareek ura, gatz mineralak, karbono
O2 dioxidoa eta Eguzkiaren argia behar dituzte.
Izerdi Landareen nutrizio-prozesua bi motatakoa izan daiteke:
landugabearen
Uraren garraioa • Algen eta goroldioen nutrizioa. Uretan edo ingurune hezeetan
lurruna bizi dira eta mantenugaiak gainazal osoaren bidez hartzen dituzte.
Mantenugaien
xurgatzea • Goi-mailako landareen nutrizioa. Nutriziorako zenbait organo
berezitu dituzte. Hauek dira organo horiek:
– Sustraiak: ura eta gatz mineralak xurgatzen dituzte.
– Zurtoina: landareari eusten dio.
– Hostoak: fotosintesia egiten dute.
EZ NAHASI
Landareen nutrizioan parte hartzen
Fotosintesia egitean, landareek CO2
hartu eta O2 botatzen dute.
Arnastean landareek O2 hartu eta
9 duten prozesuak
CO2 botatzen dute. Landareetan hainbat prozesu gertatzen dira elikagaiak sortzeko eta,
elikagai horiek erabiliz, materia eta energia lortu ahal izateko.
Hauek dira landareen nutrizioan parte hartzen duten prozesuak:
Estoma • Mantenugaien xurgatzea. Sustraiek iletxo mehe batzuk dituzte: ile
xurgatzaileak. Landareek ile horien bitartez hartzen dituzte ura eta
gatz mineralak lurretik. Nahasketa hori izerdi landugabea da.
• Izerdi landugabearen garraioa. Izerdi landugabea xilema izene­
ko garraio-hodietatik iristen da hostoetara.
• Fotosintesia. Hostoetan gertatzen da, eta Eguzki-argiaren bitar­
tez, izerdi landugabea eta karbono dioxidoa elikagai bihurtzean
datza. Fotosintesian oxigeno asko sortzen da.

Izerdi landugabea + CO2 + argia elikagaiak + O2

• Gas-trukea. Hostoek estoma izeneko zulo txikiak dituzte. Zulo

BA AL ZENEKIEN?
Landareak oso garrantzitsuak dira
gure planetan bizia egon dadin.
Animalia askoren elikagaia dira,
eta horrez gain, fotosintesiari
esker, arnasten dugun oxigenoa
sortzen dute.
horietatik karbono dioxidoa sartzen da, eta sortutako oxigenoa
askatzen.
• Izerdi landuaren garraioa. Landarearen elikagaia, izerdi landua,
floema izeneko garraio-hodietatik hedatzen da landare guztian
zehar. Horrela, izerdi landua landarearen zelula guztietara iristen
da.
• Metabolismoa. Zeluletan gertatzen da, izerdi landutik materia eta
energia ateratzeko.

32

295517 _ 0021-0034.indd 32 05/07/12 9:52

 Ariketak
51. Definitu termino hauek: 57. Lotu gezien bidez bi zutabeetako terminoak.
a) Autotrofo:  Xilema • • Sustraiak
Ile xurgatzaileak • • Izerdi landugabea
b) Fotosintesi:  Floema • • Fotosintesia
Hostoak • • Izerdi landua

52. Kopiatu eta osatu eskema hau:
Landareek behar dute
58. Idatzi gas hauetako bakoitzari dagokion sinbolo
kimikoa:
Landareek sortzen dute
• Oxigenoa: 
• Karbono dioxidoa: 

59. Zuzendu azpimarratutako hitzak, eta osatu esaldi

zuzenak.
• Fotosintesia sustraietan gertatzen da.
• Izerdi landugabea landarearen elikagaia da.
• Izerdi landua urak eta gatz mineralek osatzen dute.

53. Erantzun galdera hauei: • Fotosintesian landareek CO2 kanporatzen dute.

• Gai al dira landareak argirik gabe bizitzeko?  • Landareek karbono dioxidoa hartzen dute arnastean.

60. Jarri ordenan landareen nutrizioan parte hartzen duten

• Bizi al daitezke animaliak landarerik gabe?  prozesu hauek:
Fotosintesia - mantenugaien xurgatzea - izerdi
landuaren garraioa - izerdi landugabearen garraioa
54. Jarri izen bakoitza dagokion lekuan: hostoa, estoma, 1. 
izerdi landugabea eta izerdi landua.
2. 
3. 
4. 

61. Irakurri berriz unitate honen hasierako testua, eta

erantzun galdera honi:
• Landareen zein atali eragiten dio grafiosiaren
erantzule den onddoak? 

55. Idatzi zein den landarearen organoen egiteko 62. Idatzi laukietan
nagusia: fotosintesi-prozesuan
parte hartzen duten
• Sustraiak.  gasen izenak.
• Zurtoina. 
• Hostoak. 

56. Azaldu nola egiten duten nutrizio-prozesua algek eta

goroldioek.

33

295517 _ 0021-0034.indd 33 05/07/12 9:52

 Laburpena
NUTRIZIO-FUNTZIOA
Nutrizio-funtzioaren bitartez,         beharrezko dituzten
            eta  lortzen dituzte elikagaietatik.

NUTRIZIOA, ANIMALIETAN
Nutrizio heterotrofoan hainbat prozesu egiten dituzte animaliek:
• Digestio-prozesua.  da.
• Arnasketa-prozesua. Inguruneko  hartu eta organismoko
         kanporatzean datza. Hainbat mota daude:
– Arnas aparaturik gabea. Animalia hauek egiten dute: 
–  -arnasketa. Lur-zizareek egiten dute.
– Brankia-      . Animalia hauek egiten dute:             
– Birika-arnasketa. Animalia hauek egiten dute: 
• Garraioa.  -aparatuak mantenugaiak,        ,
       eta  -substantziak garraiatzen ditu. Bi
zirkulazio-aparatu mota bereizten dira:
– Zirkulazio-aparatu        . Odolak ez du       
barnealdean zehar zirkulatzen.
– Zirkulazio-aparatu itxia. Odolak         zirkulatzen du.
• Metabolismoa. Zelulen barnealdean gertatzen da, materia eta
 lortzen diren lekuan bertan.
• Iraizketa.  ahalbidetzen duen prozesua da.
Iraitz-aparatu motak:
–  : belakiek ez dute iraitz-aparaturik.
–          hodixkak. Animalia hauek dituzte: 
– Guruin        . Animalia hauek dituzte: 
– Ornodunen kasuan, hauek dira iraitz-aparatua osatzen duten organoak:
giltzurrunak,          ,          , 
guruinak eta          guruinak.

NUTRIZIOA, LANDAREETAN
Landareek nutrizio  dute. Hauek dira landareen nutrizio-prozesuak:
• Xurgatzea. Sustraiek       eta  mineralak xurgatzen dituzte.
• Garraioa. Xilemek 
garraiatzen dute eta  izerdi landua.
• Fotosintesia.  -argiak izerdi landugabea eta karbono
          izerdi landu eta  bihurtzen ditu.
• Gas-trukea. Hostoen        karbono          sartzen
da eta sortutako          askatzen.
• Metabolismoa.  gertatzen da, izerdi
           energia eta          ateratzeko.

34

295517 _ 0021-0034.indd 34 05/07/12 9:52

 3Unitate honetan...
• Animalien zenbait portaera nola
gertatzen diren ulertuko duzu.
• Animaliek zer erantzun eta efektore
mota dituzten ikasiko duzu.
• Nerbio-komunikazioa eta hormona-
Harremana eta
koordinazioa

komunikazioa bereiziko dituzu.

• Ornodunen eta ornogabeen nerbio-
sistema nola antolatuta dagoen
jakingo duzu.
• Animalien zenbait lokomozio-aparatu
bereiziko dituzu.
• Landareek inguruneko aldaketekiko
zer-nolako erantzunak sortzen
dituzten ulertuko duzu.

1953an, japoniar zientzialari batzuk Koshima uharteko hondartzara joaten ziren

egunero, bertako makakoentzat batatak uztera.
Egun batean Inmo izeneko 18 hileko eme batek batata bat hartu, esku batez ur
azpian sartu, eta besteaz harea kendu zion. Egun batzuen buruan, bere ama gauza
berbera egiten hasi zen; eta geroago, Inmoren lagun guztiek hartu zuten ohitura
hura, batatak ahoan sartu aurretik garbitzekoa.
Gaur egun, leku horretako makako guztiek garbitzen dituzte batatak itsasoko uretan.
Inmoren zer portaera ikasi zuten uharteko gainerako makakoek?

295517 _ 0035-0046.indd 35 05/07/12 9:52

 Harremana eta koordinazioa,
1 izaki bizidunetan
Izaki bizidunek ezinbestekoa dute ingurunearekin harremana izatea,
hau da, elikatzea, bikotekidea bilatzea, harraparietatik babestea…

Harreman-funtzioari esker, izaki bizidunak gai dira

Igelak, gose denean, barne-estimulu bat gorputzaren barruko nahiz kanpoko informazioa jasotzeko,
jasotzen du, eta jan dezakeen intsektu bat eta informazio horri ahalik ondoena erantzuteko.
ikusten du.

Harremaneko elementuak
Izaki bizidun orok estimulu jakin bat hautematen duenetik erantzun
bat landu bitarteko prozesuan zenbait elementuk hartzen dute esku:
estimuluek, errezeptoreek, koordinatzaileek eta efektoreek.
• Estimuluak. Nolabaiteko erantzuna sorrarazteko gai diren ingurune-
aldaketak dira. Jatorria kontuan hartuta, barne-estimuluak (organis-
moaren barnean gertatzen direnak), esate baterako, mugimendua,
gosea, egarria eta abar, eta kanpo-estimuluak (organismotik kanpora
gertatzen direnak), adibidez, argia, soinua eta abar, bereiz ditzakegu.
Informazioa nerbio-zentroei helarazten zaie.
Ingurunean zer egoera den, estimulu hauek bereizten dira:
Zentro horiek erantzun bat lantzen dute, eta
gero, efektoreek erantzun hori gauzatuko – Fisikoak: aldaketa fisikoak dira; argia, tenperatura, soinua,
dute. mina, ziztada bat…
– Kimikoak: aldaketa kimikoak dira; usainak, zaporeak…
– Biotikoak: beste izaki bizidun batzuk han egoteak sortutakoak.
• Errezeptoreak. Estimuluak hautematen dituzte. Animalietan,
zentzumen-organoak dira (ikusmena, entzumena, usaimena,
ukimena eta dastamena).
• Koordinatzaileak. Errezeptoreek bidalitako informazioa hartzen
duten organoak dira; informazioa interpretatu ondoren, organo
­efektoreetara mezu egokiak bidaltzen dituzte, erantzuna gauzatzeko.
Igelak intsektua harrapatu, eta gosea
asetzen du. Nerbio-sistemak eta sistema Animaliek bi koordinazio-sistema dituzte: nerbio-sistema eta
endokrinoak koordinatzen dute prozesua. ­sistema endokrinoa.
• Efektoreak. Koordinatzaileek bidalitako informazioa jaso ondo-
ren, organo efektoreek erantzunak gauzatzen dituzte.
Inguruneko aldaketei emandako erantzunak bi motatakoak izan dai-
tezke: mugimenduzkoak (giharrak) eta jariatzezkoak (guruinak).
– Mugimenduzko erantzunak. Lokomozio- aparatuak egindako
mugimenduak dira. Mugimenduzko organoak giharrak dira.
– Jariatzezko erantzunak. Substantzia jakin bat sortzea da eran­
tzuna. Jariatzezko organoak guruinak dira.
Erantzun horiek bi portaera mota eragin ditzakete:
Hegaztiek inon ikasi gabe eraikitzen dituzte – Berezko portaera. Animaliak ikasi beharrik ez duena.
habiak. Berezko portaerari jarraitzen diote,
besterik gabe. – Ikasitako portaera. Animaliek ikasten dutena.

36

295517 _ 0035-0046.indd 36 05/07/12 9:52

 Ariketak
1. Erantzun galdera hauei: 5. Adierazi zein den estimulua eta zein erantzuna kasu
bakoitzean:
a) Idatzi izaki bizidunek ingurunearekin dituzten
harremanen bi adibide:  a) Kanpoko tenperaturak hotzak direnean, muskerra
gorde egiten da eta ez du ezer egiten, energiarik ez
xahutzeko.
b) Zer da harreman-funtzioa? 
Estimulua:          Erantzuna: 
b) Lur-zizareak argitik ihes egin eta lur hezean gordetzen
c) Zer elementuk osatzen dute erlazio-funtzioa izaki du bere burua, hezetasuna bilatuz.
bizidunetan?
Estimulua:          Erantzuna: 
•  
c) Marmokak, animalia bat ukitzen duenean, azala narriatu
•   eta azkura eragiten duen likido bat injektatzen dio.
•   Estimulua:          Erantzuna: 
•   d) Kameleoiak, inguruan harrapari bat dabilela
hautematen duenean, bere burua kamuflatzen du,
2. Estimulu hauetatik zein dira estimulu fisikoak? dagoen lekuaren kolorea hartuz.
Azpimarratu gorriz. Estimulua:          Erantzuna: 
Ura-argia-tenperatura-soinua-usaina
6. Erantzun:
3. Osatu taula hau, eta esan, ugaztunen kasuan, zer a) Zein da erantzunak gauzatzen dituen harreman-
zentzumenek eta zer errezeptorek hautematen dituzten funtzioaren elementua? 
inguruneko informazio hauek.

Informazioa Zentzumena Errezeptoreak b) Zein dira bi erantzun motak?

Tenperatura
Itxura
Argiak eta itzalak
Elikagaietako 7. Hauetako zein dira organo efektoreak? Azpimarratu
substantziak gorriz.

Dardarak Hezurrak - giharrak - zentzumen-organoak - guruinak

Aireko substantzia
kimikoak 8. Bilatu hiztegian guruin hitzaren esanahia, eta idatzi
definizioa.
Koloreak
Presioa

4. Erantzun: 9. Esaldi hauek okerrak dira. Zuzendu, eta idatzi esaldi

a) Nola dute izena errezeptoreetako informazioa zuzenak behean.
jasotzen, interpretatzen eta organo efektoreetara • Mugimendua sortzen duten efektoreak guruinak
bidaltzen duten organoek? dira.

• Substantziak sortzen dituzten efektoreak giharrak

b) Zer portaera bereiz daitezke animalietan? dira.

• Berezko edo senezko portaera ikasi egiten da.

37

295517 _ 0035-0046.indd 37 05/07/12 9:52


BA AL ZENEKIEN?
Nerbio-bulkadak nerbio-sisteman
sortzen dira. Intentsitate txikiko
korronte elektrikoak dira, eta
nerbioetan zehar informazioa
eramaten dute.
Errezeptore mekanikoak Errezeptore kimikoak
Arrainen albo-lerroak uraren Artropodoen antenek
bibrazioak hautematen errezeptore kimikoak
ditu. dituzte.
Inguruan harrapariak hautemandakoan,
harrapakinak lasterka hasten dira. Bizirik
irauteko, ezinbestekoa da koordinazio-sistema
bizkor eta eraginkorrak izatea.
38
295517 _ 0035-0046.indd 38
2 Estimulu-errezeptoreak
Estimulu-errezeptoreek kanpo-informazioa nahiz animaliaren
barne-informazioa biltzen dute.
Kontuan hartuz errezeptoreak non dauden, bi mota bereizten dira:
• Kanpo-errezeptoreak. Kanpotik datozen estimuluak hautema-
ten dituzte. Kanpo-errezeptore batzuk zentzumen-organoak dira
(ikusmena, entzumena, usaimena, dastamena eta ukimena).
• Barne-errezeptoreak. Organismoaren barnetik datozen estimu-
luak hautematen dituzte. Gorputzeko tenperaturaren, minaren,
gosearen eta abarren berri ematen digute.
Kontuan hartuz zer estimulurekiko diren sentikorrak, bereiz ditzakegu:
• Errezeptore mekanikoak, hala nola, ukimena eta entzumena.
• Errezeptore kimikoak, besteak beste, dastamena eta usaimena.
• Bero-errezeptoreak. Gorputz osoan egoten dira, eta ornodunek
larruazalean izaten dituzte.
• Argi-errezeptoreak. Begiak.
Errezeptore motak
Bero-errezeptoreak Argi-errezeptoreak
Zenbait sugeren usaimen- Ornogabeen begi bakunek zein
hobiek harrapakinen beroa konposatuek argia hautematen
hautematen dute. dute.
3 Koordinazio-sistemak
Izaki bizidunen koordinazio-sistemen egitekoa gorputzaren funtzio
guztiak behar bezala eta une egokian egiten direla ziurtatzea da,
e­sate baterako, haztea, elikatzea, arnasa hartzea eta abar.
Hauek dira animalien koordinazio-sistemak:
• Nerbio-sistema. Nerbio-bulkaden bidez funtzionatzen du eta
erantzun azkarrak ematen ditu, hala nola, batetik bestera joatea.
• Sistema endokrinoa. Substantzia kimikoak sortuz funtzionatzen
du. Erantzun motelak ematen ditu. Guruin endokrinoz osatuta
dago, eta guruin horiek hormonak sortzen dituzte.
05/07/12 9:52
 Ariketak
10. Erantzun galdera hauei: 15. Idatzi M (errezeptore mekanikoa), K (errezeptore
kimikoa), B (bero-errezeptorea) edo A (argi-
a) Zer dira estimulu-errezeptoreak? 
errezeptorea), hitz bakoitza zer errezeptorerekin lotu
daitekeen kontuan hartuta:

Belarriak M
b) Errezeptoreak non dauden kontuan hartuz, zein
Mihia
errezeptore mota bereizten dira? 
Sudurra
Azala
Begiak

11. Osatu ugaztunen bost zentzumenei buruzko taula Ukimena

hau:

Zentzumena Errezeptorea Estimulua 16. Osatu testua, hitz hauek erabiliz:

Argia Behar bezala-ziurtatzea-une-funtzio

Belarria Izaki bizidunen koordinazio-sistemen egitekoa

gorputzeko        guztiak        eta
Dastamena        egokian egiten direla        da.

17. Pentsatu eta erantzun:

12. Idatzi zeini dagokion definizio bakoitza: Zein dira nerbio-sistemaren eta sistema
barne-errezeptoreei edo kanpo-errezeptoreei. endokrinoaren arteko desberdintasunak?

• Organismoaren barnetik datozen estimuluak

hautematen dituzte. 
• Kanpotik datozen estimuluak hautematen dituzte.


13. Azpimarratu gorriz kanpo-errezeptoreekin zerikusia

duten terminoak, eta urdinez, barne-errezeptoreekin 18. Bilatu informazioa eta definitu termino hauek:
zerikusia dutenak. •  Nerbio-sistema: 
a) Mina
b) Gosea
c) Ikusmena •  Sistema endokrinoa: 
d) Entzumena
e) Dastamena
f) Ukimena
19. Erreparatu gepardoen argazkiari, eta erantzun:
14. Zer estimulurekiko diren sentikorrak kontuan hartuz, zer Zeren baitan dago harrapakinen biziraupena,
errezeptore mota bereizten dira? Idatzi adibide bana. harrapariak eraso egiten dionean?
•  
•  
•  
•  

39

295517 _ 0035-0046.indd 39 05/07/12 9:52

 4 Nerbio-sistema
Nerbio-sareak
Nerbio-sistema deritzo nerbio-zelulek eratutako organo eta
egitura guztien multzoari.
Sare zehaztugabea

Ornogabeen nerbio-sistema
Ornogabeek nerbio-sistema bakunak dituzte. Bi nerbio-sistema
mota bereizten dira:
• Nerbio-sareak. Nerbio-sareek sare zehaztugabea eratzen dute, eta
haren bidez, informazioa animaliaren gorputzeko bazter guztie­
tara helarazten da. Polipoek eta marmokek izaten dituzte.
Gongoil-sistema
• Gongoil-sistema. Neuronak (nerbio-zelulak) gongoil ­izeneko
Nerbio-kordoia koskorrak osatuz biltzen dira. Gongoilik handienak buruan ­egoten
Gongoilak dira, eta garuna osatzen dute. Zizareek, artropodoek, ­moluskuek
eta krustazeoek izaten dute.

Ornodunen nerbio-sistema
Garuna
Animalia ornodunen nerbio-sistema konplexuagoa da. Nerbio-zentroek
eta nerbioek osatzen dute:
• Nerbio-zentroak. Bi organo dira: garuna eta bizkarrezur-muina;
lehena buruan dago, eta bigarrena, animaliaren bizkarraldean.
Nerbio-zentroak eta nerbioak
• Nerbioak. Bi nerbio mota daude:
– Zentzumen-nerbioak. Informazioa bildu ondoren, errezepto-
Bizkarrezur- Garuna reek nerbio-zentroetara eramaten dute informazioa.
muina
– Nerbio-motorrak. Nerbio-zentroetatik organo efektoreetara,
hau da giharretara eta guruinetara, eramaten dute informazioa.

Nerbioak Zein da nerbio-sistemaren funtzionamendua?

Nerbio-sistemak bi erantzun mota prestatzen ditu:
• Oharkabeko erantzunak. Erantzun azkar eta bakunak dira.
Ekintza erreflexu dute izena. Hauek dira oharkabeko erantzun
batzuk: arnasa hartzea, begiak kliskatzea, ziztada bat nabaritzean
besoa kentzea eta abar.
• Borondatezko erantzunak. Jakinaren gainean egiten diren eran­
tzunak dira; animaliak ekintza horiekiko kontrol osoa du une oro.
Borondatezko erantzunak dira, esate baterako, harrapari batek
BA AL ZENEKIEN?
eraso egitean lasterka egitea, ibiltzea, jatea eta abar.
Neuronak nerbio-bulkadak
helarazten berezitutako zelulak Nerbio-sistemak funtzio hauek ditu: koordinatzea,
dira. Hauek dira neuronen atalak: informazioa jasotzea, interpretatzea, erantzunak prestatzea
axoia, dendritak eta zelula- eta efektoreetara helaraztea.
gorputza.

40

295517 _ 0035-0046.indd 40 05/07/12 9:52

 Ariketak
20. Erantzun galdera hauei: 25. Osatu nerbio-sistemei buruzko irudiak, izenak
dagokien lekuan idatziz.
a) Zein funtzio betetzen ditu nerbio-sistemak?

b) Nola dute izena nerbio-bulkadak helarazteko ardura

duten nerbio-zelulek? 

21. Adierazi esaldi hauek zuzenak (Z) edo okerrak (O)

diren.
• Animalia ornodunen nerbio-sistema
bakuna da.
• Zelula-sare zehaztugabea animaliaren
gorputzeko bazter guztietara hedatzen da.
• Sarearen bitartez, nerbio-bulkada
noranzko bakarrean hedatzen da.
• Gongoilik handienak buruan egoten dira,
eta garuna osatzen dute.
• Neuronak gongoilak osatuz biltzen dira.

22. Osatu marrazkia, neurona honen atalen izenak idatziz:

axoia eta zelula-gorputza.
26. Adierazi ekintza hauek borondatezkoak (B) edo
oharkabekoak (O) diren:
dendrita
a) Untxi batek atzera begiratu du sasien
artetik datorren soinu bat entzun ondoren.
b) Tximu batek besoa oso azkar mugitu du,
ziztada bat nabaritu ondoren.
c) Katamotz bat erreka bazterrera joan da
goizean goiz, ura edatera.
d) Lehoi baten bihotz taupaden erritmoak
gora egiten du, gazela baten atzetik doanean.
23. Osatu eskema hau:
e) Elefante batek bere gorputzeko tenperaturari
Ornogabeen eusten dio etengabe.
nerbio-sistema f) Koala batek maitasunez laztantzen du
bere kumearen azala.
g) Hontz batek burua mugitu du, harrapakinen
Nerbio- bat ikusi nahian.
zentroak

27. Pentsatu eta erantzun:

24. Bilatu eta idatzi hitz hauen esanahia: Zer da ekintza erreflexu bat? Idatzi adibide bat.
• Estimulua: 

• Erantzuna: 

41

295517 _ 0035-0046.indd 41 05/07/12 9:52

 5 Sistema endokrinoa
Guruin endokrinoak
Hipofisia Sistema endokrinoa guruin endokrinoak deritzen organo
berezituez osatuta dago. Guruin horiek hormonak sortzen dituzte.
Testikuluak

Hormonak odolera jariatzen diren substantzia kimikoak dira, eta

odolaren bidez organismo osoan banatzen dira.
Hormonek eragiten dituzte, besteak beste, hazkuntza, heldu egite-
rakoan gorputzean gertatzen diren aldaketak eta zenbait animaliatan
Tiroidea eta
metamorfosian gertatzen diren aldaketak. Horrez gain, hormonei es-
Giltzurrun paratiroidea ker sor­tzen dute ugatzek esnea.
gaineko Pankrea
guruinak

6 Lokomozio-aparatua
Animaliei mugimenduak egiteko aukera ematen dieten organoen
Obulutegiak multzoa da lokomozio-aparatua. Bi lokomozio-aparatu bereizten
Hipofisia
dira:
• Ornogabeen lokomozio-aparatua. Animalia ornogabeek kan-
po-eskeletoa dute gorputzetik kanpora (exoeskeletoa). Kanpo-
eskeleto horren egitekoa da, animaliari batetik bestera mugitzen
laguntzea eta jasan ditzakeen erasoetatik babestea.
Eskeleto mota horren arazo nagusia da exoeskeletoak ezin duela
hazi. Animalia horiek, hazten direnean, eskeleto zaharra utzi eta
eskeletoa berritzen dute, hazten utziko dien eskeleto berria lortuz.
Intsektuek, hazteko, soinean duten eskeletoa Prozesu horrek muda du izena eta intsektuek egiten dute, hala
uzten dute. Prozesu horrek muda du izena. nola, matxinsaltoek, kilkerrek eta abar.
• Ornodunen lokomozio-aparatua. Animalia ornodunen lokomo-
zio-aparatua eskeletoak (endoeskeletoa) eta giharrek osatzen
dute.
Bizkarrezurra – Eskeletoa. Animalia ornodunek barne-eskeletoa dute
gorputzaren barnean (endoeskeletoa). Barne-eskeleto
hori artikulazioen bidez lotutako hezurrek osatzen
dute.
Eskeletoak funtzio hauek betetzen ditu:
Burezurra
– Gorputzari eutsi eta forma ematen dio.
– Giharrak finkatzeko balio du.
Barrunbe – Zenbait barne-organo babesten ditu, hala nola ­garuna,
torazikoa bihotza, birikak eta abar.
Gorputz-
adarrak – Giharrak. Giharrak uzkurtu eta erlaxatu egiten diren
organoak dira. Tendoien bidez lotzen zaizkie hezurrei
Ornodun baten eskeleto-sistema. eta horiei esker mugitzen dira hezurrak.

42

295517 _ 0035-0046.indd 42 11/07/12 11:38

 Ariketak
28. Bilatu eta idatzi esanahiak: 33. Idatzi argazki bakoitzaren azpian animalia ornoduna
edo ornogabea den.
•  Guruin endokrino: 

•  Hormona: 

29. Esaldi hauek okerrak dira. Zuzendu, eta idatzi esaldi

zuzenak behean:
• Lokomozio-aparatua substantzia kimikoak sortzen
dituzten organoen multzoa da.

• Hezurrak tendoien bidez lotzen zaizkie hezurrei.

34. Osatu guruin endokrinoei buruzko irudia, izenak

• Giharrak hormonak sortzen dituzten organoak dira. dagokien lekuan idatziz.

30. Pentsatu eta erantzun:

Zein da exoeskeletoaren eta endoeskeletoaren arteko
desberdintasuna?

35. Erreparatu aurreko irudiari, eta erantzun:

31. Idatzi hitz hauetako bakoitza dagokion lekuan, ornodunen
lokomozio-aparatuari dagokion edo ornogabeen Zein dira lehoi arren eta lehoi emeen guruin endokrino
lokomozio-aparatuari dagokion kontuan hartuta. bereizleen izenak?
Kanpo-eskeletoa - muskuluak- barne-eskeletoa - •  Lehoi arra: 
intsektuak - barne-organoak babesten ditu - •  Lehoi emea: 
muda izeneko prozesua.

Ornodunak Ornogabeak 36. Osatu ornodunen eskeleto-sistemari buruzko irudi

hau.

32. Erantzun:
•  Zertarako balio du eskeletoak?


•  Zer dira giharrak?



43

295517 _ 0035-0046.indd 43 05/07/12 9:52

 Landareen erantzunak
7 estimuluekiko
Landareak gai dira inguruneko aldaketak (estimuluak) hautema­
teko, haiekiko erreakzionatzeko eta erantzunak sortzeko.
Landareek sei estimulu mota hautematen dituzte:
• Argi-estimuluak. Argi-intentsitatearen aldakuntzak.
• Grabitazio-estimuluak. Grabitatearen indarra da estimulua.
• Estimulu mekanikoak. Kolpeak, urratuak edo presioa.
• Estimulu kimikoak. Substantzia kimikoak izatea edo ez izatea.
• Bero-estimuluak. Tenperatura-aldaketak.
• Estimulu hidrikoak. Zoruko ur kantitatea eta hezetasun atmosferikoa.
Landareek ezin dute lekualdatu, baina bi modutara erantzuten dute:
tropismoen bidez edo nastiak deritzen erantzunen bidez.

Tropismoak

Landareen zurtoina fototropismo positiboa
dela medio hazten da, hau da argirantz, eta
sustraia, geotropismo positiboa dela-eta,
hots, lurrerantz.
Tropismoak erantzun iraunkorrak dira, eta hainbat estimuluri
erantzunez landarea norabide jakin batean haztea eragiten
dute.

Hauek dira tropismo mota nagusiak:

• Fototropismoa. Argia da estimulua.
• Geotropismoa. Grabitateak eragindako erantzuna da.
• Tigmotropismoa. Ukitze fisikoak eragindako erantzuna da.
GEHIAGO JAKITEKO...
• Hidrotropismo. Urak eragiten du.
Landare-hormonak substantzia
kimikoak dira eta hauek dira haien
Nastiak
funtzioak: fruituen loratzea eta
heltzea eragitea, hostoak eror
daitezen erregulatzea eta Nastiak deritze landareek zenbait atal mugitzean sortzen
landarearen hazkuntza suspertzea. diren erantzun iragankorrei (aldi baterakoak).

Hauek dira nastien adibide batzuk:

Gau-loreak zabaldu egiten dira Tulipak tenperaturaren arabera Landare intsektujaleek hostoak Minberak hostoak erabat biltzen
iluntzean, eta itxi, egunez. zabaltzen edo ixten dira. ixten dituzte intsektuak jartzean. ditu, ukituz gero.

44

295517 _ 0035-0046.indd 44 05/07/12 9:52

 Ariketak
37. Erantzun: 42. Markatu X batekin erantzun zuzena:
Zein dira landareek hautematen dituzten sei estimulu Landarea norabide jakin batean haztea eragiten duten
motak? aldaketak dira:
•  
•  Fotosintesia
•  
•   •  Arnasketa
•  
•  Finkapena
•  
•   •  Tropismoak

43. Idatzi argazki bakoitzaren azpian zer tropismori

38. Idatzi zer estimulu mota gertatzen den kasu hauetako
dagokion, eta zein den tropismo horren estimulua:
bakoitzean:
a) Tenperatura altuek tulipak irekitzea eragiten
dute.
Estimulua: 
b) Landareen sustraiak ura dagoen lurzoruko
guneetarantz hazten dira.
Estimulua: 
c) Eguzki-lore luzearen loreak itxi egiten dira hodeiek
zerua estaltzen dutenean.
Estimulua:  Tropismoa:         Tropismoa: 
Estimulua:          Estimulua: 
39. Bilatu eta definitu kontzeptu hauek:

•  Tropismoak: 

•  Nastiak: 

40. Lotu gezien bidez bi zutabeetan ageri diren

Tropismoa:         Tropismoa: 
elementuak:
Estimulua:          Estimulua: 
Geotropismoa  • •  Argia da estimulua.
Fototropismoa  • •  Grabitatea da estimulua.
44. Erantzun:
Tigmotropismoa • •  Ura da estimulua.
Zer dira landare-hormonak eta zer funtzio betetzen
Hidrotropismoa  • •  Ukitzea da estimulua. dituzte?

41. Pentsatu eta erantzun.

Landare batzuek beren loreak ixten dituzte gauez, eta
ireki, egunez. Zer motako erantzuna da hori? 45. Bilatu entziklopedia batean landare-hormonen bi
adibide, eta idatzi.

45

295517 _ 0035-0046.indd 45 05/07/12 9:52

 Laburpena
HARREMANA ETA KOORDINAZIOA, IZAKI BIZIDUNETAN
Estimuluak  dira.
Estimuluak izan daitezke:
•   : organismoaren barnean gertatzen direnak.
•  Kanpo-estimuluak: 
Ingurunean zer egoera den, estimulu hauek bereizten dira:
•  
•  
•  Biotikoak.

ESTIMULU-ERREZEPTOREAK
Estimulu-errezeptoreek  biltzen dute.
Ingurunean zer egoera den, estimulu hauek bereizten dira:
              ,                ,              
eta  .

NERBIO-SISTEMA
Nerbio-sistema deritzo                         
Ornogabeen nerbio-sistemak dira:
                  eta                  
Ornodunen nerbio-sistema 
eta  osatzen dute. Nerbio-sistemak bi erantzun
mota prestatzen ditu:                eta 

SISTEMA ENDOKRINOA
 osatuta dago.

LOKOMOZIO-APARATUA
Lokomozio-aparatua  da.
Bi lokomozio-aparatu mota bereizten dira:

LANDAREEN ERANTZUNAK ESTIMULUEKIKO

Landareek bi modutara erantzuten dute estimuluen
aurrean:
•  
•  
Hauek dira landare-hormonen funtzioak:
                 , 
                 eta 

46

295517 _ 0035-0046.indd 46 05/07/12 9:52

 4Unitate honetan...
• Ugalketa zer den ikasiko duzu.
• Bizi-zikloa eta ziklo biologikoa zer
diren jakingo duzu.
• Ugalketa asexuala eta sexu bidezko
ugalketa bereiziko dituzu.
Ugalketa

• Sexu bidezko ugalketak animalietan

zer fase dituen ikasiko duzu.
• Landareen ugalketa asexuala zer den
ikasiko duzu.
• Landareen sexu bidezko ugalketa zer
den ikasiko duzu.
• Landare hazidunen sexu bidezko
ugalketak zer fase dituen ikasiko
duzu.

Itsas zaldien ugalketa harrigarria da: arra gelditzen da umedun.

Udaberrian eta udan, itsas zaldi arrak eta emeak beren isatsak
elkartzen dituzte dantza moduko bat eginez. Dantza horrek bi
egun ere iraun dezake. Emeak ehunka arrautza sartzen dizkio
arrari, hark sabelaldean duen poltsa batean, eta ondoren, arrak
esperma askatzen du, arrautzak ernal daitezen. Aste batzuen
buruak, arrautzak poltsaren barnean hautsi eta itsas zaldi
kumeak arrautzatik ateratzen dira guztiz garatuta.
Zergatik da hain harrigarria itsas zaldien ugalketa?

295517 _ 0047-0062.indd 47 05/07/12 9:55


Gurasoak izaki bizidun berriak sortzen
dituzten banakoak dira. Ondorengoak,
gurasoen seme-alabak dira, izaki bizidun
berriak.
BA AL ZENEKIEN?
XIX. mendean onddo batek Irlandako
patata-sailak kaltetu zituen, eta
milioika pertsona hil ziren janari
eskasiaren ondorioz. Patata-
landareak elkarren desberdinak
izanez gero, landare horietako bat
onddoarekiko erresistentea izan
zitekeen. Patata modu asexualean
ugaltzen da, eta ondorioz, ondorengo
guztiak elkarren berdinak izaten dira.
48
295517 _ 0047-0062.indd 48
1 Ugalketa eta ugalketa motak
Izaki bizidun guztientzat ezinbestekoa da banakoak ugaltzea,
­hildakoak ordez ditzaten.
Ugalketa deritzo edozein espezietako banakoek beren
antzeko beste banako batzuk sortzeko funtzioari.
Oinarri-oinarrian, bi ugalketa mota daude:
• Asexuala. Banako edo guraso bakar bat aritzen da, eta hark beste
banako batzuk sortzen ditu, bere berdin-berdinak. Algek, landare
batzuek eta zenbait animaliak, hala nola, geranioek eta koralek,
ugalketa asexuala dute.
• Sexu bidezkoa. Bi banako edo guraso aritzen dira: ar bat eta
eme bat. Banako berriak ez dira gurasoen berdin-berdinak izaten,
­baina haien antzeko ezaugarriak izaten dituzte.
Animalia ornodun guztiak eta ornogabe asko, esate baterako,
intsektuak, sexu bidez ugaltzen dira.
Ugalketa asexualaren eta sexu bidezko ugalketaren
alde onak eta txarrak
Edozein espeziek bizirik iraungo badu, ugalketa ezin bestekoa da.
Ugalketa mota bakoitzak, ezaugarri bereziak ditu.
• Ugalketa asexuala. Prozesu eraginkorra da, mugikortasun ­eskasa
izanik, beren espezie bereko banakoak aurkitzeko zailtasunak
­dituzten animalientzat. Horixe gertatzen da koralen kasuan.
– Hauek dira ugalketa mota horren alde onak: ugalketa mota era-
ginkorra eta azkarra da. Banako bakar batetik ondorengo ugari
sor daitezke.
– Baina alde txarrak ere baditu: ondorengo guztiak elkarren berdi-
nak direnez, ingurunean edozer aldaketa kaltegarri izanez gero,
gerta liteke espeziearen biziraupena arriskuan egotea.
• Sexu bidezko ugalketa. Kasu honetan, ugalketa urteko garai
­jakin batzuetan gertatzen da: kumeentzat elikagai ugari dagoen
garaietan, hain zuzen ere.
– Hau da ugalketa mota horren abantaila nagusia: sortzen diren
banako berriak ez dira elkarren berdinak izaten, eta bi gura-
soen karaktereak dituzte nahasita. Horrek banakoen aniztasun
handia sortzen du, eta ingurune-baldintzak aldatuta ere, aukera
handiagoa dago banako batzuek haiek jasan ahal izateko, bizirik
irauteko eta espeziea iraunarazteko.
– Baina sexu bidezko ugalketak baditu alde txarrak ere: kon-
plexuagoa da (bikotea izan behar da, gameto arrak eta gameto
emeak elkartu egin behar dute, gametoek ur-ingurunean ernal-
du behar dute…) eta ondorengo gutxiago sortzen dira.
05/07/12 9:55
 Ariketak
1. Osatu testu hau: 7. Idatzi ugalketa asexualaren eta sexu bidezko ugalketaren
alde onak eta txarrak.
« asexualean banako edo
• Ugalketa asexualaren alde onak: 
 bakar bat aritzen da, eta hark beste banako
batzuk sortzen ditu, bere  . Algek, landare
• Ugalketa asexualaren alde txarrak: 
batzuek eta zenbait           ugalketa
asexuala dute.
• Sexu bidezko ugalketaren alde onak: 

2. Definitu termino hauek:

• Sexu bidezko ugalketaren alde txarrak: 
• Ugalketa: 

• Guraso:  8. Idatzi asexuala edo sexu bidezkoa, dagokion lekuan.

• Bi banako aritzen dira. 
• Ondorengo:  • Ondorengoek bi gurasoen karaktereak dituzte
nahasita. 
• Ondorengoak gurasoen berdin-berdinak
3. Biribildu emandako hitzarekin zerikusia duen hitza:
dira. 
• Gurasoak
• Banako bakar bat aritzen da. 
a) Elefantea b)  Aita-amak c)  Zelulak
• Konplexuagoa da eta ondorengo gutxiago sortzen
• Ondorengoak
dira. 
a) Seme-alabak b)  Gurasoak c)  Sexu bidezkoa
• Azkarragoa eta eraginkorragoa da. 
4. Erantzun galdera hauei: • Banako bakar batetik ondorengo asko sor
a) Zein dira zu sortu zintuzten banakoak? daitezke. 

9. Bilatu informazioa eta jarri gurutze bat dagokion

b) Zein dira zure aitona-amonen ondorengoak?
laukian.

Sexu bidezko Ugalketa

Animalia
ugalketa asexuala
5. Erantzun. Nolako ugalketa du gizakiak? Asexuala edo
sexu bidezkoa? Arrazoitu zure erantzuna. Korala
Zaldia
Eulia
Geranioa
Alga
6. Osatu eskema hitz hauek erabiliz: Planaria
sexu bidezkoa – ugalketa – koralak – asexuala – zaldia Barraskiloa
Marmoka
Hidra
Amuarraina
Haritza

Adb.: Adb.: Marrazoa

49

295517 _ 0047-0062.indd 49 05/07/12 9:55

 Arrak emea
2 Bizi-zikloa edo ziklo biologikoa
estaltzen du

Emean Bizi-zikloa edo ziklo biologikoa organismo orok bizitza osoan

ernaltzea igarotzen dituen aldien multzoa da.
gertatzen da

Hauek dira izaki bizidun ororen bizitzako aldi garrantzitsuenak:

• Ernalketa. Gurasoen sexu-zelulak elkartzean zigotoa edo oboze-
lula sortzen da.
• Enbrioi-garapena. Zigotoan, zenbait zatiketa direla medio,
­banako berri bat sortzen da.
• Hazkuntza. Banako bakoitza hazi eta heldu egiten da, ondoren-
Arrautzak erruten goak izateko prest dagoen arte.
ditu habian

Arrautza
Ugalketa asexuala,
3
garatuz doa

animalietan

Ugalketa asexualean banako edo guraso bakar bat aritzen da,

eta hark beste banako batzuk sortzen ditu, bere berdin-berdinak.

Txita
Ugalketa asexuala bi modutara gerta daiteke:
Enbrioia ateratzen da
• Gemazioz. Animaliari koskor edo gema bat ateratzen zaio gorpu­
tzean. Organismo batzuetan, gema bereizi egiten da; horrela ger-
tatzen da hidretan. Beste batzuetan, banako berriak organismoari
lotuta jarraitzen du, eta kolonia bat eratzen da; horrela egiten dute
koralek eta belakiek.
• Zatiketaz. Banakoa bi zatitan edo gehiagotan hausten da, eta zati
bakoitza gurasoaren berdina izan arte hazten da. Horrela gerta­
tzen da lur-zizareetan, planarietan eta itsas izarretan.
Gemazioa
Gema
Gema Korala

Ur gezako hidra

Zati Planaria Zatiketa Zati

birsortuak kumeak Itsas izarra birsortua

Zati
Planaria birsortua

50

295517 _ 0047-0062.indd 50 05/07/12 9:55

 Ariketak
10. Definitu termino hauek: 15. Osatu eskema.
• Bizi-zikloa: 
Ugalketa
motak
• Ugalketa asexuala: 

asexuala
11. Idatzi zer ugalketa asexual mota dute animalia hauek:
Adibidez:
gemaziozkoa edo zatiketazkoa.
gemaziozkoa

Adibidez: Adibidez:

16. Jarri ordenan pertsonen ziklo biologikoaren aldiak, eta

azaldu zenbat irauten duen izaki bizidun baten
hazkuntzak:
12. Irakurri planariei buruzko testu hau, eta bilatu galderei
enbrioi-garapena – ugalketa – hazkuntza
erantzuteko beharrezko duzun informazioa.
«Planariek birsortzeko gaitasun handia dute. Planaria
bat bitan zatituz gero, bi planaria izango ditugu;
planaria bat hirutan zatituz gero, hiru planaria izango
ditugu; planaria bat hartu eta 10 zati egiten baditugu, Hazkuntza: 
10 planaria izango ditugu..., eta horrela izango da 279
zati egin arte, hori baita Mediterraneoko planaria 17. Idatzi hitz hauetako bakoitzaren sinonimo bat:
batek izan dezakeen gehienezko ondorengo kopurua».
• Zatitu: 
• Zein da planariek duten ugalketa asexual
mota? • Bizi-zikloa: 
• Aita-amak: 
• Zer jaten dute planariek? • Gema: 

• Zein da planarien habitata? 18. Idatzi definizio bakoitzari dagokion kontzeptua.

13. Erantzun. Zer esan nahi dugu koralek koloniak eratzen
dituztela diogunean?
14. Jarri beste hitz batzuk azpimarratutako hitzen ordez,
esaldi zuzenak lortzeko.
Zatiketa. Ondorengoa bi zatitan edo gehiagotan
hausten da. Gema bakoitza kumearen berdin-berdina
izan arte hazten da. Horrela egiten dute koralek eta
belakiek.
• Ugalketa mota honetan banako bakar bat
aritzen da: 
• Ugalketa asexuala duten animalia batzuetan
ageri den koskorra: 
• Zatiketaz ugaltzen den eta ingurune hezeetan bizi
den animalia: 
• Gemazioz ugaltzen den animalia, koloniak
sor ditzakeena: 
• Izaki bizidunen bizi-zikloari ematen zaion izena:

• Leku berean bizi diren eta espezie berekoak
diren animalien multzoa: 

51

295517 _ 0047-0062.indd 51 05/07/12 9:55

 Sexu bidezko ugalketa,
4 animalietan

Sexu bidezko ugalketan bi banako aritzen dira, eta

ondorengoak ez dira haien berdin-berdinak izaten.

Animalia gehienak sexu bidezko prozesuen bidez ugaltzen dira.

­Horretarako, sexu desberdineko bi banako behar dira: arra eta emea.
Ugalketa gerta dadin, ezinbestekoak dira guraso bakoitzaren sexu-
zelulak. Sexuari erreparatuz gero, animaliak izan daitezke:
• Emeak. Sexu femeninoko banakoak dira (♀). Obuluak dira emeen
sexu-zelulak edo gametoak, eta obulutegietan sortzen dira.
• Arrak. Sexu maskulinoko banakoak dira (♂). Espermatozoideak
dira arren sexu-zelulak eta testikuluetan sortzen dira.
• Hermafroditak. Bi sexuak dituzten animaliak dira, maskulinoa
eta femeninoa (♂♀).
Animalia espezie gehienetan daude banako arrak eta banako emeak.
Batzuetan, tamainagatik, formagatik edo koloreagatik bereiz ditzakegu.
Ugalketa asexuala duten animalia batzuek,
esate baterako marmokek, sexu-organoak

5
dituzte eta sexu bidez ere ugal daitezke.
Ernalketa

Ernalketa deritzo obulu bat eta espermatozoide bat elkartu

eta obozelula edo zigoto bat sortzeari.

Bi ernalketa mota daude:

• Kanpo-ernalketa. Obulua eta espermatozoidea amaren organis-
motik kanpo elkartzean gertatzen da. Uretako animalia gehienak
ernaltzen dira horrela, hala nola, arrainak eta anfibio batzuk.
Barraskiloak, lur-zizareak eta arrain batzuk
• Barne-ernalketa. Sexu-zelulak emearen organismoaren barnean
hermafroditak dira. elkartzen dira. Lurreko animaliak ernaltzen dira horrela, esate
­baterako, ugaztunak, hegaztiak eta narrastiak.
Kanpo-ernalketa Barne-ernalketa
Enbrioi-
garapena
Espermatozoideak Zigotoa

Obuluak
Emea Arrautzak

Arra

Obuluak

Espermatozoideak Arra Emea

52

295517 _ 0047-0062.indd 52 05/07/12 9:55

 Ariketak
19. Definitu termino hauek: 25. Osatu testua.
a) Sexu bidezko ugalketa.  «Animalia gehienak          prozesuen
bidez ugaltzen dira. Horretarako sexu desberdineko bi

         behar dira: 
b) Ernalketa. 
eta          ».

26. Lotu geziak erabiliz bi zerrenda hauetan ageri diren
20. Marraztu termino hauetako bakoitzari dagokion elementuak:
sinboloa: gametoak • • sexu maskulinoa eta femeninoa
• Arra: • Emea: • Hermafrodita: emea • • sexu maskulinoa
arra • • sexu femeninoa
21. Zenbait animaliaren kasuan, formari, tamainari edo
koloreari erreparatuta, animalia horiek zein sexutakoak hermafrodita • • sexu-zelulak
diren esan dezakegu. Idatzi horrelako hiru animaliaren
izenak: 27. Osatu eskema ikasi dituzun terminoak
•  erabiliz.

•  Bizi-zikloa

• 

22. Idatzi hermafrodita hitzaren esanahia, eta bilatu hiru Ernalketa

animalia hermafroditen adibideak.
Hermafrodita: 

Adb.: Adb.:
Adibideak: 

23. Idatzi animalien ernalketa moten izenak. 28. Idatzi zuzen esaldi hauek:
• Obuluak sexu maskulinoko banakoen sexu-zelulak
dira.

24. Idatzi zer motako ernalketa duten animalia hauek:

• Espermatozoideak obulutegietan sortzen dira.

• Emeak sexu maskulinoko banakoak dira.

29. Azaldu zure hitzekin kanpo-ernalketaren eta barne-

ernalketaren arteko desberdintasuna.
Kanpo-ernalketa 

53

295517 _ 0047-0062.indd 53 05/07/12 9:55


Kanguruak animalia bibiparoak dira, baina
kumeak heldu gabe jaiotzen dira, eta
martsupioan osatzen dute garapena; hantxe
ditu amak ugatzak.
Tximeletaren metamorfosia
Arrautzak
Heldua
54
295517 _ 0047-0062.indd 54
6 Enbrioi-garapena
Obulua eta espermatozoidea elkartzen direnean, zelula berri bat
sortzen da: zigotoa edo obozelula. Hori da, hain zuzen ere, izaki
bizidun berriaren lehenengo zelula. Zigotoa hainbat zelula dituen
bolatxo bat osatu arte zatitzen da. Bolatxo hori da enbrioia.
Enbrioi-garapena zigotoa sortzen denean hasten da, eta
banakoa jaiotzen denean amaitzen.
Enbrioi-garapena non gertatzen den kontuan hartuz, hiru ugalketa
mota bereizten dira:
• Obiparoa. Enbrioia amaren gorputzetik kanpo dagoen arrautza
baten barnean garatzen da. Arrainek, hegaztiek, intsektuek eta
­narrastiek ugalketa obiparoa dute.
• Bibiparoa. Enbrioia amaren gorputzaren barnean garatzen da, eta
amak, babesteaz gain, elikatu ere egiten du enbrioia. Ugaztunak,
hala nola gizakiak, animalia bibiparoak dira.
• Obobibiparoa. Enbrioia amaren barnean dagoen arrautza batean
garatzen da. Ornitorrinkoak, marrazo batzuk eta sugeak animalia
obobibiparoak dira.
7 Enbrioi-aldiaren osteko garapena
Enbrioi-aldiaren osteko garapena banakoa jaiotzen denean
hasten da, eta heldu bihurtzen denean eta ugaltzeko
gaitasuna duenean amaitzen.
Animalietan, garapen hori bi motatakoa
izan daiteke:
• Zuzena. Kumeek, jaiotakoan, helduen an­
tzeko itxura dute. Prozesuan hazi eta heldu
Larba baino ez dira egiten. Ugaztunak, hegaztiak
eta narrastiak garatzen dira horrela.
• Zeharkakoa. Kumeek (larbak deritze-
nek) ez dute helduen antzik jaiotzen
Pupa ­direnean. Hazteko eta heldu ­bihurtzeko,
larbek metamorfosi izeneko aldaketak
jasaten dituzte. Pupa egonean dagoen
larba da, denboraren joanarekin heldu
bilakatuko dena. Intsektuak garatzen
dira horrela, hala nola, tximeletak, an-
fibioak eta igelak.
05/07/12 9:55
 Ariketak
30. Ordenatu termino hauek animalien bizi-zikloan duten 36. Idatzi tximeletaren metamorfosiaren faseen izenak
ordenari jarraituz. dagokien lekuan.
zigotoa-gametoak-hazkuntza-enbrioia

31. Osatu esaldiak.

a) Enbrioi garapena 
           hasten da.
b) Hazkuntza aldia 
           hasten da.
c) Enbrioi garapena 
           amaitzen da.
d) Hazkuntza aldia  37. Jarri X bat dagokion lekuan.
           amaitzen da. Animalia Bibiparoa Obiparoa Obobibiparoa
Marrazoa
32. Irakurri berriz unitatearen hasierako testua, eta
erantzun galderari. Ornitorrinkoa

Zer ugalketa mota dute itsas zaldiek? Zaldia

Balea
Labezomorroa
33. Definitu enbrioi-garapena gertatzen den lekua kontuan Usoa
hartuta bereizten diren hiru ugalketa motak:
•             :  38. Osatu eskema, izaki bizidunen ziklo biologikoaren hiru
etapen izenak dagokien lekuan idatziz.

•             : 

•             :  39. Idatzi zer enbrioi-garapen mota duten animalia ornodun

hauek.
Hegaztiak: 
34. Ordenatu letrak, hiru animalia obobibiparoren izenak Arrainak: 
lortzeko.
Anfibioak: 
•  ARRINOKOTINOR: 
Narrastiak: 
•  MAAZAROR: 
Ugaztunak: 
•  UGSEA: 
40. Idatzi argazki bakoitzaren azpian animalia hauen
35. Idatzi, zure hitzak erabiliz, nola gertatzen den garapena zuzena edo zeharkakoa den.
tximeletaren metamorfosia. Erreparatu aurreko
orrialdeko irudiari.

55

295517 _ 0047-0062.indd 55 05/07/12 9:55

 8 Ugalketa, landareetan
Landareek bi ugalketa mota dituzte:
• Ugalketa asexuala. Landarearen zati batetik jaiotzen da landare
berri bat. Geranioek eta iratzeek ugalketa asexuala dute.
• Sexu bidezko ugalketa. Landarearen loreek sexu-zelula femeni-
noak eta maskulinoak sortzen dituzte, eta sexu-zelula horiek elkar-
tu ondoren, landare berriaren sorburu den hazia sortzen da. Arrosa-
landareak, laranjondoak eta meloiak hazi bidez ugaltzen dira.

Hirustak estoloi bidez ugaltzen dira.

Ugalketa asexuala,
9 landareetan
Ugalketa asexuala ohikoagoa da landareetan, animalietan baino. Bi
mota daude:
• Ugalketa begetatiboa. Landarearen zati batetik sortzen dira lan-
dare berriak. Hiru mota bereizten dira:
– Estoloiak. Landareen zurtoinak lurzoruari itsatsita hazten dire-
nean, sustraiak botatzen dituzte, eta beste banako batzuk sor­
Tipulak erraboil bidez ugaltzen dira. tzen dira. Marrubiak eta hirustak ugaltzen dira horrela.
– Erraboilak. Lurpean hazten diren zurtoinak dira. Hosto lodi eta
mamitsuz estalita egoten dira. Landarea hiltzen denean, beste landa-
re batzuk ernetzen dira. Baratxuriak eta tulipak ugaltzen dira horrela.
– Tuberkuluak. Lurpeko zurtoinak dira, lodi-lodiak, eta haietatik
sortzen dira landare berriak. Patatak ugaltzen dira horrela.
• Espora bidezko ugalketa. Lorerik gabeko landareek, esate bate-
rako iratzeek eta goroldioek, esporak izaten dituzte.
Esporak bilgarri gogor batek babesten dituen zelulak dira. Lurzoru
Patatak tuberkulu bidez ugaltzen dira. hezera erortzen direnean, banako berriak sor daitezke haietatik.

Espora bidezko ugalketa

Esporak
Esporak

Iratzeek hostoen atzeko aldean izaten dituzte esporak. Goroldioek kapsula batzuen barnean izaten dituzte esporak.
Espora horiek heltzen direnean, lurrera erortzen dira eta haietatik Kapsula horiek irekitzen direnean, esporak lurrera erortzen dira eta
banako berriak sortzen dira. horrela sortzen dira banako berriak.

56

295517 _ 0047-0062.indd 56 05/07/12 9:55

 Ariketak
41. Definitu termino hauek: 46. Erantzun galdera hauei:
•  Ugalketa asexuala, landareetan: • Zer da espora bat?

• Ba al dakizu espora bidez ugaltzen den landareren

baten izenik?
•  Sexu bidezko ugalketa, landareetan:

47. Lotu geziak erabiliz.

Patatak  • • Estoloiak
42. Idatzi hiruna landare-izen:
Iratzea  • •  Erraboilak
•  Ugalketa asexuala dutenak:
Tulipa  • • Tuberkuluak
, , Marrubia • • Esporak
•  Sexu bidezko ugalketa dutenak:
48. Idatzi irudietan ageri diren ugalketa asexual moten izenak.
, ,

43. Osatu eskema hitz hauek erabiliz:

ugalketa-sexu bidezkoa-begetatiboa-tuberkuluak-esporak

asexuala
49. Osatu testua.
«Sexu bidezko ugalketan landareen
sexu- femeninoak eta
sortzen dituzte, eta sexu-zelula horiek elkartu
ondoren, landare berriaren sorburu den
sortzen da. Arrosa-landareak, eta
estoloiak meloiak hazi bidez ugaltzen dira.»

erraboilak
50. Idatzi horrela ugaltzen diren bi landareren izenak:
Hazi bidez:         eta        .
44. Adierazi esaldi hauek zuzenak (Z) edo okerrak (O)
diren. Tuberkulu bidez:          eta        .

• Ugalketa asexuala ohikoagoa da landareetan Espora bidez:          eta         .
animalietan baino. Estoloi bidez:          eta         .
• Espora bidezko ugalketa sexu bidezko Erraboil bidez:          eta         .
ugalketa mota bat da.
• Goroldioek espora bidez sor ditzakete 51. Irakurri testua:
banako berriak.
«Algek itsasoan duten funtzioa, landareek lehorrean
• Patatak estoloi bidez ugaltzen dira. duten funtzio bera da. Fotosintesia egiten dutenean,
• Estoloiak lurpeko zurtoinak dira. itsasoko animaliek arnasa hartzeko beharrezko duten
oxigenoa askatzen duten uretan. Horrez gain, itsasoko
animalia askorentzako elikagai ere badira».
45. Biribildu ugalketa asexualarekin zerikusia duten
hitzak. Bilatu informazioa eta idatzi zer ugalketa mota dute
algek: asexuala edo sexu bidezkoa.
loreak - esporak- estoloiak - hazia - sexu-zelulak
tuberkuluak - gametoak - erraboilak

57

295517 _ 0047-0062.indd 57 05/07/12 9:55

 Sexu bidezko ugalketa,
10 landare hazidunetan (I)
Landare hazidunen loreetan sexu bidezko ugalketarako ezinbeste-
Polen aleak koak diren sexu-zelulak edo gametoak sortzen dira.

Lorearen barnean sortzen dira gametoak, eta bertan

gertatzen da ernalketa ere.

Lorearen egitura
Pistiloa
Ia lore gehienak hermafroditak dira; horrek esan nahi du ugaltze-
organo maskulinoak nahiz femeninoak dituztela.
Estaminea
Loreek atal hauek dituzte:
• Lore-bilgarriak. Ugaltze-organoak biltzen eta babesten dituzte.
Obulua
– Kaliza. Sepalo izeneko hosto berdeez osatutako atala da. Bere
funtzioa kuskua babestea da.
Obulutegia
Petaloa
– Korola. Petalo izeneko koloretako hostoek osatzen dute. Bere
Sepaloa (korola) funtzioa intsektuak erakartzea da.
(kaliza)
• Ugaltze-organoak. Gametoak ekoizten dituzten atalak dira.
– Estaminea. Ugaltze-organo maskulinoa da. Gameto maskuli-
noak dituzten polen aleak sortzen dira bertan.
– Pistiloa. Ugaltze-organo femeninoa da. Botila itxura du, eta bere
barnean dago lorearen obulutegia. Bertan sortzen dira obuluak,
gameto femeninoak.

Loreetan, gameto maskulinoa polenean egoten da, eta

gameto femeninoa pistiloan.

Polinizazioa
Polinizazio deritzo polen aleak (gameto maskulinoak) landare bera-
ren edo beste landare baten obulura (gameto femeninoak) iristeko
prozesuari.
Polen alea lore bereko pistiloan jalkitzen bada, polinizazio-proze-
suari autopolinizazio esaten zaio. Aldiz, beste lore bateko pistilora
iristen bada, polinizazio gurutzatu deritzo.
Polen aleak hainbat modutara iristen dira lore beraren edo beste lore
baten pistilora:
• Haizeak eramanda. Batere ikusgarriak ez diren lore oso txikiak dituz-
ten landareetan gertatzen da. Esate baterako, garian eta arteetan.
Intsektuak loreen nektarra hartzen duenean,
• Animaliek eramanda. Usain atsegina eta lore ikusgarriak dituz-
polen aleak haren gorputzean itsasten dira. ten landareetan gertatzen da. Esate baterako, arrosa-landareetan
Horrela garraiatzen dituzte beste loreetara. eta laranjondoetan.

58

295517 _ 0047-0062.indd 58 05/07/12 9:55

 Ariketak
52. Definitu termino hauek:
56. Idatzi loreen zein atali buruzkoa den esaldi hauetako
a) Gameto:  bakoitza.
• Polena dago bertan. 
b) Hermafrodita:  • Kolore ikusgarriak dituzte. 
• Botila itxura du. 
c) Polinizazio:  • Hosto berdeak ditu. 

57. Erantzun. Zergatik dira hain garrantzitsuak intsektuak

landare batzuentzat?
53. Erreparatu loreei, eta erantzun.

A    B

58. Zuzendu azpimarratutako hitzak, eta berridatzi esaldi

zuzenak behean.
• Kaliza pistilo izeneko hosto txiki berdez osatuta
dago.
a) Markatu haizeak polinizatu duen lorea.
b) Zer lore polinizatuko dute intsektuek? Zergatik •  Lore gehienek ugaltze-organo femeninoak dituzte.
dakizu? 

• Polen aleek obuluak biltzen dituzte beren baitan.

54. Idatzi loreen atalen izenak.

• Estaminea ugaltze-organo femeninoa da.

59. Idatzi nola polinizatzen diren landare hauek:

55. Idatzi zein den landareen atal hauen funtzio

nagusia:
• Kaliza. 

• Korola. 

• Pistiloa. 

• Estamineak. 

59

295517 _ 0047-0062.indd 59 05/07/12 9:55

 Sexu bidezko ugalketa,
11 landare hazidunetan (II)
Polinizazioaren ondoren hainbat prozesu gertatzen dira.

Ernalketa, eta enbrioien eta hazien eratze-prozesua

Gameto femeninoak eta maskulinoak bat egiten duenean gertatzen da
ernalketa. Ernalketa gertatzeko, polen aleek pistilotik behera jaitsi eta
obulura iritsi behar dute. Ernalketaren ondorioz sortzen da hazia.
3. Obulu ernaldua hazi bihurtzen da. Haziaren
barnean dago enbrioia, bai eta elikagai-
1. Polen alea pistilora iristen da, gordekinak ere, sortuko den landarea hosto
eta obulutegira jaisten. berdeak garatu eta fotosintesia egiteko gai
izan arte elikatzeko. Obulutegia fruitu
bihurtzen da, eta haren egitekoa hazia ondo
babestuta egotea.

4. Hazia lurrera erortzen denean, erne eta landare berri bat

sor dezake.

2. Obulutegiaren barnean, obulua ernaltzen da, eta

obozelula edo zigotoa eratzen; hartatik, gero,
enbrioia eratuko da.

Fruituen eratze-prozesua eta fruitu motak

Ernalketa gertatu ondoren, obulutegia fruitu bihurtzen da. Hauek
dira fruituaren eginkizun nagusiak:
• Haziak babestea. Fruituak hazia babesten du kolpeetatik, haize-
tik eta tenperatura aldaketetatik. Bi fruitu mota bereizten dira:
– Mamitsuak. Ur asko izaten dute. Tomatea, mahatsa eta sagarra
fruitu mamitsuak dira.
– Lehorrak. Ur gutxi izaten dute. Txitxirioak, hurrak eta intxau-
rrak fruitu lehorrak dira.
• Hazien sakabanaketa. Fruituak heltzen direnean, landaretik
­bereizi eta lurrera erortzen dira. Bertan, haziak erne eta landare
berri bat sor dezakete, horretarako behar adina ur eta tenperatura
egokiak izanez gero.

60

295517 _ 0047-0062.indd 60 05/07/12 9:56

 Ariketak
60. Osatu laburpena hitz hauek erabiliz: fruituak - sepaloak 63. Idatzi hiru fruitu lehorren eta hiru mamitsuren izenak.
- pistiloa -petaloak - kaliza - korola -estamineak - polena.
• Fruitu mamitsuak: 
«Loreek hainbat atal dituzte. 
• Fruitu lehorrak: 
hosto berdeak dira eta          osatzen
dute.  koloretako hostoak
dira,  osatzen dutenak. 64. Azaldu, irudi hauen laguntzaz, nola sortzen den sagar
 ugaltze-organo maskulinoak dira bat.
         . izaten dute bere baitan. 
lorearen atal femeninoa da.
Loretik sortzen dira  , barnean haziak
gordetzen dituztenak».

61. Irakurri testua eta erantzun.

«Txikoria-belarra askotan ikusten dugu lorategietan.
Esperimentu bat egiteko, txikoria-belar ale baten
sustraia lautan zatitu zuten. Zati haietako bakoitza
loreontzi batean landatu zuten, eta aste batzuen
buruan, zati bakoitzetik landare berri bat sortu zen».

• Zer ugalketa mota du landare honek?

65. Idatzi zein diren fruituaren eginkizun nagusiak:

62. Erreparatu irudiari eta azaldu zer gertatzen den

ernalketaren faseetako bakoitzean. 66. Bilatu hiztegian hitz honen esanahia:
• Erne: 
3 
1
4
67. Pentsatu eta erantzun.
• Zer behar da hazi bat erne eta landare berri bat
sortzeko?


2
• 1. fasea:  68. Bilatu landareen sexu bidezko ugalketari buruzko hitz
hauek letra-zopan.

• 2. fasea:  F M S L K O S M
R A E E O E E N
U M E H A Z I A Hazia
• 3. fasea:  Fruitua
I I O O S B I O
Mamitsua
T T E R I R L T Lehorra
• 4. fasea:  U S R R A I L L Erne
A U R A I N A R
L A R D E R N E

61

295517 _ 0047-0062.indd 61 05/07/12 9:56

 Laburpena
UGALKETA-FUNTZIOA
Ugalketa deritzo banakoek beren   batzuk sortzeko
funtzioari. Bi ugalketa mota daude:
• Ugalketa asexuala. Banako  aritzen da.
• Sexu bidezko ugalketa.  banako aritzen dira.

UGALKETA ANIMALIETAN

Animaliek bi ugalketa mota izan ditzakete:

                   eta 
Ugalketa asexuala, animalietan
Bi modutara gerta daiteke:
• Gemazioz. Animaliari  bat ateratzen zaio, eta hortik sortzen da
banako berri bat. Adibideak: eta  .
•  . Banakoa zatitu egiten da, eta zatiak handitzean,
berriak sortzen dira. Adibidea:  .
Sexu bidezko ugalketa, animalietan
Animalien  -zikloan hiru aldi nabarmentzen dira:
• Ernalketa. Ernalketa deritzo eta espermatozoide bat
elkartu eta obozelula edo bat sortzeari.
Bi ernalketa mota daude:
– Kanpo-ernalketa: amaren organismotik  gertatzen.
da. Horrela ernaltzen dira  .
–  : amaren organismoaren barnean gertatzen da.
Horrela ernaltzen dira  .
• Enbrioi-garapena.  sortzen denean hasten da, eta
 amaitzen. Hiru mota bereizten dira:
– Obiparoa. Enbrioia  barnean garatzen da.
– Bibiparoa.  barnean garatzen da.
–  . Enbrioia  barnean garatzen da.
• Hazkuntza.  hasten da, eta
amaitzen. Bi mota daude:  eta zeharkakoa.

UGALKETA LANDAREETAN

Landareek bi ugalketa mota dituzte: 

eta  .
Ugalketa asexuala. Bi modu bereizten dira:
eta  .
Sexu bidezko ugalketa. Landare hazidunetan 
gertatzen da.
Fase hauek bereizten dira:
 ,   ,    eta   .

62

295517 _ 0047-0062.indd 62 05/07/12 9:56

 5Unitate honetan...
• Ekosistema ororen osagaiak
aztertuko dituzu: biotopoa eta
biozenosia.
• Habitata eta txoko ekologikoa
bereiziko dituzu.
Ekosistemen
egitura

• Izaki bizidunen artean elikadurarekin

lotutako zer-nolako harremanak
sortzen diren ikasiko duzu.
• Izaki bizidunok bizitzeko elkarren
beharra dugula ohartuko zara.
• Ekosistema jakin batean zer
harreman trofiko dauden ikasiko
duzu.

2005ean espainiar zientzialari batzuk Mauritaniara (Afrika) joan

ziren krokodiloen bizileku zen urmael bat aztertzera.
100 metro koadroko urmael hartan 30 krokodilo inguru bizi ziren,
ur-masa hartako arrain ugariak janez elikatuz.
Aparteko fenomeno ekologikoa da: populazio honek 9.000 urte
baino gehiago daramatza urmael honetan bizitzen, Sahel
eskualdea basamortu bihurtu zenez geroztik.
Bitxia bada ere, krokodiloek ez diote inoiz erasotzen urmaelera
ura edatera hurbiltzen diren ganaduari. Horregatik, indigenek
sakratutzat dituzte krokodiloak, eta ez diete minik egiten.
Zergatik uste dute indigenek urmaeleko krokodiloak sakratuak
direla?

295517 _ 0063-0072.indd 63 05/07/12 10:12


Belarjaleek landareak jaten dituzte; eta
haragijaleek, beste animalia batzuk.
Parasitoek ostalari baten beharra dute bizi
ahal izateko.
Organismo batzuk beste organismo batzuen
materia hila deskonposatzen dute.
Landareek deskonposatzaileek sortutako
substantzia elikagarriak behar dituzte.
64
295517 _ 0063-0072.indd 64
Biosfera, ekosfera
1 eta ekosistemak
Lurrean bizi diren izaki bizidun guztien multzoa da biosfera.
Biosfera osatzen dugun izaki bizidun guztiok, bai zelulabakarrek bai
zelulaniztunek, elkarren beharra dugu.
Ekosistema bat leku jakin batean bizi diren izaki bizidun guztiek
osatzen dute. Izaki bizidun horiek harremana dute beren artean
eta bizi diren toki fisikoarekin.
Esate baterako: basamortuko ekosistema basamortuak berak, bertan bizi
diren izaki bizidunek (gameluek, sugeek, palmondoek…) eta haien arte-
ko harremanek, zein ingurunearekin dituzten harremanek osatzen dute.
Lurrean ekosistema mota asko daude. Batzuk uretakoak dira; hala
nola, ibaiak, urmaelak eta lakuak. Beste batzuk, berriz, lehorrekoak
dira; esate baterako, basamortuak, oihanak, sabana eta basoak.
Ekosfera gure planetako ekosistema guztien multzoa da.
2 Ekosistemen osagaiak
Ekosistema guztiek bi osagai dituzte:
• Biozenosia. Ekosistemako izaki bizidunen multzoa da; haren bai-
tan daude, beraz, animaliak, landareak eta ingurune horretan bizi
diren izaki bizidun guztiak.
Ingurune berean bizi diren talde bereko izaki bizidunen multzoak
populazio du izena.
• Biotopoa. Harriek, aireak, urak, hareak eta abarrek osatzen dute;
hau da, ekosistemako osagai ez-organikoek.
Biozenosia Biotopoa Ekosistema
1 5
05/07/12 10:12
 Ariketak
1. Idatzi termino hauen esanahia: 5. Erantzun: zein dira edozein ekosistemaren baitan bereiz
ditzakegun bi osagaiak?
• Biosfera: 
• 
• 

• Ekosistema: 
6. Jarri ordenan, handienetik txikienera, sistema hauek:
ekosistema-biozenosia-ekosfera

• Ekosfera:  7. Antolatu bi taldetan, biotopoarekin edo biozenosiarekin

zerikusia duten kontuan hartuta:
airea-landarea-oddoa-hezetasuna-tenperatura-harria-
animalia-haizea-protozooa-populazioa
• Biozenosi: 
Biotopoa Biozenosia
•            •           
• Biotopo:  •            •           
•            •           
•            •           

2. Osatu testu hau: •            •           

izaki bizidunak-zelulabakarrek-biosfera-zelulaniztunek
8. Osatu esaldi zentzudunak behean ageri diren hitzak
        osatzen dugun  erabiliz:
guztiok, bai bai biozenosia-ekosistema-izaki bizidunen-biotopoa
, elkarren beharra dugu. • Naturan hainbat  bereiz ditzakegu,
leku jakin batean bizi diren izaki bizidunek osatzen
3. Idatzi basamortuko ekosistema osatzen duten hiru
osagairen izenak: dituztenak. Izaki bizidun horiek harremana dute beren
artean eta bizi diren toki fisikoarekin.
             ,   eta
• Ekosistema guztiek bi osagai dituzte: 
 .
eta  .
4. Zer ekosistema mota dira argazkietan ageri direnak? • Biozenosia ekosistemako 
Idatzi uretakoak edo lurrekoak diren. multzoa da.

9. Osatu:

Zer jaten dute



Materia hila
deskonposatzen duten
organismoak

 Belarjaleak

65

295517 _ 0063-0072.indd 65 05/07/12 10:12

 3 Izaki bizidunen arteko harremanak
Espezie barneko harremanak (espezie bereko banakoen artekoak) eta
espezie artekoak (espezie desberdineko banakoen artekoak) daude.

Espezie barneko harremanak

Animalia Elkarri laguntzeko asmoz (elkar babesteko, elikagaiak bilatzeko, migratzeko...), denbora-
taldekoien epe gutxi-asko luzean elkarrekin bizi diren banakoen taldeak dira, ahaideak edo ez.
asoziazioak Adibidez, hegazti multzo bat, migratzen; edo elefante talde bat.

Guraso bakar beretik sortutako banakoen taldeak dira, sortu eta gero ere elkarrekin
Koloniak
bizitzen jarraitzen dutenak. Adibidez, koralak.

Lana banatuta duten banakoen taldeak dira. Esate baterako, erle-abaraska bat langileek,
Animalia sozialen erlamandoek eta erreginak osatzen dute. Lehenengoek abaraska garbitu eta defendatzen
asoziazioak dute, eta nektarra eta polena biltzen dituzte. Erlamandoak eta erregina, aldiz, ugalketaz
arduratzen dira.

Elkarren ahaide izanik, ugaltzeko eta kumeak babesteko elkarrekin bizi diren banakoen
Familiak
taldeak dira. Adibidez, lemure-familia bat.

Espezie arteko harremanak

Harreman honetan, bi partaideak izaten dira onuradunak. Adibidez, lertxuntxoek idien

Mutualismoa parasitoak jaten dituzte, eta aldi berean, idiek oso gogaikarriak diren parasitoak kentzea
lortzen dute.

Banako bat onuraduna izaten da, eta bestea ez da ez onuradun, ez kaltetu.

Komentsalismoa
Adibidez, kakalardo batzuk ugaztunen gorotzak janez elikatzen dira.

Banako batek beste izaki bizidun baten gorputza hartzen du babesleku, hari kalterik egin
Inkilinismoa
gabe. Adibidez, ermitauak barraskilo-maskor hutsetan bizi dira.

Banako bat beste baten bizkar bizi da, eta hari kalte egiten dio, baina hiltzera iritsi gabe.
Parasitismoa
Adibidez, kukurutxak (intsektua) eta indipikondoa (landarea).

Banako batek (harrapariak) beste bat (harrapakina) hiltzen du, hartaz elikatzeko.
Harraparitza
Adibidez, lehoinabarra gazelaren harraparia da.

66

295517 _ 0063-0072.indd 66 05/07/12 10:12

 Ariketak
10. Definitu termino hauetako bakoitza, eta jarri 13. Adierazi harreman hauetako zein diren espezie
harremanen adibideak. barnekoak (EB) eta zein espezie artekoak (EA):
• Harraparitza:  • Ahate-saldo bat:
• Arrain pilotu bat eta marrazo bat. Arrain
pilotuak marrazoak utzitako hondarrak
jaten ditu:
• Txakur bat eta kapar bat:
Adibidea: 
• Gazela bat ehizatu duen lehoia:
• Parasitismoa: 
• Haur baten buruan bizi den zorria:

14. Erreparatu argazkiei eta esan espezie barneko edo

espezie arteko zer harreman mota duten:

Adibidea: 
• Mutualismoa: 


Adibidea:                           
• Komentsalismoa:


Adibidea: 
                         

11. Erantzun. 15. Bilatu informazioa, eta esan zer funtzio duen banako
Zer desberdintasun dago parasitismoaren eta bakoitzak erle-abaraskan. Idatzi zer harreman mota
harraparitzaren artean?  den.
• Erle langileak: 


12. Lotu gezien bitartez: • Erle erregina: 

Banako batek beste izaki bizidun 

Mutualismoa baten gorputza hartzen du 
babesleku, hari kalterik egin gabe.
• Erlamandoak: 
Espezie desberdinetako bi 
Harraparitza banako edo gehiago elkartu, eta 
guztiak izaten dira onuradun.
• Harreman mota: 
Banako batek beste bat hiltzen 
Inkilinismoa du eta osorik edo haren zati bat

jaten du, elikatzeko.

67

295517 _ 0063-0072.indd 67 05/07/12 10:12


Jirafak eta zebrak habitat berean bizi dira,
baina ez dute elkarren artean lehiatu
beharrik, zeinek bere txoko ekologikoa
baitu.
Elika-kateen edo kate trofikoen bidez, izaki
bizidun batzuk beste batzuk jaten dituztela,
eta aldi berean, horiek ere beste animalia
batzuen elikagai direla adierazten da. Elkarri
lotutako zenbait kate adieraziz gero, emaitza
elikasare bat edo sare trofiko bat da.
68
295517 _ 0063-0072.indd 68
4 Habitata eta txoko ekologikoa
Ekosistema guztietan, izaki bizidunek habitat bat eta txoko ekologiko
bat dute.
• Habitata. Espeziea bizitzeko beharrezkoak diren natura-baldin­tzak
biltzen dituen lekua da. Esate baterako, txantxangorri baten habitata
basoa da, bertan aurkitzen baititu elikagaiak, babesteko eta ugaltzeko
lekuak eta abar.
• Txoko ekologikoa. Espezie batek dagokion ekosisteman zer-nolako
eginkizuna duen adierazten du. Espezie baten txoko ekologikoa al-
derdi askok finkatzen dute: zer elikagai mota jaten duen, elikagai
hori zer lekutan aurkitzen duen, zer harrapariren elikagai den...
Gauza arrunta da bi espezie habitat (leku) berean bizitzea; baina
eskuarki, ez dute txoko ekologiko berbera izaten. Adibidez, saba-
nan zebrak eta jirafak bizi dira, baina jirafek zuhaitzen goiko aldeko
adarretako hostoak jaten dituzte, eta zebrek lurzoruan hazten diren
belarrak.
Bi espeziek txoko ekologiko eta habitat bera badituzte, lehiatzen
­hasiko dira, eta bi espezieetako bat desagertu egingo da.
Izaki bizidunen elikadura
5 ekosistemetan
Edozein ekosistemako izaki bizidunak elikagaiak lortzeko duten
moduaren arabera sailka daitezke:
• Ekoizleak. Elikagaiak sortzen dituzte fotosintesiari esker. Landa-
reak, algak eta zenbait bakterio ekoizleak dira.
• Kontsumitzaileak. Beste izaki bizidun batzuk jaten dituzte. Hiru
mota daude:
– Lehen mailakoak. Ekoizleak jaten dituzte (landareak, al-
gak…). Animalia belarjaleak dira, adibidez, ardiak, ahuntzak,
matxinsaltoak eta abar.
– Bigarren mailakoak. Lehen mailako kontsumitzaileak jaten
dituzte. Gehienak, animalia haragijaleak diren arren, badira
landareak eta beste animalia batzuk jaten dituzten animalia
orojaleak ere, besteak beste, otsoak, saguak eta sugeak.
– Hirugarren mailakoak. Belarjaleak eta haragijaleak (lehen zein
bigarren mailakoak) jaten dituzten animaliak dira, esate bate-
rako, sugeak, orkak, marrazoak eta abar.
• Deskonposatzaileak. Beste izaki bizidunen hondakinak deskon-
posatuz elika­tzen diren bakterioak eta onddoak dira. Hondaki-
nak materia bihurtzen dituzte, eta lurzoruan geratzen den materia
ekoizleek erabiltzen dute fotosintesia egiteko.
05/07/12 10:12
 Ariketak
16. Definitu termino hauek: 19. Lotu elementu hauek geziak erabiliz:
• Habitat: 
Materia organikoa
 Ekoizlea deskonposatu.

1. mailako kontsumitzailea Bere elikagaiak sortu.
• Txoko ekologiko: 
Lehen mailako
 2. mailako kontsumitzailea kontsumitzaileak jan.
• Kontsumitzaile: 
3. mailako Belarjaleak eta
 kontsumitzailea haragijaleak jan.
• Ekoizle: 
Deskonposatzaileak Landareak jan.

• Deskonposatzaile:  20. Erantzun:
 Zer gerta daiteke bi espeziek txoko ekologiko bera
 badute eta habitat berean bizi badira?

17. Adierazi zein kasutan ari den habitataz, eta zein

kasutan txoko ekologikoaz:

a) Munduko baso guztietan aurki ditzakegu katagorri

arruntak: 

b) Jaguarrak oihan tropikaletan bizi dira:  21. Jarri ordenan kate trofiko hauek. Gogoratu geziak
harrapakinetik kontsumitzailerako noranzkoan daudela,
adibidean bezala.
c) Sabanan hainbat ugaztun bizi dira, besteak beste, a) Hartz zuria-arraina-itsas txakurra
jirafak, zebrak eta lehoiak: 
Arraina Itsas txakurra Hartz zuria
d) Hontzak basoetan bizi dira, eta gauez elikatzen dira:

b) Erbia-katamotza-alpapa
18. Adierazi izaki bizidun hauek ekoizleak edo lehen,
bigarren edo hirugarren mailako kontsumitzaileak diren:

c) Amuarraina-igaraba-intsektuen larba

   

                               d) Barraskiloa-belarra-zozoa

e) Azeria-ezkurra-katagorria
   

                              

69

295517 _ 0063-0072.indd 69 05/07/12 10:12

 6 Piramide trofikoak

Elikagai-piramideak edo piramide trofikoak ekosistema

bateko elikadura-harremanak adierazteko modua dira.

Maila trofikoak elkarren gainean jarriz adierazten dira. Piramidearen

oinarria organismo ekoizleei dagokie, eta haren gainean gainerako
mailak jartzen dira, ordenan.
Maila trofiko bakoitzaren banako kopurua, biomasa eta energia kon-
tuan hartuz gero, hiru piramide mota egin daitezke: kopuruaren
piramideak, biomasaren piramideak eta energiaren piramideak.

Piramide trofiko motak

Hirugarren mailako
Bigarren mailako Bigarren mailako kontsumitzaileak
Lehen mailako kontsumitzaileak kontsumitzaileak
Lehen mailako Beroa
kontsumitzaileak
kontsumitzaileak
Bigarren mailako Eguzki-
kontsumitzaileak energia

Lehen mailako
kontsumitzaileak

Ekoizleak

Kopuruen piramideak. Ekosistema batean
azalera-unitateko maila trofiko bakoitzeko
zenbat banako dauden adierazten da
piramide horietan.
Ekoizleak
Biomasaren piramideak. Maila bakoitzak
banako batek, maila trofiko batek edo
ekosistema batek osagai duen materia
organikoaren kantitatea adierazten du.
Ekoizleak
Energiaren piramideak. Piramide-maila
bakoitzak adierazten du zenbat energia
pilatu duen maila trofiko horrek, denbora
jakin batean.

Materia eta energia

7 ekosistemetan
Ekosistemetan materia eta energia organismoen arteko harreman
trofikoen bidez igarotzen dira.
Energia kontsumitu egiten da; izaki bizidunek ez
Materia ez-organikoa
dute berriz erabiltzen, eta horregatik diogu energia-
ren fluxua noranzko bakarrekoa dela.
Izaki bizidunen hondakinetatik datorren materia,
Ekoizleak Kontsumitzaileak
materia ez-organiko bihurtzen dute zenbait mikro-
organismok. Materia hori ekoizleek (landareak,
algak...) eta kontsumitzaileek (beren elikagaiak
sortzen ez dituzten animaliak) kontsumitzen dute.
Deskonposatzaileak Horiek hiltzen direnean, berriz ere materia ez-or-
ganiko bihurtzen dira, eta materia hori ekoiz­leek
erabiltzen dute, atzera. Materia modu ziklikoan
Materiaren zikloa.
mugitzen da ekosisteman.

70

295517 _ 0063-0072.indd 70 05/07/12 10:13

 Zientzia zure esku
Adierazpen grafikoak. Ekosistema bateko harreman trofikoak aztertzea
Ekosistema orotan, harreman trofikoak sortzen dira bertako
biozenosia osatzen duten izaki bizidunen artean. Baina
zenbat eta bioaniztasun handiagokoa izan ekosistema,
orduan eta konplexuagoak dira harreman trofikoak; eta
beraz, errazago ikusten eta aztertzen dira bioaniztasun
txikiko ekosistemetan: adibidez, herri-hirietako parkeetan,
laborantza-lurretan, urmaeletan, putzuetan eta edozein
ekosistema gizatiartutan.

1. Bereiz eta muga dezagun ekosistema bat. Interesgarria izan daiteke deigarrienak
iruditu zaizkigun izaki bizidunak
Hasteko, gure eskolatik hurbil dagoen eremu bat
marraztea edo argazkiak ateratzea.
aukeratu behar dugu: parke bat, urmael bat,
Horiek zer animalia edo landare diren
hondartza bat... Han egingo dugu azterlana. jakiteko, oso lagungarriak izaten dira
Lekuaren ezaugarriak idatziko ditugu, fitxa moduan; landa-gidak.
plano bat, argazkiak edo marrazkiak ere sar daitezke.
3. Interpreta ditzagun harreman
trofikoak. Izaki bizidunak sailkatuko ditugu, zer
motatakoak diren jakiteko: ekoizleak, lehen mailako
kontsumitzaileak, bigarren mailakoak ala hirugarren
Hedadura, gutxi gorabe
hera: 70.000 m2 (350 m x mailakoak. Behin sailkapena eginda, piramide trofikoa
200 m).
Deskribapena. Parke bat
da, eta hainbat zuhaitz dau marraztuko dugu.
batzuk, hazi samarrak; bes de:
te batzuk, gazteagoak; eta
aldatu berriak. Zuhaixkak ere besteak, Ondoren, zenbait kate trofiko egingo ditugu,
badaude, bai eta belar-eremu
eta zenbait bide ere. Bestald ak inbentarioko zenbait izaki bizidun erabiliz. Amaitzeko,
e, batere landarerik gabeko
eremu ere badaude, 200 m2 bi
ingurukoak. sare trofiko bat osatzen saiatuko gara, orain arteko
Faktore abiotikoak. Ten datuak erabiliz.
peraturak hiri inguruetak
baxuxeagoak dira. Artifiz oak baino
ialki ureztatzen dute. Man
lan batzuk egiten dituzte tentze-
: garbitu, ureztatu, zuhaitz 3. mailako
kimatu... ak
kontsumitzaileak
Belatza Etxe-katua

Zuhaitzik 2. mailako
gazteenak dauden kontsumitzaileak
Zabuak eremua Sugandila Mika

1. mailako
kontsumitzaileak
Zuhaitzik Barraskiloa
Tximeleta
handienak dauden
eremua
Ekoizlea
Petanka
Arrosa-landarea Hirusta

Kate trofikoen adibideak.

2. Egin dezagun bioaniztasunaren

inbentarioa. Arretaz begiratu ondoren,
ekosistema horretan zer izaki
Ariketak
bizidun dauden idatziko dugu, 22. Jarri taldeka eta aukeratu eskolatik hurbil dagoen
lurzoruan bizi direnak ahaztu gabe: ekosistema bat. Aztertu ekosistema, goian azaldutako
intsektuak, araknidoak, zizareak, metodoari jarraituz. Koaderno bat eta koloretako arkatzak
satorrak... Uretako ekosistema beharko dituzue. Oso lagungarria izango zaizue argazki-
bada (urmael bat edo putzu bat), kamera batez baliatzea; baina ez du zertan sofistikatua
ur-lagin bat aztertuko dugu, izan. Distantziak neurtzeko, egin urratsak: urrats luzeak
mikroskopioz. eginez gero, bakoitza metro ingurukoa izango da..

71

295517 _ 0063-0072.indd 71 05/07/12 10:13

 Laburpena
EKOSISTEMEN OSAGAIAK
•  Biosfera 

•  Ekosistema 

Ekosistema guztiek bi osagai dituzte:

              : ekosistemako  multzoa;
eta            : ekosistemako  multzoa.
•  Ekosfera 

IZAKI BIZIDUNEN ARTEKO HARREMANAK

Erlazioak izan daitezke:
•                   :  artekoak
•                   :  artekoak

HABITATA ETA TXOKO EKOLOGIKOA

•  Habitata da:

•  Txoko ekologikoa da:

•  Ekosistema bateko izaki bizidunak horrela sailkatzen dira:

  –  
  –              . Hiru motatakoak izan daitezke:
1.  ,
2.                 eta 3.                
  –  

PIRAMIDE TROFIKOAK
Hiru piramide mota egin daitezke: 1. 
2. 
3. 

MATERIA ETA ENERGIA EKOSISTEMETAN

Ekosistemetan              eta 

organismoen arteko                   bidez igarotzen dira.
Energia, maila batzuetatik beste batzuetara igarotzean,            da.

Materiaren zikloan, materia  , ez da galtzen;

modu  mugitzen da sisteman.

72

295517 _ 0063-0072.indd 72 05/07/12 10:13

 6Unitate honetan...
• Ekosistemak zer faktore nagusiren
mende dauden ikasiko duzu.
• Gure planetan dauden lehorreko
nahiz uretako ekosistema nagusiak
bereiziko dituzu.
Lurreko
ekosistemak

• Uretako nahiz lehorreko zenbait

ekosistema aztertuko dituzu, bai eta
haietako biozenosia osatzen duten
izaki bizidun batzuk ere.
• Lurzorua oso garrantzitsua dela
balioetsiko duzu.
• Izaki bizidun batzuk beren
ingurunera nola moldatzen diren
ikasiko duzu.

Naturalistak natura ikertzen duten pertsonak dira. Naturalista

ezagunenetako bat Alexander von Humboldt da, prozesu
naturalen eta izaki bizidunen arteko elkarreragina aztertu
zuena.
Amerikan, Europan eta Asian barrena bidaiatu zuen, landare
ugari bilduz eta hainbat espezie ikertuz, landareen kokapen
geografikoa aztertu nahian.
Horrela, klimarekin eta landarediarekin zerikusia duen printzipio
handietako batez ohartu zen: altitudearen (itsas mailarekiko
altuera) eta latitudearen arteko loturaz, hain zuzen. Hau da,
mendi batean gora igotzean dagoen klima eta ikusten den
landaredia, ekuatoretik iparralderantz edo hegoalderantz
joatean dagoen klimaren eta landarediaren parekoa da.
Zer ikertu zuen Alexander von Humboldt naturalistak?

295517 _ 0073-0086.indd 73 05/07/12 9:57

 1 Lehorreko ekosistemak
Lehorreko ekosistemetan izaki bizidunak lehorraldean bizi dira,
­airez inguratuta.
Faktore abiotikoak tenperatura, argia eta hezetasuna dira.

Zona klimatikoa Ekosistema Ezaugarriak

Zona hotza Basamortu Izotz iraunkorrak. Fauna: Hego poloan, pinguinoak daude; eta Ipar poloan, hartz
hotza zuriak.
Tundra Oso klima hotza, eta prezipitazio gutxi. Lurzorua izoztuta dago, beti; baina udan,
goiko geruza urtzen da. Landaredia: goroldioak, likenak, landare belarkara batzuk eta
gramineoak. Fauna: azeri artikoak, elur-oreinak, eta hegaztien artean, eper zuriak.
Taiga Prezipitazio ugari. Negu luzeak eta oso hotzak. Landaredia: konifero-basoak (pinuak,
izeiak, etab.). Fauna: hartzak, otsoak, elur-oreinak, katamotzak eta erbi artikoak.
Zona epela Estepa Eurite urriak. Uda lehorrak, eta negu luze eta hotzak. Landaredia: gramineoak. Fauna:
antilopeak, basazaldiak, bisonteak, otsoak, koioteak, katagorriak, narrastiak...

Baso Oso eurite ugariak, urte osoan. Negu hotzak, eta uda beroak. Landaredia: haritzen,
hostoerorkorra pagoen eta gaztainondoen basoak. Fauna: hartzak, azeriak, katagorriak, etab.
Baso Prezipitazioek gutxi irauten dute, baina bortitzak dira. Negu leunak eta euri gutxikoak;
mediterraneoa eta uda epelak eta lehorrak. Landaredia: artelatzak, arteak, zuhaixkak eta sastrakak.
Fauna: intsektuak, narrastiak, untxiak, basurdeak, katamotzak, oreinak...
Zona beroa Oihan Prezipitazio ugari eta tenperatura altuak, urte osoan. Landaredia: hosto iraunkorreko
ekuatoriala zuhaitzak, iratzeak, lianak eta landare igokariak. Fauna: anakondak, jaguarrak,
iguanak, tximinoak eta tukanak.
Oihan Prezipitazio irregularrak. Bi urtaro daude: hezea eta beroa, eta lehorra eta hotza.
tropikala Landaredia: lianak eta landare igokariak dituzten hosto zabaleko zuhaitz handiak.
Fauna: intsektuak, ugaztunak, hala nola nagiak, eta hegaztiak, adibidez, kolibriak.
Sabana Bi urtaro daude: bata, lehorra, oso luzea, eta bestea, hezea eta laburra. Landaredia:
belarrak, sastrakak eta zuhaitz batzuk. Fauna: jirafak, zebrak, lehoiak eta elefanteak.
Basamortu Oso klima lehorra. Egunetik gauera, tenperatura bat-batean izugarri aldatzen da.
beroa Landaredia: kaktusak. Fauna: gameluak eta dromedarioak, muskerrak, kanguruak,
bidelariak, erroiak eta abar.

Goi-mendia
Tundra
Taiga
Estepa
Baso hostoerorkorra
Baso mediterraneoa
Oihan ekuatoriala
Oihan tropikala
Sabana
Basamortu beroa
Basamortu hotza

Lehorreko ekosistemen mapa.

74

295517 _ 0073-0086.indd 74 05/07/12 9:57

 Ariketak
1. Erantzun galdera hauei: 4. Erreparatu argazkiari, eta adierazi zer ekosistema mota
den eta zein diren ekosistema horren ezaugarri nagusiak.
a) Zer da lehorreko ekosistema bat? 

b) Zein dira hiru faktore abiotikoak:

1.  
2.  
3.  
c) Zergatik eragiten ote dute faktore abiotikoek izaki
bizidunen bizitzan? •  Ekosistema: 
•  Klima: 
•  Landaredia: 
•  Fauna: 
2. Erreparatu Lurreko ekosistemen mapari, eta
erantzun:

5. Erantzun:
a) Zein dira basamortu hotzen ezaugarriak?
Klima: 
Landaredia: 
Fauna: 

b) Zer animalia bizi dira estepan?

a) Gure planetako zein lekutan aurki dezakegu tundra?

b) Idatzi basamortu handiak dituzten kontinenteen
izenak.
c) Zer ekosistema aurkituko dugu Hego poloan?
6. Lotu, geziak erabiliz, zonak eta dagozkien ekosistemak:
Zona hotza  •   Estepa, baso hostoerorkorra
eta baso mediterraneoa
Zona epela  •   Basamortu hotza, tundra eta taiga

3. Idatzi ekosistema hauetako bakoitzeko animalia baten Zona beroa  •   Oihan ekuatoriala, oihan tropika-
la, sabana eta basamortu beroa
eta landare baten izenak:
•  Oihan tropikala: 
7. Erantzun:
•  Baso mediterraneoa: 
a) Nolakoak dira baso mediterraneoko neguak eta
•  Taiga:  udak?
•  Baso hostoerorkorra:  Negua: 
•  Sabana:  Uda: 
•  Basamortu hotza:  b) Nolakoak dira oihan ekuatorialeko landaredia eta
•  Oihan ekuatoriala:  fauna?
•  Tundra:  Landaredia: 
•  Basamortu beroa:  Fauna: 

75

295517 _ 0073-0086.indd 75 05/07/12 9:57

 Lehorreko zenbait ekosistema
2 natural
Lehorreko ekosistema natural batzuk goi-mendia eta baso hostoeror-
korrak dira.

Goi-mendia Baso hostoerorkorrak

Goi-mendietan tenperatura-alde handiak izaten dira, uda edo Horrelako basoetan, zuhaitzei, hala nola pagoei eta haritzei,
negua den; elurrez estalita ere geratzen da, hilik hotzenetan. hostoak erortzen zaizkie, neguan. Lurzorua oso aberatsa da, eta
Neguan, janari-urritasuna dela-eta, animalia askok leku izaki bizidun ugari bizi dira bertan. Neguak hotzak eta
epelagoetara migratzen dute. prezipitazioak ugariak izaten dira baso hostoerorkorretan.

Belatza

Sarrioa Tximeleta Okil berdea

Urubia

Pagoak

Isatsa Matxinsaltoa
Sugandila

Muskerra Satorra
Onddoa

Lehorreko zenbait ekosistema

3 gizatiartu
Lurreko ekosistema gizatiartuak gizakiek sortutakoak dira. Mota hauek
bereiz ditzakegu, besteak beste: soroak, eta parkeak eta lorategiak.

Soroak Parkeak eta lorategiak

Zereal-soroak, alpapa-soroak eta beste landare batzuen soroak
klimaren eta laborantzaren (ureztatua edo lehorrekoa) arabera
aldatzen diren ekosistemak dira. Ekosistema horietan, garrantzi
handia dute sasiek eta zuhaixkek osatzen dituzten soroen
mugak.
Herri-hirietan ere badaude animalien bizileku diren ekosistemak:
txantxangorrienak, mikenak, ahateenak, katuenak… Animalia
horiek beren ohiturak egokitu dituzte gizakiarekin batera bizi ahal
izateko. Ekosistema horiek oso hurbil ditugunez, ezin hobeak dira
landareak eta animaliak behatzeko.

Belatza Zapelatza Mika

Huntza

Katua
Zerealak
Sagua
Usoa Ahatea

Erbia Azeria Arrosa-landareak

76

295517 _ 0073-0086.indd 76 05/07/12 9:57

 Ariketak
8. Erantzun galdera hauei: 12. Erreparatu irudiari, eta ondoren, erantzun galdera
hauei:
a) Idatzi lurreko ekosistema naturalen
izenak:
1.  
2.  
b) Idatzi lehorreko ekosistema gizatiartuen
izenak.
1.  
2.  

9. Bilatu hiztegian, eta idatzi esanahia: a) Esan zein den irudian ageri den ekosistema.

•  Migratu: 
b) Idatzi bertan bizi diren izaki bizidunen izenak.


10. Bilatu lurreko ekosistemekin zerikusia duten hitz hauek 13. Lotu, geziak erabiliz, izaki bizidunak eta haien bizileku
letra-zopan, eta egin esaldi bana hitzokin. diren ekosistemak:

Mendiak-basoa-lorategiak-parkea Okil berdea  • •  Soroak

D M P M K M G O I P D Usoa  • •  Baso hostoerorkorrak

S E K A L T I B O J L Satorra  • •  Parke eta lorategiak

X N P T R L L R P I B Belatza  • •  Goi-mendia

L D A J P K B O L I A
14. Idatzi izaki bizidun hauen izenak, eta esan zein
J I R D F N E S F I S ekosistemetan bizi den bakoitza.
U A K I L N E A F I O
N K U I Z U R S L K A
L O R A T E G I A K E



11. Osatu eskema:

Baso
Goi-mendia Soroak
hostoerorkorra
Landareak Goroldioak,

Animaliak Muskerra,

77

295517 _ 0073-0086.indd 77 05/07/12 9:57


Planktona.  Uretan flotatzen bizi diren
organismo txikienak dira. Mugimendu
txikiak egiten dituzte.
4 Uretako ekosistemak
Izaki bizidunak urez inguratuta bizi direnean, ekosistema horiei ureta-
koak deritze.
Bost faktore abiotiko bereizten dira. Uretako izaki bizidunen bizile-
kuetako elementuak dira, bizirik ez dutenak. Hauek dira elementu
horiek: argia, tenperatura, presioa, gazitasuna eta oxigenoa.
Itsasoan bizi diren animaliak hiru taldetan sailkatzen dira:
Nektona.  Igeri egiten duten animalien Bentosa.  Itsas hondoan hari atxikita edo
multzoari deritzo. Erraz lekualdatzen dira. hartan lekualdatuz bizi diren organismoen
Adibidez, arrainak, baleak eta txibiak. multzoa da: itsas izarrak, koralak....

Ur motaren arabera, itsasoko ekosistemak eta ur gezakoak bereizten dira.

Itsasoko ekosistemak
Zona pelagikoa Itsasoko ekosistemak itsasoetako eta ozeanoetako urek osatutako
G F
ekosistemak dira. Bi gune bereizten dira ekosistema horietan:
• Zona pelagikoa. Argi gehien eta animalia gehien duen itsasoko
Plataforma gunea da. Zona honetako zati dira plataforma kontinentaletik (i­tsas
Zona
kontinentala abisala ertzetik gertuen dagoen hondoa) itsas sakonerainoko ur masak.
• Zona abisala. Argi gutxien duen itsasoko gunea da; sakonena.
G

Ur gezako ekosistemak
Ur gezako ekosistemetan ur ibiliak eta ur geldiak bereizten dira:
• Ur ibiliak. Ibaiak eta uharrak dira. Goialdean, urak indar handia
izaten du. Bertako arrainak igerilari bikainak izan ohi dira, urak
eraman ez ditzan.
• Ur geldiak. Aintzirak, urmaelak eta zingirak dira. Zona hauek
bereizten dira:
– Ur ertzeko zona. Urertzetik hurbil dago, eta ez da oso sakona.
Algak, uretako landareak, hegaztiak, anfibioak eta intsektuak
bizi dira bertan.
– Ur askeko zona. Urertzetik urrun dago, eta iristen da argia
bertara. Planktona, arrainak eta krustazeoak (karramarroak,
ganbak...) bizi dira bertan.
– Zona sakona. Ertzetik urrun dago, argi gutxi iristen da, eta oxi-
geno gutxi dago. Muskuiluak, zizareak, arrainak eta intsektuen
larbak bizi dira bertan.

78

295517 _ 0073-0086.indd 78 05/07/12 9:57

 Ariketak
15. Erantzun galdera hauei: 19. Lotu geziak erabiliz:
a) Zein dira uretako ekosistemen bost faktore
abiotikoak? Itsasoko ekosistemak •   Ur ibiliak eta ur
geldiak
1.  
Ur gezako ekosistemak •   Itsaso eta ozeanoak
2.  
3.  
20. Ur ibiliei buruzko esaldi hauek okerrak dira.
4.   Zuzendu, eta berridatzi behean esaldi
5.   zuzenak.
• Aintziretako, urmaeletako eta zingiretako urak ur
b) Zein dira uretako ekosistemen artean bereizten diren ibiliak dira.
bi motak?
•  
•   •  Goialdean ez da urlasterrik izaten.

16. Osatu eskema hau:

•  Zona horietan urak arrainak eramaten ditu.
Honela sailkatzen
dira itsasoan bizi
diren animaliak:

21. Ur geldietan hiru zona bereizten dira. Azaldu non

dagoen zona horietako bakoitza:
zona:
Nektona

17. Definitu kontzeptu hauek, eta eman bina adibide:

zona:
•  Nektona: 

 .
•  Bentosa:  Zona  :

 .

18. Erantzun: 22. Jarri X bat ur geldiko izaki bizidun bakoitzari dagokion
zonan:
a) Zer desberdintasun daude nektonaren eta
planktonaren artean? Intsektuen Uretako
Planktona
larbak landareak

Ur ertzeko
zona
 
Ur askeko
b) Nola du izena argi gehien duen itsasoko zonak?
zona

c) Eta argi gutxien duenak? Zona

sakona

79

295517 _ 0073-0086.indd 79 05/07/12 9:57

 Itsasoko zenbait
5 ekosistema
Hauek dira itsasoko zenbait ekosistema: marearteko zona eta sakonera
txikietako hondo hondartsuak.

Marearteko zona Sakonera txikietako hondo hondartsuak

Itsasgoran, ur azpian egoten da, olatuen eraginpean, eta Biotopo hori ur azpian dago beti. Nahiko argi iristen da bertara,
itsasbeheran, agerian geratzen da. Biotopoa agerian geratzen eta oxigeno ugariko lekua da, olatuak joan-etorrian baitabiltza
denean, animalia asko hondar azpian sartzen dira edo sortutako etengabe. Itsas hondoaren gainean algak eta landareak hazten
putzuetan geratzen dira, eta beste asko, elikagai bila hurbiltzen dira. dira, eta haien artean animalia ugari bizi dira.

Kaioa
Buztanikara

Barraskiloa Itsas enara

Algak

Bibalbioak
Posidonia Katuarraina
Karramarroa

Algak

Itsas izarra Arrain zapalak

Ur gezako zenbait
6 ekosistema
Ibaiak, errekak, urmaelak eta padurak ur gezako ekosistemen adibide
argiak dira.

Ibaiak eta errekak Urmaelak eta padurak

Ibaietako eta erreketako urek urlasterrak dituzte; ura etengabe
astindua denez, oxigeno ugari izaten du disolbatuta. Ihiak ura
geldirik egoten den lekuetan hazten dira. Ura geldi geratzen
denean, berotu egiten da, eta oxigeno kantitatea txikitu egiten da.
Ihiak
Urmaelek eta padurek sakonera txikia izaten dute, eta lehortu ere
egiten dira, batzuetan. Urlasterrik izaten ez dutenez, urak oxigeno
gutxi izaten du. Kostaldetik gertu dauden urmael eta padura
batzuk gaziak izaten dira.
na
Lezkak

Zikoina
Lertxuna Ahatea

Igaraba
Sorgin-orratza

Amuarraina Ur-dilistak Suge

Algak Igela gorbataduna

80

295517 _ 0073-0086.indd 80 05/07/12 9:57

 Ariketak
23. Erantzun galdera hauei: 27. Erreparatu argazkiari, eta erantzun:
a) Idatzi itsasoko bi ekosistemen izenak:
1.  
2.  
b) Idatzi ur gezako bi ekosistemen
izenak:
1.  
2.  

24. Bilatu informazioa, eta esan zer antzekotasun eta zer a) Zer ekosistematakoa da?
desberdintasun dituzten errekek eta urmaelek: b) Ekosistema horretako zein zonatan bizi da?
•  Desberdintasun hauek dituzte:

c) Zein dira zona horretan bizi diren beste izaki bizidun

batzuk?

•  Antzekotasun hauek dituzte: 28. Identifikatu izaki bizidun hauek, eta adierazi zer
ekosistematan bizi diren.

25. Osatu eskema hau:

Marearteko Ibaiak eta Urmaelak

zona errekak eta padurak
Igaraba
Igela 

Amuarraina 

Kaioa
Ihiak
Karramarroa
Bibalbioak

26. Osatu eskema hau: 






81

295517 _ 0073-0086.indd 81 05/07/12 9:57

 7 Lurzorua ere bada ekosistema
Lurrazala estaltzen duen azal-azaleko geruza da lurzorua. Harriak
BA AL ZENEKIEN?
eraldatzean nahiz izaki bizidunen jardueraren ondorioz sortzen diren
Landareen eta animalien hondakinak materialak ditu osagai.
deskonposatzen direnean, humusa
sortzen da. Lurzoruko biotopoa
Hondakin Lurzoruko biotopoa lurzoruko osagai ez-organikoek osatzen dute. Lur-
organikoak zoruko osagai ez-organiko horiek hainbat motatakoak izan daitezke: soli-
doak, hala nola hondarra, legarra eta lohia; likidoak, esate baterako, gatz
mineralak dituen ura; edo gas-egoeran daudenak, besteak beste, airea.

Lurzoruko biozenosia
Lurzoruan bizi diren izaki bizidun guztiek osatzen dute lurreko bio-
zenosia. Hauek dira lurzoruan bizi diren animalia horietako batzuk:
Humusa
• Ekoizleak: belarrak eta landareak, materia organikoa (landareen
hondakinak) sortu eta harrien higiduran parte hartzen dutenak.
• Kontsumitzaileak: satitsuak, zizareak, intsektuak, araknidoak...
• Deskonposatzaileak: onddoak eta bakterioak. Landare- eta animalia-
hondakinak deskonposatzen dituzte, eta humusa eratzen dute.

Lurzoruaren eraketa
Hauek dira lurzorua eratzeko faseak:

1. Euriak eta haizeak 2. Lehen izaki bizidunak 3. Sustraiei eta beste izaki 4. Lurzoruan, orain, landare
gainazaleko harrietan agertzen hasten dira: bizidun batzuei esker, handiagoak haz daitezke, eta
eragiten dute. landareak. lurzorua sortzen da. animaliak bizi daitezke bertan.

Lurzoruaren suntsiketa
Lurzoruaren suntsiketa naturala izan daiteke, hori gertatzen da uholdeen
edo lehorteen ondorioz inguruneren bat basamortu bihurtzen denean, edo
gizakiek eragindakoa izan daiteke: baso-mozketaren, suteen, gehiegiz­ko
larratzearen edo industria-instalakuntzen ondorioz gertatutakoa.

82

295517 _ 0073-0086.indd 82 05/07/12 9:58

 Ariketak
29. Erantzun: 33. Azaldu zer gertatzen den lurzoruaren eraketaren
faseetako bakoitzean.
Zer da lurzorua? 


30. Osatu esaldi hauek:

a) Lurzoruak harriak         nahiz 

1 2 3 4
jardueraren ondorioz sortzen diren        
ditu         .

b) Lurzoruko biotopoa 
osagai  osatzen dute.
c) Lurzoruko osagai ez-organikoak hainbat motatakoak
izan daitezke:
1.  Solidoak Adibidez:
2.  Adibidez: 
3.  Adibidez:  34. Azpimarratu gorriz gizakiak eragindako lurzoruaren
suntsiketaren faktoreak, eta urdinez, naturak
d) Lurzoruko biozenosia  eragindako suntsiketaren faktoreak.
bizi diren         guztiek osatzen dute. Baso-mozketa - uholdeak - gehiegizko larratzea -
industria-instalakuntzak - lehorteak
e) Hauek dira lurzoruan bizi diren animalietako batzuk:
             ,  , 35. Bilatu informazioa, eta azaldu zer den bakoitza:
 •  Baso-soiltzea: 
eta  .

31. Bilatu hiztegian, eta idatzi hitz hauen esanahia:

•  Basoberritzea: 
•  Legar: 

•  Lohi: 
36. Azpimarratu lurzoruaren suntsiketa eragiten duten
ekintzak:

•  Hondar:  •  Zuhaitzak inolako kontrolik gabe moztea.

•  Landareak ureztatzea.
•  Zaborrak lurrera botatzea.
32. Erantzun galdera hauei: •  Zuhaitzak landatzea.
a) Nola sortzen da humusa? 
37. Pentsatu eta erantzun:
Idatzi basoetako suteei aurrea hartzeko hiru
b) Zer materialetik sortzen da lurzorua? neurri:
1.  
c) Zein dira lurzorua eratzen ari denean agertzen diren 2.  
lehen izaki bizidunak?  3.  

83

295517 _ 0073-0086.indd 83 05/07/12 9:58

 Bioaniztasuna eta izaki
8 bizidunen moldaera nagusiak
Bioaniztasunak ekosistema batean zenbat organismo mota bizi diren
adierazten du.
Izaki bizidunak bizi diren ingurunera moldatzen dira, espeziearen
­biziraupena bermatzeko.

Faktore
Izaki bizidunen moldaerak
abiotikoak
Landareak: ingurune lehorretako landareek, esate baterako ezkaiek, hosto txiki eta
estuak dituzte lurrunketa murrizteko. Bestalde, kaktusek hostoak eta zurtoinak
arantza bilakatzen dituzte, hezetasuna nekezago galtzeko.
Hezetasuna

Animaliak: eremu lehorretan bizi diren animalia batzuk, hala nola narrastiek,
oskolak edo ezkatak dituzte, eta horiei esker, nekezago galtzen duten ura.
Beste batzuek, berriz, substantziaren bat jariatzen dute, hezetasuna gordetzeko;
adibidez, barraskiloek.
Lehorreko ekosistemetan

Landareak: argi gutxiko lekuetan, landare batzuk izugarri hazten dira bertikalean,
argi gehiago izateko.
Animaliak: asko eta asko egunez baino ez dira aktiboak, baina badira bestelako
Argia

espezieak ere, gauez baino aritzen ez direnak, alegia; adibidez, saguzarrak.

Animaliak: beren gorputzeko tenperatura erregulatzen ez duten animaliak

poikilotermoak dira. Gorputzeko tenperatura ingurunekoaren araberakoa dute;
Tenperatura

hau da, bero dagoenean beren tenperatura altua izaten da, eta hotz egiten
duenean, baxua. Poikilotermoak dira sugea, krokodiloak... Hotz handia egiten
duenean, lozorroan geratzen dira energiarik ez xahutzeko.
Beren tenperatura erregulatzen duten animaliak homeotermoak dira. Itsas txakurra
eta otsoa, esaterako, tenperatura berari eusteko gai dira. Batzuek koipe-geruza
lodiak dituzte azalaren azpian, eta beste batzuek ilez edo lumaz estalia dute gorputza.
Landareak: organismo fotosintetikoak goi-goiko geruzetan, argia iristen denetan,
soilik haz daitezke; esate baterako, landareak eta algak.
Argia

Animaliak: argi gutxiko lekuetan bizi diren animalia batzuk gai dira argia sortzeko
berariazko zenbait organoren bidez, bizi diren lekuetan zaila gertatzen baita argirik
gabe elikagaiak bilatzea.
Uretako ekosistemetan

Landareak: alga batzuk itsas hondoan finko bizi dira.

mugimenduak

Animaliak: arrain batzuk haitzuloetan edo harrien azpian babesten dira; har
Uraren

batzuk hondar azpian sartzen dira; itsas trikuek forma biribilduak eta oskol
gogorrak dituzte; etab.

Animaliak: animalia igerilariek hegalak eta itxura hidrodinamikoa dituzte; horri

esker arin mugitzen dira uretan, urarekiko ahalik eta erresistentzia txikiena egiten
dentsitatea
Uraren

baitute. Bestalde, zenbait barrunbe gasez beteak dituzte (arrainen igeri-maskuria),

eta inolako ahaleginik egin gabe flotatzen dute, horri esker.

84

295517 _ 0073-0086.indd 84 05/07/12 9:58

 Ariketak
38. Erantzun galdera hauei: 40. Lotugeziak erabiliz:
a) Zer adierazten du bioaniztasunak? 
Poikilotermoak •   Beti tenperatura bera izaten
dute

Homeotermoak •   Ez dute tenperatura

b) Zergatik moldatu behar dute bizi diren ingurunera erregulatzen
izaki bizidunek? 
41. Adierazi esaldi hauek zuzenak (Z) edo okerrak (O)
diren:

Kaktusaren arantzek ura galtzea galarazten dute.

c) Bikote hauetako zeinek du bioaniztasun Narrastiek ura galtzeko dituzte ezkatak.
handiagoa? Organismo fotosintetikoak argi gutxiko lekuetan
• Hondartza bateko gune hondartsu eta lehorrak edo hazten dira.

itsasoko ekosistema bateko marearteko zonak:  Hegalei esker, animalia igerilariak ur azpian mugi
daitezke.
Krokodiloak eta sugeak animalia homeotermoak
• Ekilore-soro batek edo errepide bateko arekak: dira.

• Baso hostoerorkor batek edo baratze batek:  42. Ordenatu letrak, lehorreko ekosistema baten hiru
faktore abiotikoen izenak lortzeko:
•  RATENRATUPE: 
39. Animalia hauetatik zein dira poikilotermoak, eta zein •  ZESUTANAHE: 
homeotermoak?
•  ARAGI: 
  

43. Pentsatu eta erantzun:

a) Zer moldaera dituzte urlaster handien tartean bizi
diren uretako ekosistemetako animaliek?

  

  

b) Zertarako dute arrainek igeri-maskuria?

  

   c) Nola eusten diote tenperaturari hartzek? Eta itsas

txakurrek?

    

85

295517 _ 0073-0086.indd 85 05/07/12 9:58

 Laburpena
LEHORREKO EKOSISTEMAK
Hauek dira lehorreko ekosistemak:
Zona hotzekoak: 

Zona epelekoak: 

Zona berokoak: 

LEHORREKO ZENBAIT EKOSISTEMA NATURAL

Hauek dira, besteak beste:
1.                   2.  

LEHORREKO ZENBAIT EKOSISTEMA GIZATIARTU

Hauek dira, besteak beste:
1.                   2.  

URETAKO EKOSISTEMAK
Uretako ekosistemak izan daitezke:
1.  
2.             : Ur 
eta ur  bereizten dira.

ITSASOKO ZENBAIT EKOSISTEMA

Hauek dira, besteak beste:
1.  
2.  

UR GEZAKO ZENBAIT EKOSISTEMA

Hauek dira, besteak beste:
1.  
2.  

LURZORUA ERE BADA EKOSISTEMA

Lurzorua da 


BIOANIZTASUNA
Bioaniztasunak adierazten du 


86

295517 _ 0073-0086.indd 86 05/07/12 9:58

 7Unitate honetan...
• Atmosferak eguzki-erradiazioak
iragaziz zer funtzio egiten duen
ulertuko duzu.
• Ur-laster ozeanikoak, haizeak eta
haize kirriak zerk sortzen dituen
Eguzkitik iristen
zaigun energia

ulertuko duzu.
• Meteorologia eta aerologia bereiziko
dituzu.
• Agente geologikoak zer diren ikasi
eta zer energiak mugiarazten dituen
jakingo duzu.
• Gizakiak eguzki-energia nola erabil
dezakeen aztertuko duzu.

1977an, geologo talde bat 2.500 m-ko sakonerara murgildu zen

urpeko batean, Galapago uharteetatik hurbil.
Sakonera horretan, uraren tenperatura 0 oC-koa izanik eta
erabateko iluntasunean, geologoek ez zuten izaki bizidunik
aurkitzea espero. Hori dela-eta, izugarri harritu ziren, zizare
erraldoiak, bibalbioen maskor handiak, karramarroak, aingira
formako arrainak eta beste animalia batzuk aurkitzean.
Geologo haiek Eguzkiaren argirik jasotzen ez zuen ekosistema
bat aurkitu zuten, lehen aldiz.
Zergatik harritu ziren hainbeste urpekoan zihoazen
geologoak?

295517 _ 0087-0098.indd 87 05/07/12 9:59


BA AL ZENEKIEN?
Ekuatorea lurrazalaren gainean
marrazten den irudizko lerroa da,
Ipar hemisferioa eta Hego
hemisferioa banatzen dituena.
Ekuatorea
88
295517 _ 0087-0098.indd 88
1 Eguzkiaren energia
Gure izarrak, Eguzkiak, bere barruan gertatzen diren erreakzio nuklea-
rren ondorioz sortutako energia kantitate izugarria igortzen du espaziora.
Eguzkiaren energiaren zati txiki-txiki bat soilik iristen da Lurreraino.
Hala ere, iristen den apurra nahikoa da bizitzari eusteko.
Atmosfera iragazki baten modukoa da
Atmosfera Lurra biltzen duen gas-geruza da. Ezinbestekoa da, iragaz­
ki baten modukoa denez, eguzki-erradiazio arriskutsuak xurga­tzen
dituelako. Iragazki-efektu hori bereziki eraginkorra da egunsentian
eta ilunsentian, eguzkiaren inklinazioa handiagoa denean; orduan,
eguzki-erradiazioak aire-lodiera handia zeharkatu behar baitu.
Eguzki-energiaren banaketa
2 desberdina
Lurzorua eta ura berotu egiten dira eguzkiaren argia xurgatzen dute-
nean. Hala ere, ez dira berdin berotzen.
Ekuatoretik hurbil, eguzki-izpiak oso zut iristen dira Lurraren gainaza-
lera, eta beroketa oso eraginkorra da. Han «beroa egiten du»: airea eta
ozeanoko ura bero daude. Poloetan, ordea, eguzki-izpiak oso zeihar iris-
ten dira, eta beroketa ez da hain eraginkorra: lurra eta ura gutxi berotzen
dira. Hori dela-eta, poloetan «hotz handia egiten du».
Atmosferako eta ozeanoetako lasterrak
Lurrean ere airea eta ura batetik bestera eramaten dituzten
lasterrak sortzen dira. Laster horiek atmosferan eta ozeanoe-
tan sortzen dira.
• Atmosferako lasterrak. Aireak atmosferan egiten dituen
mugimenduak dira. Laster horiek aire beroa eramaten
dute ekuatoretik poloetaraino, eta aire hotza, poloetatik
ekuatoreraino.
• Ozeanoetako lasterrak. Ozeanoetako uraren etenga­beko
mugimenduak dira. Ekuatorean, poloetarantz doazen
­ur-laster beroak sortzen dira, eta poloetan, ekuatorerantz
lekualdatzen diren laster hotzak.
Atmosferan eta ozeanoetan gertatzen diren mugimendu ho-
rien guztien ondorioz, beroa modu eraginkorrean banatzen
da Lurraren gainazalean zehar.
Eguzki-argiak zut iristen da ekuatorera, eta
zeihar, poloetara. Eta horrek eragiten du bi
eremu horietako tenperaturen arteko aldea
oso handia izatea.
05/07/12 9:59
 Ariketak
1. Definitu termino hauek: 5. Idatzi laukietan esaldiak zuzenak (Z) edo okerrak (O)
diren.
•  Ekuatore: 

Ura hoztu egiten da eguzkiaren argia xurgatzean.

•  Atmosfera: 
Ekuatorean beroketa oso eraginkorra da.

Poloetan beroketa Ekuatorean baino eraginkorragoa

da.
2. Erantzun galdera hauei:
a) Zer da Eguzkia? Zergatik da garrantzitsua Poloetan eguzki-izpiak oso zeihar iristen dira, eta
gizakiarentzat? Ekuatorean, berriz, oso zut.

Eguzkiaren energia desberdin banatzen da

Lurrean.
b) Zer sortzen dute eguzkiaren erreakzio nuklearrek?
Ez dago desberdintasunik Ekuatoreko tenperaturaren
eta poloetako tenperaturaren artean.

c) Eguzkiaren energiaren zein zati iristen da Lurreraino?

6. Lotu bi zerrendetako elementuak:

d) Zergatik da ezinbestekoa atmosfera?
e) Zergatik egoten dira poloetako airea eta ura
Ekuatoreko airea eta ura baino hotzago?
•  Tenperatura baxua
Ekuatorea  • •  Tenperatura altua
Poloak  • •  Eguzki-izpiak zut
•  Eguzki-izpiak zeihar
7. Idatzi zeri egiten dioten erreferentzia esaldi hauek:
atmosferako lasterrei edo ozeanoetako lasterrei.
•  Aire beroa Ekuatoretik poloetaraino joaten da:

3. Ordenatu letrak Eguzkiarekin zerikusia duten hiru hitz • Ozeanoetako ura etengabe mugitzen da:
lortzeko:

•  GENRIAE: 

•  FOAMSEART:  8. Esaldi hauek okerrak dira. Idatzi zuzen beheko

aldean.
•  REAEUKOT : 
•  Poloetan airea beroagoa denez, igo egiten da.

4. Osatu testua hitz hauek erabiliz:

Lurreraino - bizitzari - txiki-txiki - energiaren - iristen da

•  Ekuatoreko laster hotzak poloetaraino iristen
Eguzkiaren          zati          bat
dira.
soilik  .
Hala ere, iristen den apurra nahikoa da         
 
eusteko.

89

295517 _ 0087-0098.indd 89 05/07/12 9:59


Igotzean, airea hoztu eta haren ur-lurruna
kondentsatu egiten da, eta ur tanta txiki-
txikiak sortzen dira. Orduan, hodei txiki
bat sortzen da, termika-kumulu
izenekoa.
Kumuloninboek euri-jasa handiak eragiten
dituzte.
Gezi beltzek haranetan egunean zehar aireak
gora egiteko joera duela adierazten dute.
90
295517 _ 0087-0098.indd 90
Dinamika atmosferikoa tokiko
3 eskalan. Aerologia
Aerologiak tokiko eskalan, kilometro gutxiren bueltan, geratzen diren
fenomeno atmosferikoak ikertzen ditu: goranzko haize-laster termikoak,
ekaitzak, itsas haize kirria, haraneko haize kirria eta inbertsio termikoak.
Goranzko haize-laster termikoak
Egun eguzkitsuetan, lurra berotzen denean, haren gainean dagoen
airea ere berotu egiten da; aire bero hori lurretik bereizi eta gorako
haize-laster bat sortzen da zenbait metrotako altueran.
Ekaitzak
Lurraren gaineko aire beroaren eta goiko geruzetako aire hotzaren
arteko tenperatura-aldea oso handia bada, goranzko haize-lasterrek
abiadura handia hartzen dute, handitu egiten dira eta kumuloninbo
bat eratzen da: ekaitz-hodei bat.
Itsas haize kirria
Egunez, itsasertzeko lekuetan, lurzoru harritsua ura baino lehenago
berotzen da. Lurzoruak haren gaineko airea berotzen du, eta ­airea
goranzko haize-laster termikoetan igotzen da. Horren ondorioz,
kontinenterantz jotzen duen haize kirria sortzen da.
Gauez, alderantzizkoa gertatzen da, ura lurzoru harritsua baino beroa-
go egoten da, eta itsasorantz jotzen duen haize kirria sortzen da.
Haize kirriak Haize kirriak
kontinenterantz itsasorantz
jotzen du jotzen du.
Haraneko haize kirria
Egunez, gora egiteko joera duen haize kirri bat ibiltzen da harane-
tan. Gauez, berriz, alderantziz gertatzen da.
Inbertsio termikoak
Lurretik gertuen dagoen airea haren gainean dagoena baino hotza-
go dagoenean gertatzen da inbertsio termikoa. Fabriketako keak eta
autoen keak eragiten dute, besteak beste. Kea lurretik gertu geratzen
da, eta horrek kutsadura handiagoa eragiten du.
05/07/12 9:59
 Ariketak
9. Bilatu hiztegian hitz hauen esanahia: 14. Irakurri eta erantzun:
•  Aerologia:  Zikoinek, kurriloek eta saiek
haize-laster termikoak
baliatzen dituzte,
•  Haize kirri:  batere nekatu gabe,
airean gora egiteko. Nola
lortzen dute gora egitea
parapentea egiten duten
10. Idatzi aerologiak ikertzen dituen bost fenomeno kirolariek?
atmosferikoen izenak.
1. 
2. 
3.  15. Esaldi hauek okerrak dira. Zuzendu eta berridatzi
4.  beheko aldean.
5.  •  Egunez, haraneko haize kirriak beheranzko joera izaten
du.
11. Erantzun:
Nola sortzen dira goranzko haize-laster termikoak?
•  Gauez, haraneko haize kirriak goranzko joera izaten
du.

16. Erreparatu argazkiari, eta azaldu zer gertatzen ari den:

12. Zer da kumuloninbo bat? Azpimarratu gorriz erantzun

zuzena:
•  Goranzko haize-laster termiko bat.
•  Kontinenterantz jotzen duen haize kirria.
•  Inbertsio termiko bat.
•  Ekaitz-hodei bat.

13. Erreparatu argazkiei, eta azaldu nola sortzen den itsas

haize kirria egunez eta gauez.

17. Pentsatu eta erantzun:

a) Noiz gertatzen da inbertsio termikoa?

b) Zergatik sortzen du kutsadura handiagoa inbertsio

termikoak?

Egunez: 

Gauez: 

91

295517 _ 0087-0098.indd 91 05/07/12 9:59

 Dinamika atmosferikoa eskala
Isobara

996
4 handian. Meteorologia
B
996 1000 Meteorologia-iragarpenek eguraldiaren berri ematen digute: euria, hotza
1000 edo beroa egingo duen, hodeirik izango den, eguzkitsu egongo den…
1004 1004
Eguraldi meteorologikoa deritzo leku eta une jakin batean
1008 atmosferak duen egoerari.
A
Iragarpen horiek egiteko, meteorologia-sateliteek ateratako Lurra-
Isobara-mapa. Isobarak presio atmosferiko ren argazkiak eta tenperaturari eta presio atmosferikoari buruzko
bera duten puntuak lotzen dituzten lerro datuak erabiltzen dituzte meteorologoek.
kurbatuak dira. Antizikloiak A letraz
adierazten dira, eta depresioak, B letraz. Gezi
Datu horiekin, isobara-mapak egiten dituzte. Isobarak elkarren
urdinek azaleko haizeen noranzkoa adierazten ­artean oso hurbil badaude, horrek esan nahi du haize biziak sortuko
dute. direla; oso bereizita badaude, berriz, haize ahulak sortuko dira.

Haizeak
Haizeak ehunka edo milaka kilometro lekualda daitezkeen aire-
masak dira.

Airea presio atmosferiko handiko guneetatik (antizikloiak) presio

atmosferiko txikiagoko guneetara (depresioak) mugitzen da, eta
horren ondorioz, haizeak sortzen dira.

Hodeiak eta prezipitazioak

Aire hezeak eta beroak goranzko joera du,
hoztu egiten da, eta hodeiak sortzen ditu.
Hodeiak euri tanta mikroskopikoz osatuta daude. Euri tanta horiek hai-
zeak daraman ur-lurruna kondentsatzean sortzen dira. Hodeiak egoera
hauetan sortzen dira:
• Depresioetatik hurbil. Airea igo eta hoztu egiten da, hodeia sortuz.
• Mendietan. Aire-masa hezeak haizeak jotzen duen mendi-maldan
gora egiten du.
• Lurrean. Lainoa hodei mota bat da; lurretik gertu sortzen da, aire
hezea hozten denean.
Aire-masa hezeak hozten direnean, gero eta lurrun gehiago
­kondentsatzen da hodeietako tanten inguruan, eta haien tamaina
handitu egiten da. Tanta horiek erortzean prezipitazioak gertatzen
dira, euri, elur edo txingor gisa.

Tantak elkartu eta erortzen badira, euria Tenperatura zeroz azpikoa denean, elurra Txingorra tamaina handikoa denean, harria
egiten du. egiten du. esaten diogu.

92

295517 _ 0087-0098.indd 92 05/07/12 9:59

 Ariketak
18. Definitu termino hauek: 22. Aukeratu erantzun zuzena:
•  Depresio:   Zer da lainoa?
•  Aire hezea hozten denean lurretik urrun sortzen den
hodei mota bat da.
•  Antizikloi: 
•  Aire hezea hozten denean lurretik gertu sortzen den
hodei mota bat da.
•  Hodei: 
•  Aire hezea berotzen denean lurretik gertu sortzen
den hodei mota bat da.
•  Haize: 
23. Osatu, haize ahulak edo haize biziak idatziz:
•  Isobarak oso hurbil badaude sortzen diren haizeak:

19. Idatzi egingo duen eguraldiari buruzko meteorologia-
iragarpenak. Erreparatu adibideari: •  Isobarak oso bereizita badaude sortzen diren haizeak:
1. Ez du euririk egingo. 
2. 
24. Azpimarratu urdinez erantzun zuzenak:
3. 
 odeiak ondorengo egoera hauetan sortzen
H
4.  dira:
•  Depresioetatik hurbil.
20. Erantzun galdera hauei:
•  Antizikloietatik hurbil.
a) Zeri deritzo eguraldi meteorologikoa?
•  Haize ahuletan.
•  Mendietan.

b) Zer egiten dute meteorologia-sateliteek? 25. Markatu erantzun zuzena:

•  Prezipitazioak gertatzen dira:

Aire-masa hezeak berotzen direnean.

c) Zertarako balio dute isobara-mapek?

Aire-masa hezeak hozten direnean.

Hezetasun gutxiko aire-masak hozten direnean.

d) Zer esan nahi dute mapan ageri diren A eta B letrek?

Aire-masak bat-batean hezetasun asko jasotzen
A: duenean.
B:
•  Elur gisako prezipitazioak gertatzen dira:

21. Ordenatu letra hauek: Atmosferako tenperatura zeroz azpikoa denean.

•  BAIKORAS: 
Atmosferako tenperatura zero gradu baino altuagoa
•  PIPRETAIZOKAZI:  denean.
•  OROLOIGATEME: 
Atmosferako tenperatura oso hotza denean.
•  KAHZIEA: 
•  HDOAEKI: Atmosferako tenperaturak aldaketarik izaten ez
duenean.
•  PDESRIOKAE:

93

295517 _ 0087-0098.indd 93 05/07/12 9:59


Glaziar batek jalkitako sedimentu-metaketak.
A Beroa
B Beroa
A: Udan, itsasoak airearen beroa xurgatzen
du, eta freskatu egiten du.
B: Neguan, itsasoak beroa ematen dio aireari,
eta aireak tenperaturari eusten dio.
94
295517 _ 0087-0098.indd 94
5 Agente geologikoak
Agente geologiko nagusiak dira:
•  Ura. Harri jakin batzuk disolbatzen ditu.
•  Izotza. Glaziarrak osatzen ditu eta, mugitzean, harri asko
­garraiatzen ditu.
•  Haizea. Harri jakin batzuk higatzen ditu, eta harea garraiatzen du.
Agente geologikoak materialak higatuz, garraiatuz eta jalkiz paisaiak
alda ditzaketen naturako elementuak dira: ura, izotza, haizea eta abar.
Airearen, uraren edo haizearen ondorioz harriak desegin edo haus-
ten direnean gertatzen da higadura.
Aireak, urak edo haizeak harri zatiak batetik bestera mugitzen ditue-
nean gertatzen da garraioa.
Garraiatutako materialak lekuren batean metatzen direnean gerta­
tzen da jalkitzea.
Agente geologikoek ezinbesteko dute eguzki-energia.
1. Eguzkiak
uraren
2. Euriak eta
zikloa
elurrak
jartzen du
glaziarrak eta
martxan.
ibaiak
elikatzen
dituzte.
4. Haizeak olatuak sorrarazten ditu itsasoan, eta dunak 3. Glaziarrek, ibaiek eta olatuek
eratzen ditu basamortuetan eta hondartzetan. lurrazala modelatzen dute.
6 Hidrosferaren erregulazio-efektua
Substantzia guztiak ez dira berdin berotzen edo hozten. Airea
­azkar-azkar berotzen eta hozten da. Aitzitik, bere tenperaturak gora
egingo badu, urak bero asko behar du, baina beroari denbora luzez
eusten dio.
Udan zehar, itsasoak bero handia hartzen du, eguzkiaren bero-­
energia hartzen duen heinean. Hori dela-eta, kostaldeko udak
­barrualdekoak baino gozoagoak izaten dira.
Neguan, airea asko hozten da, baina itsasoa beroago dagoenez, airea-
ri ematen dio bere bero apur bat. Horregatik, neguan ere, kostaldeko
giro-tenperaturak barrualdekoak baino gozoagoak izaten dira.
05/07/12 9:59
 Ariketak
26. Erantzun galdera hauei: 31. Osatu eskema hau:
a) Zer dira agente geologikoak?
1
2

b) Zein dira agente geologiko nagusiak? Idatzi horien

4
izenak.

1.  Eguzkiak  

27. Lotu, geziak erabiliz, elementu hauek: 2.  Euriak eta elurrak  
Ura  • •  Harriak higatu eta harea garraiatu. 
Izotza  • •  Harri jakin batzuk higatu. 3.  Glaziarrek  
Haizea  • •  Harri asko garraiatu. 
4.  Haizeak  
28. Adierazi zein den paisaia horrela modelatu duen agente 
geologikoa:
32. Bilatu hiztegian hitz honen esanahia:
•  Hidrosfera: 

33. Pentsatu eta erantzun:

a) Egun eguzkitsu batean, airearen tenperatura 36 oC
da; hala ere, eguzkitan dagoen igerilekuko urak 25 oC
baino ez ditu.
29. Osatu esaldi hauek: Zergatik dago hainbesteko aldea batetik bestera? 

•        ,        edo        ondorioz 

       desegin edo        direnean
gertatzen da            .
•        ,        edo       
ondorioz harri          batetik bestera
        dituenean gertatzen
da           .
• Garraiatutako         lekuren
batean          direnean gertatzen da
          . •  Airea oso azkar hozten delako.
30. Aukeratu erantzun zuzena.
Zeren energia behar dute agente geologikoek?
•  Haizearena.
•  Urarena.
•  Eguzkiarena.
b) Bero handia egiten duenean lurra bustitzen badugu,
giroa freskatu egiten da. Zergatik gertatzen ote da
hori? 
34. Azpimarratu urdinez erantzun zuzenak:
a) Zergatik jasotzen du hainbeste bero itsasoak udan?
•  Airea oso azkar berotzen delako.
•  Eguzkiaren energia xurgatzen duelako.
•  Udak gozoagoak direlako.
b) Zer desberdintasun dago kostaldeko eta barrualdeko
uden artean?
•  Uda gozoagoa da barrualdean.
•  Uda gozoagoa da kostaldean.

95

295517 _ 0087-0098.indd 95 05/07/12 9:59


Ur beroaren
irteera
Ur hotzaren
sarrera
Eguzki bidezko ur berogailua.
Panel fotovoltaikoak
Panel fotovoltaikoak zelula fotovoltaikoz
osatuta daude.
Egunez: eguzkiaren
argiak lurra berotzen
du, eta objektuek beroa
metatzen dute.
Gauez atmosferarekin:
beroaren zati bat
espaziora joaten da, eta
atmosferak gainerakoa
atxikitzen du.
96
295517 _ 0087-0098.indd 96
7
Tanga
Eguzki-energiaren erabilera
Eguzki-energia Eguzkitik iristen zaigun energia da.
Eguzki-energia beroa sortzeko eta elektrizitatea ekoizteko
erabiltzen da.
Hodibihurra Eguzki-energiaren bidez beroa sortzea
Eguzki-energia eguzki-izpiak baliatzen ditu ur beroa lortzeko.
Eguzki bidezko ur berogailuak eguzkiaren argia erabiltzen du ura
berotzeko. Oso sinplea da, eta oro har, bi zati ditu:
•  Hodibihurra. Hodi metaliko fina eta luzea, kolore beltzekoa eta
biribilkatua. Hodi hori beira batez estalitako plaka beltz baten gai-
nean dago, eguzkiaren beroa hartu eta pilatzen duena.
•  Tanga. Ur beroa pilatzeko erabiltzen den ontzia da.
Eguzki-energiaren bidez elektrizitatea sortzea
Energia elektrikoa panel fotovoltaikoen bitartez lortzen da.
Panelek argia jasotzen dutenean, eguzkiaren energia elektrizitate
­bihurtzen da.
8 Eguzki-energiaren arriskuak
Eguzki-energia kopuru handia iristen da Lurrera erradiazioen bitar-
tez. Atmosferak iragazi egiten ditu eta erradiazio arriskutsu asko at-
mosferako kanpoaldean geratzen dira, hala nola X eta gamma izpiak.
Ozonosferaren narriadura
Atmosfera gabe gauez: Ozonosfera ozono izeneko gasaz osatutako atmosferaren ­geruza
beroak espaziora ihes
­mehea da. Geruza horrek larruazalean erredura larriak eragin
egin, eta Lurra gehiegi
hoztuko litzateke. ­ditzaketen argi ultramoreak xurgatzen ditu.
CFC gasek kloroa (Cl), fluorra (F) eta karbonoa (C) dituzte. Hoz­
kailuetan, aire girotuko tresnetan eta aerosoletan erabiltzen dira.
Ozonosferan CFC gasak egonez gero, atmosferak eguzki-izpiak ira-
gazteko gaitasuna galtzen du.
Bero-metaketa eta klima-aldaketa
Egunez, beroa metatu egiten da, eta gauez, atmosferari esker, atxikita
Gauez atmosfera eta geratzen da. Zenbait gasek, hala nola karbono dioxidoak, espazio-
karbono dioxidoarekin:
atmosferak behar baino
rantz ihes egingo lukeen erradiazioaren zati bat xurgatzen dute. Hori
bero handiagoa del eta, atmosfera komeni baino gehiago berotzen da, eta berotegi-
atxikitzen du. efektua eta planetaren beroketa globala gertatzen dira.
05/07/12 9:59
 Ariketak
35. Aukeratu erantzun zuzena. 39. Azpimarratu gorriz esaldi zuzenak:

Eguzki-energia da: • Panel fotovoltaikoek argirik jasotzen ez dutenean

sortzen da elektrizitatea.
•  Espaziorantz ihes egiten duen energia.
• Energia elektrikoa panel fotovoltaikoen bitartez
•  Eguzkitik iristen zaigun energia. lortzen da.
•  Lurzorua berotzen duen energia. • Panelek argia jasotzen dutenean, eguzkiaren energia
elektrizitate bihurtzen da.
36. Erantzun galdera hauei:
a) Zertarako erabiltzen da eguzki-energia? 40. Idatzi atmosferak xurgatzen dituen erradiazio
arriskutsuen izenak:
1.   izpiak.
2.   izpiak.
b) Zer da eguzki bidezko ur berogailu bat?
41. Erantzun galdera hauei:
a) Zer da ozonosfera? 
c) Zein dira eguzki bidezko ur berogailuaren bi
zatiak?
b) Zer osagai dituzte ozono geruza narriatzen duten
1.  gasek?
2.  1. 
d) Non pilatzen da eguzki bidezko berogailuak 2. 
berotutako ura?
3. 

42. Azaldu zer gertatzen den kasu bakoitzean beroarekin:

37. Osatu eskema hau:


                       
                       
                       

38. Adierazi, X bat jarriz, zein diren hodibihurrari buruzko

esaldi zuzenak:

Hodi metaliko lodia eta motza da.

Hodi metaliko fina eta luzea da.


Kolore beltzekoa eta biribilkatua da.
                       
Koloretakoa eta luzanga da.
                       
Beira batez estalitako plaka beltz baten gainean dago.
                       

97

295517 _ 0087-0098.indd 97 05/07/12 9:59

 Laburpena
EGUZKIAREN ENERGIA
Atmosfera ezinbestekoa da eguzki-  arriskutsuak
         baititu.

EGUZKI-ENERGIAREN BANAKETA DESBERDINA

Ekuatoretik hurbil, beroketa oso  da; hori dela eta,
«         egiten du».

Poloetan, beroketa ez da hain  ; hori dela eta,

«         egiten du».

Tenperaturaren arteko desberdintasunek sortzen dituzte:

          lasterrak eta  lasterrak.

DINAMIKA ATMOSFERIKOA TOKIKO ESKALAN

Aerologiak  ikertzen du.

Hauek dira fenomeno atmosferiko horiek:

1.  
2.  
3.  
4.  
5.  

DINAMIKA ATMOSFERIKOA ESKALA HANDIAN

Meteorologia-iragarpenei esker, jakin dezakegu:

1.             , 2.             eta 3.   .

AGENTE GEOLOGIKOAK
Agente geologiko nagusiak dira:

           ,            eta 

HIDROSFERAREN ERREGULAZIO-EFEKTUA
Hidrosferak erregulazio-efektua du atmosferan:

Neguan,  beroa ematen dio aireari,

eta aireak tenperaturari  .

EGUZKI-ENERGIAREN ERABILERA
Eguzki-energia          eta           erabiltzen da.
Ozonosfera  da.
CFC gasek         ,         eta  dituzte
eta  narriatzen dute.

98

295517 _ 0087-0098.indd 98 05/07/12 9:59

 8
Lurraren
kanpoko
dinamika
Unitate honetan...
• Erliebearen modelaketa zen den
ikasiko duzu.
• Erliebea modelatzeko prozesuak zein
diren ikasiko duzu. Meteorizazioa,
higadura, garraioa eta sedimentazioa.
• Erliebea modelatzen duten agente
geologiko nagusiak zein diren jakingo
duzu. Haizea, glaziarrak, ibaiak eta
itsasoak, ur biziak eta urpeko urak.
• Harri sedimentarioak zer diren eta
zertarako erabiltzen diren ikasiko
duzu.

Batzuetan, ia mendirik gabeko ordokietan, itzelezko

harri-blokeak egoten dira lurrean han-hemenka
sakabanatuta, eta orain dela denbora gutxira arte, inork
ez zekien zein zen haien jatorria.
1803an, John Playfair naturalistak fenomeno horren
zergatia azaldu zuen:
«Itzelezko harri-bloke horiek mendietako glaziarrek
garraiatu dituzte. Glaziarrak, naturak erabiltzen dituen
makina indartsuak, izotzezko ibaiak dira, harri-bloke
erraldoiak ehunka kilometrotan garraiatzeko gai direnak».
Nola definitzen ditu Playfairrek glaziarrak?

295517 _ 0099-0112.indd 99 05/07/12 10:01


Meteorizazio kimikoa. Hareharria osatzen
duten mineralak «desegiten» direnean,
harria higatu egiten da; zenbaitetan hautsi
ere bai.
Meteorizazio biologikoa. Landareen
sustraiak harrien arrailetan sartzen dira, eta
presioaren ondorioz, harria apurtu egiten da.
100
295517 _ 0099-0112.indd 100
1 Harrien meteorizazioa
Gure inguruko paisaiari erreparatuz gero, zenbait formatako eta ta­
mainatako harriak ikus ditzakegu. Gehienak harri handiagoetatik
askatutako harriak izaten dira. Harri bat hausten denean gertatzen
da meteorizazioa.
Meteorizazioa harriak zatikatu eta sakabanatzen dituen prozesua
da.
Meteorizazioaren ondorioz sortzen diren harri zatiei klastoak esaten
zaie.
2 Meteorizazio-prozesuak
Urak, izotzak, haizeak eta zenbait izaki bizidunek harrien meteoriza­
zioa edo haustura eragiten dute.
Hauek dira hiru meteorizazio mota nagusiak:
• Meteorizazio mekanikoa. Harria indarraren edo presioaren
­ondorioz apurtzen denean gertatzen da. Ohikoa da tenperatura
aldaketa handiak dituzten lekuetan, esate baterako, basamor-
tuan, egunez bero handia egiten baitu, eta gauez, hotz handia.
Meteorizazio mekanikoa eragiten duten prozesuak dira:
– Gelifrakzioa. Ura edo ihintza harri baten barnean izozten da,
eta izotzak falka baten gisara presionatzen du harria, apurtu
arte.
Ura harrien arrailetan Izoztean, bolumena Azkenean, harria zatikatu
sartzen da. handitzen da. egiten da.
– Kolpeak. Harri batek beste baten kontra talka eginez gero, apur­
tu egin daiteke.
• Meteorizazio kimikoa. Harriak osatzen dituzten mineraletako
batzuk uraren eraginez desegiten direnean gertatzen da. Horren
adibide garbia da granitoa, harri oso gogorra izan arren, euriak
bere mineraletako batzuk deseginez gero, oso erraz txikitzen dena.
Meteorizazio mota hau ohikoa da leku hezeetan, adibidez, oihanetan.
• Meteorizazio biologikoa. Izaki bizidunek eragiten dute, batik
bat, zenbait zuhaitzen sustraiek.
05/07/12 10:01
 Ariketak
1. Osatu testu hau: 6. Osatu eskema hitz hauek erabiliz:
meteorizazioa - izaki bizidunak - mekanikoa - leku
«Harriak ez diren beren kabuz hausten, zerbaiten edo hezeak - kimikoa - biologikoa- tenperatura-aldaketak
norbaiten eraginaren ondorioz baizik.          ,
izotzak,  , eta zenbait
 eragiten dute
harrien  edo haustura».

2. Definitu termino hauek:

•  Meteorizazio: 

•  Klasto: 

7. Jarri Z edo O laukietan, esaldiak zuzenak edo okerrak

•  Gelifrakzio:
diren adierazteko. Erreparatu adibideari.

Z Klastoak harri zatiak dira.

Meteorizazio kimikoa ohikoa da basamortuan eta

antzeko lekuetan.
3. Biribildu harri hitzaren sinonimoak.
Granitoa erraz hausten den harri biguna da.
Izotza – arroka – haizea – sustraia – minerala – klastoa
Gelifrakzioa izotzak eragiten du.
4. Azaldu, zure hitzak erabiliz, gelifrakzio prozesuaren Ura da meteorizazio kimikoa eragiten duten faktoreen
fase bakoitzean zer gertatzen den. artean garrantzitsuena.

Harriak beren kabuz apur daitezke.

1 2 3

8. Erreparatu argazkiari, eta erantzun.

1. 
2. 
3. 

5. Markatu esaldi bakoitzari dagokion laukitxoa.

Zer meteorizazio
mekanikoa kimikoa biologikoa
mota….
sortzen dute izaki
bizidunek?
da ohikoa
basamortuetan? Zer meteorizazio mota dira ohikoak ingurune
da gelifrakzioa? honetan?

da ohikoa •  Meteorizazio  , izan ere

oihanetan?
gertatzen da
zenbait mineral •  Meteorizazio  , izan ere
disolbatzean?
 

101

295517 _ 0099-0112.indd 101 05/07/12 10:01


Ibaietako ur-jauziek oso higadura handia
eragiten dute.
Ibaien hondoan zehar garraiatutako
materialek klastoak biribiltzen dituzte.
Haizeak hondartzako harea garraiatzen du,
dunak sortuz.
102
295517 _ 0099-0112.indd 102
3 Erliebearen modelaketa
Erliebe deritze lurrazalean ikusten ditugun paisaiaren formei, hala nola
mendiei, ordokiei, itsaslabarrei, hondartzei eta abarrei.
Denboraren joanarekin, erliebea aldatu egiten da, agente geologikoen
eraginaren ondorioz. Urak, haizeak edo izotzak erliebea osatzen duten
harriak higatzen, hausten edo garraiatzen dituzte. Hauek dira erliebea
modelatzen duten prozesuak:
• Meteorizazioa. Aire zabalean dauden harriek apur­tzean eta txi­
kitzean jasaten duten prozesua da.
• Higadura. Meteorizazioaren ondorioz sortutako harri zatiak higa­
tzea edo jatorrizko lekutik kentzea da. Adibidez, haizeak harria hi­
gatu eta aske dauden klasto txikiak jatorrizko lekutik kentzen ditu.
• Garraioa. Higaduraren ondorioz beren jatorrizko lekutik kendu­
tako klastoak lekualdatzea da.
Bi garraio mota bereizten dira:
– Hondoan zeharreko garraioa. Klastoak ibaien edo itsasoen
hondoan herrestan edo pirritan mugitzean gertatzen da.
– Esekidurako garraioa. Oso meheak diren klastoek ez dute ia
lurra ukitzen batetik bestera lekualdatzean; esate baterako, hai­
zeak edo urak daramatzan harea aleek.
• Sedimentazioa. Klastoak leku batean behin betiko uztean gerta­
tzen da sedimentazioa.
Agente geologikoen
4 sailkapena
Agente geologikoek erliebea aldatu eta modelatzen dute. Hauek dira:
• Haizea. Harea ale txikiak hainbat kilometrora mugi ditzaketen
haize-lasterrak dira. Landarerik gabeko lekuetan eta leku lehorre­
tan haizeak higadura handia eragiten du.
• Glaziarrak. Izotz-masa handiak dira, higadura- eta garraio-ahalmen
handia dutenak. Eremu polarretan eta mendi garaien gailurretan aur­
ki ditzakegu glaziarrak.
• Ur biziak. Euria barra-barra egiten duenean sortzen diren eta ibil­
gu finkorik ez duten urak dira.
• Lurpeko urak. Lurrean barneratzen diren eta lurzoruaren azpian
egoten diren urak dira.
• Ibaiak. Ur gezako urlasterrak dira, ibilgu finkoa eta emari etenga­
bea dutenak.
• Itsasoa. Ur-masa gaziak dira. Bertan erliebea eraldatzeko gai diren
hainbat mugimendu gertatzen dira: olatuak, lasterrak eta mareak.
05/07/12 10:01
 Ariketak
9. Definitu termino hauek: 15. Lotu ekintza bakoitza gauzatzen duen modelaketa-
prozesuarekin: higadura, garraioa edo sedimentazioa.
• Erliebe: 
• Ibaiak harri zatiak daramatza.

• Agente geologiko: 
• Ibaiak klastorik txikienak uzten ditu beren
ibilbidearen amaieran.

10. Adierazi erliebearen zer forma ikus daitezkeen

argazkietan. • Olatuek kostaldeko harriak higatzen dituzte.
Ordokia-mendia-itsaslabarra

16. Definitu agente geologiko hauek:

• Haizea: 

• Glaziarrak: 

• Ur biziak: 
                               

• Lurpeko urak: 
11. Osatu testua.
Denboraren joanarekin, erliebea  egiten
• Ibaiak: 
da  eraginaren ondorioz.
Ura, haizea edo izotza harriak       , hausten
• Itsasoak: 
edo        dituzten agente geologikoak dira.

12. Erantzun. Lurraren zein geruzetan ikus daiteke

erliebea? 17. Idatzi irudietan ageri diren erliebeak modelatu dituzten
agente geologikoen izenak.
haizea - glaziarrak - ur biziak - lurpeko urak

13. Azaldu erliebearen modelaketan parte hartzen duten

prozesuak.
• Meteorizazioa 

• Higadura 

                   
• Garraioa 

• Sedimentazioa 

14. Ordenatu prozesuak, nola gertatzen diren kontuan hartuz.

                   

103

295517 _ 0099-0112.indd 103 05/07/12 10:01

 5 Haizea
Haizea da material finak garraiatzen dituzten haize-lasterren izena. Hai­
zeak harea ale txikiak garraia ditzake altuera eta distantzia handieta­
ra. Abiadura galtzen duenean, hareak duna izeneko metaketak sor­tzen
ditu.
A
Harea-zutabea B
Dunak

Perretxiko
itxurako
harriak

A.  Haizeak buztina eta harea jasotzen ditu.

B. Harea pilatzean, dunak sortzen dira.
C. Lurzorutik gertu lekualdatzen den hareak
lizpaper-efektua egin eta harriak higatzen
ditu, perretxiko itxurako egiturak sortuz.

6 Glaziarrak
A. Zirku glaziarrak mendien tontorrean
osatzen dira. Bertan, elurra pilatu eta Glaziarrak lurzoruko gune baxuagoetara poliki-poliki mugitzen
izotz bihurtzen da. Zirkuek igerileku itxura diren izotz-masak dira.
izaten dute eta, izotza desagertzen
denean, urez bete eta aintzira bihurtzen Glaziarrek materialak higatzeko eta garraiatzeko gaitasun handia dute.
dira. Gaur egun poloetan (Groenlandian eta Antartikan) eta munduko men­
B. Izotzak, mendian behera egitean,
glaziarren mihia osatzen du. Mihiek harri
dirik altuenetan, hala nola Himalaian eta Alpeetan, aurki ditzakegu.
kopuru handiak garraiatzen dituzte: Zirkua
morrenak. A
C. Glaziarren mihiek
U formako haranak
sortzen dituzte.

U formako harana

Albo-
morrena
C
B

Mihia Morrena zentrala Aurreko morrena

104

295517 _ 0099-0112.indd 104 05/07/12 10:01

 Ariketak
18. Definitu termino hauek: 22. Erreparatu irudiari, eta erantzun galderei.
a) Haize: 

b) Glaziar: 

19. Bilatu informazioa eta kokatu mapan munduko glaziar

nagusiak.

a) Zer ote dira irudian ageri diren puntu beltz txikiak?

b) Zer adierazten dute, zure ustez, irudiko geziek?
c) Planetako zein lekutan gertatzen ote da erliebearen
modelaketa hori?
d) Azpimarratu esaldi zuzenak.
• Haizea harea aleak garraiatzen ari da.
1. Antartika. 2. Groenlandia. 3. Himalaia. 4. Andeak. • Haizea harea aleak jalkitzen ari da.
5. Alpeak. 6. Perito Moreno glaziarra (Argentina). 7. Alaska.
• Haizea harria higatzen ari da.
• Haizea ez da agente geologiko bat.
20. Idatzi dagokien lekuan: harea-zutabea, perretxiko
itxurako harria eta duna.
23. Idatzi erliebe hauek modelatu dituen agente
geologikoaren izena.

                            

21. Zuzendu azpimarratutako hitzak, testua zuzena izan 24. Kokatu marrazkian: zirku glaziarra, aintzira,
dadin. glaziarraren mihia, morrena eta U formako harana.
• Dunak mendien tontorrean osatzen dira.

• Leku oso hotzetan, elurra haize bihurtzen da.

• Izotzezko zirkuak ibai bihurtzen dira.

• Zirku glaziarrek garraiatzen dituzten harriek morrena

dute izena.

• Glaziarren mihiek S formako haranak osatzen dituzte.

105

295517 _ 0099-0112.indd 105 05/07/12 10:01

 7 Ur biziak

Ur biziak euria barra-barra egiten duenean sortzen dira. Klima

lehorreko eta landaredi urriko lekuetan erliebea higatzen dute.
Karkabak
A Ur biziak euria barra-barra egiten due­
nean sortzen dira.
Klima lehorreko lekuetan oso denbora
gutxian euri gehiegi egiten duenean
sortzen dira. Lurzorua eroritako ur hori
guztia xurgatzeko gai izaten ez denez,
Maitagarri- urak abiadura handia hartzen du eta
tximiniak
lurzorua higatzen du.
Lurzorua higatzen dutenean, ur biziek
ildaska sakonak sortzen dituzte: karka-
B
bak, sakanak eta euri-bideak.
Landarediak erliebea babesten du higa­
duraren eraginetik. Landareen sustraiek
lurzoruari eusten diote, eta ur biziek
A. Malda handiko lekuetan ur biziek karkabak ezin izaten dute arrastan eraman.
osatzen dituzte.
B. Maitagarri-tximiniak higadura beste
harriek baino hobeto jasaten duten harri
gogorrak dira.
8 Ibaiak

Ibaiak ur-laster iraunkorrak dira, erliebean leku finkoa dutenak

A. Ibaien goi-ibilbidean, besteak beste, eta paisaia modu berezian modelatzen dutenak.
haitzarteak, V formako haranak, arroilak
eta ur-jauziak sortzen dira.
B. V formako harana.
• Ibaien goi-ibilbidean malda
C. Batzuetan, beren ibilbidean zehar, handiak izaten dira. Ura
ibaiek kurba bereziak egiten dituzte: C
abiadura handian jaisten da
meandroak. eta zintzurrak eta V formako
Ur-jauzia haranak sortzen ditu.
A
Meandroa • Erdiko ibilbidean uraren
abiadura ez da hain handia
izaten, eta meandroak sortzen
dira. Horrez gain, sedimentu
handiagoak ere jalkitzen dira,
eta denboraren joanarekin ha­
B ranak eta lautadak sortzen
dira.
• Behe-ibibidean ibaiak itsasora
isurtzen ditu bere urak, eta
deltak sortzen dituzten sedi­
Delta
Uholde-lautada mentu finak jalkitzen ditu.

106

295517 _ 0099-0112.indd 106 05/07/12 10:01

 Ariketak
25. Definitu: 29. Ordenatu letrak ibaien goi-ibilbideetako bi erliebe
formen izenak lortzeko.
• Ur bizi: 
• RJUZUAIA: 
• ARLAIRO: 
• Ibai: 

30. Osatu testua:

26. Kokatu irudian ibaiaren goiko, erdiko eta beheko
ibilbideak. Deskribatu horietako bakoitzean gertatzen
den erliebearen modelaketa.
Ur         klima          lekuetan
oso denbora        euri gehiegi egiten duenean
sortzen dira. Lurzorua eroritako ur guzti hori 
gai ez denez, urak abiadura handia hartzen du eta
lurzorua        du.

31. Jarri X bat dagokion lekuan.

Ur
Erliebe-forma Ibaiak
biziak
Maitagarri-tximinia
Meandroa
Sakana
• Goi-ibilbidea: 
V formako harana
Ur-jauzia
• Erdiko ibilbidea:  Karkaba

• Behe-ibilbidea:  32. Ikertu eta bilatu zure autonomia erkidegoko ibai

nagusien izenak.

27. Pentsatu eta erantzun.

Nola egin diezaiokegu aurre lurraren higadurari, euri
asko egiten duen lekuetan?
33. Gogoratu eta erantzun.
Ibaiek V formako haranak sortzen dituzte goi-
ibilbidean. Zein da U formako haranak sortzen dituen
agentea?

34. Erantzun: zer agente geologikok sortu ditu paisaia hauek?

28. Bilatu hiztegian termino hauen esanahia, eta
idatzi:
• Karkaba: 

• Sakan: 

• Euri-bide: 
                                    

107

295517 _ 0099-0112.indd 107 05/07/12 10:01


JAKIN BEHARREKOA
Harria disolbatzen dela diogunean,
likido batek ukitzean gertatzen den
prozesu kimikoaren ondorioz
desegin egiten dela esan nahi dugu.
Urarekin nahastuz gero, azukrea eta
zenbait mineral disolbatu egiten dira.
A. Dolinak galerien edo haitzuloen sabaiak
erortzen direnean sortzen dira.
B. Kareharria disolbatzen denean,
estalaktitak eta estalagmitak sortzen dira.
Estalaktitak sabaian eratzen dira, eta
estalagmitak, berriz, lurrean.
C. Batzuetan,modelaketa karstikoa gertatzen
da igeltsu-harrietan.
Olatuek itsaslabarrak higatzen dituzte, eta
higaduraren ondorioz sortzen den harea
metatzean, hondartzak eratzen dira.
108
295517 _ 0099-0112.indd 108
9 Lurpeko urak
Lurpean sartzen eta metatzen diren gainazaleko urak
dira.
Euriak, elurrak edo ibaiek sortzen dituzte lurpeko urak. Agente geolo­
giko honek hainbat erliebe forma sortzen ditu.
• Akuiferoak. Harriak iragazgaitzak diren lekuetan sortzen dira; ha­
rriek ura iragazten ez dutenean. Ura harrien zulo txikietatik eta
arrakaletatik sartu eta lurpean metatzen da, aintzirak sortuz. Gizakiek
putzuak egin eta akuiferoetako urak ateratzen dituzte, kontsumorako
edo ­laborantza-lurrak ureztatzeko.
• Modelaketa karstikoa. Harri bigunez, hala nola kareharriz, osatutako
lekuetan gertatzen da, harriak disolbatu egiten baitira uraren eraginez.
Estalaktitak, estalagmitak, haitzuloak, galeriak eta dolinak sortzen ditu.
Galeria Dolina
Leizea
A
B
C
Haitzuloa
10 Itsasoa
Olatuak, itsas lasterrak eta mareak itsasoetako eta ozeanoetako uraren
mugimenduak dira, eta erliebea modelatzen dute.
• Olatuak. Haizeak sortzen dituen urezko uhinak dira. Olatuek itsasla­
barren aurka talka egiten dute, eta harriak higatzen dituzte. Ondoren,
olatuek material txikienak garraiatu eta hondartzak sortzen dituzte.
• Itsas lasterrak. Itsasoetan eta ozeanoetan gertatzen diren ur masa
handien lekualdaketak dira. Ozeanoen barnean ibai gisara ­jarduten
dute, eta haien egiteko nagusia material edo klasto txikienak
­garraiatzea da.
• Mareak. Itsas mailaren igoerak eta jaitsierak dira, Ilargiaren eta Eguz­
kiaren grabitateak eragiten dituenak. Elkarren artean talka egitean
higatzen diren klasto txikiak garraiatzen dituzte.
05/07/12 10:01
 Ariketak
35. Definitu termino hauek: 39. Biribildu erantzun egokienak.
• Olatu:  • Zerk sortzen ditu akuiferoak?
a) Ur gezak b) Ur gaziak c) Izotzak

• Lurpeko ur:  • Olatuek eragiten dute…

a) higadura b) higadura eta garraioa c) haizea
• Modelaketa karstikoa meteorizazio mota honi esker
• Itsas laster: 
gertatzen da:
a) mekanikoa b) kimikoa c) biologikoa
• Marea: 
40. Pentsatu eta erantzun.
Zein da itsasoko uraren eta akuiferoetako uraren arteko
desberdintasun nagusia?
36. Idatzi izen hauek dagokien lekuan: dolina, galeria, leizea,
haitzuloa, estalaktita, estalagmita.

41. Lotu geziak erabiliz.

Dolina •
Itsas lasterrak • •  Lurpeko urak
Mareak • •  Itsasoa
Galeriak •
Akuiferoak •
Olatuak •

42. Bilatu hiztegian ondorengo hitz hauen

esanahia.
• Itsaslabar: 

• Estalaktita: 

37. Azaldu termino hauek zure hitzak erabiliz:

• Akuifero:  • Estalagmita: 

43. Idatzi paisaia hauetako bakoitza modelatu duen agente

• Modelaketa karstiko:  geologikoaren izena.

38. Erantzun.
• Zertarako erabiltzen dute gizakiek akuiferoetako                                 
ura?

• Nola ateratzen dute ura akuifero

horietatik?

                                

109

295517 _ 0099-0112.indd 109 05/07/12 10:01

 11 Harri sedimentarioak
Beren bidaiaren amaieran, klastoak edo harri zatiak lurrazaleko gune
baxuenetan metatzen dira.
Klasto horiek sedimentu dute izena.
Sedimentuak estratu izeneko geruzetan metatzen dira.
1. Euria barra-barra egin ondoren, ibaiek
lokatza, buztina, harea eta harriak Arro sedimentarioak lurrazaleko sakonuneak dira, eta haietan,
garraiatzen dituzte lurrazaleko gune sedimentuak pilatzen dira.
baxuetara.
2. Arro sedimentarioak lurrazaleko
sakonuneak dira, pixkanaka-pixkanaka 1
2
hondoratzen direnak.
3. Arro sedimentarioetan sedimentuak bata
bestearen gainean dauden geruzetan
metatzen dira.
4. Lurzorua hondoratu egiten denez,
sedimentu-geruza asko pilatzen dira bata
bestearen gainean, eta harri
sedimentarioak sortzen dira.

3
4
Harri
Erabilerak
sedimentarioak

Kareharria Eraikuntza erabiltzen Geruza sakonenetan dauden sedimentuek gainean dituzten klas­
den zementua toen pisu handia eta Lurraren barnetik datozen tenperatura altuak
egiteko erabiltzen da. jasan behar izaten dituzte. Pisuaren eta tenperatura altuen ondorioz,
­sedimentuak poliki-poliki trinkotu eta elkartu egiten dira, harri
­sedimentario bihurtuz.
Buztina Zeramika, papera,
teilak, lauzak eta Sedimentuak harri sedimentario bihurtzeko prozesuari diagenesi
abar egiteko deritzo.
erabiltzen da.
Harri sedimentarioak dira kareharria, buztina, hareharria, igeltsua,
Hareharria Erabilera asko ditu: ikatza eta petrolioa.
beira egiteko eta
eraikuntzan
erabiltzen da. Petrolioa, ikatza eta gas naturala

Igeltsua Eraikuntzan Petrolioa, ikatza eta gas naturala arro sedimentario batean materia
erabiltzen da, hormak organiko asko, hau da landareen edo animalien hondakinak, pila­
eta sabaiak luzitzeko, tzen direnean sortzen dira.
edo igeltsua egiteko.
• Petrolioa. Arro sedimentario batean itsas planktonaren materia
Ikatza Energia-iturria da organiko asko pila­tzen bada, petrolioa sortzen da. Arro horiek ora­
industrietan eta in dela milioika urte itsasoko uren azpian zeuden lekuetan egoten
zentral elektrikoetan. dira.
• Ikatza. Landare-materia ugari dituzten arro sedimentarioetan
Petrolioa Pinturak, gasolina, sortzen da. Arro horiek orain dela milioika urte baso handiek har­
plastikoak eta abar tzen zituzten lurretan egoten dira.
egiteko erabiltzen da.
• Gas naturala. Ikatzetik eta petroliotik sortzen da, eta harrien hu­
tsuneetan pilatzen da.

110

295517 _ 0099-0112.indd 110 05/07/12 10:01

 Ariketak
44. Definitu termino hauek: 48. Osatu eta egin esaldi zuzenak.
a) Sedimentu:  • Petrolioa  sortzen da.
• Ikatza  -materiatik sortzen da.
b) Estratu:  • Sedimentuen trinkotze-prozesuari 
deritzo.
• Arro sedimentarioetan metatzen diren geruzei
c) Arro sedimentario:   deritze.
• Klastoek  dute izena.

45. Osatu taula. 49. Irakurri eta erantzun galdera hauei:

«Petrolioa likido naturala da; ura baino arinagoa da,
Harria Izena Erabilerak
koloretakoa edo gardena izan daiteke, eta usain sarkor
eta berezia du. Petrolioaren kokaleku naturalek petrolio-
hobi dute izena».
• Zer da petrolio-hobi bat? 

• Ikertu gure planetako zein lekutan dauden petrolio-

hobi gehienak.

46. Idatzi kasu hauetako bakoitzean erabiltzen den harri

sedimentarioaren izena: • Marraztu puntu gorriak mapan, munduko petrolio-
hobi garrantzitsuenak dauden lekuan, eta idatzi
• Beira egiteko:  haien izenak.
• Gasolina egiteko: 
• Zementua egiteko: 
• Igeltsua egiteko: 
• Zentral elektrikoetarako: 

47. Erantzun galdera hauei:

• Zer da diagenesia? 

• Zer faktorek eragiten dute sedimentuak trinkotzea

eta elkartzea?

            eta 

111

295517 _ 0099-0112.indd 111 05/07/12 10:01

 Laburpena
ERLIEBEAREN MODELAKETA-PROZESUAK
• Erliebe deritze 
 .

Hauek dira erliebea modelatzen duten prozesuak:

• Meteorizazioa 
 da.

• Higadura  da.
•  higaduraren ondorioz bere lekutik kendutako
klastoak lekualdatzea da.
• Sedimentazioa 
 da.

AGENTE GEOLOGIKOAK
Agente geologikoek  aldatzen
dute.

Agente geologiko motak:

• Haizeak  dira.

•  higadura- eta garraio-ahalmen

handia duten izotz-masak dira.

• Ur biziak  dira.

•         lurrean barneratzen diren eta

akuiferoak eta modelaketa          sortzen
dituzten urak dira.

• Ibaiak  dira.

• Itsasoak eta ozeanoak ur-masa gaziak dira.

Bertan sortzen dira kostaldeko erliebea eraldatzen
duten olatuak, itsas lasterrak, eta  .

HARRI SEDIMENTARIOAK
Arro sedimentarioak 

 dira.

Sedimentuak 

izeneko geruzetan metatzen dira.

Diagenesi deritzo 

Harri sedimentarioak dira kareharria, buztina,  ,

          ,  eta petrolioa.

112

295517 _ 0099-0112.indd 112 05/07/12 10:02

 9
Lurraren
barruko
dinamika
Unitate honetan...
• Lurraren barruko energia nola sortu
den ulertuko duzu.
• Lurraren barruko beroaren seinaleak
zein diren ikasiko duzu.
• Sumendiak nola sortzen diren, zer
produktu botatzen dituzten eta zer
mota bereizten diren ikasiko duzu.
• Lurrikarak zergatik gertatzen diren
ulertuko duzu.
• Lurrikarak eta sumendien erupzioak
aurreikusteko neurriak eta haiei aurrea
hartzeko prebentzio-neurriak zein
diren ikasiko duzu.
• Harri magmatikoen eta harri
metamorfikoen jatorria zein den
ulertuko duzu.

«Irailaren 1ean, gaueko bederatziak eta hamarrak bitartean,

lurra ireki egin zen. Itzelezko mendi bat sortu zen, eta sugarrak
eta laba atera ziren haren tontorretik, hainbat egunez. (…)
Itsasora bidean, menditik ateratzen zen labak hainbat herrixka
erre eta suntsituta zituen (…)».
Horrelaxe deskribatu zuen Andrés Lorenzo Curbelok, Yaizako
apaizak, 1730ean Kanariar artxipelagoko Lanzarote uhartearen
itxura eta bertako biztanleen bizitza zeharo aldatu zuen
erupzioa.
Zein da sumendiek kanporatzen duten substantzia, inguruan
duen guztia suntsitzeko gai dena?

295517 _ 0113-0130.indd 113 05/07/12 10:03

 1
Duela 4.600
milioi urte
Lurraren barruko beroa
Meteoritoa
Yaizako apaizak deskribatutakoaren moduko sumendi-erupzioek
agerian jartzen dute Lurraren barruan tenperatura oso altua dela;
harriak urtzeko eta haiek laba bihurtzeko bezain altua, alegia.
Mantua Lurraren barruko tenperatura altuak bi faktoreren ondorio dira:
• Meteoritoen talkak. Lurra duela 4.600 milioi urte sortu zen,
Duela 4.000
hainbat meteoritok elkarrekin talka egin ondoren. Talka horietako
milioi urte Nukleoa bakoitzak energia kopuru handia sorrarazi zuen, eta energia hori
gure planetaren barnean dago oraindik.
Lurrazala • Erradiazioa. Lurrazala osatzen duten harriek mineral erradioakti-
Mantu
Gaur egun solidoa
boak dituzte, besteak beste, uranioa eta plutonioa. Mineral horiek,
desintegratzen direnean, energia igortzen dute erradiazio gisa, eta
Kanpoko energia horrek harriak berotzen ditu.
nukleoa

Gure planetak energia eta bero kantitate handia du

Barruko
Lurrazal solidoa Ozeanoa nukleoa
barruan.

Lurraren barrualderantz sakondu ahala,

tenperaturak gero eta altuagoak dira.
Lurraren nukleoaren tenperatura 4. 500 °C-ra
iritsi daiteke.
Lurraren barruko beroa geiserren bidez
jartzen da agerian.
Sumendiek gasak eta ur-lurruna askatzen
dituzte, atmosferan sartzen direnak.
Lurraren barruko beroaren
2 seinaleak
Lurraren barruko beroak zenbait seinale ditu gainazalean:
• Sumendiak. Lurrazaleko irekidurak dira. Bertatik oso bero duden
materialak ateratzen dira: laba, gasak eta harriak.
• Lurrikarak. Lurrazalaren mugimendu zakarrak eta laburrak dira.
Mugimendu hori itsasoan gertatzen bada, itsasikara deritzo. Itsasika-
ren ondorioz sortzen dira tsunami izeneko olatu erraldoiak.
• Kontinenteen higidura horizontalak. Asia, Amerika, Afrika, Eu-
ropa, Ozeania eta Antartika dira gure planetako sei kontinenteak.
Lurraren barruko beroaren ondorioz, kontinenteak osatzen dituz-
ten plakak poliki-poliki mugitzen dira.
• Lurrazalaren higidura bertikalak. Zenbait lekutan, lurrazala
hondoratu eta, beste batzuetan, altxatu egiten da. Esate bate-
rako, egun, Iberiar penintsula 1-3 milimetro altxatzen ari da
­urtean.
• Atmosferaren eta hidrosferaren eraketa. Atmosfera Lurra in-
guratzen duen gas geruza da, Lurrean bizia izatea ahalbidetzen
duena. Ibaiek, aintzirek, itsasoek, ozeanoek eta abarrek gure pla-
netako hidrosfera osatzen dute. Lurraren barruko beroaren ondo-
rioz sortu ziren bi geruza horiek orain dela milioika urte.
• Fenomeno hidrotermalak. Gure planetako zenbait lekutan lurpe-
ko ura harri beroetatik gertu dagoenez, uraren tenperaturak gora
egiten du. Horrela sortzen dira geiserrak eta ur termal beroak.

114

295517 _ 0113-0130.indd 114 05/07/12 10:03

 Ariketak
1. Biribildu aukera zuzena: 7. Osatu eskema hau:
•  Lurraren barrualdea … dago.
Barruko beroaren
a)  hotz b)  bero seinaleak
•  Lurraren barruko tenperatura … da.
a)  altua b)  baxua
•  Nukleoaren tenperatura … da.
a)  400 °C b)  4.500 °C

8. Jarri Z edo O laukietan, esaldiak zuzenak edo okerrak

2. Definitu termino hauek: diren kontuan hartuta. Erreparatu adibideari.
•  Sumendi: 
Z Mineral erradioaktiboek beroa sortzen dute.
•  Lurrikara: 

Nukleoa beroago dago mantua baino.

•  Atmosfera: 

Gaur egun, gure planetak lurrazala baino ez du.

3. Idatzi gure planeta osatzen duten kontinenteen izenak,

Lurraren barruko beroak eragiten ditu kontinenteen
eta  azaldu nola higitzen diren.
higidurak.

Planetaren geruzarik beroena mantua da.

Meteoritoen arteko talkek planeta hoztea eragin zuten.

4. Idatzi argazkietan ageri diren fenomeno naturalen
izenak.

9. Erreparatu argazkiari, eta erantzun.

  

5. Ordenatu letrak bi mineral erradioaktiboren izenak

lortzeko.

•  ATINOPLOU: 
•  RAUNAIO: 

6. Lotu geziak erabiliz. Zergatik dago ura bero, zure ustez? 

Duela 4.600  • Barruko nukleoa solidoa da,

milioi urte eta kanpoko nukleoa, likidoa. Bilatu hiztegian geiser hitzaren esanahia, eta
idatzi.
Meteoritoen talkak. Talka
Gaur egun  • haiek bero kantitate handia
sorrarazi zuten.

115

295517 _ 0113-0130.indd 115 05/07/12 10:03

 3 Bolkanismoa
Lurrazala gure planetako geruzarik gogorrena eta hotzena da.
Mantuan tenperaturak altuagoak dira, eta zenbait lekutan harriak urtu
egiten dira: horrela sortzen da magma.

Magma harri urtuaren eta gasen nahastea da, mantuan sortzen

dena eta Lurraren gainazalerantz igotzeko joera duena.

Batzuetan, sumendien erupzioak gertatzen direnean, magma Lurraren

gainazaletik irteten da. Magma osatzen duten gasek eztanda handiak
eragiten dituzte irteten direnean, eta harri urtua laba gisara irteten da.

Laba harri urtuak dira. Lurraren gainazalera iristean gasak

galdu dituen magma da.

Produktu bolkanikoak
Hauek dira sumendiek, erupzioetan, kanporatzen duten magmaren
osagaiak:
Lurrazala • Gasak. Magmak gas asko dituenean, eztanda eta sugar handiak
Ganbera sortzen dira. Gasik ugarienak dira: karbono dioxidoa, ur-lurruna,
magmatikoa sufre-gasak eta karbono monoxidoa, oso gas toxikoa dena.
• Laba. Lurraren gainazalera irtetean, egoera likidoan dagoen laba oso
azkar mugitzen da, bere bidean dagoen guztia errez. Laba hozten
Magmaren Mantua denean, solidotu egiten da eta geldoago mugitzen da, harri bihurtu
eraketa
arte.
Magma mantuan sortzen da, eta ganbera • Material solidoak. Harri zatiak dira, eta piroklasto deritze. Harri
magmatikoak lurrazalean metatzen zati horiek handiak edo txikiak izan daitezke.
dira.

Gasak bortizki irten

daitezke eta leherketak
Kraterrak tximinia eragin ditzakete.
lotzen du
kanpoaldearekin. Piroklastoak

Kono bolkanikoa
piroklastoen eta laba-
koladen geruzez Laba-koladak.
osatuta dago.

Ganbera magmatikoan, Magmak tximinia

magma metatzen da. bolkanikoan gora egiten du.

116

295517 _ 0113-0130.indd 116 05/07/12 10:03

 Ariketak
10. Definitu termino hauek: 15. Lotu bi zutabeetako terminoak.
•  Magma:  Likidoa •     •  Piroklastoak
Solidoa •     •  Laba
Gasa •     •  Karbono monoxidoa
•  Laba: 
16. Osatu eskema.

Produktu
bolkanikoak
11. Kokatu marrazkian: lurrazala, mantua, magmaren
eraketa eta ganbera magmatikoa.

17. Idatzi zer produktu bolkanikori buruzkoak diren esaldi

hauek: gasak, laba edo piroklastoak.
a) Eztanda eta sugar handiak sortzen dituzte.

b) Harri zati solidoak dira.

12. Osatu testua. c) Solidotzean harri bihurtzen da.

Lurraren  irtetean, egoera

         dagoen laba oso        18. Hautatu aukera zuzena.
mugitzen da, bere bidean dagoen guztia errez. •  Lurraren geruza honetan sortzen da magma.
Laba hozten denean,          egiten da a)  Mantua b)  Lurrazala
eta          mugitzen da, harri bihurtu •  Lurraren geruza honetatik irteten da laba.
arte. a)  Mantua b)  Lurrazala
•  Lurraren geruza honetan tenperatura altuagoa da.
13. Erantzun eta arrazoitu zure erantzuna. Laba eta magma
gauza bera al dira? a)  Mantua b)  Lurrazala

19. Bilatu karbono monoxidoaren sinbolo kimikoa, eta

idatzi.

14. Idatzi sumendiek botatzen dituzten produktuen izenak,

eta kokatu dagokien lekuan.
20. Irakurri eta erantzun.
«Autoen ihes-hodiek karbono monoxidoa botatzen
dute.» Azaldu zergatik den arriskutsua, motorra
martxan dagoela, autoaren barruan egotea.

 
 
 

117

295517 _ 0113-0130.indd 117 05/07/12 10:03

 4 Sumendi motak
Sumendi guztiak ez dira berdinak, eta ez dute jarduera mota bera.
Hiru sumendi mota bereizten dira: hawaiiarra, estronboliarra eta
bol­kaniarra.

Sumendi hawaiiarra

Ezaugarriak: Galdara nagusia

• Magmaren tenperatura oso altua

(1.000 °C-tik gorakoa)
•  Laba oso likidoa eta piroklasto gutxikoa.
• Garaiera baino zabalera handiagoko sumendia.
Ezkutu-sumendi esaten zaio. Ganbera magmatikoa

•  Arriskugarritasun txikia. Tximinia nagusia

Sumendi estronboliarra

Tximinia
Ezaugarriak:
•  Magmaren tenperatura ertaina
(700 eta 1.000 °C bitartekoa)
Kraterra
• Laba likatsua eta piroklasto ugarikoa.
• Zabalera baino altuera handiagoko sumendia,
kono itxurakoa. Estratosumendia esaten zaio.
• Arriskugarritasun ertaina.
Piroklastoek hiriak lurperatu ditzakete. Ganbera magmatikoa
Kono bolkanikoa

Sumendi bolkaniarra

Ezaugarriak:
• Magmaren tenperatura baxua (700 °C-tik beherakoa) Ganbera
magmatikoa
• Laba lodiak kraterra ixten du, eta gasek leherketak Domoa
sortzen dituzte ateratzean. Piroklastoak ugariak
dira.
• Antzinako kolapsoen aztarnak dituen estratosumendi bat da.
Labak kraterra ixten badu, domo izeneko kupula bat
sortzen da.
• Arriskugarritasun handia. Leherketak oso suntsitzaileak
izaten dira.

118

295517 _ 0113-0130.indd 118 11/07/12 11:38

 Ariketak
21. Idatzi hiru sumendi moten izenak. 25. Osatu taula honetako informazioa:
a)  Sumendi Sumendi Sumendi
b)  hawaiiarra estronboliarra bolkaniarra

c)  Magma
(Tenperatura)

22. Bilatu informazioa, eta kokatu munduko mapa honetan Laba

sumendi hauei dagokien zenbakia. Piroklastoak
Arriskutasuna

26. Kokatu marrazkian sumendien zati nagusiak: ganbera

magmatikoa, tximinia eta kraterra, eta esan zer
motakoa den sumendi bakoitza.

1.  Kilimanjaro sumendia, Tanzania.

2.  Fuji mendia, Japonia.
3.  Krakatoa sumendia, Indonesia.
4.  Popocatepetl sumendia, Mexiko.
5.  Tanbora mendia - Sumatra, Indonesia.
Sumendia: 
6.  Kilauea sumendia, Hawaii.
7.  Vesubio mendia, Italia.
8.  Etna mendia - Sizilia, Italia.

23. Bilatu hiztegian klasto eta piroklasto hitzen esanahia, eta

idatzi bien arteko antzekotasun eta desberdintasunak.

Antzekotasunak Desberdintasunak

Sumendia: 

27. Idatzi argazki bakoitzaren azpian, zer sumendi mota

den.
24. Zuzendu azpimarratutako hitzak, testua zuzena izan
dadin.
Lurrikara bolkaniarretan laba oso likidoa
izaten da, magmaren tenperatura 1.000 °C-tik gorakoa
baita. Labak sumendiaren konoa ixten du, eta
kontinente handiak sortzen dira. Arriskutasuna
baxua da, leherketak oso suntsitzaileak izaten
baitira.   

119

295517 _ 0113-0130.indd 119 05/07/12 10:03

 5 Lurrikarak

BA AL ZENEKIEN? Lurrikarak edo seismoak lurrazala hausten denean gertatzen

Urtero 12.000 lurrikara baino
gehiago gertatzen dira, baina
horietatik hamarrek baino ez dute
izaten hondamendiak sortzeko
adinako indarra.
diren mugimendu zakarrak dira.
Lurrikarek hiru elementu nagusi izaten dituzte:
• Hipozentroa. Foku sismikoa ere esaten zaio. Lurrazala hausten
den lekua da hipozentroa.
• Epizentroa. Lurraren gainazalean hipozentroaren gain-gainean
dagoen puntua da. Han igartzen da lurrikara lehenik eta indarrik
handienez.
• Uhin sismikoak. Hipozentrotik norabide guztietara heda­tzen di-
ren bibrazioak dira.
Uhin sismiko horiei esker, Lurra barrutik nolakoa den jakin de-
zakegu, bai eta zerez eginda dagoen eta zer geruzek osatzen duten
ere.
Lurrikararen hipozentroa itsasoaren barnean badago, itsasikara deri­
tzo. Itsasikaren ondorioz tsunami izeneko olatu erraldoiak sortzen dira.

Kalteak Lur-
Tsunamiak eraikinetan jausiak

Sismografoek jarduera sismikoa

erregistratzen dute, sismogramen bidez.

Mw eskala

Magnitudea Ondorioak/kalteak
Uhin
sismikoak
Pertsonek nabaritzen dituzte.
3
Ez dute kalterik eragiten.
Dardara beiretan, saretetan…
4
Ez dute kalterik eragiten.
5 Kalte urriak epizentroan.
Kalitate eskaseko eraikinetan Hipozentroa edo foku sismikoa. Hemendik, Epizentroa. Hemendik, bibrazioak
eta beste egitura batzuetan bibrazioak uhin sismikoen bidez hedatzen gainazalean zehar hedatzen dira,
6
kalteak, epizentrotik 30 km-ko dira Lurraren barrualdean zehar. gainazaleko uhin sismikoen bidez.
erradioan.

7
Kalte garrantzitsuak eragiten
dituzte.
Lurrikara handia. Kalte
8 garrantzitsuak epizentrotik
100 km-ko erradioan.
Hondamendi izugarria
9 epizentrotik 1.000 kilometroko
erradioan.
Lurrikaren intentsitatea neurtzeko sismografo izeneko gailu sentiko-
rrak erabiltzen dira, uhin sismikoak hautemateko gai direnak.
Lurrikara batek askatzen duen energia kantitatea eta hark eragiten
dituen kalteak neurtzeko hainbat eskala erabiltzen dira.
Mw eskalak (Une Sismikoaren Magnitudea) lurrikara batek askatzen
duen energia kantitatea neurtzen du. Eskala honek inoiz neurtutako
baliorik altuena 9.5 da.

120

295517 _ 0113-0130.indd 120 05/07/12 10:03

 Ariketak
28. Definitu termino hauek: 34. Erantzun galderei.
•  Lurrikara:  a) Zerk eragiten ditu lurrikarak?

•  Uhin sismiko:  b) Zer neurtzen du Mw eskalak? Zein da Mw eskalak

inoiz neurtutako baliorik altuena?

29. Idatzi lurrikaren elementuak dagokien lekuan.

35. Erreparatu argazkiari, eta erantzun galderei.

a) Zer fenomeno ikus daiteke argazkiak?

30. Pentsatu eta lotu, geziak erabiliz, lurrikararen b) Zerk eragin du?
intentsitatea eta ondorioak.
7.9tik gora •     •  Eraikinak erortzen dira
7tik 7.9ra •     •  Dardara nabaritzen da 36. Erantzun argazkiari buruzko
3.5ekoa •     •  Erabateko hondamendia galderei.
a) Zer da gailu hau?
31. Bilatu hiztegian hipo- eta epi- aurrizkien esanahia, eta
idatzi.
b) Zertarako erabiltzen da?
•  Hipo: 
• Epi: 
Idatzi zer terminori buruzkoa den definizio bakoitza. 37. Ikerketa-lana.
• Lurrazalaren gainean dagoen gunea, bertan Irakurri 2011an Japonian izandako lurrikarari buruzko
nabaritzen da lurrikara:  testua. Bilatu informazioa interneten eta osatu
erantzunak.
• Lurrazalaren azpian dagoen gunea, bertan sortzen da
«8.8 magnitudeko lurrikara bortitz batek Japoniako ipar-
lurrikara:  ekialdea astindu eta 10 metrotik gorako olatuak zituen
tsunamia eragin du. Itsasikarak eragindako olatuak
32. Idatzi 6 magnitudeko lurrikara baten ondorioak eta hark Sendai hiriraino iritsi dira, eta urak bere bidean zegoen
eragiten dituen kalteak. guztia txikitu du: etxeak, autoak, itsasontziak,
abeletxeak, eraikinak...»

a) Lurrikararen data: 

b) Epizentroa: 
33. Erantzun. Zein da Mw siglen esanahia? c) Lurrikararen magnitudea: 
d) Eragindako kalteak: 

121

295517 _ 0113-0130.indd 121 05/07/12 10:03


Plaka litosferikoak
Lurrazala
Litosfera
Nukleoa
Ipar Amerikako plaka
Afrikako plaka
Hego Amerikako
plaka
GEHIAGO JAKITEKO...
Plakak urrunduz gero, sumendiak
sortzen dira, eta plakek talka eginez
gero, lurrikarak. Plaka batek besteari
bultza egitean, mendiak sortzen dira,
esate baterako, Pirinioak.
122
295517 _ 0113-0130.indd 122
Plaka litosferikoen
6 mugimenduak
Dagoeneko badakigu, gure planeta osatzen duten hiru geruzak lurra-
zala, mantua eta nukleoa direla.
1951n, lurrikaren uhin sismikoak ikertzean, lurrazalak eta mantuaren
zati batek geruza gogor bat osatzen zutela ikusi zuten adituek. Geruza
gogor horrek litosfera du izena.
Mantua
Litosfera lurraren zati solidoa da, lurrazalak eta mantuaren
kanpoaldeko zatiak osatzen dutena.
Litosferaren azpian dauden mantuaren harriak, egoera solidoan egon
beharrean, urtuta daude.
Litosfera plaka litosferiko izeneko zati handiz osatuta dago, eta zati
horiek mantuko harri urtuen gainean daude.
Plaka litosferikoak puzzle erraldoi bateko piezak bailiran jarrita daude.
Ipar Amerikako plaka
Euroasiako plaka
Ozeano Bareko
plaka
Indiako Ozeanoko
plaka
Sumendiak, lurrikarak eta plaka
7 litosferikoak
Lurrikarak eta sumendi-erupzioak gure planetako plaka litosferikoak
elkar­tzen diren guneetan gertatzen dira.
Plaka horiek ez daude geldirik; poliki-poliki mugitzen dira.
Lurraren barruko beroaren ondorioz mantuan dauden urtutako ha-
rriak mugiatzen dira, eta haiek, gainean dituzten plaka litosferikoak
mugiarazten dituzte.
05/07/12 10:03
 Ariketak
38. Definitu termino hauek: 43. Erreparatu sumendien banaketari buruzko mapari eta
• Litosfera:  plaka litosferikoei buruzko mapari. Ondoren, egin
ariketak.

• Lurrazal: 

• Plaka litosferiko: 

39. Idatzi atal bakoitza dagokion lekuan: lurrazala, mantua,

nukleoa, litosfera eta plaka litosferikoa.

40. Erantzun. a) Alderatu bi mapak, eta jarri sumendiak bigarren

a) Zer gertatu zen 1951n? mapan, dagokien lekuan.
b) Erantzun. Sumendiak leku jakinen batean pilatzen al
b) Zer gailu erabili zuten horretarako? dira? 

c) Zer neurtzen du gailu horrek?

c) Azaldu, zure hitzetan, zergatik gertatzen den hori.

41. Azpimarratu aukera zuzena.

• Litosfera osatzen duten elementuak dira:
a)  Mantua eta nukleoaren zati bat.
b)  Lurrazala eta plaka litosferikoak.
c)  Lurrazala eta mantuaren goiko aldea.
42. Osatu testua.
 azpian dauden mantuaren harriak
egoera solidoan egon beharrean,  daude.
       barruko beroaren ondorioz, harri horiek
 egiten dira, eta gainean dituzten
plaka litosferikoak  dituzte. Litosfera
 izeko zati handiz osatuta dago. Horiek
mugitzean sortzen dira  eta lurrikarak.»
44. Idatzi esaldi hauek zuzenak (Z) edo okerrak (O)
diren:
a) Litosfera puzzleen zatiak bailiran elkartzen diren zati
handiek osatzen dute.
b) Litosferaren azpian dauden mantuko harriak urtuta
egoten dira.
c) Plaka litosferikoek talka egiten dutenean, sumendiak
sortzen dira.
d) Mendikateak litosfera tolesten denean sortzen dira,
plaka litosferiko batek beste bati bultza egitean.
e) Plaka litosferikoak ez dira mugitzen, leku berean
egoten dira beti.

123

295517 _ 0113-0130.indd 123 05/07/12 10:03

 8 Mendien eraketa
Unitate honetan zehar, Lurraren barruko energiak erliebe berriak
­sorraraz ditzakeela ikasten ari gara.
Erliebeak bi mekanismoren ondorioz sortzen dira, nagusiki:
• Plaka litosferikoen arteko talka. Plaka litosferikoen elkarren ar-
tean talka egiten dutenean, litosfera tolestu egiten da, eta mendiak
sortzen dira.
• Sumendi-jarduera. Sumendiek harri bolkanikozko mendi berriak
sortzen dituzten magma kantitate handiak kanporatzen dituzte. Hawaii
eta Kanariar uharteak sumendi-erupzioen ondorioz sortu ziren.

Lurreko erliebea. Kontinenteak eta itsas hondoak

Lurrazalaren zati handi bat estaltzen duen ura kenduko bagenu, Lu-
rreko erliebea ikusiko genuke, oso-osorik.
Kontinenteak
Kontinenteak uretatik kanpo dauden lurrazalaren zatiak dira. Hiru erliebe forma nabarmentzen dira:
Mendikateak Ordoki handiak Plataforma kontinentalak
Altuera handiko mendiek osatutako Ezkutuak ere esaten zaie. Eremu lau eta Kontinenteen bazterrak dira eta itsaspean
lerroak dira; adibidez, Himalaia mendikatea zabalak dira; adibidez, Afrikako erdialdean daude. Gehienez, 300 m-ko sakoneran
Asian, eta Andeak Hego Amerikan. dagoena. daude.

Plataforma
kontinentala

Mendikatea
Ozeano- Ozeano-fosa
mendikatea

Ordoki handia Itsaspeko sumendia

Ordoki
abisala

Ozeanoen hondoak
Itsaspean dagoen lurrazala da. Haietan, hauek nabarmentzen dira:
Ozeano-mendikateak Ozeano-fosak Ordoki abisalak Itsaspeko sumendiak
Ozeano-dortsalak ere esaten Ozeanoetako lekurik sakonenak Itsaspeko eremu lauak eta Erliebe isolatuak dira,
zaie; esate baterako, Ozeano dira; adibidez, Marianetako fosa planetako ordokirik zabalenak artxipelagoak sor ditzaketenak,
Atlantikoan dagoena. (11.034 m). dira, 4.000 m-ra daudenak. hala nola, Hawaii edo Kanariak.

124

295517 _ 0113-0130.indd 124 05/07/12 10:03

 Ariketak
45. Definitu termino hauek: 50. Lotu geziak erabiliz.
•  Mendikate:  Erliebea sortu •
•  Ordoki:  Lurrikarak • • Barruko energia
•  Plataforma kontinental:  Erliebea aldatu • • Kanpoko agenteak
Sumendiak •
•  Ozeano-fosa:  Ura, izotza, haizea •
Kontinenteen higidura  •
•  Ordoki abisal: 
51. Idatzi kasu bakoitzari dagokion erliebearen formaren
•  Itsaspeko sumendi: 
izena. Erreparatu adibideari.

Erliebearen forma
46. Kokatu mapan ezkutu bat, mendikate bat eta ozeano-
dortsal bat.
Lanzarote Uhartea

Hawaii

Marianak

Pirinioak

Himalaia

Kanariak

47. Azaldu zein diren erliebe berriak sortzen dituzten

Atlantikoko ozeano-dortsala
mekanismoak:
a)              : 
52. Bilatu informazioa, eta idatzi gure planetako ozeanoen
izenak.
b)              : 

48. Bilatu hiztegian termino hauen esanahia, eta

idatzi:
•  Ozeano:  Atlas bat erabiliz, kokatu ozeanoak munduko mapa
honetan:
•  Artxipelago: 

49. Irakurri berriz unitate honetako lehenengo orrialdeko

testua, eta erantzun galderei.
a) Espainiako zein uhartetan dago Timanfaya
sumendia?

b) Zein artxipelagotan dago?

125

295517 _ 0113-0130.indd 125 05/07/12 10:03


Txikia Ertaina Handia
Iberiar penintsulako arrisku sismikoaren
mapa. Mendikate Betikoan eta Pirinio
mendietan, lurrikarak gertatzeko aukera dago.
La Palma Tenerife
Hierro
Lanzarote
Txikia Ertaina Handia
Kanarietako artxipelagoko uharte batzuetako
sumendi-arriskuaren mapa.
Lurrikararen bat gertatuz gero
biztanleek egin beharrekoari
buruzko informazioa
– Makurtu eta jarri mahai baten
azpian, babesean.
– Lurrikara dagoeneko hasita badago,
geratu eraikinaren barruan, baina
urrundu leihoetatik eta kanpoaldera
ematen duten hormetatik.
– Ez erabili igogailurik.
– Eraikin baten barruan ez bazaude,
joan eremu irekietara, eta urrundu
eraikinetatik, kableetatik edo
zuhaitzetatik.
– Kostaldean egonez gero, igo
30 m-tik gorako altuera duen lekuren
batera eta urrundu kostaldetik
barrualderantz, tsunamia ekiditeko.
126
295517 _ 0113-0130.indd 126
Barne-prozesuek eragindako
9 arriskuak
Sumendi-erupzioak eta lurrikarak ezin dira ekidin eta oso arrisku­
tsuak dira gizakiontzako.
Hori dela eta, fenomeno natural horiek gertatzen diren planetako gu-
neetan, neurri hauek hartu behar dira, kalteak ahalik eta txikienak
izan daitezen:
• Aurreikuspen-neurriak. Lurrikara bat edo sumendi-erupzio bat
noiz gertatuko den aldez aurretik jakiten saiatzean datza. Horre-
tarako, geologoek punta-puntako teknologia duten gailuak erabil­
tzen dituzte. Gailu horiei esker, lurrikara bat edo sumendi-erupzio
bat gerta daitekeela adierazten duten datuak azter ditzakete.
Noiz gertatuko diren aurreikustea oso zaila den arren, badira lu-
rrikara bat edo sumendi-erupzio bat gerta daitekeela adierazten
duten hainbat seinale: lurrikara txikiak, aldaketak lurpeko uren
mailan, lurzorutik gasak jariatzea, zenbait animaliaren portaera
bitxia eta abar.
• Prebentzio-neurriak. Lurrikara bat edo sumendi-erupzio bat
gertatuz gero, prest egoteko hartu beharreko neurriak dira.
Horien artean bereiz ditzakegu:
– Biztanleriarentzako informazio-planak. Biztanleak trebatzen
dira, lurrikararen edo sumendi-erupzioren bat gertatuz gero
nola jokatu behar duten jakin dezaten.
– Babes zibileko neurriak. Suhiltzaileak, poliziak, armada edo
babes zibileko kideak trebatzen dira, lurrikararen edo sumendi-
erupzioren bat gertatuz gero nola jokatu behar duten jakin de-
zaten.
– Eraikuntzan material malguak erabiltzea, lurrikarak gertatuz
gero, kalteak hain handiak izan ez daitezen; edo harresiak erai-
kitzea, laba inguruko herrietara edo hirietara iritsi ez dadin.
Alerta goiztiarreko sistemak (SAT)
Ozeanoan sortutako lurrikarak jasateko arriskuan dauden guneetan,
tsunami bat noiz gerta daitekeen aurreikusteko neurriak ezartzen dira.
Lurrikararen epizentroan olatu erraldoi bat sortzen da, eta litekeena
da olatu horrek ordubete baino gehiago behar izatea, kostaldera iris-
teko. Horixe da, hain zuzen ere, autoritateek biztanleria ohartarazte-
ko eta arrisku-eremuak ebakuatzeko duten denbora.
Gaur egun, milaka buia daude mundu osoko ozeanoetan, eta haien
egitekoa itsasikara bat aurreikusteko beharrezko informazioa biltzea
da. Horretarako, buia horiek olatuei, haizeari edo ur-masak astindu
ditzaketen mugimendu sismikoei buruzko informazioa biltzen dute.
Buia horiek guztiek Alerta Goiztiarreko Sistema (SAT) bat osatzen
dute.
05/07/12 10:03
 Ariketak
53. Definitu termino hauek: 57. Osatu eskema hitz hauek erabiliz:
aurreikuspena - informazio-plana - prebentzioa -
•  Aurreikuspen-neurriak: 
material malguak - babes zibila.

•  Prebentzio-neurriak:  SAT

Neurriak

54. Jarri X bat dagokion lekuan, aipatzen diren neurriak

kontuan hartuta.

Lurrikara baino Lurrikarak iraun

Neurriak
lehen artean
Jarri mahai baten 58. Erantzun.
azpian.
a) Zer da tsunami bat?
Ian prest elikagaiak,
sendagaiak eta
esku-argi bat dituen
b) Non gertatzen da?
larrialdietarako
ekipo bat.

Egin lehen c) Zer sistema erabiltzen da tsunamiak aurreikusteko?

sorospenei buruzko
ikastaro bat.
d) Ekidin al daiteke tsunami bat?
Urrundu leihoetatik
eta argindarraren
kableetatik.
e) Nola gutxitu dezakegu tsunami batek eragindako
Erabili material hildakoen kopurua?
malguak
eraikuntzan.
f) Idatzi lurrikara bat gertatuz gero hartu beharreko
Izan eskura
hiru neurri.
larrialdietarako
txilibitu bat,
eraikinetako
hondakinen artean
lurperatuta geldituz
gero erabiltzeko.

55. Erantzun. 59. Idatzi zer seinaleri erreparatzen dioten adituek lurrikara
a) Zer esan nahi dute SAT siglek? bat edo sumendi-erupzio bat aurreikusteko.

b) Zein da bere funtzioa?

c) Nola biltzen du informazioa sistemak?

60. Osatu testua.
«Ozeanoan, lurrikara bat gertatzen denean, olatu

56. Azaldu zure hitzak erabiliz, tsunami bat gertatuz gero  bat sortzen da, eta litekeena da ordubete
hartu beharreko bi neurri. baino gehiago behar izatea,  iristeko. Horixe da,
hain zuzen ere, autoritateek biztanleria        
eta arrisku-eremuak         duten denbora.»

127

295517 _ 0113-0130.indd 127 05/07/12 10:03

 10 Harri magmatikoak
Harri magmatikoak harri-masa urtu bat hoztean edo finkatzean sor­
Harri magmatiko nagusiak
tzen dira.
Plutonikoak Bolkanikoak
Bi harri magmatiko mota daude:
Granitoa Zepa bolkanikoa
• Plutonikoak. Magma lurrazalaren barruan poliki hoztean sortzen
dira. Harri plutonikoak dira: granitoa, pegmatita, sienita eta ga-
broa.
• Bolkanikoak. Laba sumenditik atera eta azkar hoztean sortzen
dira. Harri bolkanikoak dira: zepa bolkanikoa, pumita, obsidiana
eta basaltoa.
Pegmatita Pumita

11 Harri metamorfikoak
Lurrazalaren barruan, sakonera handian tenperatura altuen eta pre-
Sienita Obsidiana sio handien pean dauden harrien osagai mineralak, egiturak eta itxura
aldatzen direnean, baina harriak urtzen ez direnean sortzen dira harri
metamorfikoak.
Esate baterako, buztina harri sedimentario nahikoa biguna da, baina
presio handien eta tenperatu altuen pean jarriz gero, arbel bilakatzen
Gabroa Basaltoa da. Arbela buztina baino askoz ere gogorragoa den harri metamor-
fikoa da.

12 Harrien zikloa
Harri mota guztiak eraldatu egiten dira inguruneko faktoreen eragi-
nez, eta hori da, hain zuzen, harrien zikloa:
• Harrien geruzak elkarren gainean metatzen badira, sakonera han-
Harri metamorfiko nagusiak dienean daudenek presio handia eta tenperatu altuak jasan behar
izaten dituzte, eta harri metamorfiko bilakatzen dira.
Marmola Kuartzita
• Harriak oso sakon lurperatuz edo trinkotuz gero, urtu eta magma
bihur daitezke. Hoztean, harri horiek harri magmatiko bihurtzen
dira.
• Gainazaleko harriak higatzen badira, sedimentu-geruzak sor­tzen
Arbela Eskistoa dira. Hori gertatzen denean, harri horiek harri sedimentario bi-
lakatzen dira diagenesi izeneko trinkotzearen ondorioz.

Harrien zikloa deritzo harri mota batzuk beste mota bateko

harri bilakatzeari.

128

295517 _ 0113-0130.indd 128 05/07/12 10:03

 Ariketak
61. Definitu termino hauek: 65. Azpimarratu gorriz esaldi bakoitzari dagokion
erantzuna.
a) Harri magmatiko: 
• Higadura eta diagenesia.
a) Harri magmatikoak sortzen dira.
b) Harri metamorfiko: 
b) Harri sedimentarioak sortzen dira.
c) Harri metamorfikoak sortzen dira.
c) Harrien ziklo: 
• Tenperatura altuak eta presioa, baina harria urtu gabe.
a) Harri magmatikoak sortzen dira.
62. Osatu taula.
b) Harri sedimentarioak sortzen dira.
Harria Izena Harri mota c) Harri metamorfikoak sortzen dira.
• Harria urtu eta magma bihurtzea.
a) Harri magmatikoak sortzen dira.
b) Harri sedimentarioak sortzen dira.
c) Harri metamorfikoak sortzen dira.

66. Osatu harrien zikloari buruzko eskema hau:

Urtzea

Metamorfismoa

Harri       Magma

Diagenesia Hoztea

Sedimentuak Harri      

63. Idatzi bi harri magmatikoren izenak, eta azaldu nola

sortzen den bakoitza.
Disgregazioa
Harri      
•               : 
67. Idatzi zer motatakoak diren harri hauek: magmatikoak,
metamorfikoak edo sedimentarioak.
•               :  Marmola: 
Hareharria: 
Obsidiana: 
64. Jarri X bat dagokion lekuan.
Ikatza: 
Plutonikoa Bolkanikoa Kuartzita: 
Basaltoa Igeltsua: 
Obsidiana Eskistoa: 
Granitoa Granitoa: 
Pegmatita Petrolioa: 
Zepa bolkanikoa Basaltoa: 
Sienita Kareharria: 
Pumita Arbela: 

129

295517 _ 0113-0130.indd 129 05/07/12 10:03

 Laburpena
PLANETAREN BARRUKO ENERGIA
Lurraren barruko energia bi faktoreren ondorioz sortu zen:
•  talkak.
• Mineral           , hala nola, uranioa eta  .

Lurraren barruko beroaren seinale nagusiak dira:

                  eta  .

BOKANISMOA
• Sumendiak mantuko             lurrazaletik irteten denean
sortzen dira.
• Magma  da.
• Sumendiak kanporatzen dituzten materialak dira:
–  Gasak.  eta sugar handiak sortzen dira.
–  Laba. Laba  da.
–  Material solidoak,  deritzenak.
• Sumendi guztiak ez dira berdinak. Hiru mota bereizten dira:
–   : arriskugarritasun txikia.
–  Estronboliarra: arriskugarritasun 
–              : arriskugarritasun 

LURRIKARAK
Lurrikarak edo        lurrazalaren  mugimenduak dira.
Lurrikaren elementu nagusiak dira:
            ,             eta  .
Sismografoak  neurtzen duten gailuak dira.
Lurrikaren intentsitatea neurtzeko  eskala erabiltzen da.
Lurrikara bat         gertatzen denean,         deritzo eta
 izeneko olatu erraldoiak sortzen dira.

PLAKA LITOSFERIKOAK
Litosfera 
         da.  izeneko zati handiz
osatuta dago, eta oso  mugitzen dira.
Plaken mugimendua bi motatakoa izan daiteke:
• Sumendi-jarduera.  kantitate handiak kanporatzen
dituzte eta  berriak sortzen dira.
• Plaka litosferikoen arteko talka. Plaka litosferikoek talka egiten dutenean
         tolestu egiten da, eta          sortzen dira.

HARRI MOTAK. HARRIEN ZIKLOA

Harriak izan daitezke:          ,          edo  .
Harrien ziklo deritzo  .

130

295517 _ 0113-0130.indd 130 05/07/12 10:03

10 Unitate honetan…
• Energia zer den eta zertarako
erabiltzen den ikasiko duzu.
• Energiaren ezaugarriak zein diren
jakingo duzu.
Energia

• Zer energia mota dauden ikasiko duzu.

• Gizakiek zer energia-iturri erabiltzen
dituzten jakingo duzu.
• Energia-iturri berriztagarriak eta
berriztaezinak bereiziko dituzu.
• Planeta zaintzeko, energia nola
aurreztu behar den ikasiko duzu.

xx. mendearen hasieran, Lise Meitner fisikari alemanak lagun

batekin egin zuen lan; Otto Hahn kimikariarekin, hain zuzen.
Hitler boterera iritsi zenean, Lise Meitnerrek Suediara ihes
egin behar izan zuen, judua zelako.
Handik, Lisek bere azken aurkikuntzaren berri eman zion Hahn
lagunari: uranio atomoak neutroiekin bonbardatzean, energia
kantitate handia askatzen da. Eta prozesu horri fisio nuklear
izena jarri zion.
Fisio nuklearrean oinarrituta, lehen bonba atomikoa egin zuten,
nahiz eta Lise Meitner horren kontra egon. Eta bonba hark
milaka lagun hil zituen Japoniako Hiroshima hirian.
Esan bezala, Lise Meitnerrek fisio nuklearra aurkitu zuen.
Azaldu zer den fisio nuklearra.

295517 _ 0131-0144.indd 131 05/07/12 10:04

 1 Zer da energia?
Goizean jaikitzean, hainbat gauza egin ohi dituzu: argia piztu, berogai­lua
martxan jarri, gosaria berotu, irratia piztu, ikastetxera joateko autobusa
hartu… Gauza horiek guztiak egiteko, energia behar duzu. Gure gorpu­
tza, etxetresna elektrikoak eta autobusa energiarekin ibiltzen dira.

Energia magnitude fisiko bat da eta gorputzetan aldaketak

eragiteko ahalmenarekin lotuta dago.

Eguzki-energiak aldaketak eragiten dizkie urari, landareei eta hai­

zeari, besteak beste. Elikagaiek energia ematen digute, eta energia
horrek aldaketak eragiten dizkigu gorputzean: arnasa hartzen dugu,
hazi egiten gara, mugitu egiten gara...
Energia neurtu egin daiteke, magnitude guztiak bezala. Nazioarteko
Sisteman, joulea (J) da energiaren neurri-unitatea, baina kaloriatan
ere adieraz daiteke.
Eguzkiak askatutako energia argi eta bero
gisa iristen da gure planetara. 1 kaloria (cal) 5 4,19 joule
Eguzki-energiari esker, landareek
fotosintesia egiten dute: ura, gatz mineralak
eta karbono dioxidoa aldatu eta beren
elikagaia sortzen dute.
2 Energiaren ezaugarriak
Energia ezin dugu ez ikusi ez ukitu ez usaindu. Energiak eragindako
aldaketak baino ezin ditugu hauteman.
Baina energiak baditu beste ezaugarri batzuk, eta ezaugarri horiek
oso garrantzitsuak dira energia bereizteko eta zertarako erabil daite­
keen ulertzeko. Hona hemen:
• Energia metatu egin daiteke. Pilek eta sakelako telefonoen ba­
teriek energia metatzen dute, gero tresnak entxufatu gabe erabili
ahal izateko.
• Energia garraiatu egin daiteke. Kobrezko kableek leku batetik
beste batera eraman dezakete elektrizitatea.
• Energia aldatu egin daiteke. Zenbait energia mota daude, eta
mota bat beste energia mota bat bihur dezakegu, baliagarriagoa iza­
teko. Adibidez, etxera iristen zaigun energia elektrikoa argi-energia
bihurtzen da bonbilletan, eta bero-energia berogailuetan.
• Energia transferitu egiten da. Energia gorputz batetik beste ba­
tera igaro daiteke. Eguzki-energia airetik pertsonengana igarotzen
da, landareetara, harrietara…
• Energia kontserbatu egiten da. Energia ez da inoiz gastatzen;
aldatu egiten da, baina energia kantitate bera dago beti.
Bonbilla bat pizten dugunean, energia Hauxe da energiaren kontserbazio-printzipioa: energia ez da
elektrikoa argi eta bero bihurtzen da. sortzen ez suntsitzen; eraldatu baino ez da egiten.

132

295517 _ 0131-0144.indd 132 05/07/12 10:04

 Ariketak
1. Definitu zer den energia. 7. Osatu energiaren ezaugarrien eskema hau:
Energia 
Energia

2. Erantzun galdera hauei:

a) Zer unitate erabiltzen da energia neurtzeko?

b) Nondik lortzen du gure gorputzak behar duen energia?

 Kontserbatu egiten da

c) Zertarako behar du gure gorputzak energia?

8. Adierazi esaldiak zuzenak (Z) ala okerrak (O) diren.
Erreparatu adibideari.

3. Zertarako erabili ohi duzu energia? Z Energia magnitude bat da.

Erreparatu adibideari eta idatzi beste lau egoera.
Energia ez da airetik beste gorputz batzuetara
•  Telebista martxan jartzeko. igarotzen.
•   Bateriek eta pilek energia metatzen dute.
•  
Landareek eguzki-energia elikatzeko erabiltzen dute.
•  
Energia galdu edo suntsitu egin daiteke.
•  
Energia kantitate bera dago beti.
4. Idatzi energiaren kontserbazio-printzipioa.
9. Begiratu argazkiari, irakurri testua eta erantzun
galderari.
Bonbilla batek bi energia mota ditu piztuta
dagoenean: argia eta beroa. Argi-energia
5. Idatzi energiaren zer ezaugarri adierazten duen esaldi ikusmenari esker hautematen dugu.
bakoitzak. Zer zentzumen behar da bonbillak beroa ere
a) Energia gorputz batetik beste batera igaro daiteke. ematen duela hautemateko?

b) Energia kantitate bera dago beti.

c) Energia elektrikoa argi-energia bihur daiteke. 10. Azaldu zer gertatzen zaion bola zuriaren energiari,
d) Energia elektrikoa kable elektrikoen bidez iristen da bola horrek bola urdina jotzen duenean.
gure etxeetara.

6. Osatu testu hau:

Energia  egin daiteke.
Energia mota bat beste bat bihur dezakegu,
 izateko. Adibidez, etxera iristen
zaigun energia elektrikoa 
bihurtzen da bonbilletan, eta bero-energia, berriz,
 .

133

295517 _ 0131-0144.indd 133 05/07/12 10:04

 3 Energia motak
Zenbait energia mota daude, eta beraz, zenbait izen ditu energiak:
argia, beroa, energia elektrikoa, etab. Energia mota guztiak alda dai­
tezke, eta haietatik beste mota batzuk lortu.
• Energia mekanikoa. Energia mekanikoa bi energiaren batura da.
Bi energia horiek energia zinetikoa eta energia potentziala dira.
– Energia zinetikoa. Mugitzen ari diren gorputzek duten energia
mota da. Lasterka egiten ari zarenean, esaterako, zure gorputzak
energia zinetikoa dauka.
– Energia potentziala. Gorputzek Lurraren gainazaletik altuera
batera egoteagatik duten energia da. Hegazkin bat edo hodei bat
zenbat eta gorago egon, orduan eta energia potentzial handiagoa
izango du.
• Energia elektrikoa. Energia hau agertzen da atomoen elektroi
guztiak noranzko berean mugitzen direnean; izan ere, korronte
elektrikoa sortzen dute hala. Energia elektrikoa erabilienetako bat
da.Tresna elektrikoak ibil daitezen behar dugu.
• Barne-energia. Gorputzak atomo izeneko partikula txiki-txikiz
Garabiaren goialdean dauden adreiluek osatuta daude. Gorputzek beren atomoen higiduraren ondorioz
energia potentziala dute, baina ez zinetikoa.
Erortzen ari den adreilua energia zinetikoa
duten energiari esaten zaio barne-energia. Gorputzak berotzen
hartzen ari da, eta energia potentziala direnean, atomoak bestela baino azkarrago higitzen dira, eta bar­
galtzen. Lurrean dauden adreiluek ez dute ne-energia handitu egiten da.
ez energia potentzialik ez zinetikorik.
• Energia elektromagnetikoa edo irradiatze-energia. Uhin elektro­
magnetikoen bidez heda daitekeen energia da; hots, irrati- eta tele­
bista-uhinen nahiz argiaren eta mikrouhinen bidez heda daitekeena.
• Energia kimikoa. Konposatu kimikoen energia da. Gasolinak, elika­
gaiek, pilak eta bateriek, adibidez, energia kimikoa metatzen dute.
• Energia nuklearra. Zenbait atomoren nukleoetatik lortzen da
energia nuklearra. Atomoetatik bi modutan lor daiteke energia:
– Nukleoaren fisioa. Nukleoa hausten da, eta horrek energia
nuklear handia askatzen du.
– Fusio nuklearra. Zenbait atomoren nukleoak elkartzen dira,
eta horrek ere energia handia askatzen du.
Fisio nuklearra Fusio nuklearra
Energia

Energia

Zentral nuklearretan, atomoen nukleoek

askatzen duten energia energia elektriko • Bero-energia. Tenperatura-aldaketak eragiten ditu gorputzetan.
bilakatzen da. Energia hau gorputz batetik beste batera igarotzeari bero deritzo.

134

295517 _ 0131-0144.indd 134 05/07/12 10:04

 Ariketak
11. Definitu energia mota bakoitza: 15. Idatzi hiruna gauzaren izenak.
•  Energia zinetikoa:  a) Ibiltzeko energia elektrikoa behar dutenak:

•  Energia potentziala:  b) Ibiltzeko energia kimikoa behar dutenak:

•  Energia elektrikoa: 
16. Osatu energia moten eskema hau:

•  Barne-energia:  Energia motak

•  Irradiatze-energia: 

•  Energia kimikoa: 

•  Energia nuklearra: 

•  Bero-energia: 

12. Adierazi zer energia mota duen gauza hauetako

bakoitzak:

17. Lotu kontzeptu bakoitza energia mota batekin.

Lehendabizi, erreparatu adibideari.
a) Beroa: bero-energia.
   
b) Elektroiak noranzko berean mugitzea: 
                                


13. Lotu gezien bidez. c) Mugimendua: 

Nukleoa haustea • • d) Erregaia: 

Fisio nuklearra • e) Lurretik altuera batera egotea: 

Fusio nuklearra • f) Fisioa: 

Nukleoak elkartzea • •
18. Pentsatu eta osatu esaldiak.
a) Energia mota bat beste  bat bihur daiteke.

b) Autoetan, gasolinaren energia kimikoa

14. Adierazi zer energia mota duten gorputz
hauek:
a) Sakelako telefonoen bateriek: 
b) Urdaiazpiko-ogitartekoek: 
c) Bonbonetako butano gasak: 
d) Ontzi batean irakiten ari den urak: 
energia  bilakatzen da martxan
. jarritakoan.
. c) Bigarren solairuan geldirik zegoen igogailu baten
. energia potentziala energia 
. bilakatzen da lehen solairura jaisten ari denean.

135

295517 _ 0131-0144.indd 135 05/07/12 10:04

 4 Energia-iturriak eta motak

Berriztagarriak: Energia-iturriak energia lortzeko erabiltzen diren baliabide

% 25,7
Petrolioa: Ikatza: naturalak edo artifizialak dira.
% 6,7 % 12,5

Bi motatako energia-iturriak daude: berriztagarriak eta berriztaezinak.

Energia-iturriak

Berriztagarriak: Gizakien denbora- Berriztaezinak: Agortzen diren energia-

eskalan agortzen ez diren iturriak. iturriak.

Eguzkia, haizea nahiz ibaietako eta Petrolioa, ikatza, gas naturala eta uranioa
ozeanoetako ura energia-iturri energia-iturri berriztaezin nagusiak dira.
Uranioa: berriztagarriak dira. Energia horiek Energia horiek ingurumena kutsatzen dute.
Gas naturala: % 17,8 ez dute ingurumena kutsatzen.
% 37,3

Espainian 2009an energia elektrikoa sortzeko

erabilitako energia-iturrien ehunekoak.
5 Energia-iturri berriztaezinak
Gaur egun, iturri berriztaezinetatik ateratzen da munduan erabiltzen
den energia gehiena. Energia-iturri berriztaezinek bi alde txar garran­
tzitsu dituzte:
• Agortu egingo dira etorkizunean; galdu egingo ditugu, alegia.
• Ingurumena kutsatzen dute, gas eta hondakin asko sortzen
dituztelako.

Energia-iturri berriztaezinak Jatorria Erabilerak Erauzketa eta garraioa

Ikatza Harri sedimentario bat da,
duela milioika urte lurpean
gelditutako baso handietan
eratutakoa.
Petrolioa Harri sedimentario bat da,
eta duela milioika urte sortu
zen, itsas hondoan itsas
mikroorganismoak
metatzean.
Gas naturala Petrolioa dagoen lekuetan
eratzen da.
Zentral termikoetan, energia
elektrikoa lortzeko erretzen
dute ikatza.
Egungo energia-iturririk
erabiliena da. Erregai gisa
erabiltzen da, edo bestela,
pinturak, plastikoak eta abar
egiteko.
Sukaldeetan, berogailuetan
eta erregai gisa erabiltzen
da, bai eta zentral
termikoetan ere,
elektrizitatea sortzeko.
Aire zabaleko meategietan edo lurpeko
meategietan erauzten da. Lurpeko
meategi asko oso sakonera handian
daude. Hori dela eta, haien ustiapena
oso arriskutsua da, eta errentagarritasun
txikikoa.
Hobien bidez erauzten da, eta
oliobide izeneko hodi handien bidez
eta petrolio-ontzietan garraiatzen.
Gasa zisterna-ontzi handietan eta
gasbide izeneko hodi handien bidez
garraiatzen da.

Uranioa Uranio izeneko elementu Zentral nuklearretan Zentral nuklearretan, uranio atomoetatik
kimikoa zenbait mineraletan erabiltzen da, elektrizitatea lortzen dute energia. Segurtasun-neurri
dago. sortzeko. zorrotz-zorrotzak hartu behar dira, ihes
erradioaktiboak nahiz hondakin nuklearrak
oso kaltegarriak direlako osasunerako.

136

295517 _ 0131-0144.indd 136 05/07/12 10:04

 Ariketak
19. Definitu kontzeptu hauek: 22. Osatu Espainian energia elektrikoa sortzeko
erabilitako energia-iturrien grafikoa eta
a) Energia-iturria: 
erantzun galderei.

b) Energia-iturri berriztagarria: 

c) Energia-iturri berriztaezina: 

20. Bilatu Espainiako zentral nuklearrei buruzko

informazioa eta erantzun galderei.
a) Adierazi zer probintziatan dagoen zentral hauetako
bakoitza:
a) Zein da elektrizitatea sortzeko gehien erabilitako
energia-iturria? 
Zentral nuklearra Probintzia
b) Nolakoa da iturri hori, berriztagarria ala
El Cabril
berriztaezina? 
Vandellós
c) Erabilitako energia-iturri guztietatik, zer ehuneko dira
Trillo
energia berriztagarriak? 
Cofrentes
Almaraz 23. Idatzi energia-iturri hauen izenak:

b) Erabili atlas bat eta idatzi zentral nuklearrak dituzten

autonomia-erkidegoen izenak.

  

c) Nolako energia sortzen dute zentral 24. Azaldu zer bi alde txar dituzten energia-iturri
berriztaezinek.
nuklearretan?
• 
d) Zer elementu kimiko erabiltzen dute zentral
• 
nuklearretan energia lortzeko? 
e) Zure ustez, arriskutsua al da zentral nuklear batetik 25. Idatzi zein diren energia-iturri hauetako bakoitzaren
gertu bizitzea? Zergatik? jatorria eta erabilerak.

Jatorria Erabilerak

21. Lotu gezien bidez. Ikatza

Gasbidea •     •  Ikatza Petrolioa
Petrolio-ontzia •     •  Petrolioa
Gas naturala
Meategia •     •  Gas naturala
Uranioa
Fisioa •     •  Uranioa

137

295517 _ 0131-0144.indd 137 05/07/12 10:04

 Hidraulikoa: % 38,1
Eguzki-energia: % 8,2
Espainian 2009an energia elektrikoa
sortzeko erabilitako energia-iturri
berriztagarrien ehunekoak.
Iturri berriztagarriak
Energia-iturri berriztagarriak (I).
Eolikoa: % 48,6
6 Hidraulikoa, eguzkikoa eta eolikoa
Iturri berriztaezinetatik lortzen den energiak ez bezala, bi alde on ga­
rrantzitsu ditu iturri berriztagarrietatik lortzen den energiak. Hona
hemen:
• Ez da agortzen; energia kantitatea mugagabea eta agorrezina da
gizakien denbora-eskalan.
• Energia garbia da. Iturri berriztagarriek ez diote ingurumenari
kalterik egiten eta ez dute gas kutsatzailerik sortzen.
Biomasa: % 5,1
Hauek dira energia berriztagarri nagusiak: hidraulikoa, eguzki-
energia, eolikoa, biomasa, geotermikoa eta marea-energia.
Dena den, esan beharra dago energia-iturri berriztagarriek badituz­
tela alde txar batzuk ere.
Jatorria eta erabilerak Alde onak Alde txarrak

Energia hidraulikoa Urtegietan pilatutako uretatik Ez du kutsatzen. Erabil daitekeen ur kantitatea

lortzen da.
Urtegiko ura askatzen denean,
indar handiz egiten du behera
eta turbina batean zehar
igarotzen da. Orduan,
mugitzen ari den ur horren
energia zinetikoa energia
elektriko bihurtzen da.
Urtegietako ura eguraldiaren araberakoa da.
nekazaritzan Energia elektrikoa garraiatzeko
erabil daiteke. kable elektrikoen sare konplexu
eta garestia behar da. Presa
Zentral puskatzen bada, uholde larriak
hidroelektrikoek
izan daitezke hurbileko
oso mantentze-lan herrietan. Presak egiteak
gutxi behar dute.
kalteak eragiten dizkie inguruko
sailei, animaliei eta landareei.

Eguzki-energia Eguzki-energia Eguzkitik dator. Agorrezina da. Eskualde bakoitzaren

Eguzki-plakak erabiltzen dira
eguzki-energia jasotzeko. Gero,
energia hori energia elektriko
edo bero bilaka daiteke.
Espainian, urtean eguzki-ordu
asko daudenez, energia
errentagarria da
eguzki-energia.
Energia garbia da, eguzki-orduen mende dago.
ez du kutsatzen Eguzki-energia ezin da metatu.
eta ez du zaratarik
Eguzki-plakek sail handiak
sortzen. hartzen dituzte, eta beraz, sail
Edozein lekutan horiek ezin izaten dira beste
jar daitezke ezertarako erabili; ezin izaten
eguzki-plakak. dira, adibidez, laborantzarako
erabili.

Energia eolikoa Airearen mugimenduak Ez da agortzen. Haizearen mende dago; izan

energia zinetikoa sortzen du,
eta airesorgailuek
(haize-errotek) energia
zinetiko hori energia elektriko
bihurtzen dute.
Espainia da energia eolikoa
gehien erabiltzen duten
herrialdeetako bat.
Merkea da. ere, ordu gutxian, haizearen
indarra aldatu egin daiteke.
Ez du ez kutsatzen
ez zikintzen. Errotek zarata ateratzen dute.
Parke eolikoek lur-eremu
handiak behar dituzte.
Errotek paisaia zatartzen dute.

138

295517 _ 0131-0144.indd 138 05/07/12 10:04

 Ariketak
26. Idatzi zein diren energia berriztagarrien bi alde on 29. Ordenatu letrak eta osatu hiru energia-iturri
nagusiak. berriztagarriren izenak.
•   •  UGEZIK-NEREIGA: 
•  LAIUHDARKOI: 
•   •  KOILOAE: 

30. Osatu testua.

27. Zentral hidroelektrikoaren marrazkian idatzi izen hauetako
bakoitza dagokion tokian: bildutako ura, transformadorea,
uhateak eta presa. Gero, erantzun galderei.
Kontsumo-guneak
Zentral hidroelektrikoetan,  ura askatzen
denean,   handiz egiten du behera eta
 batean zehar igarotzen da. Orduan, mugitzen
ari den ur horren energia zinetikoa energia 
bihurtzen da.

31. Idatzi alde on eta alde txar bana, gutxienez.

Energia Alde onak Alde txarrak

Hidraulikoa
Sorgailua
Eguzki-energia
Eolikoa
Turbina

32. Idatzi beste hitz bat azpimarratutako hitz bakoitzaren

a) Naturako zer baliabide erabiltzen dute zentral ordez, esaldiak zuzenak izan daitezen.
hidroelektrikoetan? a) Energia eolikoa urtegietan pilatutako uretatik
b) Osatu esaldi hau: uraren  zinetikoa lortzen da. 
energia  bihurtzen da. b) Espainian, urtean eguzki-ordu gutxi daudenez,
c) Bilatu hiztegian sorgailu hitzaren esanahia eta osatu energia errentagarria da eguzki-energia. 
esaldi bat hitz horrekin. c) Airesorgailuek uraren energia energia elektriko
Sorgailu:  bihurtzen dute. 
d) Espainian gehien erabiltzen diren energia
berriztagarriak eguzki-energia eta energia
hidraulikoa dira. 
28. Kasu bakoitzean, egin X bat dagokion laukian.
e) Eguzki-energia elektrizitate eta hondakin bilaka
Eguzki- daiteke. 
Hidraulikoa Eolikoa
energia
f) Energia hidraulikoa airearen mugimendutik
Airesorgailua
lortzen da. 
Eguzki-plakak

Presa 33. Idatzi ezagutzen dituzun energia-iturri berriztagarri

Haizea
guztien izenak.

Ura

Urtegia

Eguzkia

139

295517 _ 0131-0144.indd 139 05/07/12 10:04


GOGORATU
Materia organiko esaten zaio
izaki bizidunak osatzen dituen
materiari; adibidez, animalien eta
landareen materiari.
Iturri berriztagarriak
Biomasa
Energia geotermikoa
Marea-energia
140
295517 _ 0131-0144.indd 140
Energia-iturri berriztagarriak (II).
7 Biomasa, geotermikoa eta mareena
Hiru energia-iturri berriztagarri hauek materia organikoaren, lurreko
beroaren edo itsasoaren energia energia elektriko bihurtzen dute.
Lortutako energia hau ere garbia da, eta agorrezina gizakien denbo­
ra-eskalan. Iturri hauek ez diote ingurumenari kalterik egiten eta ez
dute ia gas kutsatzailerik sortzen.
Gaur egun, munduan gehien erabilitako energia-iturriak ikatza eta
petrolioa dira. Baina iturri horiek berriztaezinak direnez, iturri be­
rriztagarrien erabilera handitu egin da azken urteetan. Espainian,
eguzki-energia eta energia eolikoa oso errentagarriak dira.
Jatorria eta erabilerak Alde onak Alde txarrak
Energia lortzeko materia organikoa Ez du kutsatzen. Energia gutxi lortzen
erabiltzen duten iturriak dira. Hondakin gutxi da.
Hauek dira iturri nagusiak: sortu, eta Garestia da hondakin
– Nekazaritzako hondakinak: azalak, hondakin horiek organikoak garraiatzea
egurra, uztondoak... energia eta erregai eta maneiatzea.
ekologiko
– Zenbait labore; adibidez, bilakatzen dira.
erremolatxa eta zerealak.
– Animalien hondakinak.
– Hiri-hondakinak: zabor organikoa
eta hondakin-urak.
Lurraren barrutik datorren energia da. Agorrezina da. Zentral geotermikoak
Ura putzuetan barrena sartzen da Ez du ez kutsatzen martxan jartzea eta
eremu bolkanikoetan. Lurraren beroak ez zikintzen, eta ez mantentzea oso
ura berotzen du, eta gero, du hondakinik garestia izan daiteke.
berokuntzarako erabil daiteke. sortzen.
Espainian Kanariar uharteetan baino
ez dago eremu berorik (jatorriz
bolkanikoak dira Kanariak).
Marea-energia itsasoko uraren Ez da agortzen. Prozesu garestia da.
mugimendutik lortzen da; mareetatik, Ez du hondakinik Energia gutxi lortzen
gehienbat. Urak turbinak birarazten sortzen. da, eta gainera,
ditu, eta hala, energia elektrikoa kostaldeko eremu gutxi
lortzen da. Ez du kutsatzen.
batzuetan soilik.
Kalte egiten zaie
inguruko animaliei eta
landareei.
05/07/12 10:04
 Ariketak
34. Definitu kontzeptu hauek: 38. Irakurri berriz ere unitatearen hasierako irakurgaia eta
erantzun galderei.
•  Biomasa: 
a) Nolako energia-iturria ibili zen Lise Meitner

ikertzen? 
•  Materia organikoa: 
b) Energia berriztagarria al da? 

•  Energia geotermikoa:  39. Idatzi esaldi bakoitzari dagokion energiaren edo
 energia-iturriaren izena.
•  Marea-energia:  a) Kostaldean baino ezin da erabili.
 

b) Energia materia organikotik lortzen da.

35. Marea-energiako zentralaren marrazkian idatzi falta
diren izenak: uhatea, transformadorea eta turbina. 

Linea
c) Espainian Kanariar uharteetan baino ezin da
elektrikoa lortu. 
d) Duela milioika urte lurpean gelditutako baso
handietan du jatorria. 
e) Urak, indar handiz erortzean, elektrizitatea sortzen du.

f) Duela milioika urte sortu zen, itsas hondoan itsas
mikroorganismoak metatzean. 

Sorgailua g) Uranio atomoak erabiltzen dira. 

h) Ez da errentagarria klima hotzeko eta eguzki-ordu
36. Adierazi energia-iturri hauek berriztagarriak ala gutxiko lekuetan. 
berriztaezinak diren:
40. Idatzi hitz hauek eskeman: berriztagarriak, nuklearra,
Energia-iturria Berriztagarria Berriztaezina
petrolioa, berriztaezinak, ikatza, hidraulikoa, geotermikoa,
marea-energia, gas naturala, eguzki-energia, biomasa.
Marea-energia

Eolikoa Energia-iturriak
Eguzki-energia

Biomasa

Petrolioa

Ikatza

Hidraulikoa Eolikoa
Geotermikoa

Uranioa

37. Idatzi biomasa gisa erabil daitezkeen produktuetako

batzuk.

141

295517 _ 0131-0144.indd 141 05/07/12 10:04


Energia gutxien A mailako etxetresna
elektrikoek kontsumitzen dute, eta gehien,
G mailakoek.
Erabiltzen ez diren argiak itzaltzea eta
argi naturala ahalik gehiena erabiltzea.
Tresna guztiak erabat itzaltzea. Ez da komeni
urrutiko agintetik itzalita uztea; izan ere,
elektrizitatea kontsumitzen jarraitzen dute.
142
295517 _ 0131-0144.indd 142
8 Energiaren etorkizuna
Energia erabiltzeak aurrerapenerako bidea eman die gizakiei. Horri
esker, gure bizimodua erosoagoa da.
Baina aurrerapen hori kaltegarria izan da ingurumenarentzat, energia-
iturri berriztaezinak erabili direlako; ikatza, petrolioa eta gas naturala,
besteak beste.
Hori dela eta, zientzialariak beste teknologia batzuk ikertzen ari
dira, energia-iturri berriztagarri guztiak hobeto baliatu ahal izateko.
Gutako bakoitzak, berriz, zenbait neurri hartu behar ditugu, energia
aurrezteko, eta hala, helburu hauek lortzeko:
• Planetako kutsadura-maila murriztea.
• Energia-iturri berriztaezinen agortze-prozesua atzeratzea, etorki­
zuneko belaunaldiek haiek baliatu ahal izateko.
Energia aurrezteko, horrenbestez, neurri hauek har ditzakegu, bes­
teak beste:
Presio-eltzea erabiltzea, energia handia Kontsumo txikiko bonbillak erabiltzea.
aurrezten baitu. Bestelakoek baino zortzi aldiz
gehiago irauteaz gain, % 75
elektrizitate gutxiago behar dute.
Leihoak ondo isolatuta
edukitzea. Zinta isolatzaileak
eta leiho bikoitzak erabiltzea,
bero-galera murrizteko.
A mailako etxetresna elektrikoak erostea,
haiek kontsumitzen dute-eta energia gutxien.
Garraio publikoa
erabiltzea.
05/07/12 10:04
 Ariketak
41. Osatu testua. 45. Idatzi zerrenda batean zure etxeko tresna elektriko
garrantzitsuenen izenak. Bilatu haien etiketak eta idatzi
 erabiltzeak aurrerapenerako bidea eman die
bakoitzaren energia-eraginkortasunaren maila.
gizakiei. Horri esker, gure bizimodua  da.
Etxetresna elektrikoa Maila
Baina aurrerapen hori kaltegarria izan da        ,
energia-iturri          erabili direlako; ikatza,
petrolioa eta  , besteak beste.

42. Idatzi zer bi arrazoirengatik aurreztu behar dugun

energia.
a) 

b)  46. Begiratu argazkiari eta erantzun galderei.

43. Osatu taula. Egin X bana, taulako neurriak eguneroko

bizitzan aplikatzen dituzun ala ez adierazteko.

Energia aurrezteko neurriak Bai Ez

Ontziak, papera eta beira birziklatzea.
Kontsumo txikiko bonbillak erabiltzea.
Garbigailua eta ontzi-garbigailua ondo
betetzea. • Zer energia behar du garbigailuak ibiltzeko?

Garraio publikoa erabiltzea.

Argiak eta tresnak itzaltzea, behar ez direnean. • Nolakoa da energia hori?

Presio-eltzea erabiltzea.
Orrien bi aldeetan idaztea, papera • Nola aurrez dezakezu energia garbigailua
aurrezteko. erabiltzerakoan?  eta

44. Bilatu hiztegian eraginkor, kontsumo eta aurreztu

hitzen esanahiak, eta osatu esaldi bat hitz 47. Ikerketa-lana. Irakurri testu hau:
bakoitzarekin.
Ikatza, petrolioa, gas naturala eta beste energia-iturri
•  Eraginkor:  berriztaezin batzuk erabiltzeak kutsadura
atmosferikoko arazo handiak sortzen ditu, eta
berotegi-efektua areagotzen, haiek eragindako
gas-isurien ondorioz.
Bilatu informazioa eta erantzun galderei.
•  Kontsumo:  a) Zer da berotegi-efektua?

•  Aurreztu:  b) Zer ondorio ditu berotegi-efektuak?

143

295517 _ 0131-0144.indd 143 05/07/12 10:04

 Laburpena
ENERGIA
Energia 

ENERGIAREN EZAUGARRIAK HAUEK DIRA:

• Energia metatu egin daiteke.
• Energia 
• Energia 
• Energia 
• Energia 

ENERGIA MOTAK
• Energia mekanikoa bi energia hauen batura da:       eta       .
–  Energia zinetikoa  da.
–  Energia potentziala  da.
• Energia elektrikoa agertzen da 
• Barne-energia  da.
• Energia elektromagnetikoa edo irradiatze-energia  da.
• Energia kimikoa  da.
• Energia nuklearra zenbait atomoren nukleoetatik lortzen da; uranio
atomoen nukleoetatik, esaterako.
• Bero-energiak 

ENERGIA-ITURRIAK

Energia-iturriak  dira.
Bi motatako energia-iturriak daude: berriztaezinak eta berriztagarriak.

HAUEK DIRA ENERGIA-ITURRI BERRIZTAEZINAK:

• Petrolioa,           ,           eta 
Bi alde txar garrantzitsu dituzte:
–  
–  

HAUEK DIRA ENERGIA-ITURRI BERRIZTAGARRIAK:

•                       . Uretatik lortzen da.
• Eguzki-energia.                       dator.
•                      . Haizeak sortzen du.
• Biomasa.                    lortzen da.
• Geotermikoa.                    dator.
• Marea-energia.                   lortzen da.
Bi alde on garrantzitsu dituzte:
–   .
–   .

144

295517 _ 0131-0144.indd 144 05/07/12 10:04

11 Unitate honetan…
• Beroa eta tenperatura bereiziko
dituzu.
• Beroaren efektuak interpretatuko
dituzu.
Beroa eta
tenperatura

• Eskala termometrikoak zer diren

ikasiko duzu.
• Beroa nola hedatzen den ikasiko duzu.
• Materialek beroa eroateko zer
ahalmen duten ikasiko duzu.

xvii. mendean, termometroa asmatu gabe zegoen. Tenperatura

zenbait bero-iturriren bidez erregulatzen zuten.
Hona hemen bero-iturri haietako batzuen izenak eta
deskribapenak:
– Ignis seu balnei Maris. Maria bainuak emandako beroa.
– Ignis seu balnei cinerum. Errautsek emandako beroa.
– Ignis nudus. Suak zuzenean objektuei emandako beroa.
– Ignis reverberatorius. Labe itxi baten barruan sortutako beroa.
Bilatu hiztegian latinezko Ignis hitza eta idatzi haren
esanahia.

295517 _ 0145-0156.indd 145 05/07/12 10:06


Objektu bat «bero dagoela» esaten
dugunean, horrek ez du esan nahi bero
handia duenik, tenperatura altua duela
baizik.
Edari bero bat ematen digutenean,
edaria apurka-apurka hozten hasten da.
Bero-transferentzia gertatuko da, eta edaria
giro-tenperaturara iristean amaituko da
prozesu hori.
Ura irakiten ari denean, hots, tenperatura
altu-altuan dagoenean, ur molekulak
azkar-azkar mugitzen dira.
146
295517 _ 0145-0156.indd 146
1 Bero eta tenperatura kontzeptuak
Zer da beroa?
Tenperatura desberdina duten bi gorputzek elkar ukitzen
dutenean batetik bestera transferitzen den barne-energia
da beroa.
Gorputz batetik beste batera igarotzen den energia termikoa da beroa;
hots, gorputzek beroa galdu edo hartu egiten dute. Adibidez: 80 ºC-ko
burdina zati bat (beroa) 15 ºC-ko ura (ur hotza) duen ontzi batean sar­
tzen badugu, burdina hoztu egingo da, eta ura, berotu. Beroa burdina-
tik (tenperaturarik altuena duenetik) uretara (tenperaturarik baxuena
duenera) igaroko da.
Handik pixka batera, bi gorputzek (burdinak eta urak) tenperatura
bera izango dute; oreka termikoa lortuko dute, alegia.
Bi gorputzek oreka termikoa lortzeko, gorputzik beroenak beroa
eman behar dio hotzenari.
Beroa neurtzea
Beroa neurtzeko erabiltzen den nazioarteko unitatea joulea (J) da.
Dena den, kaloriak (cal) ere erabiltzen dira.
1 J 5 0,24 cal (joule batek 0,24 kaloria balio du)
1 cal 5 4, 18 J (kaloria batek 4,18 joule balio du)
Zer da tenperatura?
Substantzia guztiak partikulaz osatuta daude: atomoz eta molekulaz.
Eta etengabe higitzen dira partikula horiek. Higidura horri agitazio
termiko esaten zaio. Tenperatura zenbat eta altuagoa izan, orduan
eta azkarrago higitzen dira partikulak.
Gorputz baten tenperatura beste batena baino altuagoa bada, horrek
esan nahi du haren partikulak azkarrago higitzen direla. Agitazio
horren ondorioz, energia zinetikoa du partikula bakoitzak.
Partikulek higitzean askaturiko energiari barne-energia deritzo. Gor-
putz baten tenperatura igotzen denean, gorputzaren barne-energia
ere handitu egiten da.
Gorputz baten tenperaturak gorputz horrek zenbateko
barne-energia duen adierazten du.
Zerbait bero edo hotz dagoela esatean, haren tenperatura altua edo
baxua dela esan nahi dugu benetan.
05/07/12 10:06
 Ariketak
1. Erantzun galdera hauei:
a) Zer da beroa? 
b) Zer da tenperatura? 
c) Zer esan nahi du gorputzek beroa hartu edo galdu
egiten dutela? 
d) Bi gorputzek oreka termikoa lortzeko, zer eman
behar dio gorputzik beroenak hotzenari?
2. Inguratu aukera zuzena.
Noiz daude bi gorputz oreka termikoan?
a)  Tenperatura berean daudenean.
b)  Kaloria kantitate bera dutenean.
c)  Partikula kantitate bera dutenean.
3. Erantzun.
a) Nazioarteko zer unitate erabiltzen da beroa
neurtzeko? 
b) Zein da unitate horren ikurra? 
c) Beste zer unitate erabiltzen da beroa neurtzeko?
 barne-energia handitu egiten zaio gorputzari. 
d) Zein da unitate horren ikurra? 
e) Zer balio du kaloria batek?
•  4,18 joule.
•  418 joule.
•  1 kilokaloria.
•  24 joule.
4. Azpimarratu beroarekin loturiko esaldiak.
•  Energia mota bat da.
•  Beste energia mota bat bihur daiteke.
•  Gorputz batetik beste batera igarotzen den energia da.
•  Gorputzik hotzenak beroa ematen dio beroenari.
295517 _ 0145-0156.indd 147
5. Erantzun.
a) Zerez osatuta daude substantzia guztiak?
b) Inguratu aukera zuzena.
Nola esaten zaio gorputz baten partikulen higidurari?
•  Tenperatura.
•  Agitazio termiko.
•  Kaloria.
c) Idatzi tenperatura hitza duen esaldi bat.


d) Idatzi agitazio termiko adierazpena duen esaldi bat.


6. Adierazi esaldi bakoitza zuzena (Z) ala okerra (O) den.
Gero, zuzendu esaldi okerrak.
a) Gorputzen partikulak etengabe higitzen ari dira. 
b) Gorputz baten tenperatura zenbat eta
altuagoa izan orduan eta polikiago higitzen
dira partikulak. 
c) Gorputz baten tenperatura zenbat eta
altuagoa izan orduan eta azkarrago higitzen
dira partikulak.
d) Gorputz baten tenperatura igotzen denean,
e) Objektu bat bero badago, horrek esan nahi du
objektuaren tenperatura altua dela.
f) Edari bero bat ematen digutenean, edaria are
gehiago berotzen da denborak aurrera egin ahala.
g) Partikulek higitzean askaturiko energiari
oreka termiko esaten zaio.
h) Higiduraren ondorioz, partikulek energia
zinetikoa dute.
147
05/07/12 10:06
 2 Beroaren eraginak gorputzetan
Gorputz bati beroa ematean, haren partikulen mugimendua area-
gotu egiten da. Partikula bakoitzaren energia zinetikoa handitzean,
barne-energia ere handitzen da, eta beraz, gorputzaren tenperaturak
gora egiten du.

Dilatazioa eta uzkurdura

Gorputz bat berotzean, hura osatzen duten partikulak azkarrago
mugitzen dira. Leku handiagoa behar dute lekualdatzeko, eta ho-
rrenbestez, gorputza handitu egiten da: dilatatu egiten da.
Gorputzak beroa galtzen duenean, kontrakoa gertatzen da: gorpu­tzaren
partikulak lehen baino gutxiago mugitzen dira, eta gorputza hoztu eta
txikitu egiten da; uzkurtu egiten da, alegia.

Dilatazio esaten zaio gorputz bat berotu eta handitzeari.

Gorputz solido, likido nahiz gaseosoen neurria aldatu egiten da bes-

BA AL ZENEKIEN? te gorputz batekin beroa trukatzen dutenean. Dilatazioak aldaketa
handiak eragiten ditu gorputzetan.
Substantzia batek urtzeko behar
duen tenperaturari urtze-puntua
esaten zaio, eta substantzia batek Egoera-aldaketak
irakiteko behar duenari, berriz,
irakite-puntu. Partikulen higiduraren arabera, materia solido-, likido- edo gas-
egoeran egon daiteke.
• Solido-egoeran. Partikulak ordenatuta daude, estu-estu lotuta,
eta ez dira lekualdatzen (izotza, burdina, zura, etab.).
• Likido-egoeran. Partikulak oso gertu daude elkarrengandik, bai-
na aske eta ordenarik gabe higitzen dira (ura, olioa, etab.).
• Gas-egoeran. Partikulak oso bereizita daude elkarrengandik, eta
oso azkar higitzen dira. Horrenbestez, leku handia hartzen dute
Egoera-aldaketak
(airea, globo aerostatiko baten barruko gasa, etab.).
Hauek dira materiaren egoera-aldaketak:
• Urtzea. Tenperatura igotzean, gorputz solido bat
likido bihurtzea da. (Kandela baten argizaria).
Urtzea Baporizazioa • Baporizazioa. Beroaren eraginez gorputz likido
Likidoa
Kondentsazioa
bat gas bihurtzea da. (Urak irakiten duenean).
Solidotzea
• Kondentsazioa. Gas-egoeran dagoen gorputz bat
likido-egoerara igarotzea da, gorputzak gainazal
hotzago bat ukitzean. (Bainugelan, dutxako ur
beroaren lurruna kondentsatu egiten da ispilua
ukitzerakoan).
Gasa • Solidotzea. Hoztean, gorputz likido bat solido bi-
Solidoa hurtzea da. (Izotza).

148

295517 _ 0145-0156.indd 148 05/07/12 10:06

 Ariketak
7. Idatzi hitz hauek hutsuneetan: barne-energia - energia 10. Idatzi egoera-aldaketa bakoitzaren izena.
zinetikoa - beroa - tenperaturak - partikulen - areagotu.
Gorputz bati       ematean, haren 
mugimendua  egiten da. Partikula
bakoitzaren  handitzean,
             ere handitzen da, eta beraz,
gorputzaren  gora egiten du.
 
8. Definitu kontzeptu hauek:
•  Dilatazioa:



•  Uzkurdura:
  


•  Urtze-puntua:



•  Irakite-puntua:  
 11. Osatu taula hau:

 Hasierako egoera Aldaketa Ondorengo egoera
Solidoa Likidoa
9. Azpimarratu urdinez esaldi zuzenak eta gorriz
okerrak. Gasa Likidoa
•  Dilatazioa gorputz bat hoztean gertatzen da. Baporizazioa
• Dilatazioa gorputz bat berotzean gertatzen da. Likidoa Solidoa
•  Gorputz bat dilatatzen denean, handitu egiten da.
12. Osatu egoera-aldaketen eskema.
• Gorputz guztien neurria aldatu egiten da beste
gorputz batekin beroa trukatzen dutenean.
Likidoa
• Uzkurdurak aldaketa handiak eragiten ditu
gorputzetan.
• Dilatazioak aldaketa handiak eragiten ditu
gorputzetan.
• Merkuriozko termometroetan, merkurioaren
dilatazioa baliatzen da tenperatura neurtzeko.
• Globo aerostatiko bat berotzean, haren neurria
handitu egiten da, barruko airea asko dilatatzen Solidoa Gasa
delako.

149

295517 _ 0145-0156.indd 149 05/07/12 10:06

 3
ºF ºC K

212 100 373

Tenperatura neurtzea
Tenperatura neurtzeko, hiru eskala termometriko erabiltzen dira.
Hona hemen: Celsius (ºC), Fahrenheit (ºF) eta Kelvin (K) eskalak.

Celsius eskala (ºC)

Munduan gehien erabilitako eskala da Celsius izenekoa. Tenperatura
Celsius gradutan (ºC) neurtzen da. Eskala honetan, izotza 0 ºC-an
urtzen da, eta urak 100 ºC-an irakiten du. Bi balio horien arteko tartea
100 zati berdinetan banatzen da, eta zati bakoitza gradu bati dagokio.
Beraz, eskala zentigradua da.
Zero gradutik beherako tenperaturak zenbaki negatiboen bidez adie-
32 0 273 razten dira, eta zero azpiko tenperaturak esaten zaie.

Fahrenheit eskala (ºF)

Uraren urtze- eta irakite-puntuak
Fahrenheit eskalan (ºF), Celsius eskalan (ºC)
eta Kelvin eskalan (K).
Fahrenheit eskalan, Fahrenheit gradutan (ºF) neurtzen da tenperatura.
Izotza 32 ºF-an urtzen da, eta urak 212 ºF-an irakiten du. Bi balio
horien artean, 180 zati berdin daude. Beraz, ez da eskala zentigradua.
Kelvin eskala (K)
Zientzialariek gehien erabilitako eskala da Kelvin izenekoa. Tenpera-
tura kelvinetan (K) neurtzen da.
Eskala honetan, izotza 273 K-ean urtzen da, eta urak 373 K-ean ira-
kiten du. Bi balio horien arteko tartea 100 zati berdinetan banatzen
da, eta zati bakoitza kelvin bati dagokio. Beraz, eskala zentigradua da.
Nazioarteko Sisteman, tenperatura-unitatea kelvina (K) da.
Kelvinak Celsius gradutan adierazteko, kelvinetan adierazitako ten-
peratura ken 273 egin behar da:
Tenperatura Celsius gradutan 5 Tenperatura kelvinetan 2 273
Celsius graduak kelvinetan adierazteko, Celsius gradutan adierazi-
tako tenperatura gehi 273 egin behar da:
Tenperatura kelvinetan 5 Tenperatura Celsius gradutan 1 273

Eskala graduatua. Termometro honek

25 ºC-ko tenperatura adierazten du.
Termometro kliniko gehienak elektronikoak
dira eta tenperatura pantaila batean
agertzen da.
4 Termometroa
Gorputzen tenperatura neurtzeko, termometroak erabiltzen dira.
Termometroek beirazko hodi mehe-mehe bat eta eskala graduatu bat iza-
ten dituzte. Hodian, likido bat mugitu ohi da (alkohola, merkurioa…).
Termometro batek gorputz bat ukitzean, likidoa berotu eta dilatatu
egiten da, eta hodian gora egiten du. Hala, tenperatura adierazten
digu. Tenperatura jaistean, kontrakoa gertatzen da: likidoa uzkurtu
eta jaitsi egiten da.

150

295517 _ 0145-0156.indd 150 05/07/12 10:06

 Ariketak
13. Idatzi tenperatura neurtzeko erabiltzen diren hiru 18. Erantzun: Zein da tenperatura-unitatea Nazioarteko
eskala termometrikoen izenak. Sisteman? 
a) 
b)  19. Idatzi Celsius gradutan kelvinetan adierazitako
tenperatura hauek:
c) 
a) 560 K: _______ b)  420 K: _________
14. Erantzun: Zein dira uraren urtze- eta irakite-tenperaturak c) 323 K: ________ d)  208 K: _________
eskala hauetan?
• Celsius eskala 20. Azpimarratu.
  – Urtze-tenperatura:  Zer neurtzeko erabiltzen dira termometroak?

  – Irakite-tenperatura:  a) Beroa b)  Energia

• Fahrenheit eskala c) Tenperatura d)  Dilatazioa

  – Urtze-tenperatura:
21. Adierazi zer zati dituzten termometroek:
  – Irakite-tenperatura: 

• Kelvin eskala

  – Urtze-tenperatura:  
  – Irakite-tenperatura: 

15. Osatu testu hau:

– Kelvinak Celsius gradutan adierazteko, kelvinetan

adierazitako tenperatura  egin behar da.
22. Lotu gezien bidez. Laguntza behar baduzu, galdetu
– Celsius graduak kelvinetan adierazteko, Celsius
irakasleari.
gradutan adierazitako tenperatura 
15 °C • •  Uraren irakite-puntua.
egin behar da.
36,5 °C • •  Pertsona baten tenperatura.

16. Idatzi kelvinetan jarraian adierazitako tenperaturak. 0 °C • •  Planetako batez besteko tenperatura.

a) Edalontzi bateko ura 15 ºC-an dago:  100 °C • •  Izotzaren urtze-puntua.


23. Inguratu tenperatura-unitateak:
b) Katilu bateko txokolatea 40 ºC-an dago: 
kelvina - kaloria - Celsius gradua - joulea -
 Fahrenheit gradua
c) Kafesne baten tenperatura 38 ºC-koa da: 
 24. Irakurri arretaz testu hau: 2009. urtetik, Espainian
ez da merkuriozko termometrorik egiten.
d) New Yorken –5 ºC daude neguko egun batean:  Debekatuta dago haiek egitea. Izan ere, merkurioa
 metal toxikoa da, eta kaltegarria izan daiteke
pertsonen osasunerako eta kutsagarria
ingurumenerako.
17. Inguratu eskala termometriko zentigraduak eta azaldu
zergatik diren zentigraduak. a) Azaldu testuan aipatutakoa zure hitzen bidez.
Celsius eskala - Fahrenheit eskala- Kelvin eskala 
Zergatik?  
 
 

151

295517 _ 0145-0156.indd 151 05/07/12 10:06

 5 Beroaren hedapena
Beroa gorputz batetik beste batera igaro daiteke, edo gorputz berean,
puntu batetik beste batera. Eta hori hiru modutan gerta daiteke:
eroapenez, konbekzioz eta erradiazioz.

Eroapena
Solidoaren partikulak
Eroapena beroa objektu solidoetan puntu batetik beste batera
igarotzeko modua da.

Adibidez: metalezko haga baten muturra berotzen badugu, beroa

partikula guztietan zehar hedatuko da pixkanaka, eta hala, haga
Beroa solidoaren gainerako
osoa berotuko da. Beroa, eroapenez, hagako zatirik beroenetik zati-
partikuletarantz hedatzen da. rik hotzenera igarotzen da.

Konbekzioa
Gas partikulak
Konbekzioa beroa likidoetan eta gasetan puntu batetik beste
batera igarotzeko modua da.
Likido
partikulak Esate baterako: likido bat behealdetik berotzean, zati hori bestea
baino gehiago berotzen da eta gora egiten du; likidoaren zatirik
hotzenak, aldiz, behera egiten du. Tenperatura-aldeak eragindako
mugimendu horren ondorioz, beroa likido osora hedatzen da. Hala,
Konbekzio-korronteak konbekzio-korronte izenekoak sortzen dira.

Erradiazioa

Erradiazio esaten zaio beroa uhinen bidez hedatzeari.

Esate baterako: Eguzkiaren beroa erradiazioz iristen da Lurrera. Lu-

rrera iritsi aurretik, bero hori uhinen bidez hedatzen da espazioko
hutsean.
Gorputz bat bero-bero badago, erradiazioa
igortzen du. Eskua gori-gori dagoen
hagaren ondoan jartzen badugu (baina BA AL ZENEKIEN?
ukitu gabe), beroa nabarituko dugu
erradiazioaren eraginez.
Berotegiak kristalezko edo plastikozko eraikinak
dira, eta haietan, Eguzkiaren erradiazioak horma
gardenak zeharkatzen ditu. Hala, Eguzkiaren
argiak berotegiaren barruko zorua eta airea
berotzen ditu, eta kristalezko hormek ez diote
uzten aire beroari kanpora irteten. Hori dela-eta,
tenperatura altua izaten da barruan. Berotegietan
landareak hazten dituzte urte osoan.

152

295517 _ 0145-0156.indd 152 05/07/12 10:06

 Ariketak
25. Osatu taula hau: 29. Irakurri eta markatu aukera zuzena.
• Erradiazioa beroa hedatzeko modu bat da, eta…
Beroa hedatzeko moduak Ezaugarriak   a) ezinbesteka da beroak materia ukitzea.
Ber o a s olidoet an zehar   b) uhinen bidez soilik gertatzen da.
hedatzen da.   c) likidoetan gertatzen da.
Erradiazioa • Eroapena beroa hedatzeko modu bat da:
Beroa uhinen bidez hedatzen   a) beroa objektu solidoetan puntu batetik beste
da. batera igarotzen da.
  b) beroa likidoetan puntu batetik beste batera
26. Azpimarratu aukera hauetako zein EZ den beroa igarotzen da.
hedatzeko modu bat:   c) beroa gasetan puntu batetik beste batera
igarotzen da.
Eroapena- Erreakzioa- Konbekzioa

30. Osatu konbekzioaren eskema hau:

27. Irakurri eta inguratu erantzun zuzena.
Sutan dagoen ontzi batetik metalezko koilara bat
hartzean erre egiten bagara, nola hedatu da
beroa?

Eroapenez - Konbekzioz - Erradiazioz

28. Kasu bakoitzean, idatzi nola hedatzen den beroa.

31. Eskema honetan, azaldu zer gertatzen zaion

eguzki-argiaren beroari berotegietan.

Hormek ez diote uzten


Eguzkiaren
erradiazioak

32. Lotu gezien bidez.

Konbekzioa • • Uhinak
Erradiazioa • • Likidoa edo gasa
 Eroapena • • Solidoak

153

295517 _ 0145-0156.indd 153 05/07/12 10:06

 6 Eroale eta isolatzaile termikoak
Gorputzek beroa nola eroaten duten kontuan izanik, bi material
mota bereizten dira: eroale termikoak (beroa ondo eroaten dute)
eta isolatzaile termikoak (ez dute beroa ondo eroaten).

Kristal bikoitzeko leihoek aire-ganbera bat
izaten dute, eta ganbera horrek ondo
isolatzen du eta ez dio uzten beroari
kanpora irteten.
Eroale termikoak
Beroa ondo eroaten duten materialak dira. Metalak beroaren eroale
onak dira; urrea, zilarra eta burdina, besteak beste.
Isolatzaile termikoak
Beroa ondo eroaten ez duten materialak dira, airea izaten dute-eta
barruan. Zura, plastikoa, kortxoa eta kristala, esate baterako, isolatzaile
termikoak dira.
Gure gorputzaren ehunak ere isolatzaile onak dira. Hori dela-eta,
gure organismoa bero egon daiteke, 37 ºC-ko tenperaturan, baita
hotz egiten duenean ere.

Larruazala, beroa hautemateko

7 organoa
Larruazalak, barruan, tenperatura-aldaketak hautematen dituzten
termorrezeptore batzuk ditu. Bi termorrezeptore mota daude:
• Ruffiniren korpuskuluak. Bero-sentsazioak hautematen dituzte
gure gorputzean. Larruazaleko alde sakonean daude. Aurpegian
Ruffiniren korpuskulu asko ditugu.
• Krauseren korpuskuluak. Hotz-sentsazioak hautematen dituzte
gure gorputzean. Krauseren korpuskuluak Ruffiniren korpusku-
Gure larruazaleko termorrezeptoreek
objektu bat gure gorputza baino beroago
luak baino ugariagoak dira. Hori dela-eta, hotzarekiko gara sen-
edo hotzago dagoen hautematen dute. tikorragoak gizakiok beroarekiko baino. Bizkarrean asko ditugu,
eta beraz, hotzarekiko oso sentikorra da bizkarra.

BA AL ZENEKIEN?
Ruffiniren
Ilea
korpuskulua Eskuarki, artilezko jertseek edo tapakiek «beroa ematen digutela» uste
dugu, eta beraz, hotzetik babesten gaituztela. Baina egia esan, arropa
horiei esker, aire-geruza bat dago gure gorputzaren eta arroparen artean,
Epidermisa eta horrek babesten gaitu hotzetik: gure gorputzak ez du berorik galtzen.

Krauseren
korpuskulua

Larruazalaren egitura.

154

295517 _ 0145-0156.indd 154 05/07/12 10:06

 Ariketak
33. Definitu kontzeptu hauek: 37. Marraztu beroaren eroale onak diren materialez
egindako bi gauza eta material isolatzailez egindako
•  Eroale termikoak: 
beste bi gauza.

Eroalez egindakoak Isolatzailez egindakoak

•  Isolatzaile termikoak: 



34. Adierazi gauza bakoitza eroalea edo isolatzailea den.

Urre-lingoteak - burdinagak - zur zatiak - plastikozko

poltsak - zilarrezko xaflak - beirazko botilak.

Eroaleak Isolatzaileak

38. Osatu larruazalaren egituraren eskema hau:

35. Azpimarratu erantzun zuzena.

Zer dira isolatzaileak?
a) Beroa ondo eroaten duten materialak dira.
b) Beroa ondo eroaten ez duten materialak dira.

36. Pentsatu eta erantzun.

a) Zergatik esaten da gure gorputzaren ehunak
isolatzaile onak direla? 
 39. Erantzun.
 a) Larruazaleko zer errezeptorek hautematen dituzte
b) Janariak prestatzean, zurezko tresnak erabili ohi tenperatura-aldaketak? 
ditugu ez erretzeko. Zergatik? 

b) Aipatu bi termorrezeptore motak.

1. 
c) Herrialde hotz batzuetan, zurezko etxeak egiten
2. 
dituzte. Zergatik? 
c) Zergatik gara gizakiok hotzarekiko sentikorragoak

beroarekiko baino? 


d) Kristal bikoitzeko leihoei esker, etxeetatik ez da ia
d) Zergatik urtzen dira izozkiak azkar jaten ez
berorik galtzen. Zergatik? baditugu?
 
 

155

295517 _ 0145-0156.indd 155 05/07/12 10:06

 Laburpena
BEROA
• Bero esaten zaio 


• Beroa neurtzeko erabiltzen den nazioarteko unitatea ______________ da.

• Beroaren eraginak hauek dira:
–  _________________ : gorputz bat berotu eta handitzea.
–  ________________: gorputz batek beroa galdu, eta haren neurria txikitzea.

Hauek dira materiaren egoera-aldaketak:

• Urtzea: _____________________ bat  bihurtzea.

• __________________: gorputz likido bat gas bihurtzea.
• __________________: __________________ bat  igarotzea.
• __________________: ______________________ bat  bihurtzea.

Beroa hiru modutan igaro daiteke gorputz batetik beste batera. Hona hemen:

1. ________________ : 

2. Konbekzioa: 

3. ________________ : 


Beroa ondo eroaten duten materialei ________________________ esaten zaie.

Beroa ondo eroaten ez duten materialei _____________________ esaten zaie.

TENPERATURA

Gorputz baten tenperaturak 



Tenperatura neurtzeko, hiru eskala termometriko hauek erabiltzen dira:

1. __________________. Tenperatura  gradutan neurtzen da.
2. __________________. Tenperatura  gradutan neurtzen da.
3. __________________. Tenperatura  neurtzen da.

Gorputzen tenperatura neurtzeko, _____________________ erabiltzen dira.

Larruazalak tenperatura-aldaketak hautematen dituzten termorrezeptore

batzuk ditu barruan. Bi motatakoak daude:
1. ______________________ : 

2. ______________________ : 


156

295517 _ 0145-0156.indd 156 05/07/12 10:06

12 Argia eta
soinua Unitate honetan…
• Argia eta soinua bi energia mota
direla ikasiko duzu.
• Argia eta soinua nola hedatzen
diren jakingo duzu.
• Argiaren islapena eta errefrakzioa
nola gertatzen diren ikasiko duzu.
• Begiak argia eta belarriak soinua
nola hautematen dituzten ikasiko
duzu.

1679. urtearen hasieran, Isaac Newtonek, esperimentu

baten bidez, hauxe frogatu zuen: argiaren ohiko kolorea
zuria da eta kolore mota guztiak dituzten izpiak biltzean
lortzen da.
Hori frogatzeko, gela ilun batean sartu zen Newton.
Gelan, zulo txiki-txiki bat baino ez zegoen leihoan,
eta handik, eguzki-izpi bakarra sartzen zen.
Beirazko prisma bat baliatuz, eguzki-izpiaren argi zuria
deskonposatu eta kolore biziz osatutako ostadar bat
lortu zuen.
Zer frogatu zuen Newtonek esperimentu horren bidez?

295517 _ 0157-0170.indd 157 05/07/12 10:07


Ur tanta batek uhinak sortzen ditu uretara
erortzean.
JAKIN BEHARREKOA
Huts esaten zaio materia atomorik
ez duen lekuari. Izarren eta Lurraren
arteko espazioa, esate baterako,
hutsa da.
GOGORATU
Gorputz solidoetan (zurean,
esaterako), atomoak oso gertu
daude elkarrengandik.
Gorputz likidoetan (uretan, adibidez),
atomoak gertu daude elkarrengandik,
baina ez solidoetan bezainbeste.
Gasetan (airean, esaterako),
atomoak oso bereizita daude
elkarrengandik.
158
295517 _ 0157-0170.indd 158
Argia eta soinua uhinak dira.
1 Zer dira uhinak?
Argia eta soinua bi energia mota dira. Eta badakigu energia leku ba-
tetik beste batera heda daitekeela. Argia eta soinua uhinen bidez
hedatzen dira.
Irrati- eta telebista-uhinak, itsasoko olatuak eta lurrikaren uhin sis-
mikoak ditugu energia uhinen bidez hedatzearen zenbait adibide.
Energia espazioan garraiatzeko modu bat dira uhinak.
Soinua garraiatzen duten uhinei soinu-uhin deritze. Argia garraiatzen
duten uhinak, berriz, argi-uhinak dira. Funtsezko desberdintasun bat
dago bi uhin horien artean.
Soinu-uhinak ezin dira hutsean hedatu; ingurune material bat behar
dute hedatzeko, ingurune solido, likido edo gaseosoa.
Argi-uhinak hutsean heda daitezke; ez dute ingurune materialik
behar hedatzeko.
Objektuak argi-iturri
2 sekundarioak dira
Argia energia mota bat da, eta hari esker, objektuen kolorea
eta itxura ikusten ditugu.
Argi-iturriak argia igor dezaketen gorputzak dira. Bi motatako argi-
iturriak daude:
• Naturalak. Ez ditu gizakiak sortu. Eguzkia, izarrak eta ipurtargiak,
adibidez, argi-iturri naturalak dira.
• Artifizialak. Gizakiak sortu ditu; esate baterako, bonbillak, kandelak
eta linternak.
Objektu gehienek ez dute argirik igortzen, baina iristen zaien argia
isla dezakete. Argiarekiko duten portaeraren arabera, hiru motatako
objektuak bereizten dira:
• Objektu gardenak. Argiari igarotzen uzten diote. Objektu gar-
denen atzean dauden gauzak argi eta garbi ikusten dira. Kristala,
airea eta ura, esaterako, gardenak dira.
• Objektu zeharrargiak. Argiaren zati bati soilik uzten diote igarotzen,
eta haien atzean dauden gauzak ezin dira argi eta garbi ikusi. Kristal
landua eta landare-papera, adibidez, zeharrargiak dira.
• Objektu opakuak. Ez diote argiari igarotzen uzten. Objektu
opakuen atzean dauden gauzak ezin dira ikusi. Zura eta ikatza,
esate baterako, opakuak dira.
05/07/12 10:07
 Ariketak
1. Definitu kontzeptu hauek: 5. Erantzun.
•  Uhina:  •  Zer da hutsa? 

•  Nolako uhinak heda daitezke hutsean? 

•  Argia: 

6. Adierazi esaldi bakoitza zuzena (Z) ala okerra (O) den.

•  Argi-iturriak: 
Erreparatu adibideari.

Z Argia energia mota bat da.

Uhinek materia garraiatzen dute.

2. Marrazki bakoitzaren azpian, adierazi zer egoeratan
dagoen materia. Uhinek energia garraiatzen dute.

Bi motatako argi-iturriak daude: naturalak eta

espazialak.

Objektu gardenek argiari igarotzen uzten diote.

Zura material zeharrargia da.

        
7. Idatzi hitz hauetako bakoitza dagokion tokian: gardena,
zeharrargia eta opakua.

                  

3. Osatu testua.
Argia eta soinua bi  mota dira.
Badakigu energia leku batetik beste batera 

daitekeela. 
Argia eta soinua  bidez hedatzen
dira.

4. Adierazi naturala edo artifiziala den argi-iturri hauetako

bakoitza: 

Argi-iturria Naturala Artifiziala

8. Zuzendu azpimarratutako hitzak, esaldiak zuzenak izan
Ipurtargia daitezen.
Linterna Apalategietako zurezko oholak material zeharrargiz
Izarra eginda daude. 
Pospolo piztu Objektu opakuek iristen zaien argiaren zati bati igarotzen
baten sua
uzten diote. 
Kandela
Leihoetako kristala material opakuz eginda dago. 
Eguzkia


159

295517 _ 0157-0170.indd 159 05/07/12 10:07

 3 Argia lerro zuzenean hedatzen da
Bonbilla bat pizten dugunean, argi-izpiek berehala argitzen dute gela
osoa. Argiaren bi propietate hauen ondorioz gertatzen da hori:
• Argia lerro zuzenean eta alde guztietara hedatzen da. Argi-izpiek
ezin dituzte objektuak inguratu. Horregatik, argiaren aurrean gor-
putzen bat dagoenean, itzalak sortzen dira.
• Argia oso azkar hedatzen da: argiaren abiadura segundoko
300.000 kilometrokoa da. Naturan ez dago argia bezain fenomeno
azkarrik.
Baina abiadura hori hutsean edo airean soilik izaten du argiak.
Itzalak eratzen dira argiak objektu batekin Beste ingurune batzuetan (uretan, beiran…), polikiago hedatzen
talka egiten duenean. da.

Eguzki-eklipse baten
bilakaera 4 Itzalak eta eklipseak
Itzalak eratzen dira eguzki-izpiek objektu opaku batekin talka egiten
dutenean; izan ere, objektu opakuek ez diote argiari igarotzen uzten.
Itzalaren itxura aurrean duen objektuaren antzekoa izango da. Pilota
baten itzala biribila izango da, eta liburu batena, berriz, laukizuzen
formakoa.
Argi-iturria objektu opakutik oso hurbil dagoenean, itzalak eta
ilunantzak eratzen dira.

Ilunantza

Itzala

Itzala
Argi-iturriak

Eklipseak
Eklipseak gertatzen dira hiru astro lerro zuzenean daudenean eta
haietako baten itzalak beste bat ezkutatzen duenean.
Bi motatako eklipseak daude:
• Ilargi-eklipsea. Lurra Eguzkiaren eta Ilargiaren artean jartzean
gertatzen da. Lurraren itzala Ilargian proiektatzen da, eta beraz,
ezin dugu Ilargia ikusi, ez baitu argirik jasotzen.
• Eguzki-eklipsea. Ilargia Eguzkiaren eta Lurraren artean jartzean
gertatzen da. Ilargiak Eguzkia ezkutatzen digu, eta horrenbestez,
Lurraren zati batek ez du eguzki-argirik jasotzen.

160

295517 _ 0157-0170.indd 160 05/07/12 10:08

 Ariketak
9. Definitu argiaren bi propietateak. 14. Bilatu hiztegian hedatu hitzaren esanahia eta idatzi
haren sinonimo batzuk.
•  
 •  Hedatu: 

•  
 •  Sinonimoak: 

10. Azaldu zergatik diren ezinezkoak marrazkietan

adierazitako egoerak. 15. Lotu kontzeptu hauetako bakoitza dagokion
marrazkiarekin: eguzki-eklipsea – ilargi-eklipsea.
A B
Ilargia

Eguzkia Lurra
   

a) Ezinezkoa da. Izan ere , argia 
Ilargia

b) Ezinezkoa da. Izan ere , argia 

Eguzkia Lurra


11. Marraztu falta den itzala.
16. Idatzi eklipse hitzaren definizioa.
Eklipsea: 

17. Marraztu eguzki-eklipse baten bilakaera.

12. Osatu eskema: adierazi zein diren itzalak, zein

ilunantza, eta zein argi-iturriak.

18. Irakurri eta erantzun.

13. Erantzun galdera hauei:
•  Noiz eratzen dira itzalak?
•  Noiz eratzen dira ilunantzak?
2011ko ekainaren 15eko gauean, gure planeta Eguzkiaren
aurrean jarri zen, eta zeruan distira egiten ari zen Ilargi
bete ikaragarria ezkutatu egin zen minutu batzuetan.
Zer fenomeno adierazten da testuan?

161

295517 _ 0157-0170.indd 161 05/07/12 10:08


Argi-izpiek errebotatu egiten dute ispilua
jotzean. Ispiluak gainazal opakuak dira eta
benetako objektuaren irudi simetrikoa
erakusten dute. Ispilu batean zeure buruari
begiratuz gero, zure eskuineko eskua
irudiko ezkerraldean egongo da.
Errefrakzioaren efektu optikoaren ondorioz,
okertuta ikusten dugu uretan dagoen arkatz
zatia.
162
295517 _ 0157-0170.indd 162
5 Argiaren islapena
Argi-izpiek errebotatu egiten dute objektu opaku batekin talka egitean,
teniseko pilotek horma bat jotzean egiten duten bezala. Fenomeno ho-
rri islapen deritzo; islapenari esker, objektuak ikusten ditugu.
Objektu gehienek iristen zaien argiaren zati bat soilik islatzen dute;
beste zatia xurgatu egiten dute. Ispiluak iristen zaien ia argi osoa
islatzen duten objektu bakarrak dira.
Islapen esaten zaio argi-izpiek objektu opaku batekin talka egin
eta errebotatzeari.
6 Argiaren errefrakzioa
Argi-izpiek ez dute errebotatzen gorputz garden batekin talka egiten
dutenean; argiaren abiadura eta norabidea aldatu egiten dira halakoetan.
Norabide-aldaketa horri errefrakzio esaten zaio.
Errefrakzioa gertatzen da argiak kristal batekin, airearekin, urarekin
edo beste edozein material gardenekin talka egiten duenean.
Argiak material garden batean zehar igarotzean duen
norabide-aldaketa da errefrakzioa.
Leiarrak
Leiarrak gorputz gardenak dira, beirazkoak, oro har. Leiarren fun-
tzioa argiaren errefrakzioa baliatu eta irudiak doitzea da.
Gizakiak hobetu egin ditu leiarrak pixkanaka-pixkanaka, eta gaur
egun, tresna askotan erabiltzen dira: betaurrekoetan, lentilletan,
argazki-kameretan, mikroskopioetan, lupetan…
Leiar motak
Leiar konbergenteak. Lodiagoak dira Leiar dibergenteak. Meheagoak dira
erdialdean muturretan baino. Argia puntu erdialdean muturretan baino. Argia
batean biltzen dute. Lupetan erabiltzen sakabanatu egiten dute. Betaurrekoetan
dira, bai eta betaurreko eta lentilletan eta lentilletan erabiltzen dira, oro har,
ere, hipermetropia zuzentzeko. miopia zuzentzeko.
05/07/12 10:08
 Ariketak
19. Definitu kontzeptu hauek: 23. Egin X bat dagokion laukian.
• Islapena:  Islapena Errefrakzioa
Ura
• Errefrakzioa:  Zura
Kartoia
Airea
20. Hartu aukera zuzena.
Harria
• Nolako gorputzetan gertatzen da argiaren islapena?
Kristala
a)  Opakuetan b)  Gardenetan
Papera
• Zer gertatzen zaie argi-izpiei objektu opaku batekin
talka egitean? Plastikoa

a)  Objektuak xurgatzen ditu b)  Islatu egiten dira

24. Ordenatu letrak eta osatu gai honekin loturiko hitzak.
• Nolako irudiak sortzen dira ispiluetan islapenaren
ondorioz? LAPEISNA: 
a) Simetrikoak b)  Distortsionatuak LUSIPIA: 

21. Marraztu leiar konbergente bat eta dibergente bat. EZKAIOARRFRE: 

a) Leiar konbergentea IERRALA: 

NADEGAR: 
APOAKU: 

25. Osatu esaldiak, hitz hauek erabiliz: argi - norabidea -

garden - islapena - errefrakzioa - errebotatu.
•  Argi-izpiek  egiten dute objektu opaku
batekin talka egitean.
•  Argiaren        aldatu egiten da  -izpiek
b) Leiar dibergentea
gorputz  batekin talka egitean.
•  Objektu opakuetan, argiaren 
gertatzen da.
•  Objektu gardenetan, argiaren 
gertatzen da.

26. Azaldu zer diren leiarrak eta zertarako erabiltzen diren.

Leiarrak 

22. Lotu gezien bidez.            . Leiarren funtzioa 

Gorputz opakuak  • 

Gorputz gardenak  •  .
Leiarrak  • •  Islapena Leiar konbergenteak 
Ispiluak  • •  Errefrakzioa  .
 Argiak errebotatu egiten du  • Leiar dibergenteak 
Argiaren norabidea aldatu egiten da  •  .

163

295517 _ 0157-0170.indd 163 05/07/12 10:08


Argi zuriak prisma bat zeharkatzen
duenean, zenbait koloretan deskonposatzen
da.
Euria egiten duenean, ur tantek prismen
moduan jarduten dute eta Eguzkiaren argi
zuria ostadarraren zazpi koloreetan
deskonposatzen dute.
Argi-koloreen nahastea.
Pigmentu-koloreen nahastea.
164
295517 _ 0157-0170.indd 164
7 Argiaren deskonposizioa
Isaac Newtonek hauxe frogatu zuen: argi zuria zenbait koloretan
deskonposa daiteke prisma bat zeharkatzen duenean. Kolore horiek
espektro ikusgaia osatzen dute.
Espektro ikusgaia ostadarraren zazpi koloreez eratuta dago. Hauek
dira: morea, anila, urdina, berdea, horia, laranja eta gorria.
Argi zuria zenbait kolorez osatuta dago; espektro ikusgai izeneko koloreez, hain zuzen.
8 Gorputzen kolorea
Gure inguruari begiratuz gero, objektuek kolore desberdinak dituztela
ikusiko dugu. Hala ere, objektuak argituta ez daudenean, gorputz guz-
tiek beltzak dirudite. Argiak objektu bat argitzen duenean, argiaren zati
bat xurgatu eta bestea islatu egiten du objektuak.
Objektu baten kolorea objektu horrek islatzen dituen koloreei
soilik dagokie.
Objektu gorri batek kolore gorria islatzen du gure begietara; gainerako
kolore guztiak, berriz, xurgatu egiten ditu.
Objektu zuriek kolore guztiak islatu eta ez dute bat ere xurgatzen.
Objektu beltzek ez dute kolorerik islatzen; denak xurgatzen dituzte.
Bi kolore mota daude:
• Argi-koloreak. Argiek sortutako koloreak dira; adibidez, Eguz-
kiak eta bonbillek sortutakoak. Hiru argi-kolore primario daude:
gorria, berdea eta urdina. Kolore horiek nahasiz gero, gainerako
koloreak lor ditzakegu.
• Pigmentu-koloreak. Ez ditu argiak sortzen; argia islatzen duten
objektuetan erabilitakoak dira. Hiru pigmentu-kolore primario
daude: horia, magenta eta cyana. Hirurak nahasita, beltza osa­
tzen da. Pigmentu-kolore primarioak behar bezala nahasten badi-
tugu, edozein kolore lortuko dugu, zuria izan ezik.
05/07/12 10:08
 Ariketak
27. Erantzun galdera hauei: 32. Bilatu Isaac Newton zientzialariari buruzko informazioa.
•  Zer da espektro ikusgaia? 
Jaiolekua eta jaioteguna:

Ikasketak:
•  Zer kolorek osatzen dute espektro ikusgaia?

Lanbideak:

•  Zergatik azaltzen da ostadarra euria egiten duenean?

Aurkikuntzak:

Beste datu garrantzitsu batzuk:

28. Seinalatu marrazkian argi zuria osatzen duten 

zazpi koloreak.
33. Erantzun galdera hauei:
a) Zer dira argi-koloreak?

b) Zein dira argi-kolore primarioak?

c) Zer dira pigmentu-koloreak?

29. Pentsatu eta idatzi. Ur-jauzietan ere ostadarra ikusten

da. Azaldu zergatik. d) Zein dira pigmentu-kolore primarioak?

e) Nolakoak dira ostadarraren koloreak, argi-koloreak

ala pigmentu-koloreak?

34. Idatzi kolore bakoitzaren izena eta adierazi argi-koloreak

30. Bilatu hiztegian hitz hauetako bakoitzaren edo pigmentu-koloreak diren.
esanahia:
•  Prisma: 

•  Pigmentu: 

     

31. Osatu esaldiak. 35. Osatu testua.

•  Objektu beltzek ez dute kolorerik  . Argiak objektu bat argitzen duenean, argiaren zati bat
•  Objektu beltzek kolore guztiak  dituzte. islatu eta bestea  egiten du objektuak.
•  Objektu zuriek kolore  islatzen dituzte. Objektu baten kolorea objektu horrek  dituen
•  Objektu zuriek ez dute  xurgatzen. koloreei soilik dagokie.

165

295517 _ 0157-0170.indd 165 05/07/12 10:08


Kristalinoa
Irisa
Nerbio optikoa
Kornea
Begi-ninia
Begiak argazki-kameren antzera
funtzionatzen du. Irisak sartzen den
argi kantitatea erregulatzen du,
argazki-kameraren diafragmak bezala.
Kristalinoa irudiak fokatzeaz arduratzen da,
objektiboen leiarrak bezala. Irudiak erretinan
sortzen dira, argazki-film edo sentsorean
bezala.
9 Argiaren pertzepzioa. Begia
Begia ikusmenaren organoa da.
Argi-energia edo argia hautemateko gai da begia.
Ikusmenari esker, badakigu zer koloretakoak diren gauzak, zer itxura
eta neurri dituzten, eta zer distantziatara dauden.
Begiak bi zati ditu:
• Organo erantsiak. Begia babesten dute eta mugitze-
ko aukera ematen diote. Bekainak, betileak, betazalak,
malko-guruinak eta begia mugitzen duten giharrak
dira.
• Begi-globoa. Likidoz betetako esfera bat da eta hiru
geruzaz osatuta dago. Geruza horietako bat erretina da.
Erretina Argiak kornea eta kristalinoa zeharkatzen ditu, bai eta be-
gi-globoko likidoak ere, eta erretinara iristen da. Erretinan,
zentzumen-errezeptoreek argia nerbio-bulkada bihurtzen
dute. Nerbio-bulkada horiek burmuinera iristen dira nerbio
Begi-globoa optikoan zehar, eta burmuinak irudi bat eratzen du, jaso-
tako informazioa baliatuz.
Objektiboa Filma edo
sentsorea
Diafragma
Leiarrak

10 Soinua
Danbor bat jotzen dugunean, larruak bibratu eta soinua egiten du.
Gitarra bat jotzean, haren hariek bibratu eta soinuak sortzen dituzte.
Hitz egitean, ahots-kordek bibratu eta soinuak egiten dituzte. Beraz,
objektu batek bibratzen duenean, soinua sortzen da.

Bibratzen ari den objektu batek sortutako eta gure belarriak

hautemandako sentsazioa da soinua.

Soinua uhinen bidez hedatzen den energia da.

Soinu-uhinek ingurune material bat behar dute hedatzeko. Ingurune
hori solidoa izan daiteke (horma bat, adibidez), likidoa (ura, esate-
rako) edo gasa (airea, besteak beste). Soinua ezin da hutsean hedatu.

166

295517 _ 0157-0170.indd 166 05/07/12 10:08

 Ariketak
36. Definitu kontzeptu hauek: 40. Idatzi argazki-kamera baten zer atal den begiaren atal
hauetako bakoitzaren antzekoa:
•  Begi-globoa: 
•  Kristalinoa: 

• Soinua:  •  Irisa: 
 •  Erretina: 

37. Osatu giza begiaren eskema. 41. Osatu esaldiak.

•  Begia gai da  .

• Ikusmenari esker, badakigu zer        diren

gauzak, zer  eta         dituzten,
eta zer  dauden.
•  Objektu batek bibratzen duenean,  sortzen da.
•  Soinua  bidez hedatzen den energia da.
•  Soinua ezin da  hedatu.

42. Idatzi soinua egin dezaketen hamar objekturen

izenak.

38. Begiak argazki-kameren antzera funtzionatzen du.

Azaldu nolakoa den prozesu hori, marrazkian oinarrituta.

43. Pentsatu eta erantzun.

Zer egin beharko duzu objektu hauek bibratu eta soinua
egin dezaten?

•  Txilibitu bat: 

•  Kriskitinak: 

•  Lapiko bat: 
• Irisak 
 •  Plastikozko poltsa bat: 

• Erretinan 
 44. Bilatu begiaren lau atalen izenak letra-zopa
• Kristalinoa  honetan:
 H K R I S T A L I N O A P X
R S K O E R R E T I N A I U
39. Erantzun.
P I O J D M S A O R P L S P
a) Zein dira begiaren organo erantsiak? 
I J R U S E S Z H I C M A A
 T H N S P D O P Ñ S Z L F E
b) Zein da haien funtzioa? A D E H C A W E T A S P A D
 O K A S D C Z G I Ñ A R A P

167

295517 _ 0157-0170.indd 167 05/07/12 10:08

 Zenbait soinuren intentsitate-mailak 11 Soinuaren ezaugarriak
Hostoen marmarra 20 dB
Soinuak hiru ezaugarri ditu: intentsitatea, tonua eta tinbrea. Eta
Liburutegia 40 dB
ezaugarri horiei esker, soinuak bereizten ditugu.
Bulegoa 50 dB
•  Intentsitatea. Entzundako soinuak duen energia kantitatea da.
Elkarrizketa, metro bateko
distantziara 60 dB
Zer intentsitate duten, soinuak ahulak edo ozenak izan daitezke.
Zirkulazioa eta makinak 80 dB •  Tonua. Soinuaren ezaugarri honi esker, soinu baxuak eta altuak
Lurpeko trena 100 dB
bereizten ditugu. Dunbal baten soinua, esaterako, baxua da, eta
txilibitu batena, berriz, altua.
Erreaktore bat aireratzea, hurbil 150 dB
•  Tinbrea. Ezaugarri honi esker, musika-tresnak eta soinu-iturriak
bereizten ditugu. Esate baterako, piano batek eta biolin batek
musika-nota bera jota ere soinu desberdina egiten dute, musika-
tresna bakoitzak tinbre jakin bat duelako.

BA AL ZENEKIEN? 12 Soinuaren pertzepzioa

Soinu-uhinek errebotatu egiten dute
objektu batekin talka egitean. Gizakiak
aplikazio mediko batzuetan
(ekografietan, fisioterapian…) eta
beste zenbait tresnatan (sonarretan…)
erabiltzen du soinuaren propietate hori.
Ontziko sonarrak
ultrasoinu bat igortzen du.
Soinu-uhin bat belarrira iristen denean, entzunbidean zehar igaro
eta tinpanoraino heltzen da. Tinpanoaren bibrazioa erdiko belarriko
hezurtxoetaraino iristen da. Handik, barruko belarrira igarotzen da
bibrazioa, eta gero, entzumen-nerbiora. Entzumen-nerbioek bibra-
zioa nerbio-bulkada bihurtu, eta informazioa burmuinera eramaten
dute. Burmuinean, hain zuzen, interpretatu egiten da entzundako
soinua.
Giza belarriak ezin ditu hauteman inguruan sorturiko soinu guztiak.
Zenbait animaliak (saguzarrek, erleek, baleek eta izurdeek, esaterako)
ultrasoinuak edo infrasoinuak hauteman ditzakete; guk, aldiz, ezin
ditugu soinu horiek entzun.

Erdiko belarriko
hezurtxoak
Barruko belarria
Entzumen-nerbioa

Soinuak balearekin talka

egiten du eta islatu egiten da.

Soinu-uhinak Tinpanoa
Entzunbidea

168

295517 _ 0157-0170.indd 168 05/07/12 10:08

 Ariketak
45. Erantzun: Zer hiru ezaugarri ditu soinuak? 50. Idatzi ordenan belarriaren zer ataletatik igarotzen diren
•   soinu-uhinak burmuinera heldu aurretik.

•  

•  

46. Definitu hitz hauek: 51. Erantzun.

•  Intentsitate:  Nola esaten zaie gizakiak entzun ezin dituen soinuei?

•  Tonu:              eta            .

•  Tinbre:  52. Idatzi ultrasoinuak hauteman ditzaketen animalia

batzuen izenak.
47. Idatzi dagokion izena marrazkiko lauki 
bakoitzean.

53. Lotu gezien bidez.

Baxua  •
Ozena  • •  Tonua
Ahula  • •  Intentsitatea
Altua  • •  Tinbrea
Ahotsak  •

54. Idatzi.

• Soinu ozenak izan ohi dituzten bi lekuren

izenak: 

48. Ordenatu soinu hauek intentsitate-mailaren arabera: 

errepide bateko zirkulazioa - hostoen marmarra -
• Soinu ahul-ahulak izan ohi dituzten bi lekuren
erreakzio-hegazkin bat - MP3 bat, ozen-ozen -
elkarrizketa bat. izenak: 
a 
Soinurik
ahulena
55. Taulan zenbait soinuren intentsitate-mailak datoz.
Osatu.

Hostoen marmarra
Liburutegia 40 dB
49. Pentsatu eta erantzun. Bulegoa
Elkarrizketa, metro bateko
• Gai izango al zinateke ikaskide guztien ahotsak
distantziara
bereizteko, begiak itxita dituzula? 
Zirkulazioa eta makinak 80 dB
• Zure ustez, soinuaren zer ezaugarriri esker bereizten Lurpeko trena 100 dB
dituzu ahotsak?  Erreaktore bat aireratzea,
hurbil


169

295517 _ 0157-0170.indd 169 05/07/12 10:08

 Laburpena
ARGIA ETA SOINUA ENERGIA MOTAK DIRA

Argia eta soinua bi       mota dira, eta       bidez hedatzen dira.
                             dira uhinak.

ARGIA ETA OBJEKTUAK

Argia 
 .
Argi-iturriak  dira.
Bi motatako            daude: naturalak eta           .
Argiarekiko duten portaeraren arabera, hiru motatako objektuak bereizten dira:
• Gardenak:                               
•        : argiaren zati bati soilik uzten diote igarotzen.
•        : 
Argia lerro         eta alde guztietara hedatzen da.
Argiaren abiadura  da.
Isaac Newtonek hauxe frogatu zuen: argi        zenbait koloretan
deskonposa daiteke. Hauek dira koloreak:       ,       ,       ,
      ,       ,       eta       .

ARGIAREN PERTZEPZIOA

            ikusmenaren organoa da eta argia hautematen du.

Begiak bi zati ditu:
• Organo erantsiak. Begia      dute eta       aukera ematen diote.
Bekainak,       ,        ,        eta  dira.
•  . Likidoz betetako esfera bat da eta hiru geruzaz osatuta dago.

SOINUA


 da soinua.
Soinua  bidez hedatzen da eta ingurune material bat behar du
hedatzeko: ingurune solidoa,            edo  .
Hauek dira soinuaren ezaugarriak:
• Intentsitatea.  da.
•        . Ezaugarri honi esker, soinu baxuak eta altuak bereizten dira.
•        .  .

       soinu-uhinak hautematen dituen organoa da.

Soinu-uhin bat belarrira iristen denean,            zehar igaro eta

          heltzen da. Ondoren,          iristen da. Handik,
              igarotzen da, eta gero,        -       .
Entzumen-nerbioek nerbio-bulkada bihurtzen dute.

170

295517 _ 0157-0170.indd 170 05/07/12 10:08

13 Materia eta
energia
Unitate honetan…
• Materia, sistema materiala eta
substantzia bereiziko dituzu.
• Materia zerez osatuta dagoen
ikasiko duzu.
• Higidura motak ikasiko dituzu.
• Jakingo duzu abiadura eta azelerazioa
zertan diren desberdinak.
• Indarra zer den jakingo duzu.
• Pisua indarra dela ikasiko duzu.

Albert Einstein (1879-1955) xx. mendeko pertsonarik

garrantzitsuenetako bat da. Haren aurkikuntza zientifikoek
goitik behera aldatu zuten Fisika; izan ere, espazioaren eta
denboraren ikuskera klasikoa aldarazi zuten.
Halako aurkikuntzak eginagatik ere, Einsteinek ez zuen uste
aparteko talentuko pertsona zenik. Izugarrizko jakin-mina baino
ez zuela zioen. Irudimenean eta ardura zientifikoan sinesten
zuen gehiago bere adimenean baino.
1905ean, erlatibitate bereziaren teoria argitaratu zuen. 1915ean,
beste teoria bat aurkeztu zuen: erlatibitatearen teoria orokorra.
Hartan, grabitatearen deskribapena are gehiago garatu zuen.
1921ean, Fisikako Nobel saria jaso zuen.
Bilatu informazioa eta idatzi Einsteinen aurkikuntzarik
garrantzitsuenen izenak.

295517 _ 0171-0176.indd 171 05/07/12 10:09

 1 Materiaren konposizioa
Gauza guzti-guztiak materiaz osatuta daude. Arnasten dugun airea,
edaten dugun ura eta jaten ditugun sagarrak, besteak beste, materia
dira. Ikusi, uki edo usain dezakegun oro da materia.

Masa eta bolumena dituen oro da materia; hots, espazioan leku

bat hartzen duen oro da materia.

Materia orok bi ezaugarri ditu: masa du (gorputz baten materia kan-

titatea) eta bolumen bat hartzen du (leku bat hartzen du espazioan).
Materia eta hura osatzen duten substantziak aztertzeko, kontzeptu
hauek bereizi behar ditugu:
• Materia. Masa eta bolumena dituen oro.
Ura, harriak, airea, hodeiak eta • Sistema materiala. Materia zati bat da, aztertzeko gorputzetik
izaki bizidunak materia dira. banantzen dena.
• Substantzia. Materia mota jakin bat da. Substantziek zenbait pro-
O2 molekula pietate dituzte, eta haiei esker, bereizi ezin ditzakegu; esate baterako,
Oxigeno
atomoak kolorea, zaporea eta dentsitatea.

Konposatuak eta elementuak

Substantzia puruek ezaugarri bereizgarriak dituzte, eta ezaugarri

horiei esker, beste substantzia puruetatik bereizten dira.
H2O molekula
Oxigeno
atomoa Bi motatako substantzia puruak daude:
• Konposatuak. Beste substantzia sinpleago batzuetan deskonposa
daitezkeenak dira. Ura, adibidez, konposatua da, eta hidrogenoz
Hidrogeno
atomoak
eta oxigenoz osatuta dago.
• Elementuak. Atomo mota bakarreko substantziak dira. Hidrogenoa
eta oxigenoa, esaterako, elementuak dira.
Gatz-kristala

Atomoak, molekulak eta kristalak

Materia atomo izeneko partikula txiki-txikiz osatuta dago. Atomoak
elementu bakoitzaren unitaterik txikienak dira, eta ikusi ahal izateko,
mikroskopio elektronikoak erabiltzen dira. Atomo batzuk isolatuta
egoten dira; beste batzuk, berriz, elkartu egiten dira eta molekulak
edo kristalak sortzen dituzte.
• Molekulak. Atomoak elkartzean sortzen dira. Molekula batzuk atomo
berdinez osatuta daude; oxigenoa (O2), adibidez. Beste zenbait mole-
kula, aldiz, atomo desberdinez eratuta daude; ura (H2O), esaterako.
• Kristalak. Atomoak modu ordenatuan elkartzean sortzen dira.
Sodio Kloro
Gatza, esaterako, sodio atomoek (Na) eta kloro atomoek (Cl) osa-
atomoa (Na) atomoa (Cl)
turiko kristalez dago eratuta.

172

295517 _ 0171-0176.indd 172 05/07/12 10:09

 Ariketak
1. Erabili hiztegia eta definitu kontzeptu hauek: 4. Erantzun galdera hauei:
a) Materia:  a) Zer bi motatako substantzia puruak daude?
1. 
2. 
b) Masa:  b) Zertan dira desberdinak? 

c) Zer dira molekulak? 

c) Bolumena: 

d) Zer dira kristalak? 

d) Atomoa: 

e) Zer bi modutan egon daitezke atomoak?

e) Sistema materiala: 

5. Erreparatu molekula honi eta erantzun galderei.

f) Substantzia: 

2. Egin X bat materia diren elementuetan.

a) Zenbat atomo ditu molekulak? 
Koadernoak

Tristura b) Zer dira, berdinak ala desberdinak? 

Liburuak

Bakea c) Zein da elementu kimiko horren izena? 

Ideiak

Zoriontasuna 6. Erreparatu molekula honi eta erantzun galderei.

Bizkar-zorroak

Izerdia

3. Kasu bakoitzean, azpimarratu masarik handieneko

gorputza.
•  Folioa - koadernoa. a) Zenbat atomo ditu molekulak? 
•  Autobusa - autoa.
•  Katua - zebra. b) Zer dira, berdinak ala desberdinak? 
•  Lapikoa - koilara.
•  Harria - mendia. c) Zein da elementu kimiko horren izena? 
•  Botila - edalontzia.

173

295517 _ 0171-0176.indd 173 05/07/12 10:09


Patinetean ibili, salto egin, lasterka ibili eta
beste hainbat jarduera egiten ditugunean,
mugitu egiten gara.
Merkataritzaguneetako arrapala mekanikoek
higidura zuzen uniformea dute mugitzen ari
diren bitartean.
Gorputz bati indarra eragitean, haren
pausagune- edo higidura-egoera alda
dezakegu.
174
295517 _ 0171-0176.indd 174
Posizio-aldaketak.
2 Higidurak
Gure inguruan, gauza asko mugitzen dira. Adibidez, txoriek hegan egiten
dute, autoak errepideetan zehar ibiltzen dira, eta Lurra higitu egiten da.
Gorputz baten posizioa aldatzen denean, gorputza mugitu
egiten dela esaten da.
Objektu baten posizioa denborak aurrera egin ahala aldatzen ez
bada, pausagunean dagoela esaten dugu. Posizioa denboran zehar
alda­tzen bada, mugitzen ari dela esaten dugu eta higikari deritzogu.
Ibilbidearen arabera, bi higidura mota bereizten dira:
• Higidura zuzena. Ibilbidea lerrozuzena da.
• Higidura lerromakurra. Ibilbidea kurbatua da.
Abiadurari erreparatuta ere, bi mota bereizten dira:
• Higidura uniformea. Abiadura ez da aldatzen. Higidurak ez du
azeleraziorik.
• Higidura aldakorra. Abiadura aldatu egiten da. Higidurak azele-
razioa du.
3 Azelerazioa eta indarrak
Higitzen ari diren objektuak (higikariak) azkar nahiz motel lekualda
daitezke, eta hori higikariak higidura egiteko behar duen denborak
adierazten du. Higidurako abiadura ez da beti bera izaten. Abiadura
aldatzen bada, higidurak azelerazioa duela esaten da. Higidurako
abiadura handitzen bada (higikaria gero eta azkarrago doa), azele-
razioa positiboa da. Higikariak balaztatzen badu, abiadura murriztu
egiten da (gero eta polikiago doa), eta negatiboa da azelerazioa.
Azelerazioa gertatzen da geldirik dagoen objektu bati indar bat eragin
eta objektua mugitzen hasten bada. Baita higikari bat geldiarazteko
indarra egiten denean ere. Indarra newtonetan (N) neurtzen da.
Indarrek gorputzak mugiaraz eta geldiaraz ditzakete,
bai eta haien higidura aldatu ere.
Masa eta pisua
Gorputz guztien masa (materia kantitatea) Lurraren grabitate-indarrak
erakartzen du, eta erakarpen-indar horren ondorioz, gorputzen masak
pisua dauka. Pisua grabitateak gorputz bati egindako indarra da. Masa
kilogramotan (kg) neurtzen da, eta pisua, newtonetan (N).
05/07/12 10:09
 Ariketak
7. Erantzun. 10. Adierazi esaldi bakoitza zuzena (Z) ala okerra (O) den.
a) Noiz esaten da gorputz bat mugitu egiten dela? • Higidura zuzenetan, ibilbidea kurbatua da.
• Higidura lerromakurretan, ibilbidea
lerrozuzena da.
Eman hiru adibide.
• Higidura uniformeetan ez dago
1.
azeleraziorik.
2. • Higidura aldakorretan, badago azelerazioa.
3. • Higidura uniformeetan, abiadura aldatu
b) Zer adierazten du auto baten abiadura-neurgailuak, egiten da.
batez besteko abiadura ala aldiuneko abiadura?
11. Osatu esaldiak.
• Objektuak azkar nahiz motel lekualda daitezke,
8. Irakurri definizioak, erreparatu grafikoari eta egin eta hori 
ariketa.
 adierazten du.
• Ibilbidea higikari batek egindako bidea da.
• Azelerazioa gertatzen da objektu bati indar bat
• Lekualdaketa higidura baten hasierako puntuaren eta eragitean, baita 
azken puntuaren arteko distantzia da.

• Abiadura handitzen denean, azelerazioa
             da.
• Abiadura murrizten denean, azelerazioa
             da.

12. Lotu gezien bidez.

Masa  • •  Newton
Pisua  • •  Kilogramo

13. Erreparatu irudiari eta erantzun galderei.

a) Egin I bat ibilbidea zein den adierazteko, eta L bat,

lekualdaketa zein den adierazteko.

9. Osatu eskema hau:

Higidura motak

Ibilbidearen arabera Abiaduraren arabera a) Zergatik ari da baloia mugitzen? 

b) Ba al du azeleraziorik mugimendu horrek?

175

295517 _ 0171-0176.indd 175 05/07/12 10:09

 Laburpena
MATERIAREN KONPOSIZIOA
•  da materia.
• Sistema materiala 
• Substantzia 

KONPOSATUAK ETA ELEMENTUAK

• Substantzia puruek 
• Bi motatako substantzia puruak daude:
–  ___________ : beste ___________ sinpleago batzuetan deskonposatzen dira.
–  ___________ : ez dira beste _________ sinpleago batzuetan deskonposatzen.

ATOMOAK, MOLEKULAK ETA KRISTALAK

• Materia  izeneko partikula txiki-txikiz osatuta dago.
• Atomo batzuk elkartu egiten dira eta hauek sortzen dituzte:
–  
–  

POSIZIO-ALDAKETAK
• Gorputz baten  , gorputza mugitu egiten dela esaten da.
• Higikari esaten diegu 
• Ibilbidea  da.
• Lekualdaketa  da.

HIGIDURA MOTAK
• Ibilbidearen arabera:
–  
–  
• Abiaduraren arabera:
–  
–  

ABIADURA, AZELERAZIOA ETA INDARRAK

• Abiadura aldatzen denean, higidurak  duela esaten da.
• Indarrek gorputzak _________________ eta  ditzakete,
bai eta haien  aldatu ere.
• Indarra  neurtzen da,

MASA ETA PISUA

• Pisua  da.
• Masa  neurtzen da.
• Pisua  neurtzen da.

176

295517 _ 0171-0176.indd 176 05/07/12 10:09

 Arte-zuzendaritza: José Crespo
Proiektu grafikoa:
Azala: PEP CARRIÓ
Barrualdea: Manuel García
Irudiak: alademoscail·lustració, Digitalartis, Marcelo Pérez, Pere Luis León, Carlos Aguilera
Proiektu-burua: Rosa Marín
Irudien koordinazioa:Carlos Aguilera
Proiektuaren garapenerako arduraduna:Javier Tejeda
Garapen grafikoa: Rosa María Barriga, José Luis García, Raúl de Andrés
Zuzendaritza teknikoa: Ángel García Encinar
Koordinazio teknikoa: Miren Pellejero, Jesús Muela, Francisco Moral
Konposaketa eta muntaketa: Maitane Barrena, Luis González, Jorge Borrego
Argazkien dokumentazioa eta aukeraketa: Nieves Marinas
Argazkiak: A. Díaz; A. Guerra; B. Cobeta; C. Díez Polanco; C. Jiménez / photoAlquimia; C. Suárez; C. Valderrábano e I. Hernández;
C. Brito / J. Núñez; D. Lezama; GARCÍA-PELAYO / Juancho; GOYENECHEA; I. Meléndez; I. Rovira; I. Sabater; J. C. Muñoz / 'Espainiako Geologia
eta Meatzaritza Institutua'; J. Escandell.com; J. I. Medina; J. J. Balbuena; J. Jaime; J. L. G. Grande; J. Latova; J. Lucas; J. M.ª Montero; J. Rosselló;
J. Soler; J. V. Resino; Juan M. Ruiz; Krauel; L. Gallo; L. M. Iglesias; L. Olivenza; Larrión-Pimoulier; M. Montes; M. San Félix; Michele di Piccione;
O. Torres; P. Arceo; P. Esgueva; Prats i Camps; Roca-Madariaga; S. Enríquez Bajo Cero, Madrid; S. Padura; TERRANOVA INTERPRETACIÓN
GESTION AMBIENTAL; A. G. E. FOTOSTOCK / SCIENCE PHOTO LIBRARY, Gregory G. Dimijian, JUNIORS BILDARCHIV, Michael Jenkins,
George Stocking, Fritz Poelking, Angelo Cavalli, Michael Abbey, Suzanne Long, Mehaukulyk, K. H. Jacobi, Astrid&Hanns-Friede, U.S. NAVY,
Marevision, SPL; A.S.A. Minden Pictures / Frans Lanting, Minden Pictures / Norbert Wu; CONTACTO / AFP PHOTO / HO / E. Paul
Oberlander / Woods Hole Oceanographic Institution, AFP PHOTO / FISHERIES AND OCEANS CANADA / Uvic-Verena Tunnicliffe;
CONTIFOTO / SYGMA / Flavio Pagani, M. Attar, UPPA; CORDON PRESS / REUTERS / Toshiyuki Aizawa; COVER / CORBIS / Sheldan Collins,
Matthias Kulka, Uli Wiesmeier, Rob Howard; DIGITAL BANK; DIGITALVISION; EFE / Dennis M. Sabangan, EPA / Jeff Tran, DIGITALGLOBE;
EFE / SIPA-PRESS / Dirk Heinrich, F. Durand, G. Elkaim, Jorge Núñez, Michel Pignères, Pall Stefansson, Rebecca Dean, BGPLC / Fred Baven-
dan, HONOLULU STAR; EUROPA PRESS REPORTAJES / CZECH NEWS AGENCY / Jaroslav Hejzlar; FOTOGRAFÍA F3; GETTY IMAGES
SALES SPAIN / Visuals Unlimited / Dr. Richard Kessel & Dr. Gene Shih, Gallo Images / Heinrich van den Berg, Dorling Kindersley / Frank
Greenaway, National Geographic / Carsten Peter, Johner Images / Per Magnus Persson, Stone / Richard During, Stone / Spike Walker, Photos.
com Plus; HIGHRES PRESS STOCK / NaturePL / HighRes, AbleStock.com; I. PREYSLER; ISTOCKPHOTO; J. M.ª BARRES; JOHN FOXX
IMAGES; LOBO PRODUCCIONES / C. SANZ; MELBA AGENCY; MICROS / J. M. Blanco; NASA; PHOTODISC; STOCKBYTE; Madrilgo
Unibertsitate Konplutenseko Behatokia; A. Viñas / ESPAINIAKO GEOLOGIA ETA MEATZARITZA INSTITUTUA; J. Jaime; Juan M. Ruiz;
European Community; SANTILLANA FUNDAZIOA / ITSAS MUSEOA, KANTABRIA; I. Nieva; M. Ortega / J. Frías; MATTON-BILD; Natur-Sport
Sorbas S.L.; SERIDEC PHOTOIMAGENES CD DigitalVision; T. Grence; USIS; SANTILLANAREN ARTXIBOA

© 2012 by Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.

Legizamon poligonoa
Gipuzkoa kalea, 31
48450 Etxebarri (Bizkaia)
Printed in Spain

Lan honen edozelako bikoiztea, banatzea edo jendaurreko jakinaraztea zein eralda-
ISBN: 978-84-9894-095-4 tzea soilik egin ahal izango da jabeen baimena edukita, legeak xedaturiko salbues-
PK: 295517 penak salbu. Lan honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu behar baduzu, jo
ezazu CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos, www.cedro.org).
Lege-gordailua:

295517_retiracion _ 0001-0001.indd 1 05/07/12 10:52