‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ درادوارﭘﻴﺶ ازﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ‪1 .............................‬‬

‫‪1‬‬ ‫ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ دراﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ‪................................................‬‬

‫‪2‬‬ ‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻫﺎ ‪.........................................................‬‬

‫‪3‬‬ ‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺼﺮﻳﺎن ‪.........................................................‬‬

‫‪4‬‬ ‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻫﺎ ‪.......................................................‬‬

‫روزﮔﺎرﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ‪6 .....................................................‬‬

‫زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ ‪8 ...........................................................‬‬

‫ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎس ‪10 ................................................‬‬

‫ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪان ‪11 ...............................................‬‬

‫ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻣﻬﻨﺪس ‪12 ...................................................‬‬

‫آﺛﺎرودﺳﺖ آوردﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ وﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ‪14 .........................‬‬

‫ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ‪16 .............................................................‬‬

‫ﺟﺎوداﻧﮕﻲ دﺳﺖ آوردﻫﺎي ﺷﺎﻫﻜﺎراﺣﻤﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ‪20 .............‬‬

‫ر‪‬دﭘﺎي اﺛﺮارزﺷﻤﻨﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ درﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ ‪22 .................‬‬

‫دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻢ دراروﭘﺎ درﺑﺎرة اﺣﻤﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ‪27 ......‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪31 ...............................................................‬‬

 ‫‪١‬‬

‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ درادوارﭘﻴﺶ از‬

‫اﺣﻤﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧــــﻲ ‪...‬‬

‫آﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠّﻢ اﺳﺖ ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎ وﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎي اﺣﻤﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ درزﻣﺎن ﺧﻮد دراﻣﺘﺪاد وﺑﺮﭘﺎﻳﻪ دﺳﺖ آوردﻫـﺎي ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن‬
‫وي ﺑﻮده اﺳﺖ ‪ .‬ازاﻳﻨﺮو ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻬﺘﺮﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﻧﻘﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪة اﻳﻦ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎس اﻳﺮاﻧﻲ ﻛﻪ آﺛـﺎرش ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﻫـﺎي‬
‫ﻏﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲ ﺷﺪه وﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدة آﻧﻬﺎ ﻗﺮارﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ‪ ،‬ﺑﭙﺮدازﻳﻢ ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﭘﻴﺶ زﻣﻴﻨﻪ اي ازﺗﺤﻮﻻت اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳـﻲ‬
‫در ادوار ﭘﻴﺶ ازﻓﺮﻏﺎﻧﻲ اراﺋﻪ ﺷﻮد ‪.‬‬

‫ﺗﺤﻮل وﺗﻜﺎﻣﻞ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ دراروﭘﺎا ‪ ،‬اﻓﺮﻳﻘﺎ ‪ ،‬آﺳﻴﺎ وآﻣﺮﻳﻜﺎ ‪ ،‬درﻃﻲ ﻫﺰاره ﻫﺎي ﭼﻬﺎرم ‪ ،‬ﺳﻮم ودوم ﭘﻴﺶ ازﻣﻴﻼد ﺷـﺮوع‬
‫ﺷﺪه واداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺤﻮﻻت ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد ﺑﺎ ﺑﺮﭘﺎﻛﺮدن ﺻﺨﺮه ﻫﺎ وﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮓ ﻫﺎي ﻋﻈﻴﻢ ﺑـﺮاي ردﮔﻴـﺮي وﻣـﺸﺎﻫﺪة‬
‫ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎي ﻧﺠﻮﻣﻲ ‪ ،‬اﺑﺪاع ﺳﺎل ﺷﻤﺎر ﻗﻤﺮي وﺧﻮرﺷﻴﺪي و ﺗﻬﻴﻪ وﺗﺪوﻳﻦ ﻧﻤﻮداروﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ‪ ،‬ﺛﺒـﺖ ﻣـﺸﺎﻫﺪات‬
‫ﻧﺠﻮﻣﻲ)رﺻﺪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن( ‪ ،‬اﺧﺘﺮاع ﺳﺎﻋﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪي واﺑﺪاع اﺧﺘﺮﺷﻤﺎري ﻳﺎ ﻃﺎﻟﻊ ﺑﻴﻨﻲ ‪ ...‬اوﻟﻴﻦ ﺗﻘﻮﻳﻢ ﭼﻴﻨـﻲ ﻫـﺎ ﺑﺮﻣـﻲ‬
‫ﮔﺮدد ﺑﻪ ‪ 1300‬ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ازﻣﺴﻴﺢ – ﺳﺎل ﺷﻤﺎري ﺧﻮرﺷﻴﺪي وﻓﻮق اﻟﻌﺎده دﻗﻴﻖ ﻛـﻪ درآن ﺷـﻤﺎر روزﻫـﺎي ﺳـﺎل ‪365‬‬
‫وﻳﻚ ﭼﻬﺎم روز ﺑﻮد ‪ .‬اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﭼﻴﻨﻲ ﺳﺘﺎرﮔﺎن دﻧﺒﺎﻟﻪ دار ‪ ،‬ﻟﻜﻪ ﻫـﺎي ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ‪ ،‬ﻧـﻮاﺧﺘﺮان ‪ ،‬و ﺷـﻬﺎب ﺳـﻨﮓ ﻫـﺎرا‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه وﺑﺮرﺳﻲ)رﺻﺪ( ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ وﺗﺸﺮﻳﺢ آﻧﻬﺎ درﺧﺼﻮص اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎ ﻧﺎدرﺳـﺖ وﻏﻴﺮﻋﻠﻤـﻲ ﺑـﻮد ‪.‬‬
‫ﺷﻴﻪ ﺷِﻦ ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ﭼﻴﻨﻲ در ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ازﻣﺴﻴﺢ ﺟﺪول ﻧﺠﻮﻣﻲ ﺑﺮاي ‪ 800‬ﺳﺘﺎره را ﺗﻬﻴﻪ وﺗﺪوﻳﻦ ﻛـﺮده ﺑـﻮد ‪.‬‬
‫درﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎل درﻣﻴﺎﻧﺮودان ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻳﻚ ﺳﺎل ﺷﻤﺎر ﻗﻤﺮي راﻛﻪ ﺗﻌﺪاد ﻣﺎه ﻫﺎي ﺳﺎل درآن ﺳﻲ ﺑﻮد ‪ ،‬اﺑـﺪاع‬
‫ﻧﻤﻮده ‪ ،‬وداﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺼﺮي ﺗﻘﻮﻳﻤﻲ ﺑﺮاﺳﺎس ﻃﻠﻮع دوﺳﺘﺎره ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ دوﺧﻮاﻫﺮان دراﻓﻖ ﺷﺮق ﻛﻪ ﺑﺎﻃﻐﻴﺎن رود ﻧﻴـﻞ‬
‫ﺗﻄﺎﺑﻖ داﺷﺖ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ‪ .‬اﻗﻮام ﻣﺎﻳﺎ درآﻣﺮﻳﻜﺎي ﻣﺮﻛﺰي ﺳﺎل ﺷﻤﺎرﻫﺎﻳﻲ اﺑﺪاع ﻛﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ درﺣﺎﻟﻴﻜـﻪ اﻗـﻮام ﭘﻠـﻲ‬
‫ﻧﺰي ﺑﺎاﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺠﻮم درﻳـﺎﺋﻲ در اﻗﻴـﺎﻧﻮس ﻛﺒﻴﺮﺑـﻪ درﻳـﺎﻧﻮردي اﺷـﺘﻐﺎل داﺷـﺘﻨﺪ ‪ .‬اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻋﻬـﺪ ﺑﺎﺳـﺘﺎن ﺑﻴـﺸﺘﺮ‬
‫ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﺳﺤﺮﺟﺎدو داﺷﺘﻨﺪ وﻟﻲ ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺷﻬﺮﻫﺎﻳﺸﺎن وﺑﺮاي ﻛﺎرﺑﺮد درﻛﺸﺎورزي ﺗﻘـﻮﻳﻢ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ ‪.‬‬

‫‪Archaeoastronomy‬‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ دراﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﺧﺮﺳﻨﮓ ﻫﺎ وﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮓ ﻫﺎﺋﻲ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻛﺎرﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ازﻋـﺼﺮ ﻧﻮﺳـﻨﮕﻲ درﺟﺎﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔـﻲ اززﻣـﻴﻦ‬
‫ﻛﺸﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲ رود اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﻋﻈﻴﻢ ﺳﻨﮕﻲ ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ وآﮔﺎﻫﻲ ازﺑﺮآﻣﺪن ﻣﺎه وﺧﻮرﺷﻴﺪ وﺣﺘﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﮔﺮﻓﺘﮕﻲ ﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﻜﺎرﻣﻲ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪ .‬درﻫﺮﺻﻮرت ﺧﻮرﺷﻴﺪ ‪ ،‬ﻣﺎه وﺳﺘﺎرﮔﺎن ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎرﻣﻬﻤﻲ در‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮ درﻗﺮون واﻋﺼﺎرﻣﺨﺘﻠﻒ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻣﻲ رﻓﺘﻪ وﻣﻲ رود ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﻛﻪ اﻳﻦ اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮﻳﮋه ﺧﻮرﺷـﻴﺪ از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﺑﺴﻴﺎري ازادﻳﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻗﺮارﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ‪.‬‬
 ‫‪2‬‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮي ازﺧﺮﺳﻨﮓ ﻫﺎي‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺔ اﻧﺴﺎن ﻫﺎي اوﻟﻴﻪ‬

‫‪Babylonian Astronomy‬‬

‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻫﺎ‬

‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت درﺳﺖ ﺗﺮ اﺧﺘﺮﺷﻤﺎري ﺳﻮﻣﺮي ﻫﺎ ﺑﺠﺰ درﻣﻮرد دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي اﻋﺘﻘﺎدي ﺷﺎن ‪ ،‬ﻫﻴﭽﮕﻮﻧـﻪ اﺛـﺮ و‬
‫ﻛﺎرﺑﺮد اﺻﻮﻟﻲ وﺣﺴﺎب ﺷﺪه اي ﻧﺪاﺷﺖ ‪ .‬اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮﺟﻨﺒﺔ ﻧﻈﺮي)ﺗﺌﻮرﻳـﻚ( داﺷـﺘﻪ ﻧـﻪ ﻛـﺎرﺑﺮد ﻋﻤﻠـﻲ؛‬
‫ﺑﺴﻴﺎري ازﻣﺸﺎﻫﺪات ﻧﺠﻮﻣﻲ ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻫﺎ ﺗﺨﻴﻠﻲ وﻗﺼﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮده وﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎي واﻗﻌﻲ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ‪ .‬ﺣﻜﻤﺖ و داﻧﺶ‬
‫ﻛﻠﺪاﻧﻲ ﻫﺎ ﻧﻮﻋﻲ وﻳﮋﮔﻲ ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻠﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮﻣﺸﺎﻫﺪات ﻋﻤﻠﻲ وﺗﺠﺮﺑﻲ ﻧﺒﻮد ‪ .‬ازﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﭘﻴﺶ ازﻣﻴﻼد ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺎﺑﻠﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺮﻓﺘﮕﻲ ﻫﺎي ﺧﻮرﺷﻴﺪ وﻣﺎه را ﺛﺒﺖ ﻛﻨﻨﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﻗﺎدرﺑﻪ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ آن ﻧﺒﻮدﻧـﺪ و‬
‫اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻛﻪ ﺗﺎﻟﺲ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﮔﺮﻓﺘﮕﻲ ﻫﺎرا ازﺑﺎﺑﻠﻲ ﻳﺎدﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮده ‪ ،‬ﺟﺰاﻓﺴﺎﻧﻪ ﭼﻴﺰدﻳﮕﺮي ﻧﻴﺴﺖ ‪ .‬ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس‬
‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎس ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺣﻤﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ اداﻣﻪ دﻫﻨﺪة راه او ﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻣﻲ رود ‪ ،‬ﻣﻮارد ﺛﺒﺖ ﺷﺪة ﮔﺮﻓﺘﮕﻲ ﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﺑـﺎﺑﻠﻲ ﻫـﺎ‬
‫راﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮارداد ‪ .‬ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻫﺎ ﻛﺸﻒ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﺮﻓﺘﮕﻲ ﻫﺎي ﺧﻮرﺷﻴﺪ دراﺑﺘﺪاي ﻣﺎه ﻗﻤﺮي درزﻣﺎن ﻫﻼل ﻣﺎه‬
‫و ﮔﺮﻓﺘﮕﻲ ﻫﺎي ﻣﺎه درﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺎه ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺑﺪر و ﻗﺮص ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ ‪ ،‬رخ ﻣﻲ دﻫﺪ ‪ .‬ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻫﺎ ازﻃﺮﻳﻖ ﺛﺒﺖ ﮔﺮﻓﺘﮕـﻲ‬
‫ﻫﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺴﻴﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ درآﺳﻤﺎن در ﻃﻲ روز و ازﻣﺸﺮق ﺑـﻪ ﻣﻐـﺮب را ﺷﻨﺎﺳـﺎﺋﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ ‪ .‬آﻧﻬـﺎ ﺗﻘـﻮﻳﻢ‬
‫ﻧﺠﻮﻣﻲ درﻣﻮرد ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﻴﺎرات را ﺛﺒﺖ و ﺣﻔﻆ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ‪ .‬آﻧﻬﺎ درﻣﻮرد وﺿﻌﻴﺖ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻦ وﺣﺮﻛﺖ‬
‫اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪ وﺗﻌﺒﻴﺮات ﻫﻨﺪﺳﻲ ﻧﻴﺰداﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس ﺑﻮد ‪ .‬درﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس‬
‫ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي رﻳﺎﺿﻲ وﻫﻨﺪﺳﻲ ﺧﻮدرا ازﺑﺎﺑﻠﻲ ﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ .‬ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ازاﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﺗﺴﻠّﻂ ﺟـﺎﻣﻌﻲ ﺑﺮرﻳﺎﺿـﻴﺎت‬
‫ﻋﺼﺮﺧﻮدداﺷﺘﻪ ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮات ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس را درﻳﺎﻓﺘﻪ وﻧﺎرﺳﺎﺋﻲ ﻫﺎ وﺧﻄﺎﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮددرآﻧﻬﺎ راﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎزد ‪.‬‬
 ‫‪3‬‬
‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر وﺗﺠﺴﻤﻲ از ﮔﺮدش ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ دورزﻣﻴﻦ وﮔﺮدش ﺳﻴﺎرات ﺑﻪ دورﺧﻮرﺷﻴﺪ داﺷﺘﺘﻨﺪ ‪ .‬ﻣﺸﺎﻫﺪات‬
‫ﻧﺠﻮﻣﻲ ﻳﺎرﺻﺪﻫﺎي ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻫﺎ ﺑﻮﻳﮋه درﺟﻬﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺛﺎﺑﺖ وﻣﺨـﺼﻮﺻﺎً ﺑﺮآﻣـﺪن‬
‫ﺳﺘﺎرة ﺷﻌﺮاي ﻳﻤﺎﻧﻲ)ﻳﻜﻲ ازدوﺧﻮاﻫﺮان( ﺑﻮد ‪.‬‬
‫دردوران ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﺋﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺮﺑﺎﺑﻞ ‪ ،‬ﺑﻮﻳﮋه دررﺑﻊ آﺧﺮﺳﺪة ﭘﻨﺠﻢ ﭘﻴﺶ ازﻣﻴﻼد ﺗﺎﺗﻬﺎﺟﻢ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ ‪ ،‬ﻋﺼﺮﺧﻼّﻗﻴﺖ ﺑـﺎﺑﻠﻲ‬
‫ﻫﺎدررﻳﺎﺿﻲ واﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﻮد ‪ .‬دراﻳـﻦ ﻓﺎﺻـﻠﻪ زﻣـﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻛـﻪ ﭼﻨـﺪﻳﻦ ﻣﺪرﺳـﺔ ﺳـﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳـﻲ درﺑﺎﺑـﻞ‬
‫وﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي اﻃﺮاف آن ﺑﻮﺟﻮدآﻣﺪ ‪ .‬ﺑﻨﻮرﻳﺎﻧﻮس ﺑﺎﺑﻠﻲ اوﻟّﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺧﺴﻮف ﻣﺎه راﺷﻨﺎﺧﺘﻪ وروي آن ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ ‪ .‬ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ ﻛﻪ وي درﺧﺼﻮص ﮔﺮﻓﺘﮕﻲ ﻣﺎه ﺑﺪﺳﺖ آورده وﺑﺎﮔﺰاره ﻫﺎي رﻳﺎﺿﻲ ﺑﻴﺎن ﻛـﺮده ‪ ،‬ازﻧﺘـﺎﻳﺞ اراﺋـﻪ‬
‫ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس و ﺣﺘّﻲ ﻛﭙﺮﻧﻴﻚ ﻛﻪ ﺻـﺪﻫﺎ ﺳـﺎل ﭘـﺲ ازوي اﻧﺠـﺎم ﮔﺮﻓﺘـﻪ ‪ ،‬دﻗﻴـﻖ ﺗﺮﺑـﻮده اﺳـﺖ ‪ .‬آﺛـﺎراﻳﻦ‬
‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎس ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎرﺗﻮﺳﻂ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ وﻣﻮرداﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮارﮔﺮﻓﺖ ‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻫﺎ ﻧﻴﺰازﺗﺠﺎرب ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻫـﺎ‬
‫وآﺷﻮري ﻫﺎ دررﻳﺎﺿﻲ واﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪ ﺷﺪﻧﺪ ‪ .‬ﺑﺪاﻧﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮدﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ درﻳـﻮرش ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬـﺎ ﺑـﻪ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻫـﺎي‬
‫ﻣﻴﺎﻧﺮودان ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ دﻣﻮﻛﺮﻳﺖ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ داﻧﺶ ﻫﺎي اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ورﻳﺎﺿﻲ رادرﺗﻤﺪ‪‬ن ﻳﻮﻧﺎن‬
‫ﺳﺒﺐ ﮔﺮدﻳﺪ ‪.‬‬

‫اﺻﻄﻼﺣﺎت راﻳﺞ درﻣﻴﺎن ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﺎن وﭘﺮدازﻧﺪﮔﺎن داﻧﺶ ﻓﻠﻚ درﺑﺎﺑﻞ ﻛﻪ ﻣﻮرداﺳﺘﻔﺎده ﺑﻨﻮرﻳﺎﻧﻮس ﻧﻴﺰﺑﻮده اﺳـﺖ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻛﺮات ‪ ،‬ﻣﺪارات ‪ ،‬ﻛﺴﻮﻓﻲ ‪ ،‬ﻣﻴﻞ واﻧﺤﺮاف ‪ ،‬اﺳـﺘﻮاي آﺳـﻤﺎن ‪ ،‬ﻗﻄـﺐ ﻫـﺎ ‪ ،‬ﺣﺮﻛـﺖ د‪‬و‪‬راﻧـﻲ ‪ ،‬د‪‬و‪‬ران ﻫـﺎ‬
‫وﭼﺮﺧﺶ ﻫﺎ و‪ ...‬ﻛﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﺎاﺻﻈﻼﺣﺎت اﻣﺮوزﻳﻦ درﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﻲ دارد ‪.‬‬

‫‪Egyptian Astronomy‬‬

‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺼﺮﻳﺎن‬

‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺼﺮﻳﺎن آﻧﭽﻨﺎن ﭘﻴﭽﻴﺪه وﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮرﻳﺎﺿﻴﺎت ﻧﺒﻮد ﺑﻠﻜﻪ ﻛﺎرﺷـﺎن ﺑﻴـﺸﺘﺮﻋﻤﻠﻲ وﻛـﺎرﺑﺮدي وﺑـﺮاي ﺗـﺪوﻳﻦ‬
‫ﺗﻘﻮﻳﻢ ﺧﻮرﺷﻴﺪي ﻛﺸﺎورزي ﺑـﻮد ‪ .‬داﻧـﺸﻤﻨﺪان ﻣـﺼﺮي ﺗﻮﺟـﻪ ﺷـﺎن ﺑـﻪ ﭘﻴﺪاﺷـﺪن ﺳـﺘﺎرﮔﺎن دوﺧـﻮاﻫﺮان ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﭘﺪﻳﺪارﺷﺪن آﻧﻬﺎ ﻧﺸﺎﻧﺔ ﺑﺎﻻ آﻣﺪن ﻳﺎ ﻃﻐﻴﺎن رودﻧﻴﻞ ﺑﻮد ‪ .‬ازاﻳﻨﺮو ﻛﺎﻫﻦ ﻫﺎي ﻣﺼﺮي ﻳﺎﻫﻤﺎن اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن درﻣـﺼﺮﺑﺎﺳﺘﺎن‬
‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻗﺎدرﺑﻪ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ دﻗﻴﻖ ﻃﻐﻴﺎن رود ﻧﻴﻞ ﺑﺎاﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺸﺎﻫﺪات ﻧﺠﻮﻣﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ‪ .‬ﺳﺎل ﺷﻤﺎري ﻛﻪ ﻣﺼﺮﻳﺎن داﺷـﺘﻨﺪ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ‪ 360‬روز ﺑﻮد ‪ Diogenes Laertius .‬آورده اﺳﺖ ﻛﻪ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺼﺮي ﮔﺮﻓﺘﮕﻲ ﻫﺎي ﻣـﺎه وﺧﻮرﺷـﻴﺪراﻧﻴﺰ‬
‫رﺻﺪ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻛﺎرﺷﺎن ﺛﺒﺖ ‪ 373‬ﻛﺴﻮف و ‪ 832‬ﺧﺴﻮف ﺑﻮده اﺳـﺖ ‪ .‬ﻣـﺼﺮﻳﺎن ﺑﺎورداﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﺧـﺪاﻳﺎن‬
‫دراﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻣﺘﺠﻠّﻲ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ‪ .‬ﺑﺮاﻳﻦ ﭘﺎﻳﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ درادوار ﻣﺨﺘﻠﻒ درﺗﺎرﻳﺦ ﭼﻨﺪﻫﺰارﺳﺎﻟﺔ ﻣﺼﺮ ﺧﺪاﻳﺎﻧﻲ ﺑﺎاﺳﺎﻣﻲ‬
 ‫‪4‬‬
‫ر‪‬ع ‪ ،‬آﻣﻮن ‪ ،‬آﺗِﻦ و اوﺳﻴﺮوس ﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻣﻲ رﻓﺘﻨﺪ ‪ .‬اﻟﻬﺔ اﻳﺴﻴﺲ درﻣﺎه ﺗﺠﻠّﻲ داﺷـﺖ ‪ .‬اﻓـﺰون ﺑـﺮاﻳﻦ ‪ ،‬ﻛﺎﺋﻨـﺎت ﻳﺎﻛﻴﻬـﺎن‬
‫راﻛﺮوي ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ و درﺧﺸﺶ ﺳﺘﺎرﮔﺎن در آﺳﻤﺎن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪة ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻣﻲ رﻓﺖ ‪ .‬ﻫﺮودوت ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﻧﮕﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ آورده اﺳﺖ ﻛﻪ اول ﺑﺎر ﻣﺼﺮﻳﺎن اﺧﺘﺮﺷﻤﺎري ﻳﺎﻃﺎﻟﻊ ﺑﻴﻨﻲ ازروي ﺣﺮﻛﺖ اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﻲ رااﺑﺪاع ﻧﻤﻮدﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮي ازﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﺠﻮﻣﻲ از‬

‫ﻣﺼﺮﻳﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﻛﭙﺮﻧﻴﻚ ‪.‬‬

‫‪Greek Astronomy‬‬

‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻫﺎ‬

‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻫﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﻋﺼﺮﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺷـﻤﺎرﻣﻲ رﻓﺘﻨـﺪ ‪ .‬داﻧـﺸﻤﻨﺪان ﻣﺘﻘـﺪم ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮﻳـﻪ اي درﺧـﺼﻮص‬
‫آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ واﻓﻼك را اراﺋﻪ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎاﻳﻦ ﺗﺼﻮرﻛﻪ آﺳﻤﺎن ﻛﺮة ﻋﻈﻴﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﺳـﻘﻔﻲ ﺑـﺰرگ زﻣـﻴﻦ را‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه اﺳﺖ ‪ .‬اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻫﺎي ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ دراﻓﻖ را رﺻﺪ وﭘﺪﻳﺪارﺷﺪن ﺳﺘﺎرﮔﺎن را درﺟﻬﺖ ﭼﺮﺧﺶ زﻣـﻴﻦ‬
‫ردﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ‪ .‬اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﭼﺮﺧﺶ زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺸﺮق ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺮﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻳﺎ ﻣﺪار آﻧﺮا درﻃﻲ ﺳﺎل‬
‫‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻟﺒﺮوج ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺴﻴﺮﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪوﺳﻴﺎرات روي ﻣﺪار ‪ ،‬و ﺻﻮرﻓﻠﻜﻲ راﻛـﻪ ﺑﺮﭘﺎﻳـﻪ اﺳـﻄﻮره ﻫﺎوﻗـﺼﻪ ﻫﺎﻳـﺸﺎن‬
‫ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﺷﺪه ﺑﻮد ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺳﺎﺋﻲ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ‪ .‬ﺳﺮآﻏﺎز داﻧﺶ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﻳﻮﻧﺎن را ﺳﺪة ﻫﺸﺘﻢ ﭘـﻴﺶ ازﻣـﻴﻼد ﮔﻔﺘـﻪ اﻧـﺪ ‪.‬‬
‫اوﻟﻴﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎ ي ﺳﺎﻋﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪي از اﻳﻦ دوره ﺑﺪﺳﺖ آﻣـﺪه اﺳـﺖ ‪ .‬ﻫﺰﻳـﻮد )‪ (Hesiod‬ﺷـﺎﻋﺮﻳﻮﻧﺎﻧﻲ دراﺛﺮﺧـﻮد‬
‫آورده اﺳﺖ ﻛﻪ دﻫﻘﺎن آﮔﺎه آن زﻣﺎن ﺑﺮﻃﺒﻖ ﻃﻠﻮع ﻳﺎﺑﺮآﻣﺪن ﺛﺮﻳﺎ ‪ ،‬دوﺧﻮاﻫﺮان و ‪ Orion‬ﻛﺸﺖ وزرع ﺧﻮدراﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‬
‫رﻳﺰي ﻣﻲ ﻧﻤﻮد ‪ .‬دراﺷﻌﺎر ﻫﻮﻣﺮ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻨﮕﻮﻧﻪ آﻣـﺪه اﺳـﺖ ‪ .‬ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﻫـﺎ ‪ ،‬ﻫﻤﭽـﻮن ﺑـﺎﺑﻠﻲ ﻫـﺎ وﻣـﺼﺮﻳﺎن ‪ ،‬اﻓـﺴﺎﻧﻪ ﻫـﺎ‬
‫واﺳﺎﻃﻴﺮﺧﻮدرا در ﺧﺼﻮص آﺳﻤﺎن ﻫﺎ و اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻜﺎرﺑﺮده وﻧﺎم ﻫـﺎي ﮔـﺮوه ﻫـﺎي ﺳـﺘﺎرﮔﺎن را ازﻗﻬﺮﻣﺎﻧـﺎن‬
‫اﺳﺎﻃﻴﺮي ‪ ،‬ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎي اﻓﺴﺎﻧﻪ اي و ﺟﺎﻧﻮران ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اﻧﺪ ‪ .‬ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺛﺎﺑﺖ درﭘﺲ زﻣﻴﻨﻪ اﺟﺮام ﻣﺘﺤﺮك وﺳـﺮﮔﺮدان‬
‫و ﺳﻴﺎرات ﻛﻪ ﺑﺎ ﺻﻮرﻓﻠﻜﻲ در ﻳﻚ ﺻﻔﺤﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ‪ ،‬ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﺗﺎﻟﺲ وﻓﻴﺜﺎﻏﻮرث از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن اﻳﻮﻧﻲ ﻣـﺪارس اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳـﻲ را ﺑﻨﻴـﺎن ﻧﻬﺎدﻧـﺪ ‪ .‬ﻫﻤﻔﻜـﺮان اﻳـﻦ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻮرﻣﺎه ﺑﺎزﺗﺎﺑﺶ ﻧﻮرﺧﻮرﺷﻴﺪ اﺳﺖ ‪ .‬ازﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ ﻫﺎي ﻣﺎه درﻃﻲ ‪ 30‬روز ﭘﻲ ﺑﻪ ﻛﺮوي ﺑﻮدن آن‬
 ‫‪5‬‬
‫وازآن ﭘﻲ ﺑﻪ اﻧﺤﻨﺎ ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﺑﺮدﻧﺪ ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﻳﻜﻲ ازﺷﺎﮔﺮدان ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرث ﭘﻲ ﺑـﻪ ﺣﺮﻛـﺖ زﻣـﻴﻦ ﺑـﺮده ﺑـﻮده وﻣﺨـﺎﻟﻒ‬
‫اﻋﺘﻘﺎدارﺳﻄﻮ داﺋﺮﺑﺮﻣﺮﻛﺰﻳﺖ زﻣﻴﻦ درﻋﺎﻟﻢ ﺑﻮد ‪ .‬ازاﻳﻦ ﭘﺲ ﺗﺪرﻳﺠﺎً اﺳﺘﻔﺎده ازرﻳﺎﺿﻲ و ﻋﻤـﺪﺗﺎً ﻫﻨﺪﺳـﻪ دراﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳـﻲ‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻌﻀﻲ اﻧﺪازه ﻫﺎ ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎﺧﻄﺎي ﺑﺴﻴﺎر ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ راﺑﺮاي ﻧﻈﺮﻳﺎت ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﺗﺮﺑﻄﻠﻤﻴﻮس ‪ ،‬آﻣـﺎده ﺳـﺎﺧﺖ ‪.‬‬
‫ﺑﺎوﺟﻮد ﺑﺎورﻫﺎي اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ ﻛﻪ درﻧﻈﺮﻳﺎت ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲ ﺧﻮرد وﻟﻲ ﻫﻤﻮ ﻣﻮﺟﺒﺎت دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ‬
‫رادرداﻧﺶ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻫﻨﺪﺳﻲ ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ ‪.‬‬

‫ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس ‪ ،‬رﻳﺎﺿﻴﺪان واﺧﺘﺮﺷﻨﺎس ﺳﺪة دو‪‬م ﻣﻴﻼدي‬

‫ازﺑﻄﻠﻤﻴﻮس ﺑﻪ ﺑﻌﺪ وﺗﺎﭘﻴﺶ از ﻇﻬﻮراﺳﻼم و ﺑﺮآﻣﺪن داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ ﻫﻤﭽﻮن اﺣﻤـﺪ ﻓﺮﻏـﺎﻧﻲ ‪ ،‬داﻧـﺸﻤﻨﺪان ﻫﻨـﺪي ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻫﺎﺋﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ دﺳﺖ آوردﻫﺎي آﻧﻬﺎدرﻧﺠﻮم ازﻃﺮﻳﻖ ﻣﺮاﻛﺰ ﻋﻠﻤﻲ وآﻣﻮزﺷـﻲ اﻳـﺮان ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﺟﻨـﺪي‬
‫ﺷﺎﭘﻮر وﺗﻮﺳﻂ اﺳﺎﺗﻴﺪ وداﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘﮕﺎن اﻳـﻦ ﻣﺮاﻛـﺰ درﻋـﺼﺮ ﺷـﻜﻮﻓﺎﺋﻲ ﻋﻠـﻮم درﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻫـﺎي اﺳـﻼﻣﻲ دراﺧﺘﻴـﺎر‬
‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﻗﺮارﮔﺮﻓﺖ ‪ .‬ازآن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ارزﺷﻤﻨﺪ ﺳﻨﺪﻫﻨﺪ وازﭘﻲ آن ﺷﻴﻮة ﺷﻤﺎرش اﻋـﺪاد ﻛـﻪ ﻫﻤﭽﻨـﺎن روش‬
‫ﻏﺎﻟﺐ درﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ازﻣﻴﺎﻧﺔ ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮي ﺑﻌﻀﻲ ﺧﻠﻔﺎي ﻋﺒﺎﺳﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻨﺼﻮر ‪ ،‬ﻫﺎرون اﻟﺮّﺷـﻴﺪ وﻣـﺄﻣﻮن اﻗـﺪاﻣﺎﺗﻲ درﺟﻬـﺖ ﺟﻤـﻊ‬
‫آوري آﺛﺎر داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ‪ ،‬ﻫﻨﺪ واﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﺒﺬول داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺨـﺶ ﻋﻤـﺪه اي ازاﻳـﻦ آﺛـﺎر درﻗﻠﻤـﺮو‬
‫رﻳﺎﺿﻲ واﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻮد ‪ .‬ازﺟﻤﻠﻪ رﻳﺎﺿﻴﺪاﻧﺎن واﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﺳﺎﻟﻬﺎي اوﻟﻴﻪ اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ ﻛـﻪ ﺗـﺎﭘﻴﺶ ازاﺣﻤـﺪ‬
‫ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﺑﺮآﻣﺪه وآﺛﺎرارزﺷﻤﻨﺪي ازﺧﻮدﺑﻪ ﻳﺎدﮔﺎرﮔﺬاﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺎي اﺑـﺮاﻫﻴﻢ وﭘـﺴﺮش ﻣﺤﻤ‪‬ـﺪ ﻓـﺰاري ‪،‬‬
‫ﻣﺎﺷﺎءاﷲ ﺑﻐﺪادي اﻳﺮاﻧﻲ اﻻﺻﻞ ‪ ،‬اﺑﻦ ﻃﺎرق ‪ ،‬ﺧﻮارزﻣﻲ ‪ ،‬ﻧﻬﺎوﻧﺪي ‪ ،‬ﺟﻮﻫﺮي ‪ ،‬ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣﻨـﺼﻮر و ﭼﻨـﺪي دﻳﮕـﺮ‬
‫اﺷﺎره ﻧﻤﻮد ‪.‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮارزﻣﻲ‬

 ‫‪6‬‬

‫روزﮔﺎر‬

‫ﻓﺮﻏﺎﻧـﻲ‬
‫ﺑﻲ ﮔﻤﺎن ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﻲ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت و دﺳﺖ آوردﻫﺎي ﻫﺮﺑﺰرﮔﻲ ازاﻫﻞ داﻧﺶ وﭘﮋوﻫﺶ ‪ ،‬وﻧﻴـﺰ ارزﻳـﺎﺑﻲ وﻣﻘﺎﻳـﺴﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺎدﻳﮕﺮاﻫﺎﻟﻲ ﻋﻠﻢ درزﻣﺎن ﻫﺎ وﻣﻜﺎن ﻫﺎي دﻳﮕﺮ ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺎﺣـﺎل وﻫـﻮاي ﻋـﺼﺮوزﻣﺎن وي آﺷـﻨﺎ ﺷـﻮﻳﻢ ‪ .‬وازآن‬
‫ﺟﻤﻠﻪ در ﺧﺼﻮص اﺣﻤﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺳﻌﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺗﺎآﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺷﻮاﻫﺪ ‪ ،‬آﺛﺎر واﺳﻨﺎد ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺟـﺎزه دﻫـﺪ ‪ ،‬ﺑﺎاﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫واژه ﻫﺎ وﺟﻤﻼت ﺑﺮآﻣﺪه از ﻋﺼﺮوزﻣﺎن ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻓﻀﺎي ﻓﻜﺮي دوران وي راﺑﺎزﺳﺎزي ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ‪.‬‬
‫ﺗﺎﻣﻴﺎﻧﺔ ﺳﺪة دو‪‬م ﻫﺠﺮي ‪ ،‬ازﺟﻬﺖ ﻏﺎﻟﺐ ﺑﻮدن اﻋﺘﻘﺎدات دﻳﻨﻲ وﻣﻨﺎﺳﻚ وﻋﺒﺎدات ‪ ،‬آﻣﻮزش ازﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧـﺔ آن ﺟـﺰ در‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ‪ ،‬ﺑﻪ اﺟﺮا درﻧﻤﻲ آﻣﺪ ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ‪ ،‬ﺑﺪه ﺑﺴﺘﺎن ﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺗﻨﻬﺎ درﻣﺴﺎﺟﺪ ﻛـﻪ ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎﻫﻬـﺎي ﻣـﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر‬
‫ﻣﻲ رﻓﺖ ‪ ،‬اﺗّﻔﺎق ﻣﻲ اﻓﺘﺎد ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ آﻣﻮزﺷﻲ آن ﻋﺼﺮوزﻣﺎن ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﻣﺴﺠﺪﻧﺒﻮي درﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاري ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﺳﻼم)ص( ﭘـﺲ‬
‫ازﻫﺠﺮت ازﻣﻜّﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام درﻣﻜّﻪ ﻛﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﻛﻬﻦ ﺗﺮازﻣﺴﺠﺪاﻟﻨّﺒﻲ درﻣﺪﻳﻨﻪ اﺳﺖ وﻟﻲ ﺗﻨﻬﺎ ازﺳـﺎل ﻫـﺸﺘﻢ‬
‫ﻫﺠﺮي ‪ ،‬ﭘﺲ ازﻓﺘﺢ ﻣﻜّﻪ درزﻣﻴﻨﺔ اﻫﺪاف واﻏﺮاض اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮارﮔﺮﻓﺖ ‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪﺟﺎﻣﻊ ﺑﺼﺮه ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪41‬‬
‫ﻫﺠﺮي ﺑﻪ دﺳﺖ زﻳﺎدﺑﻦ اﺑﻴﻪ ﺗﺠﺪﻳﺪﺑﻨﺎﻳﺎﻓﺖ ‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪﺟﺎﻣﻊ ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ درﺳﺎل ‪ 17‬ﻫﺠﺮي ﺑﻨﺎﺷﺪ وﻟـﻲ ازﺳـﺎل ‪ 50‬ﻫﺠـﺮي‬
‫ﻧﻮﺳﺎزي ﺷﺪ ‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪﺟﺎﻣﻊ ﻓﺴﻄﺎط)ﺟﺎﻣﻊ ﻋﻤﺮو( ﻛﻪ در‪ 42‬ﻫﺠﺮي ﺑﻨﺎ ﺷﺪ وازﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدة آﻣﻮزﺷﻲ داﺷﺖ ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪاﻻﻗﺼﻲ درﺑﻴﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﺑﻨﺎﺋﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ازﻋﺼﺮﺳﻠﻴﻤﺎن)ع( ‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪﺟﺎﻣﻊ اُﻣﻮي دﻣﺸﻖ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ وﻟﻴﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ‬
‫ﺑﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 86‬ﺗﺎ ‪ 96‬ﻫﺠﺮي ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷـﺪ ‪ ،‬ﺟـﺎﻣﻊ زﻳﺘﻮﻧﻴـﻪ درﺗـﻮﻧﺲ ﺑﻨﺎﺷـﺪه ﺗﻮﺳـﻂ اﺑـﻦ ﺣﺒﺤـﺎب در‪ 114‬ﻫﺠـﺮي ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪﺟﺎﻣﻊ ﻗﻴﺮوان ﺑﻨﺎﺷﺪه ﺗﺌﺴﻂ ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻧﺎﻓﻊ ﻓﺎﺗﺢ آﻓﺮﻳﻘﺎ درﺳﺎل ‪ 50‬ﻫﺠﺮي وﺑﺎزﺳـﺎزي ﺷـﺪه درﺳـﺎل ‪ 86‬ﻫﺠـﺮي ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪﺟﺎﻣﻊ ﻣﻨﺼﻮر درﺑﻐﺪاد ﺑﻨﺎﺷﺪه در‪ 146‬ﻫﺠﺮي ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻨـﺼﻮرﺧﻠﻴﻔﺔ ﻋﺒ‪‬ﺎﺳـﻲ ‪ ،‬ﻣـﺴﺠﺪﺟﺎﻣﻊ اﻋﻈـﻢ ﻗﺮﻃﺒـﻪ)ﮔﺮاﻧـﺎدا‬
‫اﻣﺮوزي دراﺳﭙﺎﻧﻴﺎ( ﺑﻨﺎﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺒﺪاﻟﺮّﺣﻤﻦ داﺧﻞ در‪ 170‬ﻫﺠﺮي ‪ ،‬ﻣـﺴﺠﺪﺟﺎﻣﻊ ﻗـﺮوﻳﻴﻦ درﻓـﺎس ﻣـﺮاﻛﺶ ﺑﻨﺎﺷـﺪه‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎﻧﻮﺋﻲ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر ﺑﻨﺎم ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺘﺮ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻓﻬﺮي درﺳﺎل ‪ 245‬ﻫﺠﺮي ‪ ،‬ﻣـﺴﺠﺪﺟﺎﻣﻊ اﺑـﻦ ﻃﻮﻟـﻮن ﺑﻨﺎﺷـﺪه ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫اﺣﻤﺪﺑﻦ ﻃﻮﻟﻮن در‪ 265‬ﻫﺠﺮي ‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪﺟﺎﻣﻊ اﻻزﻫـﺮ ﺑﻨﺎﺷـﺪه ﺗﻮﺳـﻂ ﺟﻮﻫﺮﻛﺎﺗـﺐ ﺳﻴـﺴﻴﻠﻲ در‪ 361‬ﻫﻤﺰﻣـﺎن ﺑﺎﺑﻨـﺎي‬
‫ﺷﻬﺮﻗﺎﻫﺮه ‪ ،‬ﺑﺎرﮔﺎه ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ)ع( درﻧﺠﻒ اﺷﺮف درﻋﺮاق ﺑﻨﺎ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﻫﺎرون اﻟﺮّﺷﻴﺪ ‪....‬‬
‫زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎي آﻣﻮزﺷﻲ دراﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻫﺎ ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻋﺘﻘﺎدي وﻓﻜﺮي اﺳﻼم ﺑﻮد ‪ .‬درﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺴﺎﺟﺪ درﺻﺪراﺳـﻼم‬
‫ﻋﻤﺪﺗﺎً درﺳﻤﺖ وﺳﻮي ﺗﻌﻠﻴﻢ اﺻﻮل وﻓﺮوع دراﺳﻼم وﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اداي ﻣﻨﺎﺳﻚ ﺑﻮد ‪ .‬ﺗﺎاﻳﻨﻜﻪ دراﺛﺮآﻣﻴﺰش ﻓﻜﺮي ﻋـﺮب و‬
‫ﻏﻴﺮﻋﺮب ‪ ،‬ازﻣﻴﺎﻧﺔ ﺳﺪة دو‪‬م ﻫﺠﺮي ﻣﺮاﻛﺰي ﭘﺪﻳﺪارﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ درﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻛﺎدﻣﻲ ﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ وداﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎي اﻳﺮاﻧﻲ‬
‫در ادوار ﭘﻴﺶ ازاﺳﻼم ‪ ،‬ﺗﻨـﻬﺎ ﺑﻪ آﻣﻮزش و ﻳﺎ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدات و ﻣﻨﺎﺳﻚ دردﺳﺘﻮر ﻛﺎرﺷﺎن ﻗﺮار‬
 ‫‪7‬‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ درﺑﻌﻀﻲ آﻣﻮزش ودرﺑﻌﻀﻲ ﭘﮋوﻫﺶ ودرﺑﻌﻀﻲ ﻫﺮدوآﻧﻬﺎ رواج داﺷـﺖ ‪ .‬ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ آﻧﻬـﺎ درادوار ﭘـﺲ از‬
‫اﺳﻼم درﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ داراﻟﺤﻜﻤﻪ ﻳﺎ ﺑﻴﺖ اﻟﺤﻜﻤﺔ ﺑﻐﺪاد ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻫﺎرون اﻟﺮّﺷﻴﺪ و ﺑﻪ ﺗﻮﻟﻴ‪‬ﺖ آل ﺑﺮﻣـﻚ‬
‫در ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاري ﺷﺪ ‪.‬‬
‫ازآﻧﺮو ﻛﻪ دﺳﺖ ﻣﺎﻳﻪ ﻫﺮﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻋﻠﻤﻲ ازﻫﺰاران ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ‪ ،‬ﻛﺘﺎب و ﮔﺮدآﻣﺪة ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻫﺎ ازﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧـﺔ آن ﺑـﻮده و‬
‫ﻫﺴﺖ ‪ ،‬ﺑﺮﻣﻜﻴﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﺒﺎر وازﺳﻼﻟﺔ اﺳﺎﺗﻴﺪ ﺟﻨﺪي ﺷﺎﭘﻮر ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻠﻴﻔﺔ وﻗـﺖ اﻗـﺪام ﺑـﻪ ﺟﻤـﻊ آوري ﻛﺘـﺎب از‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي دوروﻧﺰدﻳﻚ اﺳﻼﻣﻲ وﻏﻴﺮاﺳﻼﻣﻲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ وﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ارزﺷﻤﻨﺪ وﭘ‪‬ﺮﺑﺎري ﺑﻮﺟﻮدآﻣﺪ ﻛﻪ ﺗﻜﻴﻪ ﮔﺎه‬
‫اﺻﻠﻲ آﻣﻮزش وﭘﮋوﻫﺶ در ﻃﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺑﻴﺖ اﻟﺤﻜﻤﻪ ﺑﻮد ‪.‬‬
‫ازﺑﺰرﮔﺎن ﻧﺴﻞ او‪‬ل اﻳﻦ ﻣﺮﻛﺰ آﻛﺎدﻣﻴﻚ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻓﺰاري ‪ ،‬ﻧﻮﺑﺨﺖ ‪ ،‬ﻣﺎﺷﺎءاﷲ ‪ ،‬اﺑﻦ ﻃﺎرق ‪ ،‬ﻓﻀﻞ واﺣﻤـﺪ‬
‫ﺳﺮﺧﺴﻲ وﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺳﺮآﻣﺪﺷﺎن اﺣﻤﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ‪ ،‬اﺷﺎره ﻧﻤﻮد ‪ .‬اﺣﻤﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ازﺟﻤﻠﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺛﺮﮔﺬار وﭘ‪‬ﺮﻛﺎر اﻳﻦ ﻣﺮﻛـﺰ در‬
‫زﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻣﻲ رﻓﺖ ‪ .‬وي درﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺤـﺖ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋﺒﺎﺳـﻴﺎن درزﻣـﺮة ﻛـﺎرﮔﺰاران ﺗﺤﻘﻴـﻖ ‪،‬‬
‫آﻣﻮزش وﭘﮋوﻫﺶ ﻗﺮارداﺷﺖ ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران ازﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﺎ وﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ درﺑﺎرة ﻋﺼﺮ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻣـﺄﻣﻮن‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻲ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﺣﺎﻛﻲ ازﺗﻮﺟﻪ و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ اﻓﺰون ﺗﺮي ازﺟﺎﺗﺐ وي درﻗﺒﺎل اﻫﻞ داﻧﺶ وﭘﮋوﻫﺶ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ دراﻳﻦ ﻋﺼﺮوزﻣﺎن ‪ ،‬ﭘﺲ از ﮔﺬراﻧﺪن ﺗﺤﺼﻴﻼت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ در دﻳﺎرﺧﻮد ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ ‪ ،‬راﻫﻲ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﺗـﺮ‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري اﺳﻼم ﻣﻲ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻫﺎي داﻧﺸﻤﻨﺪان ﭘﻴﺶ ازﺧﻮد ﺑﺮآﮔـﺎﻫﻲ ﻫـﺎي ﺧـﻮد اﻓـﺰوده و‬
‫اداﻣﻪ دﻫﻨﺪة راه آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬

‫آﺛﺎرﺧﻮارزﻣﻲ درﺗﻜﺎﻣﻞ ﻋﻠﻤﻲ وﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﻲ داﺷﺖ‬

 ‫‪8‬‬

‫زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ درآﺳﻴﺎي ﻣﺮﻛﺰي‬

‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﺳﻪ ﻛﺸﻮر ﺗﺎﺟﻴﻜﺴﺘﺎن ‪ ،‬ازﺑﻜﺴﺘﺎن و ﻗﺮﻗﻴﺰﺳـﺘﺎن واﻗـﻊ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‬
‫وادي ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ اﺳﺖ ‪ .‬وادي ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮﭼﻴﺰ ﻳﺎد آور آن ﺷﻌﺮ ﻣﻌﺮوف ﻣﻼّي روم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﻔﺮﻣﺎﻳﺪ ‪:‬‬
‫ﮔﻔﺘﺎ زﻛﺠﺎ ﻫﺴﺘﻲ ﺗﺴﺨﺮ زدو ﮔﻔﺘﺎ ﻫﻲ ﻧﻴﻤﻴﻢ زﺗﺮﻛﺴﺘﺎن ﻧﻴﻤﻴﻢ زﻓﺮﻏﺎﻧﻪ‬
‫ﻧﻴﻤﻴﻢ زآب و ﮔﻞ ﻧﻴﻤﻴﻢ زﺟﺎن ودل ﻧﻴﻤﻴﻢ ﻫﻤﻪ درﻳﺎ ﻧﻴﻤﻴﻢ ﻫﻤﻪ درداﻧﻪ‬
‫واﻗﻌﺎ ﻣﻮﻟﻮي در اﻳﻦ ﺷﻌﺮ ﺑﻠﻨﺪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎر آﺷﻜﺎر اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﺟﻤﻌﻴـﺖ ﻧـﺎﻫﻤﮕﻮن وﻟـﻲ داراي‬
‫ﻫﻮﻳﺖ ﻣﺸﺘﺮك اﺷﺎره ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ‪ .‬ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ داراي ﭼﻨﺪ وﻳﮋﮔﻲ ﻣﻬﻢ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﻛﻪ آن را ازدﻳﮕﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﺪا ﻣﻴﺴﺎزد ‪.‬‬
‫اوﻻً آﻧﻜﻪ ‪،‬داراي ﻫﻮﻳﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ از دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﺖ اﮔﺮ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻫﻮﻳﺖ ﺗﺎﺷﻜﻨﺪ ازﺑﻚ و ﺑﻴﺸﻜﻚ ﻗﺮﻗﻴﺰ اﺳﺖ ‪،‬‬
‫وﻟﻲ در ﻣﻮرد ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﻪ ازﺑﻚ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﺎﺟﻴﻚ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻗﺮﻗﻴﺰ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ اﻫﻞ ﻓﺮﻏﺎﻧـﻪ ﻓﺮﻏـﺎﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ ‪ .‬دوم اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﺮاﻛﻢ ﺟﻤﻌﻴﺖ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻛﺸﻮر در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﻗـﺮار دارد ﺷـﻬﺮﻫﺎي وادي ﻓﺮﻏﺎﻧـﻪ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ‬
‫ازﺑﻜﺴﺘﺎن ﻳﻚ ﺳﻮم ﺟﻤﻌﻴﺖ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر را در ﺑﺮ ﻣﻴﮕﻴﺮد ‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﻫـﺎي ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ ﺗﺎﺟﻴﻜـﺴﺘﺎن و ﻗﺮﻗﻴﺰﺳـﺘﺎن ﻧﻴـﺰ دو ﺳـﻮم‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻛﺸﻮرﺷﺎن را در ﺑﺮ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ ‪ .‬ﺳﻮم اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺎ ﺣﺪود ‪ 50‬ﺳﺎل ﭘﻴﺶ زﺑﺎن رﺳﻤﻲ و اداري اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻓﺎرﺳﻲ زﺑﺎن در آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻌﺪ از ﺑﺨﺎرا و ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻲ داده اﺳـﺖ و‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻳﻜﻲ از ﻣﺮاﻛﺰ اﺻﻠﻲ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ در دوران ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ ‪ .‬ﭼﻬﺎرم آﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺸﺪت اﺳﻼﻣﻲ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻴﻦ ﻫﻮﻳﺖ ﺧﻮد و اﺳﻼم ارﺗﺒﺎط وﺛﻴﻘﻲ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ و ﺑﻬﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و‬
 ‫‪9‬‬
‫ﻛﻮﻳﺖ و… ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﻨﭽﻢ آﻧﻜﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ آﺑـﺴﺘﻦ‬
‫ﺗﺤﻮﻻت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ در آﻳﻨﺪه ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻮال ﭘﻴﺶ ﻣﻲ رود ‪ .‬ﺷﺸﻢ‬
‫آﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺸﻜﻞ ﻫﻮﻳﺘﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ را ﻧﺪارد ‪.‬‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﻫﺎ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اوش و ﺟﻼل آﺑﺎد ﻗﺮﻗﻴﺰﺳـﺘﺎن ‪،‬‬
‫ﺧﻮﻗﻨﺪ ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺠﺎن وﻓﺮﻏﺎﻧﻪ ازﺑﻜﺴﺘﺎن وﺧﻮﺟﻨﺪ وﻣﺮﻏﻼن ﺗﺎﺟﻴﻜﺴﺘﺎن ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﻗﺮن ‪ 19‬داراي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ اي ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺎت ﺧﻮﻗﻨﺪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮده و ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎﺋﻲ از‬
‫ﺗﺎﺷﻜﻨﺪ ﺗﺎ اﺳﺘﭗ ﻫﺎي ﻗﺰاق و ﺑﻴﺸﻜﻚ ﺗﺎ ﻣﺮزﻫﺎي ﻛﺎﺷﻐﺮ ﭼﻴﻦ را در ﺑﺮ ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎي زﻳـﺎدي از اﻳـﻦ ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ اﺣﻤﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎس و رﻳﺎﺿﻲ دان ﻛﻪ در ﺑﻴﺖ اﻟﺤﻜﻤﻪ ﻣﺎﻣﻮن ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻴﻜﺮده‬
‫اﺳﺖ ‪ ،‬ﻣﺎﺗﺮﻳﺪي ﻣﺆﺳﺲ ﻓﺮﻗﻪ ﻛﻼﻣﻲ ﻣﺎﺗﺮﻳﺪي ‪ ،‬ﺳﻴﻒ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﺷﺎﻋﺮ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻛـﻪ آراﻣﮕـﺎه وي در ﻣﻘﺒـﺮه اﻟـﺸﻌﺮاي‬
‫ﺗﺒﺮﻳﺰ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮﺛﻖ اوﻟﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺮان ﻛﺮﻳﻢ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ اﻳـﻦ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﻢ اﻛﻨﻮن در ﻳﻜﻲ از ﻣﻮزه ﻫﺎي اﻳﺮان ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲ ﺷﻮد ‪.‬‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮدﺧﺘﺮﺑﭽﻪ اي ازاﻫﻞ ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ‪...‬‬

‫ﺑﻪ ﻫﺮﻛﺘﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮاﻫﻞ ﻗﻠﻤﻲ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮاﻫﻞ ﻋﻠﻤﻲ درزﻣﻴﻨﺔ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮﻣﺮﻛﺰ ﭘﮋوﻫـﺸﻲ وﻫﺮداﻧـﺸﮕﺎﻫﻲ درﻛـﺮان‬
‫ﺗﺎﻛﺮان ﺟﻬﺎن ﺳﺮﻣﻲ زﻧﻲ ‪ ،‬ازآﺛﺎر ‪ ،‬ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻫﺎ وﺧﻼﻗﻴ‪‬ﺖ ﻫﺎي اﻳﻦ اﻳﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ ازﺷـﺶ ﺳـﺪه ﻳﻜـﻪ ﺗـﺎز ﻋﺮﺻـﺔ ﻧﺠـﻮم‬
‫وﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺟﻬﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎرﻣﻲ ﻳﺎﺑﻲ اﻣ‪‬ﺎ درﺑﺎرة ﺧﻮدش ‪ ،‬درﺑﺎرة ﺗﻮﻟﺪش ‪ ،‬ﻛﻮدﻛﻲ وﻧﻮﺟﻮاﻧﻲ اش وازﺧُﻠﻖ وﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﺑﻴﺶ ازﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﺔ ﻛﻮﺗﺎه و ﺑﺮﻳﺪه ﺑﺮﻳﺪه ‪ ،‬ﭼﻴﺰدﻳﮕﺮي ﻧﻤﻲ ﻳﺎﺑﻲ ‪ ...‬آﻳﺎ اﻳﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﺣﻤﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲِ زاده ﺷـﺪه‬
‫دردر‪‬ة ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﻧﺒﻮغ و ﺗﻴﺰﻫﻮﺷﻲ ﺧﺎرﻗﺎﻟﻌﺎده اش درﻳﺎﻓﺘﻦ اﻋﺪادوارﻗﺎم ﺟﻐﺮاﻓﻴـﺎﺋﻲ وﺳـﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳـﻲ ﺑـﻪ ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ وﺟـﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺮﻣﻄﻤﺌﻦ وﻣﻮﻓﻘﻴﺖ آﻣﻴﺰ را ﺑﺮاي ﻛﺎﺷﻔﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻣﺮﻳﻜﺎ ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺮﻳﺴﺘُﻒ ﻛﻠﻤﺐ وآﻣﺮﻳﻜﻮ وﺳﭙﻮس روﺷـﻦ ﺳـﺎﺧﺖ ‪،‬‬
‫ﺗﻤــﺎم ﻫــﺴﺖ وﻧﻴــﺴﺖ وﺑﻨﺪﺑﻨــﺪوﺟﻮدش را درﺟﻬــﺖ اﻋــﺘﻼء وﺑﻬــﺮوزي اﻧــﺴﺎﻧﻬﺎ ‪ ،‬ازﻫﺮﻧﮋادوﻫﺮاﻧﺪﻳــﺸﻪ اي ‪ ،‬آﮔﺎﻫﺎﻧــﻪ‬
‫وﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪاﻧﻪ ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻜﺶ ﻛﺮده اﺳﺖ ؟ ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ‪ ،‬روزوﻣﺎه وﺳﺎل ﻣﺸﺨﺼﻲ از ﭼـﺸﻢ ﺑـﻪ ﺟﻬـﺎن ﮔـﺸﻮدﻧﺶ ‪ ،‬اززﻳـﺴﺘﻦ اش‬
‫وﺳﺮاﻧﺠﺎم ‪ ،‬ﭼﺸﻢ ﺑﺮﺟﻬﺎن ﻓﺮوﺑﺴﺘﻦ اش ‪ ،‬درﻫﻴﭻ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اي ودر ﻫﻴﭻ ﻛﺠﺎي ﺟﻬﺎن اﺛﺮي ﻗﺎﻃﻊ ودﻗﻴﻖ وﺟﻮدﻧﺪارد ‪ ،‬اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫ﻧﺎم ﭘ‪‬ﺮآوازه اش ﻛﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﮔﺮي اﺳﺖ ﺑﺮ زادﮔﺎه وﻣﻴﻬﻦ اش ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺨﺮوﻣﺒﺎﻫﺎت ﻫﺮاﻳﺮاﻧﻲ اﺳﺖ ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ازﺑﻚ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ ‪ ،‬اﻫﻞ ﺧﻮارزم ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎآذرﺑﺎﻳﺠﺎن ‪ ،‬ﺗﺎﺟﻴﻚ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﺗﺮﻛﻤﻦ ‪ ،‬زاﺑﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎﻛﺮد و‪.....‬‬
‫دردﻫﻜﺪة ﺟﻬﺎﻧﻲ اﻣﺮوز ﻛﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ راﺑﻴﺶ ازﭘﻴﺶ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﻳﻚ وﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻫﺎﻳﺸﺎن را ﺑﻴﺶ ازﭘﻴﺶ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﭘﻴﻮﻧـﺪزده‬
‫اﺳﺖ ‪ .‬ﭘﺎي ﻓﺸﺮدن ﺑﺮﻋِﺮق ﻣﻠّﻲ ﺧﻴﻠﻲ ﻫﻢ ﺧﺮﻳﺪارﻧﺪارد ‪ ،‬ﻣﻲ داﻧﻴﺪ ﭼـﺮا؟‪ ...‬ازآن ﺟﻬـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﺮان واﻳﺮاﻧـﻲ وﻓﺮﻏﺎﻧـﻪ‬
‫وﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﻫﺮاﻧﺴﺎن دﻳﮕﺮي درﻫﺮﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺑﺮﻛﺮة ﺧﺎك ‪ ،‬واﻣﺪار اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس اﺣﻤﺪﺑﻦ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫درﺟﻬﺎن روﺑﻪ ﻫﻤﮕﺮاﺋﻲ و ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ اﻣـﺮوز ‪ ،‬ﻫﻤـﺔ اﻧـﺴﺎﻧﻬﺎ ازﺑـﻪ ﻳـﺎدآوردن اﻧﺪﻳـﺸﻤﻨﺪان واﻧﺪﻳـﺸﻪ ﻫـﺎي راه ﮔﺸﺎﻳـﺸﺎن‬
‫ازﻫﺮﻧﮋادو ﻫﺮ ﻣﻠﻴِﺘﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه ﺑﻪ وﺟﺪ آﻣﺪه وﻣﺒﺎﻫﺎت ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ‪.‬‬
 ‫‪10‬‬

‫ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎس ‪...‬‬

‫ازواژه ﺑﻪ واژة دﺳﺖ ﻧﻮﻳﺲ ﻫﺎي ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﺑﺴﻴﺎري ازآﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺎرﺳﻴﺪه اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﺮﻣﻲ آﻳﺪ ﻛـﻪ ﺳـﻨﮓ ﺑﻨـﺎي‬
‫ﻓﻜﺮي وي ‪ ،‬داﻧﺶ رﻳﺎﺿﻲ درﺗﻤﺎم زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎي آن ﺑﻮده اﺳﺖ ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ درﻣﻴﺎن ﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ ﻫـﺎي ﻓﺮﻏـﺎﻧﻲ درﻣﻴـﺮاث ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ رﻳﺎﺿﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎاﺳﺎﺳﺎً ﻋﻨﻮان اش اﺻﻄﻼﺣﻲ دررﻳﺎﺿﻲ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤـﻲ ﺧـﻮرد ‪ ،‬اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫دﺳﺖ آوردﻫﺎي ﻛﺎرﺑﺮدي وي درﻗﻠﻤﺮو اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ‪ ،‬ازﭼﻨﺎن دﻗّﺘﻲ ﺑﺮﺧﻮرداراﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪون ﺗﺮدﻳـﺪ ﻫـﻢ اوﺑـﻮده ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﭘﺎﻻﻳﺶ اﻳﻦ داﻧﺶ ﻇﺮﻳﻒ ودﻗﻴﻖ ازدﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﺧﺮاﻓﻲ وﻣﻮﻫﻮم ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻳﺎآﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛـﻪ اروﭘﺎﺋـﻲ ﻫﺎ ﻣﻲ ﺷﻨﺎ ﺳﻨﺪ ش ‪ ،‬اﻟﻔﺮاﮔﺎ ﻧﻮ س ‪ ،‬آوازه اش درﺗﺎرﻳﺦ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎ ﺳﻲ ﺟﻬـﺎن در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ‬
‫دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﻛﺎرﺑﺮدي وﻣﻬﻨﺪﺳﻲ اوﺳﺖ ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد دا ﺳﺘﺎن ﻃﻨﺰ ﮔﻮﻧﻪ اي ﺗﻮﺳـﻂ ﻳﻜـﻲ ازﺗـﺎرﻳﺦ ﻧﮕـﺎران ﻋﻠـﻢ‬
‫ازﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺼﺮﺑﺎﻧﺎم » اﺑﻦ اﺑﻲ اﺻﻴﺒﻌﻪ « ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ‪ :‬ﻣﺘﻮﻛﻞ ‪ ،‬ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻋﺒﺎﺳـﻲ ﺑـﻪ دوﺑـﺮادر ﻣـﺸﻬﻮرﺑﻪ ﺑﻨﻮﻣﻮﺳـﻲ‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ اﻻﺻﻞ ﻓﺮﻣﺎن ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﺎﻧﺎﻟﻲ راﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ازﻣﻴﺎن ﺷﻬﺮ ﻧﻮﺑﻨﻴـﺎد ﺟﻌﻔﺮﻳـﻪ درﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﺳـﺎﻣﺮا ﺑﮕـﺬرد و آن‬
‫ﺷﻬﺮراﻣﺸﺮوب ﺳﺎزد ‪ .‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ و اﺣﻤﺪ ﺑﻨﻮﻣﻮﺳﻲ اﻳﻦ ﻃﺮح را ﺑﻪ اﺣﻤﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻛﻪ وي ﻧﻴﺰ اﻳﺮاﻧـﻲ ﺑـﻮد ﻣﺤـﻮ‪‬ل ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‬
‫درﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ازوي ﻣﺠﺮّب ﺗﺮﻧﻴﺰ ﺑﻮد ﺑﺎﻧﺎم ﺳﻨﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﻮﻣﻮﺳﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻠﻴﻔـﻪ اوراﺑـﻪ ﺑﻐﺪادﺑﻔﺮﺳـﺘﺪ وازدرﺑـﺎر‬
‫ﺧﻠﻴﻔﻪ دورﺷﻮد ‪ .‬ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﻛﺎراﺣﺪاث ﻛﺎﻧﺎل را اﺟﺮا ﻧﻤﻮد و ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺧﻄﺎي ﺑﺰرﮔـﻲ ﺷـﺪ وآن اﻳﻨﻜـﻪ ‪ ،‬ﻋﻤـﻖ‬
‫اﺑﺘﺪاي ﻛﺎﻧﺎل را ازﺣﺪ‪ ‬ﻻزم ﺑﻴﺸﺘﺮﺣﻔﺮﻛﺮد ﻛﻪ اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪآب ﻛﻪ ازدﺟﻠﻪ ﻣﻲ آﻣـﺪ ‪ ،‬ﺑـﻪ اﻧـﺪازة ﻻزم درﻛﺎﻧـﺎل‬
‫ﺟﺮﻳﺎن ﭘﻴﺪاﻧﻜﻨﺪ وآب ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﺟﻌﻔﺮﻳﻪ ﻧﺮﺳﺪ ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ دﺟﻠﻪ درﺣـﺎل ﻃﻐﻴـﺎن ﺑـﻮد ﺷﻬﺮﺳـﻴﺮاب ﻣـﻲ ﺷـﺪ ‪.‬‬
‫ﺑﺮادران ﺑﻨﻮﻣﻮﺳﻲ از ﺧﻮف ﺧﻠﻴﻔﻪ درﺻﺪد اﺻﻼح ﻛﺎﻧﺎل ﺑﺮﻣﻲ آﻳﻨﺪ ﻛﻪ دراﻳﻦ ﻣﻮرد ﺧﻮد ﺳﻨﺪﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻣﺸﻜﻞ را ﺑﺮﻃـﺮف‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ وﺑﺎاﻳﻦ ﻟﻄﻒ ﺧﻮد ﺑﻨﻮﻣﻮﺳﻲ را ازﻋﻘﻮﺑﺖ ﻧﺠﺎت ﻣﻲ دﻫﺪ ‪ .‬ﺑﺎوﺟﻮد ﺳﻮء ﺷﻬﺮت ﻧﺎﺷﻲ ازاﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﻓـﺎﺣﺶ ﻣﺒﻨـﻲ‬
‫ﺑﺮﻧﻈﺮي وﻏﻴﺮﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﺑﻮدن داﻧﺶ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ ازآن ﺑﺮاي وي ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ ‪ ،‬ﺑﻌـﺪﻫﺎ اﻳـﻦ ﻧﺎﺑﻐـﺔ ﻛـﻢ ﻧﻈﻴـﺮ ﺑـﺎ ﺑـﻪ‬
‫اﺟﺮادرآوردن ﻃﺮح ﻫﺎي ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﭘ‪‬ﺮﺷﻤﺎر وﮔﺴﺘﺮده ‪ ،‬ﺷﻬﺮت ﺟﻬﺎﻧﻲ ﭘﻴـﺪاﻣﻲ ﻛﻨـﺪ و آﺛـﺎر ﻧﻮﺷـﺘﺎري وي ﺻـﺪﻫﺎ ﺳـﺎل‬
‫دراروﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻣﻊ ﺗﺮﻳﻦ دﺳﺖ آوردﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻮرداﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮارﻣﻲ ﮔﻴﺮد ‪.‬‬
 ‫‪11‬‬

‫ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪان ‪...‬‬

‫ازﺑﺰرﮔﺎن داﻧﺶ وﻫﻨﺮدر اروﭘﺎ داﻧﺘﻪ اﻟﻴﮕﺮي)‪1321 -1264‬م( ﺑﺎآﺛﺎر ‪ ،‬ﺷﺨﺼﻴﺖ ودﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ آﺷﻨﺎﺋﻲ داﺷـﺘﻪ ﻛـﻪ‬
‫اﻳﻦ آﺷﻨﺎﺋﻲ ﺣﺎﺻﻞ آوازة ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ودﻳﮕﺮﻛﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﺋﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ ‪ .‬اﺛﺮﺟﺎوداﻧـﺔ داﻧﺘـﻪ ﺑﻨـﺎم »‬
‫ﻛﻤﺪي اﻟﻬﻲ « درﺑﺮدارﻧﺪة ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻲ از ﺗﺄﺛﻴﺮﭘﺬﻳﺮي داﻧﺘﻪ از آﺛﺎر ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ اﺳﺖ ‪ .‬ازﺟﻤﻠﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ درﺑﺨﺶ‬
‫ﻛﻤﺪي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﻬﺎن ﺑﺮزخ آﻣﺪه ‪ ،‬ﺟﺎﺋﻲ اﺳﺖ ﺑﺮﻓﺮاز ﻛﻮﻫﻲ در ﻗﺴﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻧﻴﻤﻜﺮة ﻏﺮﺑـﻲ زﻣـﻴﻦ ﻛـﻪ ﻓﺮﻏـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ‬
‫وﺟﻮد ﻗﺎره اي ﮔﻤﺸﺪه درآن ﺑﺎورداﺷﺘﻪ و درآﺛﺎر ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻲ واﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺷﺎرات ﻣﺘﻌﺪدي ﻧﻤـﻮده اﺳـﺖ ‪.‬‬
‫ﺑﺮزخ داﻧﺘﻪ در ﻛﺘﺎب ﻛﻤﺪي اﻟﻬﻲ ﺟﺎﺋﻲ درﭘﺎﺋﻴﻦ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻜﺎن درﺻﻮرت ﻫﺎي ﻓﻠﻜﻲ ﻗﺮاردارد ‪ .‬ﺷـﺎﻳﺪ ﺑﺘـﻮان ﺑﺮﭘﺎﻳـﻪ اﻳـﻦ‬
‫واﻗﻌﻴﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ‪ ،‬ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ راازﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺗﺨﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرآورد ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ وﻳﮋﮔﻲ ﺗﺨﻴﻠﻲ ﻧﺎﺷـﻲ ازﻋـﺪم‬
‫آﮔﺎﻫﻲ ﻋﻠﻤﻲ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ درﻣﻴﺎن ﻋﻮام وﺧﻮاص آن ﻋﺼﺮوزﻣﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻛﺮﻳﺴﺘﻒ ﻛﻠﻤﺐ ﻛﻪ ﺑﺪون ﺑﺎورﺑﻪ ﻛﺸﻒ ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﺋﻞ آﻣﺪه ﺑﻮد ‪ ،‬ازدﻧﻴﺎ رﻓﺖ ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪان ودرﻳﺎﻧﻮرد دﻳﮕﺮي‬
‫از اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﺎﻧﺎم آﻣﺮﻳﻜﻮ وﺳﭙﻮس ‪ ،‬ﺑﺎدراﻳﺖ وآﮔﺎﻫﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻋﺼﺮوزﻣﺎن ﺧﻮد وﻧﻴﺰ ﺑﺎﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮدﻗّﺘـﻲ ﻛـﻪ‬
‫در داده ﻫﺎي رﻳﺎﺿﻲ ﻧﺠﻮﻣﻲ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ وﺟﻮدداﺷﺖ ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ وﺑﺎﺷﻜﻮه ﺗﺮﻳﻦ ﻛﺸﻒ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻲ ﻫﻤﺔ ﺗﺎرﻳﺦ رارﻗﻢ زد ‪.‬‬
‫آري ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آﻣﺮﻳﻜﻮي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺋﻲ اوﻟﻴﻦ ﮔﺎم راﺑﺮﺑﺨﺶ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻗﺎرة آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻧﻬﺎد ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن درآﺳﻤﺎن ﻧﮕﺎه ﻛﺮد و‬
‫ﺷﺮج وﺑﻴﺎن داﻧﺘﻪ رادرﺧﺼﻮص ﺑﺮزخ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮآورد وﻓﺮﻳﺎد زد ‪ » :‬ﻣﺎﺑﻪ ﺑﺮزﺧﻲ ﻛﻪ داﻧﺘﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد رﺳﻴﺪه اﻳﻢ « ‪ .‬ﻗـﺎره اي‬
‫ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻛﺮﻳﺴﺘﻒ ﻛﻠﻤﺐ ازﺳﻮي ﺷﺮﻗﻲِ آن ﺑﻪ آن رﺳﻴﺪه وﻟﻲ ﻫﺮﮔﺰﺑﻪ ﻛﺸﻒ ﺧﺎرق اﻟﻌﺎدة ﺧﻮد ﭘﻲ ﻧﺒﺮده ﺑﻮد‬
‫‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم آﻣﺮﻳﻜﻮ ‪ ،‬آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ درآن ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ اﻳﻨﻜﻪ ‪ ،‬ﻫﻢ ﻛﺮﻳﺴﺘﻒ ﻛﻠﻤﺐ وﻫﻢ آﻣﺮﻳﻜﻮ وﺳﭙﻮس ﺑﺎاﻟﻘﺎﺋـﺎت ﺑﺮﮔﺮﻓﺘـﻪ از ﺑﺮآوردﻫـﺎ وﭘـﻴﺶ‬
‫ﺑﻴﻨﻲ ﻫﺎي دﻗﻴﻖ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﺳﻔﺮﻫﺎي ﺧﻮدرا آﻏﺎز ﻛﺮده اﻧﺪ وﮔﺮﻧﻪ درﺟﻬـﺎن آن دوران ﺑـﻮﻳﮋه دراروﭘـﺎي ﺗﺤـﺖ اﺳـﺎرت‬
‫اﻧﻜﻴﺰﻳﺴﻴﻮن ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن واﻗﻌﻲ دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي اﻳﻦ دودرﻳـﺎﻧﻮرد ﺑﺎﺷـﺪ ‪ ،‬وﺟﻮدﻧﺪاﺷـﺖ ‪ .‬ﻛﺎﺷـﻔﺎن‬
‫آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻗﺒﻞ ازﻫﺮﮔﻮﻧﻪ زﻣﻴﻨﻪ ﺳﺎزي ﺑﺮاي ﺳﻔﺮﺑﻪ ﺳﻮي ﻏﺮب اﻗﻴﺎﻧﻮس اﻃﻠﺲ ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ درﻋﺼﺮ ﺧﺎﻣﻮﺷﻲ وﺗـﺎرﻳﻜﻲ دراروﭘـﺎ‬
‫ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﺗﺮﻗﻲ ﺧﻮاﻫﺎﻧﻪ ﻛُﻔﺮﺷﻤﺮده ﻣﻲ ﺷﺪه وﻛﻠﻴﺴﺎي اﻧﻜﻴﺰﻳﺴﻴﻮن ﻛﺎوﺷﮕﺮان وﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻋﻠﻮم رادرآﺗـﺶ ﻣـﻲ‬
‫ﺳﻮزاﻧﺪه ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺮوﻳ‪‬ﺖ زﻣﻴﻦ ﭘﻲ ﺑﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ .‬واﻳﻦ وﻇﻴﻔﺔ ﻣﻬ‪‬ﻢ را آﺛﺎر ﭘﻴﺸﮕﺎمِ ﺑﻲ ﭼﻮن وﭼـﺮاي ﻧﺠـﻮم و ﺟﻐﺮاﻓﻴـﺎي آن‬
‫روزﮔﺎر ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻣﻴﺴ‪‬ﺮﮔﺮداﻧﻴﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
 ‫‪12‬‬

‫ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻣﻬﻨﺪس ‪...‬‬

‫ازاﺛﺮات ارزﺷﻤﻨﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ وﺟﻪ ﺣﻔﻆ ﺷﺪه ‪ ،‬ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮﺟﺰﻳﺮة روﺿﻪ درﻗـﺎﻫﺮه‬
‫در ﻣﺼﺮ اﺳﺖ ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺎﻫﻜﺎراﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﺟﻬﺎن را درﻓﺼﻠﻲ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮارﺧﻮاﻫﻴﻢ داد ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﺑﺎﺗﺨﺼ‪‬ﺺ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ اش ‪ ،‬درﭘﺮوژه ﻫﺎي ﻋﻤﺮاﻧﻲ ﻋﺼﺮ ﻣﺄﻣﻮن وﻣﺘﻮﻛّﻞ ﻋﺒﺎﺳﻲ ‪ ،‬ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳـﻲ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ ‪ .‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ در ﺧﺼﻮص ﻃﺮح ﻫﺎي آب رﺳﺎﻧﻲ وﺣﻔﺎري ﻛﺎﻧﺎل ﻫﺎو دﻗﺖ وي دراﻧﺪازه ﮔﻴﺮي و ﺳـﺎﺧﺖ ﺳـﺎزه ﻫـﺎ ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻘﺎدﻳﺮ دﻗﻴﻖ وﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﺷﺪه ‪ ،‬اﺷﺎراﺗﻲ در ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻫﺎي زﻣﺎن ﺧﻮدش ودرﺗﻮارﻳﺦ ﭘﺲ از وي ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ‪ .‬ﺑﻬﺮﺻـﻮرت‬
‫دﻗّﺖ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ درزﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎي ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﺑﺮآﻣﺪه از ﺗﺒﺤ‪‬ﺮ وي دررﻳﺎﺿﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﭘﻲ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻛﺎرآﻣﺪ ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﺑﻬﺘﺮاز اﻋﺪاد وارﻗﺎﻣﻲ ﻛﻪ وي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ ‪ ،‬ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﮔﻮﻳﺎ وﻣﺆﺛﺮﺑﺎﺷﺪ ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻣﺎه ﺗﺎزﻣﻴﻦ را ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻣﻌﺎدل ‪ 256000‬ﻣﺎﻳﻞ ﻣﺤﺎﺳـﺒﻪ ﻛـﺮده اﺳـﺖ درﺣﺎﻟﻴﻜـﻪ‬
‫ﻣﻘﺪارواﻗﻌﻲ آن ‪ 252000‬ﻣﺎﻳﻞ اﺳﺖ ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي وي درﺑﻴﺶ از ‪ 1200‬ﺳﺎل ﭘـﻴﺶ ﺗﻨﻬـﺎ ‪1/5‬‬
‫درﺻﺪ ﺧﻄﺎ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪ .‬وﻧﻴﺰ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻗﻄﺮزﻣﻴﻦ را ﻣﻌﺎدل ‪ 7980‬ﻣﺎﻳﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮده ﻛـﻪ ﻣﻘـﺪار واﻗﻌـﻲ آن ‪ 7926‬ﻣﺎﻳـﻞ‬
‫اﺳﺖ ‪ .‬ﺧﻄﺎي وي دراﻳﻦ ﻣﻮرد ﺗﻨﻬﺎ ‪ 0/67‬درﺻﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﺷﺎﻫﻜﺎرﻓﺮﻏﺎﻧﻲ درﻣﺤﺎﺳﺒﺎت رﻳﺎﺿﻲ ﻧﺠﻮﻣﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻓﺎﺻﻠﺔ زﻣﻴﻨﻲ ﻳﻚ درﺟﻪ ازﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر اﺳـﺖ ‪ .‬اﮔـﺮ‬
‫ﺧﻂ اﺳﺘﻮاي زﻣﻴﻦ راﻣﻌﺎدل ‪ 360‬درﺟﻪ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ‪ ،‬ﺑﻄﻮرﻣﺜﺎل اﮔﺮازﻧﻘﻄﻪ اي ﻛﻪ درﺟﻪ آن ‪ 200‬اﺳﺖ ‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨـﻴﻢ ﺗﺎﺑـﻪ‬
‫ﻧﻘﻄﻪ اي ﻛﻪ درﺟﺔ آن ‪ 201‬اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﺮﺳﻴﻢ ‪ ،‬ﭼﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ اي راﻃﻲ ﻛﺮده اﻳـﻢ ؟‪ ...‬اﻳـﻦ ﻣﻘـﺪاررا ﻓﺮﻏـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه ﭼﻨـﺪ‬
‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎس دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺄﻣﻮن ﻋﺒ‪‬ﺎﺳﻲ ﺑﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 820‬ﺗﺎ ‪ 833‬ﻣﻴﻼدي ‪ ،‬ﺑﺪﺳﺖ آورده اﺳﺖ ‪ .‬آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ ‪ ،‬ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ دوزوج دردو ﻣﻨﻄﻘﺔ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اﺳﺖ ‪ ،‬ﻳﻚ زوج درد ﺷـﺖ ﺳـﻨﺠﺎر درﺳـﻮرﻳﻪ اﻣـﺮوزي وزوج‬
‫دﻳﮕﺮ درﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻛﻮﻓﻪ ‪ ،‬درواﻗﻊ وي ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﻘﺪاردﻗﻴﻖ ﺗﺮرا ازﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ اﻳﻦ دوﻣﺤ‪‬ﻞ ﺑﺪﺳﺖ آورد ‪.‬‬
 ‫‪13‬‬
‫ﻛﺎراﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪن ﻧﻘﺎط ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ‪ ،‬ﺑﺎﻛﻮﺷﺶ ﺑﺴﻴﺎر وازﻃﺮﻳـﻖ ﻛﻮﺑﻴـﺪن ﻣـﻴﺦ ﻫـﺎي ﭼـﻮﺑﻲ در‬
‫ﻧﻘﺎﻃﻲ ﺑﻴﻦ ﻫﺮدوﻧﻘﻄﻪ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً دراﻣﺘﺪاد ﺧﻂ واﺻﻞ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ ﺑﻴﻦ دوﻧﻘﻄﻪ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪه و ﻃﻮل اﻳـﻦ‬
‫ﺧﻂ ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ و دﻳﮕﺮان ﺑﻮده ﻛﻪ ازروي آن ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻳﻚ درﺟﻪ ازﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼف درﺟﻪ ﺑﻴﻦ ﻫﺮدوزوج ﻧﻘﻄﻪ ‪ ،‬ﺑﻴﺶ ازﻳﻚ درﺟﻪ ﺑﻮده ﻛﻪ آن را ازﻃﺮﻳﻖ رﺻﺪ ﻧﺠﻮﻣﻲ ﺑﺪﺳﺖ آورده ﺑﻮدﻧﺪ ‪.‬‬
‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻲ ﻛﻪ درﻋﺼﺮﺧﻮد ﺳﺮآﻣﺪ ﻋﺎﻟﻢ و ﺗﺤﺖ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ‪ ،‬ﺑﺎﻣﺤﺎﺳـﺒﺔ اﻳـﻦ ﻣﻘـﺪار وﺿـﺮب آن در‪360‬‬
‫درﺟﻪ ﻃﻮل ﺧﻂ اﺳﺘﻮا ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﻛﺮة زﻣﻴﻦ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮدﻧﺪ ‪ .‬ﻣﻘﺪارﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه دراﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺠﺮﺑـﻲ در‬
‫ﻣﻮرد ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻳﻚ درﺟﺔ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﺑﻪ واﺣﺪ اﻣﺮوزي ﻳﻌﻨﻲ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ‪ 113‬ﺑﻮده ﻛﻪ ﺗﻔﺎوت آن ﺑﺎﻣﻘﺪارواﻗﻌﻲ اﻧﺪازه ﮔﻴـﺮي‬
‫ﺷﺪه ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﺠﻬﻴﺰات ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﺔ ﻗﺮن ﺣﺎﺿﺮ ﺗﻨﻬﺎ ‪ 2‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ اﺳﺖ ‪ .‬ازاﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﺔ ﻓﺮﻏـﺎﻧﻲ در‬
‫ﺣﺪود ‪ 1200‬ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﻓﻘﻂ ‪ %1/7‬ﺧﻄﺎ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮﻣﻮارد ﻓﻮق ‪ ،‬ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ درزﻣﺮة اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان وﺻﻨﻌﺘﮕﺮان ﻋﺼﺮﺧﻮﻳﺶ درزﻣﻴﻨﺔ اﻧﻮاع ﺳﺎﻋﺖ ﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ ﻫـﺎي‬
‫آﺑﻲ وﺳﺎﻋﺖ ﻫﺎي ﺧﻮرﺷﻴﺪي ﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻣﻲ رود ‪ .‬درﻣﻴﺎن آﺛﺎر ﻧﻮﺷﺘﺎري ﺑﺠﺎي ﻣﺎﻧﺪه ازاﺣﻤﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻳﻜﻲ ﻧﻴﺰ درﺧـﺼﻮص‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﻫﺎي ﺧﻮرﺷﻴﺪي اﺳﺖ ﺑﺎﻋﻨﻮان » ﻛﺘﺎب ﻋﻤﻞ اﻟﺮّﺧﺎﻣﺎت « ﻛﻪ درآن ﻫﻢ درﻣﻮرد ﻧﺤﻮة ﺳﺎﺧﺖ وﻫﻢ درﻣﻮرد روش‬
‫درﺳﺖ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻫﺎ ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻣﻬﺎرت ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ درﺳﺎﺧﺖ دﻗﻴﻖ اﻧﻮاع اُﺳﻄُﺮﻻب ﻧﻴﺰ در اﺛﺮ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ وي ﺑﺎﻋﻨﻮان » ﻛﺘﺎب ﻋﻤﻞ ﺑﺎﻻﺳﻄﺮﻻب « ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ‪،‬‬
‫ﺑﻮﺿﻮح ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
 ‫‪14‬‬

‫آﺛﺎرودﺳﺖ آوردﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ وﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ‪...‬‬

‫اﺣﻤﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﻧُﻪ اﺛﺮدراﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﻫﺸﺖ ﻣﻮردآن درﺣـﺎل ﺣﺎﺿﺮﻣﻮﺟﻮداﺳـﺖ ‪.‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ اﺛﺮازوي درﻛﺘﺎب » اوﺗﺎر « اﺑﻮرﻳﺤﺎن ﺑﻴﺮوﻧﻲ آﻣﺪه وﻟﻲ ﺧﻮددﺳﺖ ﻧـﻮﻳﺲ آن ﻣﻮﺟـﻮد ﻧﻴـﺴﺖ ‪ .‬ﭘﮋوﻫـﺸﮕﺮان‬
‫ﭘ‪‬ﺮﺷﻤﺎري روي آﺛﺎر ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﮔﺴﺘﺮده اي اﻧﺠﺎم داده اﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻌـﻀﻲ ازﻣـﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬـﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از روزﻧﻔﻠـﺪ‬
‫روﺳﻲ ‪ ،‬ﺳﻮﺗﺮ آﻟﻤﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﺳﺰﮔﻴﻦ ﺗﺮك)ﺗﺮﻛﻴﻪ( ‪ ،‬ﻣﻲ ﻳﻠﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ‪ ،‬اﺑﻦ ﻗﻔﻄﻲ ﻣﺼﺮي ‪ ،‬اﺑـﻦ ﻧـﺪﻳﻢ ﺑﻐـﺪادي ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳـﻢ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ اﻳﺮاﻧﻲ و ﺑﺴﻴﺎري دﻳﮕﺮ ‪ .‬دراداﻣﻪ ﺑﻄﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺮﻳﻚ ازاﻳﻦ آﺛﺎر ﮔﺮان ﺳﻨﮓ وﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺎز ﻣﻲ ﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬
‫)‪(1‬ﻛﺘﺎﺑﻲ درزﻣﻴﻨﺔ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﺷﻬﺮﺗﻲ ﺟﻬﺎﻧﻲ وﻧﻴﺰ ﺗﺎرﻳﺨﻲ دارد ودﺳﺖ ﻧﻮﻳﺲ ﻫﺎي آن ﺑﺎﻫﻔـﺖ ﻋﻨـﻮان ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫درﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ دوﺑﻠﻴﻦ دراﻳﺮﻟﻨﺪ ﺟﻨﻮﺑﻲ ‪ ،‬آﻣﺴﺘﺮدام وﻟﻴﺪن درﻫﻠﻨﺪ ‪ ،‬ﺑﻐﺪاد درﻋﺮاق ‪ ،‬ﻟﻨﻴﻦ ﮔﺮاد وﻣﺴﻜﻮ درروﺳـﻴﻪ ‪،‬‬
‫آﻛﺴﻔﻮرد دراﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ‪ ،‬ﭘﺎرﻳﺲ درﻓﺮاﻧﺴﻪ ‪ ،‬اﺳﺘﺎﻣﺒﻮل ﺗﺮﻛﻴـﻪ ‪ ،‬ﻗـﺎﻫﺮه درﻣـﺼﺮ ‪ ،‬ﭘﺮﻳﻨـﺴﺘﻮن درآﻣﺮﻳﻜـﺎ ‪ ،‬ﺗـﻮﻧﺲ ‪ ،‬و ﻓـﺎس‬
‫درﻣﺮاﻛﺶ ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲ ﺷﻮد ‪ .‬اﺳﺎﻣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﺮّف اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﺳﺖ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ‪ » :‬ﻛﺘﺎب ﻓـﻲ ﺣﺮﻛـﺎت اﻟـﺴ‪‬ﻤﺎوﻳﻪ‬
‫وﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻨّﺠﻮم « ‪ » ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﻬﻴﺄت اﻟﻔﺼﻮل اﻟﺜﻼﺛﻴﻦ « ‪ » ،‬اﻟﻔﺼﻮل ﻣﺪﺧﻞ ﻓﻲ ﻣﺠﺴﻄﻲ وﻫﻮ ﺛﻼﺛﻴﻦ ﻓﺼﻼ ً « ‪ » ،‬ﻋﻠﻞ‬
‫اﻻﻓﻼك « ‪ » ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻻﻓﻼك « ‪ » ،‬اﻟﻤﺠﺴﻄﻲ « ‪ » ،‬ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻴﺄت « ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب درﺑﺮدارﻧﺪة ‪ 30‬ﻓﺼﻞ اﺳﺖ ﺑﺎﻋﻨﺎوﻳﻦ ‪ (1‬درﺑﺎره ﺗﻘﻮﻳﻢ )ﻗﻤﺮي اﻋﺮاب ‪ ،‬ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﺳـﺮﻳﺎﻧﻲ واﻳﺮاﻧـﻲ ﺷﻤـﺴﻲ( ‪(2 ،‬‬
‫درﺑﺎره ﻛﺮوﻳ‪‬ﺖ اﻓﻼك)آﺳﻤﺎن ﻫﺎ( ‪ (3 ،‬درﺑﺎره ﻣﺮﻛﺰﻳ‪‬ﺖ زﻣﻴﻦ ‪ " (4 ،‬درﺑﺎره ﻣﺮﻛﺰﻛﺎﺋﻨﺎت ﺑﻮدن زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﺮﻛـﺰ‬
‫آن‪ ،‬وارزش اﺻﻠﻲ ﺑﻮدن زﻣﻴﻦ درﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺮﻋﻲ ﺑﻮدن آﺳﻤﺎن ﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮﻛﺰ داﻳـﺮه ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ اﻃـﺮاف آن‪ (5 ،‬درﺑـﺎره‬
‫دوﺣﺮﻛﺖ ﻗﺎﺑﻞ روﺋﺖ آﺳﻤﺎن ﻫﺎ )ﺣﺮﻛﺖ روزاﻧﻪ ﺗﻤﺎم اﺟﺮام ﺳﻤﺎوي وﺣﺮﻛﺖ ﺑﺮﻣﺒﻨﺎ ﺑﻮدن ﺧﻮرﺷـﻴﺪ‪ ،‬ﻣـﺎه وﺳـﻴ‪‬ﺎرات(‪،‬‬
‫‪" (7-6‬در ﻣﻮرد وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي رﺑﻊ ﻣﺴﻜﻮن زﻣﻴﻦ" ‪ (8 ،‬درﺑﺎره اﻧﺪازه ﻫﺎي زﻣﻴﻦ)اﺑﻌـﺎد زﻣـﻴﻦ( واﺛﺮﺷـﺮاﻳﻂ اﻗﻠﻴﻤـﻲ‪(9 ،‬‬
‫درﺑﺎره اﺳﺎﻣﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎوﺷﻬﺮﻫﺎ درﻫﺮاﻗﻠﻴﻢ‪ (10 ،‬درﺑﺎره ﻋﺮوج ﺻﻮرﻓﻠﻜﻲ درﺣﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ وﻋﻤـﻮد)روي ﺧـﻂ اﺳـﺘﻮا( و‬
‫درﺣﺎﻟﺖ ﻣﺎﻳﻞ)درﻫﺮﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻲ(‪ (11 ،‬درﺑﺎره ﻃﻮل ﺷﺐ‪ (12 ،‬درﺑﺎره ﺷﻜﻞ ﻛﺮوﻳِـﺖ ﺳـﻴِﺎرات وﺗﺮﺗﻴـﺐ آﻧﻬـﺎ‪(13 ،‬‬
‫درﺑﺎره ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ وﺣﺮﻛﺖ ﻣﺎه وﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺮﻃﺒﻖ ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻲ‪ (15،14 ،‬درﺑﺎره ﺣﺮﻛﺖ ﺳﻴِّﺎرات ﺑﺮ ﻃﺒﻖ‬
‫ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻲ‪ (16 ،‬درﺑﺎره ﻣﺪارﺳﻴ‪‬ﺎرات وﺧﺮوج ازﻣﺮﻛﺰ واﺧﺘﻼف ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ‪ (17 ،‬درﺑﺎره زﻣﺎن ﺗﻨﺎوب )ﭘﺮﻳﻮد( ﮔﺮدش‬
‫اﺟﺮام ﺳﻤﺎوي‪ (18 ،‬درﺑﺎره ﺣﺮﻛﺖ اﺟﺮام ﺳﻤﺎوي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻲ‪ (19 ،‬دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺮاﺳـﺎس‬
‫اﻫﻤﻴ‪‬ﺖ وارزش آﻧﻬﺎ وﺗﺸﺮﻳﺢ ‪ 15‬ﺳﺘﺎره درﺧﺸﺎن ﺗﺮ‪ (20 ،‬درﺑﺎره ﺗﻮﻗﻒ ﻫﺎي ﻣﺎه‪ (21 ،‬درﺑﺎره ﻓﻮاﺻﻞ ﺳﻴ‪‬ﺎرات و ﺳﺘﺎرﮔﺎن‬
‫ﺛﺎﺑﺖ اززﻣﻴﻦ‪ (22 ،‬درﺑﺎره ﺣﺠﻢ واﻧﺪازه اﺟﺮام ﺳﻤﺎوي‪ (26 -23 ،‬درﺑﺎره ﻃﻠﻮع ودﻳﺪه ﺷﺪن اﺟﺮام ﺳﻤﺎوي واﻫﻠﻪ ﻗﻤﺮ‪،‬‬
‫‪ (27‬درﺑﺎره اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮﻣﺎه ‪ (30 -28 ،‬درﺑﺎره ﻛﺴﻮف ﺧﻮرﺷﻴﺪ وﺧﺴﻮف ﻣﺎه ‪.‬‬
‫درﻣﻮرد اﻳﻦ اﺛﺮاﺣﻤﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ در ﻓﺼﻠﻲ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﺎﻣﻠﻲ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻛﺎري درﻣﻮرد ﺳﺎﺧﺖ وﻛﺎرﺑﺎ اﺳﻄﺮﻻب ﺷﻤﺎﻟﻲ وﺟﻨﻮﺑﻲ ﻛﻪ درآن ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻫﻨﺪﺳﻪ وﺣـﺴﺎب ﻣﻮردﻧﻴـﺎز دراﺳـﻄﺮﻻب‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ‪ .‬دﺳﺖ ﻧﻮﻳﺲ ﻫﺎي اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﺳﻪ ﻋﻨﻮان درﺷﻬﺮﻫﺎي ﺗﻬﺮان وﻣﺸﻬﺪدراﻳﺮان ‪ ،‬ﺑﺮﻟﻴﻦ درآﻟﻤﺎن ‪ ،‬ﻛﺎﺳـﺘﻤﻮﻧﻲ‬
‫دراﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪ ،‬ﻟﻨﺪن دراﻧﮕﺴﺘﺎن وﭘﺎرﻳﺲ درﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ‪ .‬ﺳﻪ ﻋﻨﻮان آن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از» اﻟﻜﺎﻣﻞ ﻓـﻲ ﺻـﻨﻊ اﻻﺳـﻄﺮﻻب‬
‫اﻟﺸﻤﺎﻟﻲ و اﻟﺠﻨﻮﺑﻲ ﺑﺎﻟﻬﻨﺪﺳﻪ واﻟﺤﺴﺎب « ‪ » ،‬ﻛﺘﺎب ﻓﻲ ﺻﻨﻊ اﻻﺳﻄﺮﻻب « ‪ » ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﻜﺎﻣﻞ اﻟﻔﺮﻏﺎﻧﻲ « ‪.‬‬
 ‫‪15‬‬
‫ﻛﺘﺎب داراي ﻫﻔﺖ ﺑﺨﺶ اﺻﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻳﻚ ﺗﺎﻫﻔﺖ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪاز ‪ :‬زﻣﻴﻨﻪ وﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻫﻨﺪﺳـﻲ ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت درﻣﻮرد اﻧﻮاع اﺳﻄﺮﻻب ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﻛﻪ اﺷﻜﺎل روي اﺳﻄﺮﻻب وراﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﻲ ‪ ،‬درﺑﺎرة‬
‫ﺟﺪول ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ وﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه اﺳﻄﺮﻻب ‪ ،‬درﺧﺼﻮص ﺟﺪول ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺳﻄﺮﻻب ﺷﻤﺎﻟﻲ ‪ ،‬درﺧـﺼﻮص‬
‫ﺟﺪول وﺟﺪول ﺑﻨﺪي اﺳﻄﺮﻻب ﺟﻨﻮﺑﻲ و اراﺋﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ وﻣﻘﺎدﻳﺮ واﻧﺪازه ﻫﺎ دراﺛﺒـﺎت اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎت ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن و درﺳـﺖ‬
‫ﺑﻮدن آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ آورده اﺳﺖ ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ازﺟﻤﻠﻪ اوﻟﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﻣﻬﻢ درزﻣﻴﻨﺔ ﺗﺼﻮﻳﺮ اﺟﺮام آﺳـﻤﺎﻧﻲ ﺑـﺮروي ﺳـﻄﺢ وﺻـﻔﺤﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ‬
‫دﺳﺘﻤﺎﻳﻪ ﺑﺴﻴﺎري از اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ وﺗﻜﺎﻣﻞ ﻳﺎﻓﺘﺔ آن را درﻣﺮاﻛﺰ ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮﺟﻬﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺎﺳﺎ درآﻣﺮﻳﻜـﺎ ﻣـﻲ‬
‫ﺗﻮان ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻮد ‪ .‬ﻛﺎرﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﺗﺎ اﻧﺘﻘﺎل دﺳﺖ آوردﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ دراﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺎﺳﻬﻮﻟﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ‬
‫ﮔﺮدد ‪.‬‬
‫)‪ (3‬رﺳﺎﻟــﻪ درﺑﺎرة ﺗﻌﻴﻦ زﻣﺎن ﻗـﺮارﮔﺮﻓﺘـﻦ ﻣﺎه درﺑﺎﻻ ﻳﺎ ﭘﺎﺋﻴـﻦ زﻣﻴﻦ ﺑﺎﻋﻨﻮان »رﺳﺎﻟﻪ ﻓﻲ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻻوﻗﺎة اﻟّﺘـﻲ ﻳﻜـﻮن‬
‫اﻟﻘﻤﺮﻓﻴﻬﺎ ﻓﻮق اﻻرض اوﺗﺤﺖ اﻻرض« ‪ ،‬ازاﻳﻦ اﺛﺮاﺣﻤﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ دﺳﺖ ﻧﻮﻳﺲ در ﻗﺎﻫﺮه ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲ ﺷﻮد ‪.‬‬
‫)‪ (4‬ﻛﺘﺎﺑﻲ درﺧﺼﻮص ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ وﺑﺮرﺳﻲ اﻗﻠﻴﻢ ﻫﺎ)ﻫﻔﺖ اﻗﻠـﻴﻢ( ﺑـﺎﻋﻨﻮان » ﺣـﺴﺎب اﻻﻗـﺎﻟﻴﻢ اﻟـﺴ‪‬ﺎﺑﻊ « ‪ ،‬ازاﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب‬
‫دودﺳﺖ ﻧﻮﻳﺲ ﻳﻜﻲ درﻗﺎﻫﺮه ودﻳﮕﺮي درﮔﻮﺗﻪ آﻟﻤﺎن ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲ ﺷﻮد ‪.‬‬
‫)‪ (5‬ﺟﺪول اﻟﻔﺮﻏﺎﻧﻲ درﻣﻮرد ﻗﻄﺮﺳﺘﺎرة ﺟﺪي ﺑﺎﻋﻨﻮان » ﺟـﺪول اﻟﻔﺮﻏـﺎﻧﻲ ﻋﻠـﻲ اﻟﻘﻄﺮاﻟﺠـﺪي « ‪ ،‬ازاﻳـﻦ اﺛـﺮ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺴﻴﺎرﺷﺒﻴﻪ اﺛﺮدﻳﮕﺮي ازﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﺑﺎﻋﻨﻮان » ﺟﺪول اﻟﻔﺮﻏﺎﻧﻲ « ‪ ،‬ﻳﻚ دﺳﺖ ﻧﻮﻳﺲ درﻣﻨﻴﺴﺎ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻣﻮﺟﻮداﺳﺖ ‪.‬‬
‫)‪ (6‬اﺛﺮي درزﻣﻴﻨﻪ ﺟﺪول ﻫﺎي ﻧﺠﻮﻣﻲ وﻣﺜﻠﺜﺎﺗﻲ ﺑﺎﻋﻨﻮان » ﺟﺪول اﻟﻔﺮﻏﺎﻧﻲ « ‪ ،‬ازاﻳﻦ اﺛﺮﻛﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ زﻳـﺎدي ﺑـﻪ اﺛـﺮ‬
‫ﻗﺒﻠﻲ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ دارد ‪ ،‬ﻳﻚ دﺳﺖ ﻧﻮﻳﺲ درﺷﻬﺮ ﭘﺎﺗﻨﺎ درﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ‪.‬‬
‫)‪ (7‬ﻛﺘﺎب دﻳﮕﺮي درﺑﺎره ﻛﺎرﺑﺎ اﺳﻄﺮﻻب ﺑﺎﻋﻨﻮان » ﻛﺘﺎب ﻋﻤﻞ ﺑﺎﻻﺳﻄﺮﻻب « ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ دﺳﺖ ﻧﻮﻳﺲ آن درراﻣﭙﻮر در‬
‫ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲ ﺷﻮد ‪.‬‬
‫)‪ (8‬ﻛﺘﺎﺑﻲ ازاﺣﻤﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻃﻲ آن ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ‪ ،‬ﺗﺸﺮﻳﺢ واﺳﺘﺪﻻل درﻣـﻮرد اﺛﺮﻣـﺸﻬﻮر ﺧـﻮارزﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﺑﺎﻋﻨﻮان » ﺗﻌﻠﻴﻞ اﻟﺰّﻳﺞ اﻟﺨﻮارزﻣﻲ« ‪ ،‬ﺧﻮددﺳﺖ ﻧﻮﻳﺲ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ اﺑﻮرﻳﺤﺎن آﻧﺮا دراﺛﺮﻣﺸﻬﻮر ﺧـﻮد‬
‫ﺑﺎﻧﺎم » اوﺗﺎر «)وﺗﺮﻫﺎ( ذﻛﺮﻛﺮده اﺳﺖ ‪.‬‬
‫)‪ (9‬ﻛﺘﺎﺑﻲ ارزﻧﺪه وﻛﻢ ﻧﻈﻴﺮ درﻋﺼﺮﺧﻮد درﺑﺎره ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺳﺎﻋﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪي ﺑﺎﻧﺎم » ﻛﺘﺎب ﻋﻤﻞ اﻟﺮّﺧﺎﻣﺔ « ‪ ،‬ازاﻳﻦ اﺛﺮ‬
‫دودﺳﺖ ﻧﻮﻳﺲ ﻳﻜﻲ درﺣﻠﺐ درﺳﻮرﻳﻪ ودﻳﮕﺮي درﻗﺎﻫﺮة ﻣﺼﺮ ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲ ﺷﻮد ‪.‬‬
‫دراداﻣﻪ ‪ ،‬ازﻣﻴﺎن آﺛﺎرﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﺟﺰﻳﺮة روﺿﻪ درﻗﺎﻫﺮه وازﻣﻴﺎن آﺛﺎر ﻧﻮﺷﺘﺎري وي ﻛﺘﺎب » ﻛﺘـﺎب ﻓـﻲ‬
‫ﺣﺮﻛﺎت اﻟﺴ‪‬ﻤﺎوﻳﻪ وﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻨّﺠﻮم « ﻛﻪ درﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ﺑﺎﻋﻨﻮان » ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ « ﺷـﻬﺮت دارد ‪ ،‬و ﺑـﻪ اﺷـﻜﺎل‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮردﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺴﻴﺎري از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺷﺮق وﻏﺮب ﻋﺎﻟﻢ ‪ ،‬ﻗﺮارﻛﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ ‪ ،‬دردوﺑﺨﺶ ﺑﻌﺪي ﻛﺘﺎب ﺑﻄـﻮر‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﻧﺪ ‪.‬‬
 ‫‪16‬‬

‫ﻧﻴﻠﻮﻣﺘـــــﺮ‪...‬‬
‫ﻳﺎدﮔﺎرﺷﻜﻮﻫﻤﻨﺪي ازداﻧﺸﻤﻨﺪ اﻳﺮاﻧﻲ‬
‫اﺣﻤﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ درﻣﺼﺮوﺷﻬﺮﻗﺎﻫﺮه ‪. . . .‬‬

‫ازآن روزي ﻛﻪ ﺑﺸﺮﺑﺮروي ﻛﺮة ﺧﺎك ‪ ،‬ﻧﻴﻞ را ﺷﻨﺎﺧﺖ ودرﻳﺎﻓﺖ ﺗﺎﭼﻪ اﻧﺪازه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ روﻧﻖ ﺑﺨﺶ زﻧﺪﮔﻲ او ﺑﺎﺷﺪ ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ﻫﺎي آن ﻧﻴﺰ آﺷﻨﺎﺷﺪ ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻧﻴﻠﻲ ﻛﻪ درﺷﺮاﻳﻂ ﻋـﺎدي ‪ ،‬ﻧﻮﻳـﺪﺑﺨﺶ ﻃـﺮاوت وآﺑـﺎداﻧﻲ اﺳـﺖ ‪ ،‬دراواﻳـﻞ‬
‫ﺷﻬﺮﻳﻮرﺗﺎاواﻳﻞ ﻣﻬﺮ ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻴﻞ ﺑﻨﻴﺎن ﻛﻦ ﻧﺎﺷﻲ ازﺑﺎﻻ آﻣﺪن ﺳﻄﺢ وﻃﻐﻴﺎﻧﺶ ‪ ،‬ﺟﺰ وﻳﺮاﻧﻲ و اﻧﻬﺪامِ ﻫﺮﭼﻪ ﻛﻪ ﺑﺮﺳـﺮ راﻫـﺶ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ارﻣﻐﺎن دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻧﺪارد ‪.‬‬
‫ازﻫﺰاران ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﺗﺎﻛﻨﻮن ‪ ،‬ﺗﻤﺪن ﻫﺎي واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﻞ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﺑﻴﻢ واﻣﻴﺪﻫﺎي ﻧﻴﻞ دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎن ﺑﻮده و ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ درﻋﺼﺮﺗﺤﻮﻻت و دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻫﺎي ﻧﺎﺷﻲ از ﻓﻦ آوري ﻫﺎي ﭘﻴﭽﻴﺪة اﻣﺮوزي ‪ ،‬ﺑﺮﭘﺎداﺷﺘﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺸﺪاردﻫﻨﺪه در‬
‫ﻣﻮرد ﺳﻴﻼب ﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ ازﻃﻐﻴﺎن رودﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎ ‪ ،‬ﻛﺎرﭼﻨﺪان دﺷﻮاري ﻧﻤﻲ ﻧﻤﺎﻳـﺪ ‪ ،‬وﻟـﻲ در ادوار ﮔﺬﺷـﺘﻪ وازﻫـﺰاران‬
‫ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﺑﺮوز ﺳﻴﻞ وﻃﻮﻓﺎن وﻫﺮﺑﻼي ﻃﺒﻴﻌﻲ دﻳﮕﺮ ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺑﺸﺮرا ﺑﻪ ﺧﻮدﻣﺸﻐﻮل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ‪ 3‬ﻳﺎ ‪ 4‬ﻫﺰارﺳﺎل ﻛﻪ ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ اﻃﺮاف ﻧﻴﻞ ازروش ﻫﺎي ﺳﺎده واﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﭼﻨﺪان دﻗﻴﻖ ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘـﻴﺶ ﺑﻴﻨـﻲ ﻃﻐﻴـﺎن‬
‫ﻧﻴﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺣﺪوداً درﺳﺎل ‪ 860‬ﻣﻴﻼدي ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ‪ 245‬ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺘﻮﻛـﻞ ﺧﻠﻴﻔـﺔ ﻋﺒﺎﺳـﻲ‬
‫دﺳﺘﮕﺎه ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﺗﻮﺳﻂ اﺣﻤﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻃﺮاﺣﻲ وﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺗﺎﺑﻪ اﻣﺮوز ﺣﻔﻆ ﺷﺪه وﭘﺎﻳﺪاراﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﭽﺔ ﻣﺨﺘﺼﺮي ﺳﺎﺧﺘﻦ دﺳﺘﮕﺎه اﻧﺪازه ﮔﻴﺮﺳﻄﺢ آب رودﺧﺎﻧﻪ ﻧﻴﻞ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ‪:‬‬
‫درﺳﺎل ‪ 715‬ﻣﻴﻼدي ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ‪ 96‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺧﻠﻴﻔﺔ اﻣﻮي ‪ ،‬ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ ‪.‬‬
‫درﺳﺎل ‪ 815‬ﻣﻴﻼدي ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ‪ 198‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺄﻣﻮن ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻋﺒﺎﺳﻲ ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻧﺎﻣﺒﺮده ﺗﻌﻤﻴﺮوﺗﺮﻣﻴﻢ ﺷﺪ ‪.‬‬
‫درﺳﺎل ‪ 850‬ﻣﻴﻼدي ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ‪ 235‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ دراﺛﺮ ﺳﻴﻞ ﻧﺎﺷﻲ ازﻃﻐﻴﺎن ﻧﻴﻞ ﺑﻜﻠّﻲ ﻣﻨﻬﺪم ﺷﺪ ‪.‬‬
 ‫‪17‬‬
‫درﺳﺎل ‪ 861‬ﻣﻴﻼدي ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ‪ 247‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ‪ ،‬ﻫﻤـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ اﻣـﺮوز درﺟﺰﻳـﺮه رود ﻗـﺎﻫﺮه ﻣﺤﻜـﻢ واﺳـﺘﻮار‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺮﭘﺎﺳﺖ ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ اﺣﻤﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ وﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺘﻮﻛﻞ ﺑﺎزﺳﺎزي ﺷﺪ ‪.‬‬

‫ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ‪ ،‬ﺟﺰﻳﺮه روﺿﻪ ‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه ‪ ،‬ﻣﺼﺮ‬

‫ﻧﻴﻞ ﻫﺪﻳﺔ اوﺳﻴﺮﻳﺲ)ازﺧﺪاﻳﺎن ﻣﺼﺮﺑﺎﺳﺘﺎن( اﺳﺖ ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺼﺮ ﻫﺪﻳﺔ ﻧﻴﻞ اﺳﺖ )ﻫﺮودوت( ‪.‬‬
‫درﻋﺼﺮﺣﺎﺿﺮ ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻧﻴﻞ ﻃﻐﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ دﻟﺘﺎي آن ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺨﺶ ﻫﺎﺋﻲ درﻫﺮدوﺳﻮي ﺟﺮﻳﺎن آب ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑـﻪ ﻟﻴﺒـﻲ‬
‫وﻋﺮﺑﺴﺘﺎن راﺑﻪ زﻳﺮآب ﻣﻲ ﺑﺮد ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ درﻳﺎﻧﻮردي ﺑﻴﻦ دوﺳﺎﺣﻞ درﻃﺮﻓﻴﻦ ﻧﻴﻞ دوروز ﻣﻲ ﮔﺮدد ‪.‬‬
‫درﺟﻨﻮﺑﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﺔ ﺟﺰﻳﺮة رودا ﻗﺎﻫﺮه ﻛﻪ ﻃﺒﻖ آﻧﭽﻪ درﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪ‪‬س وﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ آﻣﺪه ‪ ،‬ﻣﺤﻠّﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻣﻮﺳﻲ)درﻧﻮزادي( درﻣﻴﺎن ﻳﻚ ﺳﺒﺪ ﺣﺼﻴﺮي درآﻧﺠﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪ ‪ ،‬ﻳﻜﻲ ازﻗﺪﻳﻤﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﺳﺎزه ﻫﺎي ﻗـﺎﻫﺮه وﺟـﻮددارد ‪...‬‬
‫ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ‪...‬‬
‫ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮﺟﺰﻳﺮةروداﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﺳﺘﮕﺎه ﻛﻨﺘﺮل آب ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺳﺎده و ﻣﻨﻔﺮدﻧﻴـﺴﺖ ؛ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳـﺎن ﻣﺨﺘﻠﻔـﻲ‬
‫درﻣﺼﺮدر ﻃﻲ ﺣﺪوداً ﭘﻨﺞ ﻫﺰاره ‪ ،‬ﻃﻐﻴﺎن رودﻧﻴﻞ را اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي وارزﻳﺎﺑﻲ ﻧﻤﻮده اﻧﺪ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛـﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ ﻣﻴـﺰان‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻳﺎﺧﺮاﺟﻲ راﻛﻪ ازﻣﺮدم ﻣﺼﺮﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻛﻨﻨﺪ ‪ .‬ﺑﻬﺮﺣﺎل ‪ ،‬ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﺟﺰﻳﺮة رودا ‪ ،‬ﻫـﻢ ازﺟﻬـﺖ اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ اي ازﻣﻴﺮاث ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ اﺳﺖ وﻫﻢ ازﺟﻬﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ اي ﺑﻲ ﻫﻤﺘﺎ درﺧﺼﻮص ﺛﺒﺖ ارﺗﻔﺎع آب در رودﺧﺎﻧﺔ ﻧﻴـﻞ‬
‫از زﻣﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪن)‪861 -860‬م( ﺗﺎﺑﻪ اﻣﺮوزاﺳﺖ ‪ ،‬ﻧﻈﻴﺮي ﺑﺮاي آن ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ ‪.‬‬
‫ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮﺟﺰﻳﺮة رودا ﭼﺎه ﺑﺰرگ وﺧﺎﻣﻮﺷﻲ دارد ﻛﻪ دﻳﻮارة آن ازﺑﻠﻮك ﻫﺎي ﺳﻨﮕﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه وﻟﺬا ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ وﺟﻪ‬
‫ﺣﻔﻆ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ .‬ﻋﻤﻖ آن ﺣﺪوداً ‪ 10‬ﻣﺘﺮ و ﻗﻄﺮآن ﺣﺪوداً ‪ 3‬ﻣﺘﺮ درﻛﻒ و ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 5‬ﻣﺘﺮ در ارﺗﻔـﺎع ﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ آن ‪،‬‬
‫دﻳﻮارة آن ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﺪه از آﻳﺎت ﻗﺮآﻧﻲ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ آب ‪ ،‬ﺑﺎروري وروﻳﺶ و ﺳﺮﺳـﺒﺰي ‪ ،‬ﺳـﺘﻮﻧﻲ ﺑـﺎﻣﻘﻄﻊ ﻫـﺸﺖ ﺿـﻠﻌﻲ‬
‫ازﻣﺮﻣﺮﺳﻔﻴﺪ درﻣﺮﻛﺰ ﭼﺎه ﻗﺮاردارد ﻛﻪ ﺑﺎﻣﻘﻴﺎس وواﺣﺪ ذرع ﺗﺎ ‪ 19‬ذرع درﺟﻪ ﺑﻨﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ .‬ﺗﻴﺮي ﭼﻮﺑﻲ ﺑﺎﻧﻮﺷـﺘﻪ‬
‫ﻫﺎﺋﻲ روي آن ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﭘﻠﻲ دوﻃﺮف ﻃﻮﻗـﻪ ﭼـﺎه راﺑﻬـﻢ‬
‫ﻣﺘﺼ‪‬ﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ‪.‬‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮي ازﺑﺨﺶ داﺧﻠﻲ ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬

 ‫‪18‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ درﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﭼﺎه ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮﺧﺸﻚ وﺧﺎﻟﻲ ازآب اﺳﺖ وﻟﻲ ﻫﺮزﻣﺎن ﺑﻪ ﺟﺮﻳﺎن رودﺧﺎﻧﺔ ﻧﻴﻞ ﻣﺘﺼﻞ ﺷـﻮد ﻣﻴـﺰان‬
‫وﺷﺮاﻳﻂ آب درﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﺘﻮن ﻣﺮﻛﺰي آن اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﻣﻲ ﺷﻮد ‪ .‬ﺳﻄﺢ آب درﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻛـﻢ آﺑـﻲ ﺣـﺪوداً ﻫﻔـﺖ ذرع‬
‫ﺛﺒﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد ‪ .‬درزﻣﺎن ﻃﻐﻴﺎن ﻧﻴﻞ ‪ ،‬ﻫﺮﻣﻘﺪار اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﺷﺪه ﺑـﻴﻦ ‪ 14‬و ‪ 16‬ذرع ﻧـﺸﺎﻧﺔ ﻟﻄـﻒ و ﻋﻨﺎﻳـﺖ اوﺳـﻴﺮﻳﺲ‬
‫ﺧﺪاي ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎﻛﻲ اﺳـﺖ ‪ .‬ﻣﻴـﺰان ﻃﻐﻴـﺎن ﻛﻤﺘـﺮاز ‪ 12‬و‪ 13‬ذرع ﻧـﺸﺎﻧﺔ ﺧﺸﻜـﺴﺎﻟﻲ ورﻧـﺞ وﺳـﺨﺘﻲ اﺳـﺖ درﺣﺎﻟﻴﻜـﻪ‬
‫ﻣﻘﺪاراﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﺷﺪه ﺑﻴﺶ از‪ 19‬ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﺣﻜﺎﻳﺖ ازﻃﻐﻴﺎن و ﺳﻴﻞ ﺑﻨﻴﺎن ﻛﻦ دارد ‪.‬‬
‫ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻗﺎﻫﺮه ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺗﺮآن درﻋﺼﺮﻓﺮاﻋﻨﻪ و روﻣﻲ ﻫﺎ ‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎه ﺑﺴﻴﺎرﭘﻴﭽﻴﺪه ﺗﺮي اﺳﺖ ‪ .‬ازﺟﻤﻠﺔ‬
‫اﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎ ﻳﻜﻲ درﺟﺰﻳﺮه اﻟِﻔﺎﻧﺘﻴﻦ دراﺳﻮان اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﺟﺰﻳﺮة اِﻟِﻔﺎﻧﺘﻴﻦ دراﺳﻮان ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﻳﻚ ﭘﻠﻜﺎن ﻓﺮار و ﻳﻚ ﻣﻴﻠﺔ‬

‫ﻣﺪر‪‬ج اﺳﺖ‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪ وﻣﺪل ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻗﺎﻫﺮه ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه از ﻳﻚ ﭼﺎه ﺑﺰرگ)ﻳﺎدرواﻗﻊ ﻳﻚ ﭼﺎه درﺣﺎل ﺗﻌﻠﻴﻖ( ﻛﻪ ﭘﺎﺋﻴﻦ ﺗﺮازﺳﻄﺢ آب‬
‫رودﻧﻴﻞ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪ .‬اﻳﻦ ﭼﺎه ﺧﺎﻣﻮش ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻪ ﺗﻮﻧﻞ)ﻫﺮﻳﻚ درارﺗﻔﺎع آب ﻣﺘﻔـﺎوت ﺑـﺎ دوﻣـﻮرد دﻳﮕـﺮ ( ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺨﺶ ﺷﺮﻗﻲ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ‪ ،‬ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ ‪ .‬درﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ارﺗﺒﺎط ﺳﻪ ﺗﻮﻧﻞ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺎ رودﺧﺎﻧﺔ ﻧﻴﻞ ﻣﺴﺪود اﺳـﺖ ‪ ،‬اﻳـﻦ ﺑـﺪان‬
‫ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻓﻌ‪‬ﺎل ﻧﻴﺴﺖ وازآن اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻲ ﺷﻮد ‪.‬‬
 ‫‪19‬‬

‫ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮﺟﺰﻳﺮة روﺿﻪ درﻗﺎﻫﺮه ازﻃﺮﻳﻖ ﺳﻪ ﺗﻮﻧﻞ ‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ازآﻧﻬﺎ‬

‫درﺷﻜﻞ ﻓﻮق ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻴﻞ ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺎﭘﺎﺋﻴﻦ رﻓﺘﻦ از‪ 45‬ﭘﻠّﻪ ﺑﻪ ﺑﻪ ﺗَﻪ ﭼﺎه ﺧﺎﻣﻮش ﻣﻲ رﺳﻴﻢ ‪ .‬ارﺗﻔﺎع ﻫﺮﭘﻠّـﻪ ‪ 24‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮاﺳـﺖ ‪ .‬وﺟـﻮداﻳﻦ ﭘﻠّـﻪ ﻫـﺎ اﻣﻜـﺎن‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﺳﺮﻳﻊ ارﺗﻔﺎع ﻳﺎﺳﻄﺢ آب رودﺧﺎﻧﺔ ﻧﻴﻞ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ ﺳﺎزد ‪ .‬درﻣﺮﻛﺰ ﭼﺎه ﺑﺰرگ ﻳﻚ ﺳـﺘﻮن ﻣﺮﻣـﺮﻳﻦ ﺑـﺎﻣﻘﻄﻊ‬
‫ﻫﺸﺖ ﮔﻮﺷﻪ ﻛﻪ ﺳﺮﺳﺘﻮن آن ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﻗﺮﻧَﺘﻲ اﺳﺖ ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮك ﺳﺘﻮن ﺑﺎاﺳﺘﻔﺎده از ﻳﻚ ﻣﻴﻠـﺔ ﭼـﻮﺑﻲ ﻛـﻪ‬
‫درواﻗﻊ اﺻﻞ ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻳﺎﺑﺨﺶ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺳﺖ ‪ ،‬درﺟﺎي ﺧﻮد ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ .‬ﺑﺮاي اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ارﺗﻔﺎع‬
‫ﻳﺎ ﺳﻄﺢ آب ‪ ،‬ﺳﺘﻮن ﺑﺎواﺣﺪ ﻃﻮل ذرع ﻛﻪ ﺣﺪوداً ‪ 50‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮاﺳﺖ ‪ ،‬ﻣﺪر‪‬ج ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ .‬ﻛّـﻞ ﺑﺨـﺶ ﻣـﺪر‪‬ج ‪ 19‬ذرع‬
‫اﺳﺖ ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﺳﻄﺢ آب را ﺗﺎاﻧﺪﻛﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮاز ‪ 9/5‬ﻣﺘﺮ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ‪.‬‬

‫ﺗﻔﺴﻴﺮواﻗﻌﻲ ازاﻋﺪادوارﻗﺎم ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‪...‬‬

 ‫‪20‬‬

‫ﺟﺎوداﻧﮕﻲ دﺳﺖ آوردﻫﺎي ﺷﺎﻫﻜﺎر اﺣﻤﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ‪...‬‬

‫در‪ ، 1936‬ﺟﺎروﻳﺲ)‪ (Jarvis‬ازﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻋﻠﻢ وﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ‪ ،‬ازﻣﻄﺎﻟﻌﺎت وﻛﺎوش ﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰي‬
‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ اﻣﺮوزه و درﻋﺼﺮ راﻳﺎﻧﻪ وﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎي ﭘﻴﭽﻴﺪة اﻧﻔﻮرﻣﺎﺗﻴﻚ ‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲ ﻫﻢ ﻋﺠﻴﺐ ﻧﺒﺎﺷﺪ ‪ .‬ﺟـﺎروﻳﺲ از‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ دﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺑﺠﺎي ﻣﺎﻧﺪه از اﻋﺪاد وارﻗﺎم ﺛﺒﺖ ﺷﺪه ازﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻃﺮّاﺣﻲ وﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ اﺣﻤﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ‪،‬‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺘﻨﺘﺎج دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻴﺮﻏﻢ ﺗﻐﻴﻴﺮو ﺗﺤﻮﻻت ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ وﻣﺸﻜﻮك و ﺿﺮﻳﺐ ﺧﻄﺎﺋﻲ ﻛﻪ دراﻳـﻦ اﻧـﺪازه ﻫـﺎي‬
‫ﺛﺒﺖ ﺷﺪه ازارﺗﻔﺎع ﺳﻄﺢ آب رودﻧﻴﻞ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ‪ ،‬وﺟﻮددارد ‪ ،‬ﺑﺎاﻳﻦ ﺣﺎل درﺑﻄـﻦ ﭘﻨﻬـﺎن ﺧـﻮد اﻃﻼﻋـﺎت‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺎرﺑﺮدي وﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﺋﻲ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺳﺎل ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ در زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮ ودر ﺟﻬﺖ ﭘﺎﻳﺪاري زﻳﺴﺖ و ﻣﺤـﻴﻂ‬
‫زﻳﺴﺖ ﺑﺮروي زﻣﻴﻦ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮارﮔﻴﺮﻧﺪ ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮ اﻧﺪازه ﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﻛﻪ درﻫﻤﺔ ﻣﻮارد ﺗﺎرﻳﺦ ﺛﺒـﺖ آﻧﻬـﺎ ﻧﻴـﺰ در‬
‫ﻛﻨﺎرﺷﺎن ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه ‪ ،‬ﻳﻚ ﺑﻌﺪي ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﻢ ﺷﺎﻳﺪ ﻧﻤﺮه اي ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺎد ﻫﻤﺔ ﻗﺮون واﻋﺼﺎر ﻳﻌﻨﻲ اﺣﻤﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﺑﺪﻫﻴﻢ از‬
‫‪ 16‬ﻳﺎ ‪ 17‬ﺗﺠﺎوز ﻧﻜﻨﺪ ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ راﻫﻢ درﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻣﺎ درﻋﺮﺻـﺔ داﻧـﺶ وﭘـﮋوﻫﺶ در ﺟﻬـﺎن رﻗﺒـﺎي‬
‫ﺑﺰرﮔﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ‪ ،‬ﻧﻴﻮﺗﻮن ‪ ،‬اﻧﺸﺘﻴﻦ و ‪ .....‬راﻧﻴﺰ دارد ‪ .‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺸﻮد ‪ ،‬ﻓﺮﻏـﺎﻧﻲ ﻣﻬﻨﺪﺳـﻲ واﻗـﻊ ﮔـﺮا وﺑـﻪ دور از‬
‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﺳﺎﺣﺮاﻧﻪ وﻃﻠﺴﻢ وﺟﺎدو ﺑﻮده اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻣﺮدراﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ازﭘﺮدازش اﻋﺪاد ﺛﺒﺖ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ وﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮي ازروش ﻫﺎ وﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎي ﭘﻴـﺸﺮﻓﺘﺔ‬
‫اﻣﺮوزي ﻣﻲ ﺗﻮان ده ﻫﺎ وﺷﺎﻳﺪ ﺻﺪﻫﺎ ﻧﻤﻮدارﺗﺮﺳﻴﻢ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺑﺎدﻗﺘّﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﺗﺤﻮﻻت ﺑﺴﻴﺎري ازﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻬﺎن را ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﺑﺎﻧﻴﻞ درارﺗﺒﺎط ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﻴﻨﻨﺪة ﻛﺎوﺷﮕﺮ ﻋﻠﻢ ﺗﻐﻴﻴﺮات آب وﻫﻮا ﻳﺎﻫﻤﺎن دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻫﺎي اﻗﻠﻴﻤﻲ روﺷﻦ‬
‫ﺳﺎزد ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺣﺪوداً ازده ﺳﺎل ﭘﻴﺶ آﻏﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻳﻚ روش ﻣﻄﻤﺌﻦ وﺛﻤﺮﺑﺨﺶ درﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ و ﺑـﺮآورد ﺗﻐﻴﻴـﺮات آب وﻫـﻮاﺋﻲ)اﻗﻠﻴﻤـﻲ( درآﻳﻨـﺪة ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن‬
‫ﺑﺮﺳﻴﺎره ﻣﺎن زﻣﻴﻦ ‪ ،‬دردﺳﺖ داﺷﺘﻦ اﻃﻼﻋﺎت واﻋﺪاد و ارﻗﺎم ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ در ادوارﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪ .‬ازﺟﻤﻠﺔ اﻳﻦ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺑﻪ درﺟﺔ ﺣﺮارت وﻣﻴﺰان رﺳﻮﺑﺎت اﺷﺎره ﻛﺮد ‪ .‬وﻟﻲ درﻛﻤﺎل ﺗﺄﺳﻒ ﻗﺪﻣﺖ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه دراﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ از ‪ 150‬ﺳـﺎل‬
‫ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﺴﺘﮕﻲ وراﺑﻄﻪ ﻣﻴﺎن ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ‪ ،‬ﺷﻴﻤﻴﺎﺋﻲ ‪ ،‬زﻣﻴﻦ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و‪ ....‬ﺑﺎاﻃﻤﻴﻨﺎن‬
‫ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻲ ﺗﻮان از ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺛﺒﺖ ﺷﺪه وﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺑﺮاي ﭘﺎراﻣﺘﺮﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻬﺮه ﺟ‪‬ﺴﺖ و ﺑﻪ‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ارزﺷﻤﻨﺪ دﻳﮕﺮي درﺧﺼﻮص ﺷﺮاﻳﻂ آب و ﻫﻮاﺋﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮﺗﺒﻂ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ ‪ .‬ﻳﻚ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﺟﺎﻟـﺐ ﺗﻮﺟـﻪ از‬
‫ارﻗﺎم ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ اﻳﻦ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس آﻧﻬﺎ و ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺳﺎل ﺛﺒﺖ ﺷﺎن ‪ ،‬درﻣﻴﺎن ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ 622‬ﺗـﺎ ‪ 1285‬ﻧﻤـﻮداري ﺗﺮﺳـﻴﻢ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ .‬اﻧﺘﺨﺎب ﻓﺎﺻﻠﺔ زﻣﺎﻧﻲ ﻓﻮق اﻟﺬّﻛﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﻮده ﻛﻪ درﺗﻤﺎم ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﻴﻦ ‪ 622‬ﺗـﺎ ‪ 1284‬ﻣـﻴﻼدي اﻧـﺪازه‬
‫ﻫﺎي ﺣﺪاﻗﻞ ارﺗﻔﺎع آب درﻃﻲ ﺳﺎل ‪ ،‬ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎء ﺛﺒﺖ ﺷﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ ‪ .‬ﻧﻤﻮدار)ﺷﻜﻞ زﻳﺮ( ﺧﻮدﮔﻮﻳﺎي اﻳﻨﺴﺖ ﻛـﻪ‬
‫درﻣﻘﺎدﻳﺮﺛﺒﺖ ﺷﺪة ارﺗﻔﺎع ﺣﺪاﻗﻞ ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮﻧﻲ وﺟﻮددارد ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ اﻳﻦ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮﻧﻲ ﻧﺎﺷﻲ ازﺧﻄﺎ ﻳﺎ ﻛﻢ ﺗﻮﺟﻬﻲ وﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫آن ﻧﺒﻮده اﺳﺖ زﻳﺮا ازﻃﺮﻳﻖ ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ وﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪه ﻛﻪ درﺳﺎل ‪ 720‬ﻣﻴﻼدي ﻣﺤ‪‬ﻞ ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﺳﺎل ﺑﺎ ﺟﺎﻳﮕﺎه آن از‪ 720‬ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ ﺑﻌﺪ وﻧﻴﺰ آﻧﭽﻪ‬
‫ﻛﻪ ﺳﺎﺧﺘﺔ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﺑﻮده ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ‪ ،‬آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﺤﻘّﻘﺎن وﻣﺘﺨﺼ‪‬ﺼﻴﻦ اﻗﻠـﻴﻢ ﺷﻨﺎﺳـﻲ)‪(Meteorology‬‬
‫اد‪‬ﻋﺎ ﻛﺮده اﻧﺪ ‪ ،‬اﻋﺪادوارﻗﺎم ﺛﺒﺖ ﺷﺪه ازﻧﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻃﻲ ﻗﺮن ﻫـﺎي ﮔﺬﺷـﺘﻪ ‪ ،‬اﺑـﺰار ﺑـﺴﻴﺎرارزﺷﻤﻨﺪي ﺑـﺮاي ﭘـﻴﺶ ﺑﻴﻨـﻲ‬
‫دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻫﺎي آب وﻫﻮاﺋﻲ واﻟﺒﺘﻪ ﭘﻴﺶ ﮔﻴﺮي وﻳﺎﺣﺪاﻗﻞ ﻛﺴﺐ آﻣﺎدﮔﻲ ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎآﻧﻬﺎﺳﺖ ‪.‬‬
 ‫‪21‬‬

‫ﻧﻤﻮدارﺗﻐﻴﻴﺮات ﻣﻘﺪارﺣﺪاﻗﻞ ارﺗﻔﺎع ﺳﻄﺢ آب رودﺧﺎﻧﺔ ﻧﻴﻞ درﺳﺎل‬

‫از‪ 622‬ﺗﺎ ‪ 1284‬ﻣﻴﻼدي‬

 ‫‪22‬‬

‫رد‪‬ﭘﺎي اﺛﺮارزﺷﻤﻨﺪ اﺣﻤﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ درﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ ‪...‬‬

‫اﻳﻦ اﺛﺮﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ درﺑﺎره ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم ﻛﻪ دﺳﺖ ﻧﻮﻳﺲ ﻫﺎي آن درﺷﺶ ﻋﻨﻮان ﻣﺨﺘﻠﻒ » ﻛﺘﺎب ﻓﻲ اﺻـﻮل ﻋﻠـﻢ‬
‫اﻟﻨّﺠﻮم « ‪ » ،‬ﻛﺘﺎب ﻓﻲ ﺣﺮﻛﺎت اﻟﺴ‪‬ﻤﺎوﻳﻪ وﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻢ اﻟﻨّﺠﻮم « ‪ » ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﻬﻴﺄت اﻟﻔﺼﻮل اﻟﺜﻼﺛﻴﻦ « ‪ » ،‬اﻟﻔﺼﻮل ﻣـﺪﺧﻞ‬
‫ﻓﻲ ﻣﺠﺴﻄﻲ وﻫﻮ ﺛﻼﺛﻴﻦ ﻓﺼﻼ ً « ‪ » ،‬ﻋﻠﻞ اﻻﻓﻼك « ‪ » ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻻﻓﻼك « ‪ » ،‬اﻟﻤﺠﺴﻄﻲ « و » ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻴﺄت « ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ ‪.‬‬
‫درﻓﺎﺻﻠﺔ ﺑﻴﻦ ﺳﺪه ﻫﺎي ﻧﻬﻢ ﺗﺎﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻛﻪ اروﭘﺎﺋﻴﺎن ﺧﻮدازآن ﺑﻪ ﻋﺼﺮﺗﺎرﻳﻜﻲ ﻳﺎدﻣﻲ ﻛﻨﻨـﺪ ‪ ،‬درﻣـﺸﺮق زﻣـﻴﻦ‬
‫ودر ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ وﻏﻴﺮاﺳﻼﻣﻲ ﺟﻨﺐ وﺟﻮش ﻓﺮاواﻧﻲ درﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻠﻤﻲ وﺟﻮدداﺷﺖ ‪ .‬درزﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ دﻳﻦ دراروﭘـﺎ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻮﻗﻒ داﻧﺶ و ﭘﮋوﻫﺶ ﺷﺪه ﺑﻮد ‪ ،‬رﻫﺒﺮان دﻳﻨﻲ ﺑﻮﻳﮋه رﻫﺒﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دراﻳﺮان ‪ ،‬ﻣﺼﺮ ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ‪ ،‬آﻧـﺪ‪‬ﻟﺲ‬
‫وﺑﻌﻀﻲ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ ﺑﺎﺗﻤﺎم وﺟﻮدازداﻧﺶ وداﻧﺸﻤﻨﺪ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ‪ .‬دﺳﺖ آورد اﻳﻦ دوران درﺧﺸﺎن‬
‫درﺷﺮق ودرﺳﺎﻳﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ دﻳﻦ ودوﻟﺖ ازﻋﻠﻢ وﻋﻠﻢ ﮔﺮاﺋﻲ ‪ ،‬اﺧﺘﺮان ﻓﺮوزاﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ازآﻧﻬـﺎ ﻧﻴـﺰ اﺣﻤـﺪ ﻓﺮﻏـﺎﻧﻲ‬
‫رﻳﺎﺿﻴﺪان واﺧﺘﺮﺷﻨﺎس ﭘ‪‬ﺮآوازة اﻳﺮاﻧﻲ وﻣﺴﻠﻤﺎن وازﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ ﻛﻪ اﻣﺮوز درﺧﺎك اُزﺑﻜﺴﺘﺎن واﻗﻊ اﺳﺖ ‪ ،‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬
‫ﻧﻬﻀﺖ ﻋﻈﻴﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪ در ﺳﺪه ﻫﺎي ﻫﺸﺘﻢ ‪ ،‬ﻧﻬﻢ ودﻫﻢ ﻣﻴﻼدي وﺑﻪ ﻫﻤ‪‬ﺖ وﭘﺎﻳﻤﺮدي داﻧﺸﻤﻨﺪان درﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ‬
‫‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺮاث ﺑﺰرﮔﺎن ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻛﻪ روزﮔﺎري ﭘﺮﭼﻤﺪارﻋﻠﻢ وداﻧﺶ درﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻣﻲ رﻓﺘﻨﺪ ‪ ،‬ﺣﻔـﻆ‬
‫وﻧﻴﺰ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺷﺪه وﺑﻪ ﻧﺴﻞ ﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﺳﭙﺮده ﺷﻮد ‪ .‬وازﺟﻤﻠﻪ ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻫﺎ وﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎﻳﺶ ﻧﻘﺶ ارزﻧـﺪه اي در‬
‫ﺗﻜﺎﻣﻞ دﺳﺖ آوردﻫﺎي داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﭘﻴﺶ ازﻣﺴﻴﺢ داﺷﺖ ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ اﺳﺖ ‪ .‬درﺳﺪه ﻫﺎي دو‪‬م ‪ ،‬ﺳﻮ‪‬م و ﭼﻬـﺎرم‬
‫ﻫﺠﺮي ‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻏﺎﻟﺐ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎﺋﻲ ازﻫﻨﺪ درﺷﺮق ﺗﺎ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ درﻏﺮب ‪ ،‬اﻣﭙﺮاﻃﻮري اﺳﻼم ﺑﻮد ‪ ،‬ﻣﺮاﻛﺰﻓﻌ‪‬ﺎل‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﻲ ازﺷﺮق ﺑﻪ ﻏﺮب ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ‪ :‬ﺑﺨﺎرا ‪ ،‬ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر ‪ ،‬ري ‪ ،‬ﺑﻐﺪاد ‪ ،‬دﻣـﺸﻖ ‪ ،‬ﻗـﺎﻫﺮه ‪ ،‬ﻓـﺎس وﻗﺮﻃﺒـﻪ در آﻧـﺪﻟُﺲ ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ درﻣـﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ زاده ﺷـﺪ ودرﺳـﻨﻴﻦ ﻛـﻮدﻛﻲ وﻧﻮﺟـﻮاﻧﻲ ﻣﻘـﺪﻣﺎت رﻳﺎﺿـﻲ ودﻳﮕﺮﻋﻠـﻮم راﻳـﺞ درﻋـﺼﺮ ﺧـﻮد‬
‫رادرﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎدري ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ ‪ ،‬وﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺎﺧﺘﺮاﺳﻼم رﻫﺴﭙﺎر ﺷﺪ ودر ﺑﻐﺪاد و ﺷﺎم و ﻗـﺎﻫﺮه درزﻣـﺮة داﻧـﺸﻤﻨﺪان‬
‫دوران درﺧﺸﺎن ﻋﻠﻢ درﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ درآﻣﺪ ‪.‬‬
‫واﻣ‪‬ﺎ ﻛﺘﺎب ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻛﻪ ذﻛﺮآن رﻓﺖ ‪ ،‬ودرﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ﺑﺎﻋﻨﻮان » ﻋﻨﺎﺻﺮاﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ « ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻮد ‪ ،‬ﺧﻮدداﺳـﺘﺎن‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺎﻟﺐ و ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰي دارد ‪ .‬ﺑﻲ ﮔﻤﺎن ‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ دراﻳﻦ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اش ﺑﺎدﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﭘﻴـﺸﺮﻓﺘﺔ اﻣـﺮوزي‬
‫در اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﻔﺎوت زﻳﺎدي دارد ‪ .‬وﻟﻲ ﻫﻤﻴﻦ دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎ درﻋﺼﺮوزﻣﺎن ﺧﻤﻮدﮔﻲ ﻋﻠﻢ وداﻧﺶ دراروﭘﺎ درردﻳـﻒ آﺛـﺎر‬
‫ﻣﺘﺮﻗّﻲ وﺑﺴﻴﺎراﺛﺮﮔﺬار ﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻣﻲ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب اﻟﻤﺠﺴﺖ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس درﻋﺼﺮوزﻣﺎن ﺧﻮد‪...‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠّﻢ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﭘﻴﺶ از‪ 857‬ﻣﻴﻼدي ﻣﻌﺎدل ‪ 210‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ وﻟﻲ ﺳﺎل دﻗﻴﻖ آن ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ‪ .‬ﻛﺎرارزﺷﻤﻨﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻛﻪ درواﻗﻊ ﺧﻼﺻﻪ ‪ ،‬ﺳﺎده واﺻﻼح ﺷﺪة اﻟﻤﺠﺴﺖ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس اﺳﺖ ‪ ،‬ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ﻣﻼﺣﻈـﻪ اي‬
‫ﺑﺮاﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن اﻳﺮاﻧﻲ وﻣﺴﻠﻤﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪ .‬ﻣﻘﺒﻮﻟﻴ‪‬ﺖ ﻛﺘﺎب ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﭼﻨﺪﻳﻦ دﻟﻴﻞ داﺷﺘﻪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮواﻧﺪازه‬
‫ﻫﺎي ﻧﺠﻮﻣﻲ آﻣﺪه دراﻳﻦ ﻛﺘﺎب ازآﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ ازآن دراﻟﻤﺠﺴﺖ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس وﺟﻮدداﺷﺘﻪ ‪ ،‬دﻗﻴﻖ ﺗﺮ اﺳﺖ ‪ .‬اﻧﺪازه ﻫﺎﺋﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪ وﻗﻄﺮ ﺳﻴ‪‬ﺎرات ﻛﻪ در ﺑﺨﺶ ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ آن آﻣﺪه اﺳﺖ ‪ .‬ازداﻧـﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮاﻧـﻲ و ﻣـﺴﻠﻤﺎن ‪ ،‬اﺧـﻮان اﻟـﺼ‪‬ﻔﺎ‬
‫وﺑﺘّﺎﻧﻲ ازآن ﺑﺴﻴﺎراﻗﺘﺒﺎس ﻛﺮده وﻧﻴﺰ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ﻗﺒﻴﺼﻲ ﭘﺮدازﺷﻲ ﺑﺮآن ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪ .‬اﻋﺪادوارﻗﺎم ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ درﻣﻮرد ﻓﺎﺻﻠﺔ‬
 ‫‪23‬‬
‫ﺳﻴ‪‬ﺎرات ﻣﺨﺘﻠﻒ اززﻣﻴﻦ ﺑﺎﭼﻨﺎن دﻗﺘﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﭘـﻴﺶ ازاو و ﺗﺎﺻـﺪﻫﺎ ﺳـﺎل ﭘـﺲ ازوي ﺑﻬﺘـﺮازآن‬
‫وﺟﻮدﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﺳﻪ ﻗﺮن ﭘﺲ ازﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ‪ ،‬دﺳﺖ ﻧﻮﻳﺴﻲ از اﺛﺮش ﺑﻪ دﺳﺖ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اوﻟّﻴﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻛﺘﺎب وي ﺑﻪ زﺑﺎن ﻻﺗـﻴﻦ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎرﻣﻲ‬
‫رود ‪ ،‬ﻣﻲ رﺳﺪ ‪ .‬ﺧُﻮآن ﺳﻮﻳﻠﻲ در‪ 1137‬ﻣﻴـﻼدي ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻛﺘﺎب ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎ ﺳﻲ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﻻﺗﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ‪ .‬درﻋﺼﺮ ﺗﺴﻠﻂ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮاﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻛﻪ ازﺳﻮي آﻧﻬﺎ آﻧﺪﻟُﺲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷـﺪ ‪ ،‬ﻧﺰدﻳﻜﺘـﺮﻳﻦ وﻣﻴـﺴ‪‬ﺮﺗﺮﻳﻦ ارﺗﺒـﺎط‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم اروﭘﺎﺋﻴﺎن ﺑﺎﺟﻬﺎن اﺳﻼم ازﺷﺮﻗﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﺗﺎﻏﺮﺑﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻤﺎﻟﻚ ﻣﺴﻠﻤﺎن ‪ ،‬دراﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺗﺤﻘّﻖ ﭘﻴﺪاﻣﻲ ﻛﺮد ‪ .‬دﺳﺘﻨﻮﻳﺲ‬
‫ﻛﺘﺎب ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ازﻫﻤﻴﻦ راه ﺑﺪﺳﺖ اوﻟﻴﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻻﺗﻴﻦ آن رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ‪ .‬ﭘﺲ ازاﺗﻤـﺎم واﻧﺘـﺸﺎراوﻟﻴﻦ ﻧـﺴﺨﺔ ﻻﺗـﻴﻦ در‬
‫اروﭘﺎ ‪ ،‬از‪ 1137‬ﺗﺎ ‪ 1986‬ﻣﻴﻼدي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد دﻳﮕﺮي ﺑﻪ زﺑﺎن ﻫﺎي ﻻﺗﻴﻦ ‪ ،‬ﻋﺒﺮي ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ ‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ وآﻟﻤﺎﻧﻲ وﺷﺎﻳﺪ‬
‫زﺑﺎﻧﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ وﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎ وﻣﺘﺮﺟﻤﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺧﻮآن ﺳﻮﻳﻠﻲ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎﺋﻲ ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﻻﺗـﻴﻦ ‪ ،‬ﻛـﻪ ﭘـﺲ ازاﺧﺘـﺮاع ﭼـﺎپ در‪ 1493‬ﻣـﻴﻼدي ﺑـﺼﻮرت ﭼـﺎﭘﻲ درﻓـﺮّارا‬
‫ﻧﻴﺰﻣﻨﺘﺸﺮﮔﺮدﻳﺪ ‪ .‬ﻣﺘﻦ اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ دﻓﻌﺎت ﺗﺎ‪ 1943‬ﻣﻴﻼدي درﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اروﭘﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮرﻧﺒﺮگ آﻟﻤﺎن ‪ ،‬ﭘﺎرﻳﺲ‬
‫ودرﻗﺮن اﺧﻴﺮ درﺑﺮﻛﻠﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪ (2‬دوﻣﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻻﺗﻴﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮاﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﮔﺮارد ﻛﺮﻣﻮﻧﺎ ﭘﻴﺶ ازﺳﺎل ‪ 1175‬ﻣﻴﻼدي دراﻳﺘﺎﻟﻴﺎ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ در‪ 1910‬ﻣﻴﻼدي ﺗﻮﺳﻂ روﻣﺌﻮ ﻛﺎﻣﭙﺎﻧﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻳﺎدداﺷﺖ ﻫﺎ ودﻳﺒﺎﭼﻪ اي ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮔﺮدﻳﺪ ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺒﺮي ﺑﻮده ﺗﻮﺳﻂ ﻳﺎﻛﻮب آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ درﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1235 -1231‬ﻣﻴﻼدي اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻻﺗﻴﻦ ﺳﻮ‪‬م ﺗﻮﺳﻂ ﻫﺎﻳﺪﻟﺒﺮگ وﻳﺎﻛﻮب ﻛﺮﻳﺴﺘﻤﺎن اﻧﺠﺎم ودوﺑﺎردرﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1590‬و‪ 1611‬ﻣﻴﻼدي در ﻓﺮاﻧﻜﻔﻮرت‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮﮔﺮدﻳﺪ ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ازروي ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻋﺒﺮي آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪ (5‬ﺗﺮﺟﻤﺔ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺋﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﻦ ﭼﻴﻮﻧﻲ‬
‫‪ (6‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ درﺳﺪة ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ازروي ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺋﻲ ﺑﺎﻻ ‪.‬‬
‫‪ (7‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻓﻮق ﻫﻤﺮاه ﺑﺎدﻳﺒﺎﭼﻪ اي در‪ 1986‬ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺆاد ﺳـﺰﮔﻴﻦ ﺑـﺎﻋﻨﻮان » ﺟﻮاﻣـﻊ ﻋﻠـﻢ اﻟﻨّﺠـﻮم واﺻـﻮل اﻟﺤﺮﻛـﺖ‬
‫اﻟﺴ‪‬ﻤﺎوﻳﻪ « ﻣﻨﺘﺸﺮﺷﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ وﭼﻬﺎرم ﻛﺘﺎب ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ دوﺑﺎر درﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1556‬و ‪ 1564‬ﻣﻴﻼدي ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻛﺘﺎب ﻛﺮوﻳـﺖ اﺛـﺮ ﺳﺎﻛﺮوﺑﻮﺳـﻜﻮ‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﻗﺮارﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﺳﺎﻛﺮوﺑﻮﺳﻜﻮ ﻛﻪ در‪ 1233‬ﻣﻴﻼدي ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ازآﺛﺎر ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ و ﺑﺘّﺎﻧﻲ اﺳﺖ ‪ .‬درﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﺘﺎب ﻋﻨﺎﺻﺮاﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ اﺣﻤﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﺎﻧﻲ واﺻـﻮل ﻣـﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎدة ﺳﺎﻛﺮوﺑﻮﺳﻜﻮ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪ .‬ﭘﺲ از اﺧﺘﺮاع ﭼﺎپ دراروﭘﺎ ‪ ،‬ﻛﺘـﺎب ﻓﺮﻏـﺎﻧﻲ ﺑـﻴﺶ ازدوﻳـﺴﺖ ﺑـﺎر ﺗـﺎﻗﺮن ‪17‬‬
‫ﻣﻴﻼدي ﻛﻪ ﻣﺘﻦ ﻫﺎي آﻣﻮزﺷﻲ ﺟﺪﻳﺪي ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪ ‪ ،‬ﭼﺎپ وﻣﻨﺘﺸﺮ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
 ‫‪24‬‬

‫ﺻﻔﺤﺔ روي ﺟﻠﺪ ﻳﻜﻲ ازﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎي‬ ‫ﺗﺼﻮﻳﺮي اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ازﺗﺮﺟﻤﺔ ﻻﺗﻴﻦ‬
‫ﻻﺗﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﻋﻨﺎﺻﺮاﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ‬ ‫ﻛﺘﺎب ﻋﻨﺎﺻﺮاﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫دوﺻﻔﺤﻪ از ﻣﺘﻦ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻻﺗﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ‬

 ‫‪25‬‬

‫ﺻﻔﺤﺔ روي ﺟﻠﺪ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻻﺗﻴﻦ دﻳﮕﺮي از‬

‫ﻛﺘﺎب ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫آﻧﭽﻪ درﻓﻮق آﻣﺪ ‪ ،‬درﺑﺎرة ﺧﻮدﻛﺘﺎب ﻋﻨﺎﺻﺮاﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ وﻧﻴﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدآن ﻃﻲ ﺑـﻴﺶ ازﭘـﻨﺞ ﻗـﺮن از‬
‫ﻗﺮن دوازدﻫﻢ ﺗﺎﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي دراروﭘﺎ ﺑﻮد ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ رد‪ ‬ﭘﺎي اﺛﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺎز ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ درآﺛـﺎر دﻳﮕﺮﻧﻮﻳـﺴﻨﺪﮔﺎن وداﻧـﺸﻤﻨﺪان‬
‫ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ وﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ‪ ،‬ﺑﺎﻗﻴﺪ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده وﮔﺎﻫﻲ ﺑﺪون ﻗﻴﺪﻣﻨﺒﻊ آﻣـﺪه ‪،‬‬
‫ﺧﻮد ﺣﻜﺎﻳﺖ ازﻧﻔﻮذ وﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮاوان اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي اﺣﻤﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ در دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ درﻣﻴﺎن اﻫﻞ اﻧﺪﻳﺸﺔ اروﭘﺎوﺑﻌـﺪﻫﺎ ‪،‬‬
‫آﻣﺮﻳﻜﺎ ‪ ،‬دارد ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﻋﻨﺎﺻﺮاﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ اﺣﻤﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ازﺟﻬﺖ ﺗﺨﺼ‪‬ﺼﻲ وﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ داﻧﺶ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳـﻲ ‪ ،‬اﺛـﺮات ﻗﺎﺑـﻞ ﺗـﻮﺟﻬﻲ ﺑـﺮاﻳﻦ‬
‫داﻧﺶ دراروﭘﺎي ﭘﻴﺶ از رﺟﻴﻮﻣﻮﻧﺘﺎﻧﻮس ‪ ،‬داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪ .‬درآﺛﺎروﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎ وﺗﺄﻟﻴﻔﺎت ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻗـﺮون وﺳـﻄﻲ دراروﭘـﺎ ‪،‬‬
‫ارﺟﺎع ﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ آﺛﺎرﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺴﻴﺎرﻣﻬﻢ وﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه اي دراﻧﺘﺸﺎرﻧﺠﻮم ﺑﻄﻠﻤﻴﻮﺳﻲ ﺑـﻮده ‪ ،‬وﺟـﻮددارد ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﺛﺮدﻳﮕﺮي ازاﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺑﻨﺎم ﺳﺎﻛﺮوﺑﻮﺳﻜﻮ ﺑﺎﻋﻨﻮان رﺳﺎﻟﻪ درﻛﺮوﻳﺖ ﻛﻪ در‪ 1233‬ﻣﻴﻼدي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدة ﺑﺴﻴﺎري ازاﺧﺘﺮان ﺷﻨﺎﺳﺎن دراروﭘﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﻫﻢ ازﻣﺘﻦ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب وﻫـﻢ ﺑﻨﺎﺑﺮاﺷـﺎراﺗﻲ ﻛـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫دﻳﮕﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان وﺟﻮددارد ‪ ،‬ﺳﺎﻛﺮوﺑﻮﺳﻜﻮ ﻛﺘﺎﺑﺶ را ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي آﺛﺎر ﻓﺮﻏـﺎﻧﻲ وﺑﺘّـﺎﻧﻲ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ ‪ .‬ﻧﻮﻳـﺴﻨﺪه وداﻧـﺸﻤﻨﺪ‬
‫اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺋﻲ رﻳﺴﺘﻮ رو دارِﺗﺴﻮ )وﻓﺎت ‪1282‬م( دراﺛﺮش ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺟﻬﺎن ازﻛﺘﺎب ﻋﻨﺎﺻﺮﻧﺠﻮم اﺣﻤـﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺳﻴ‪‬ﺎره اي ﻧﻮﺷﺘﺔ ﮔﺮاردِ ﺳﺎﺑﻴﻮﻧِﺘﺎ ‪ ،‬اﺧﺘﺮﺷﻨﺎس اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺋﻲ ﻛﻪ ﺑـﻴﻦ ﺳـﺎﻟﻬﺎي ‪1259 -1255‬م ﺗـﺄﻟﻴﻒ‬
‫ﺷﺪه ‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪ اﻳﺴﺖ ازﻧﺠﻮم ﺑﻄﻠﻤﻴﻮﺳﻲ وﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ازآﺛﺎر ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ وﺑﺘّﺎﻧﻲ ‪ ...‬ﮔﻴﺪو ﺑﻮﻧﺎﺗﻲ ‪ ،‬دﻳﮕﺮاﺧﺘﺮﺷـﻨﺎس اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎﺋﻲ در‬
‫ﻛﺘﺎب ﺧﻮدازدﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ‪ .‬ﻓﻴﺰﻳﻜﺪان واﺧﺘﺮﺷﻨﺎس اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ وﻳﻠﻴﺎم اﻧﮕﻠﻴﺸﻤﻦ)وﻓـﺎت ‪1200‬م(‬
‫درﻛﺘﺎﺑﺶ ﺑﻨﺎم اﺧﺘﺮﺷﻤﺎري ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺳﻴ‪‬ﺎرات اززﻣﻴﻦ را ازآﺛﺎر ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ اﺳﺘﺨﺮاج ﻛﺮده اﺳﺖ ‪ .‬راﺟﺮﺑﻴﻜﻦ ﻧﻴﺰ دراﺛﺮﺧـﻮد از‬
‫اﻋﺪاد وارﻗﺎم ﻧﺠﻮﻣﻲ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ ‪ .‬ﻛﻨﺮادِ ﻣِﮕِﻨﺒﮓ)‪1374 -1309‬م( دراﺛﺮش ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﺔ آزادي اﺳﺖ از‬
 ‫‪26‬‬
‫ﻛﺮوﻳــﺖ ﺟﻬــﺎن ﺳﺎﻛﺮوﺑﻮﺳــﻜﻮ ازﻛﺘــﺎب ﻋﻨﺎﺻﺮاﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳــﻲ ﻓﺮﻏــﺎﻧﻲ ﺳﻮدﺟ‪‬ــﺴﺘﻪ اﺳــﺖ ‪ .‬داﻧــﺸﻤﻨﺪ ﻋﻬﺪرﻧــﺴﺎﻧﺲ آﻟﻤــﺎن‬
‫رﺟﻴﻮﻣﻮﻧﺘﺎﻧﻮس در ﺧﺼﻮص آﺛﺎر ودﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي اﺣﻤﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي درﭘﺎدوآ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ اﻳﺮاد ﻛﺮده اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮﺳﻤﺖ ﭼﭗ ازﺳﻄﺢ ﻣﺎه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪،‬‬

‫وﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪة ﭼﻨﺪ دﻫﺎﻧﺔ آﺗﺸﻔﺸﺎﻧﻲ اﺳﺖ ‪ ،‬ﻣﻮرد‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه ﺑﺎرﻧﮓ ﻗﺮﻣﺰ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘ‪‬ﺮاﻓﺘﺨﺎر اﺣﻤﺪ‬
‫ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﺰرگ اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻮﺳﻮم اﺳﺖ ‪.‬‬
 ‫‪27‬‬

‫دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻢ دراروﭘﺎ درﺑﺎرة اﺣﻤﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ‪. . .‬‬

‫ازآﻧﺠﻬﺖ ﻛﻪ درﻃﻲ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺪة ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻣﺎاﻳﺮاﻧﻴـﺎن ﻛـﻪ اﺣﻤـﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ راﻫﻤـﻮﻃﻦ ﺧـﻮدﻣﻲ داﻧـﻴﻢ ‪ ،‬درﺷـﻨﺎﺧﺖ و‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪن اﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻛﻢ ﻧﻈﻴﺮ درﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻛﺎوش وﭘﮋوﻫﺶ ﭼﻨﺪاﻧﻲ راﺑـﻪ اﺟـﺮا درﻧﻴـﺎورده اﻳـﻢ ‪ ،‬آﻧﮕـﺎه ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻴﻢ ﻳﺎﻣﻲ ﺷﻨﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ راﻫﻨﻤﺎي ﻛﺎرآﻣﺪ ودﻗﻴﻖِ ﻛﺎﺷﻔﺎن آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺮﻳﺴﺘُﻒ ﻛﻠﻤﺐ وآﻣﺮﻳﻜﻮ وﺳﭙﻮس ﻛﺘـﺎب‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪ اﺣﻤﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﺑﻨﺎم » ﻋﻨﺎﺻﺮاﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ « ﺑﻮده اﺳﺖ ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻮﻫ‪‬ﻢ ﺑﺮاﻳﻤﺎن ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛـﻪ ﮔﻮﻳـﺎ اﻏـﺮاق ﺷـﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ درﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﺰرﮔﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻫﺎي ﻧﺠﻮﻣﻲ وﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛـﺮده‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﺮﻣﻲ ﺧﻮرﻳﻢ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻲ ﺑﺎورش ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻴﻢ ‪ ....‬ﭼﺮا اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ؟ وﻟﻲ ﺑﺎاﻳﻦ وﺟـﻮد درﻫﻤـﻴﻦ ﻋـﺼﺮوزﻣﺎن‬
‫ﻛﺴﻲ راﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﻢ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ درﻧﺒﻮغ وﺧﻼﻗﻴ‪‬ﺖ اﺣﻤﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﺗﺮدﻳﺪي ﺑﻪ ﺧـﻮدراه ﻧﻤـﻲ دﻫـﺪ ‪ .‬آري ‪ ،‬اﻳـﻦ‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻲ ﮔﻤﺎن وﺻﺪدرﺻﺪ ﻫﻤﻮﻃﻦ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ اﺳﺖ دﻛﺘﺮﻓﻴﺮوزﻧﺎدري ﻣﺪﻳﺮﭘﺮوژة ﻣﺮﻳﺦ ﻧﻮرد ﻧﺎﺳﺎﺳﺖ ‪.‬‬
‫وﭼﻪ ﻧﻴﻜﻮﺳﺖ اﮔﺮ ‪ ،‬ﻫﺮاﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺎﻫﺮﺗﻔﻜﺮو ﻫﺮﻣﻴﺰان داﻧﺶ وآﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد ﺑﻜﻮﺷﺪ ﺗـﺎ دوﺑـﺎره اﻳـﺮان واﻳﺮاﻧـﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎه رﻓﻴﻌﻲ ﻛﻪ درﻋﺼﺮوزﻣﺎن ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ‪ ،‬اﺑﻮرﻳﺤﺎن ‪ ،‬رازي واﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ ﻗﺮارداﺷﺖ ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺮدد ‪.‬‬
‫آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ازﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ وﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺮﻣﻲ آﻳﺪ درﻃﻲ ﭼﻬﺎرﺗﺎﭘﻨﺞ ﻫﺰارﺳـﺎل ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﭼﻬﺎرﻧﻬـﻀﺖ ﺗﺮﺟﻤـﻪ در‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮﺑﺮﻛﺮة ﺧﺎك ‪ ،‬ﺗﺤﻘّﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪ .‬درﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻬﻀﺖ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ اززﺑﺎﻧﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن دﻳﮕﺮ ﻧﺎﺷـﻲ از‬
‫اﻓﻮل ﺗﻤﺪ‪‬ﻧﻲ وﻧﻴﺰ ﻇﻬﻮرﺗﻤﺪ‪‬ﻧﻲ دﻳﮕﺮﺑﻮده اﺳﺖ ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ آﻧﻬﺎ درﺣﺪ‪ ‬ﻓﺎﺻﻞ ﻣﻴﺎن اﻓﻮل ﺗﻤﺪ‪‬ن ﻣـﺼﺮﺑﺎﺳﺘﺎن و ﻇﻬﻮرﺗﻤـﺪ‪‬ن‬
‫ﻳﻮﻧﺎن روﻳﺪاده اﺳﺖ ‪ .‬درﺗﻤﺪ‪‬ن ﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﺮودان ﭘﻴﺶ ازﺗﻤﺪ‪‬ن ﻣﺼﺮﺑﺎﺳﺘﺎن ‪ ،‬اﻧﺪوﺧﺘﻪ ﻫﺎي ﻣﻜﺘﻮب اﻧـﺪﻛﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ روش‬
‫ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر اﺑﺘﺪاﺋﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻤﺪ‪‬ن ﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﺸﺪ ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ آﻧﭽﻪ ﻣـﺴﻠّﻢ اﺳـﺖ ‪ ،‬دﺳـﺖ آوردﻫـﺎي ﻋﻠﻤـﻲ‬
‫وﻫﻨﺮي ﻣﺼﺮﻳﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ اي ﻣﺘﺄﺛﺮ ازاﻳﻦ ﺗﻤﺪ‪‬ن ﻫﺎ درﻣﻴﺎﻧﺮودان ﺑﻮده اﺳﺖ ‪ .‬دوﻣﻴﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬
‫ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﻗﺒﻠﻲ اﺑﻌﺎدﮔﺴﺘﺮده ﺗﺮي داﺷﺖ ‪ ،‬درﻃﻲ ﺳﺪه ﻫﺎي دوم ‪ ،‬ﺳﻮم وﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ‪ ،‬ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ ‪ .‬دراﻳـﻦ‬
‫ﻧﻬﻀﺖ ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري ازدﺳﺖ آوردﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ وﻫﻨﺮي درﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻫﻤ‪‬ﺖ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫـﺎي اﺳـﻼﻣﻲ وﭘـﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎ ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ ‪ .‬ﭘﺲ ازﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪن ﻫﺮاﺛﺮي ازﺣﻜﻤـﺎي ﻳﻮﻧـﺎن ‪ ،‬ﻛـﺎرﭘﮋوﻫﺶ و‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ روي آﻧﻬﺎ آﻏﺎز وروزﺑﻪ روز ﺑﺮﺣﺠﻢ داﻧﺶ ﺑﺸﺮي درﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻓﺰوده ﻣﻲ ﺷﺪ ‪ .‬ﻏﺮﺑﻴﺎن اﻳﻦ ﻋﺼﺮرا درﻣﺸﺮق‬
‫زﻣﻴﻦ و در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ‪ ،‬ﻋﺼﺮ درﺧﺸﺎن داﻧﺶ وﭘﮋوﻫﺶ ﻧﺎم ﻧﻬﺎده اﻧﺪ ‪ .‬ﻇﻬﻮر ﻧﺎﺑﻐﻪ اي ﺑﻪ ﻧﺎم اﺣﻤـﺪ ﻓﺮﻏـﺎﻧﻲ ﻳـﺎ‬
‫اﻟﻔﺮاﮔﺎﻧﻮس ﻧﻴﺰ دردﻫﻪ ﻫﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻳﻦ ﻋﺼﺮ ﺑﻮﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ ‪ .‬ﭘﻴﺶ ازآﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﺗﺤﻮ‪‬ل ﻋﻈﻴﻢ درﻋﻠﻢ وﻫﻨﺮﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻣﻮﺷﻲ ﮔﺮاﻳﺪ ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ازاواﻳﻞ ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي وﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ازاواﻳﻞ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮي ‪ ،‬ﻧﻬﻀﺖ ﺳﻮم ﺗﺮﺟﻤﻪ درﻏـﺮب ﺑـﺎ‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن دﺳﺖ آوردﻫﺎي داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن واﻳﺮاﻧﻲ آﻏﺎز ﺷﺪ ‪ .‬ﺗﺪرﻳﺠﺎً ‪ ،‬دوران ﺷﻜﻮﻓﺎﺋﻲ ﻋﻠﻢ درﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي ﺷﺮق‬
‫رو ﺑﻪ اﻓﻮل رﻓﺖ ودرﻣﻘﺎﺑﻞ ﮔﺎم ﺑﻪ ﮔﺎم وﺑﻮﻳﮋه ﭘﺲ از ر‪‬ﻧﺴﺎﻧﺲ دراروﭘﺎ ‪ ،‬ﺑﺮﮔﻨﺠﻴﻨﻪ ﻫﺎي ﻋﻠﻮم درﻏـﺮب اﻓـﺰوده ﮔﺮدﻳـﺪ ‪.‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖ اﻳﻦ ﺗﺤﻮﻻت درﻣﻴﺎﻧﻪ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ ﺷﺪ‪‬ت اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ ﺗﺎاﻳﻨﻜﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﭼﻬﺎرم ﺗﺮﺟﻤﻪ ازﻏﺮب ﺑﻪ ﺷﺮق را‬
‫ﺿﺮورت ﺑﺨﺸﻴﺪ ‪.‬‬
‫دراﻳﻨﺠﺎ ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﺣﻤﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ وﺗﺮﺟﻤﺔآﺛﺎرش درﻧﻬﻀﺖ ﺳﻮ‪‬م ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻮﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ‪ ،‬ﻣﻲ ﭘﺮدازﻳﻢ ‪.‬‬
 ‫‪28‬‬

‫ﮔﺮاردِﻛﺮﻣﻮﻧﺎ‬
‫ﮔﺮاردِ ﻛﺮِﻣﻮﻧﺎ ‪ ،‬داﻧﺸﻮرﻣﺘﺮﺟﻤﻲ ﻛﻪ ﺳﻬﻢ ﻋﻈﻴﻤﻲ درﺑﺮون رﻓﺖ ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ازﻋﺼﺮ ﺟﻬـﻞ وﺗـﺎرﻳﻜﻲ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ ‪ ،‬در‬
‫‪ 1114‬ﻣﻴﻼدي درﻛﺮِﻣﻮﻧﺎ درﺷﻤﺎل اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ‪ ،‬ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد ‪ .‬وي ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻛﺘﺎب اﻟﻤﺠﺴﺖ ﺑﻄﻠﻤﻴـﻮس‬
‫ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﺣﻤﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﭘﺮدازش واﺻﻼح ﺷﺪه ﺑﻮد ‪ ،‬ازﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻻﺗﻴﻦ درﺗﻮﻟِﺪو)ﻃﻠﻴﻄﻠـﻪ( اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ ﺷـﻬﺮت دارد ‪ ،‬ازﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ﻣﻌﺪود داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ازﻃﺮﻳﻖ اﻧﺠﺎم ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎﺋﻲ درزﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎي اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳـﻲ ‪ ،‬ﭘﺰﺷـﻜﻲ ودﻳﮕﺮﻋﻠـﻮم ‪ ،‬زﻣﻴﻨـﻪ ﺳـﺎز‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﺗﺠﺎرب ﻋﻠﻤﻲ ادوارﺑﺎﺳﺘﺎن درﻳﻮﻧﺎن وﻧﻴﺰاﻓﺰوده ﻫﺎ واﺻـﻼﺣﻴﻪ ﻫـﺎي داﻧـﺸﻤﻨﺪان ﻋﺼﺮدرﺧـﺸﺎن داﻧـﺶ وﭘـﮋوﻫﺶ‬
‫درﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ‪ ،‬ﺑﻮده اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻛﺮﻣﻮﻧﺎ ﺑﺎاﻋﺘﻘﺎدات وﮔﺮاﻳﺸﺎت ﻣﺘﺤﺠ‪‬ﺮ ﻋﺼﺮﺧﻮد درﻛﺸﻮرش ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺪاﺷﺖ ازاﻳﻨﺮو ﺑﻪ ﺗﻮﻟِﺪو دراﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻣﻬـﺎﺟﺮت ودر‬
‫ﻣﺪرﺳﺔ ﻣﺘﺮﺟﻤﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺗﻮاﻧﺴﺖ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ راﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ وﺟﻪ ﺑﻴﺎﻣﻮزد ‪ .‬وي دراﺑﺘـﺪا اﻳـﻦ ﻗﺎﺑﻠﻴـﺖ رادرزﺑـﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺪﺳﺖ آورد ﺗﺎﺑﺘﻮاﻧﺪ اﻟﻤﺠﺴﺖ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس راﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮﻳﮋه اﺣﻤﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮوﺗﺼﺤﻴﺢ ﺷـﺪه‬
‫ﺑﻮد وﻋﻠﻴﺮﻏﻢ ﻋﺪم وﺟﻮد ﻧﺴﺨﺔ ﻻﺗﻴﻦ آن ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎرﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان آن ﻋـﺼﺮوآن دﻳـﺎرﺑﻮد ‪ ،‬ﺑﺎدﻗّـﺖ ﺑﺨﻮاﻧـﺪ ‪ .‬ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺗﻮﻟِﺪو دراﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻛﻪ ﻗﻮﻣﻴﺖ ﻫﺎ وﭘﻴﺮوان اﺳﻼم ‪ ،‬ﻳﻬﻮد وﻣﺴﻴﺤﻴﺖ رادرﺧﻮد ﺟﺎي داده ﺑـﻮد ﻋﻠﻴـﺮﻏﻢ ﺑـﺎزﭘﺲ ﮔﻴـﺮي آن از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻮﺳﻂ آﻟﻔﻮﻧﺴﻮ ﺷﺸﻢ ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺳﺎﺧﺘﺎرﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺧﻮدرا ﺣﻔﻆ ﻧﻤﻮد ‪ .‬درواﻗﻊ ازﻫﻤﺰﻳﺴﺘﻲ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ آﻣﻴـﺰ ﭘﻴـﺮوان‬
‫اﺳﻼم ‪ ،‬ﻳﻬﻮد وﻣﺴﻴﺤﻴﺖ دراﻳﻦ ﺷﻬﺮ درﻃﻮل ﭼﻨﺪﻗﺮن ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻠﻔﻴـﻖ ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ ﻣﻨﺠﺮﺑـﻪ ﻳـﻚ ﭘـﺎرﭼﮕﻲ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ درآن‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ ‪ .‬ﺷﻬﺮدرﺑﺮدارﻧﺪة ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ وﻫﺮﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ درﺑﺮدارﻧﺪة ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻫﺎي ﻧﻔﻴﺲ وارزﺷﻤﻨﺪ دﺳـﺖ ﻧـﻮﻳﺲ ﻫـﺎي‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﻮﻳﮋه ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻋﺼﺮدرﺧﺸﺎن اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮد ‪ .‬ﻛﺮِﻣﻮﻧﺎ ﺣﺪوداً درﺳﺎل ‪ 1175‬ﻣﻴﻼدي » ﻋﻨﺎﺻﺮاﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ « اﺣﻤـﺪ‬
‫ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ راازﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻻﺗﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻛﻪ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎس وﻣﺘﺮﺟﻤﻲ ﺑﻨﺎم ﮔﺌﻮرگ ﺗﺮِﺑﻴﺰوﻧﺪ ﺑﺮاي‬
‫اوﻟﻴﻦ ﺑﺎراﻟﻤﺠﺴﺖ راازﻧﺴﺨﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ آن ﺑﻪ ﻻﺗﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮد وﻧﻴﺰ ﺷـﻜﻞ ﺟـﺎﻣﻊ ﺗـﺮآن ﺗﻮﺳـﻂ رﺟﻴﻮﻣﻮﻧﺘـﺎﻧﻮس آﻟﻤـﺎﻧﻲ‬
‫ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪ ‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ وﻛﺎﻣﻞ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ دراﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻣﻲ رﻓـﺖ ‪ .‬ﻧـﺴﺨﺔ ﻻﺗـﻴﻦ اﺛﺮﻓﺮﻏـﺎﻧﻲ ﺑـﻮﻳﮋه اﺻـﻮل‬
‫رﻳﺎﺿﻲ آن ﺗﺎﻋﺼﺮ ﻛﭙﺮﻧﻴﻚ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﻪ اش ﭼﻬﺮة اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ درﺟﻬﺎن رادﮔﺮﮔﻮن ﺳﺎﺧﺖ ‪ ،‬ﻛﺎرﺑﺮدﻓﺮاوان داﺷﺖ ‪.‬‬
‫ﮔﺮاردِ ﻛﺮِﻣﻮﻧﺎ ﺧﻮدﻧﻴﺰ ﺑﺮاﺳﺎس آﺛﺎروﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻫﺎي اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﺑﺘّـﺎﻧﻲ ‪ ،‬زرﻗـﺎﻟﻲ واﺑﻮﻣﻌـﺸﺮﺑﻠﺨﻲ ‪،‬‬
‫ﺟﺪول ﻫﺎ وﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪي ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﻤﻮد ‪ .‬وي ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر اﺛﺮﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬاروﮔﺮاﻧﺒﻬﺎي اﺑﻮﻧﺼﺮﻓﺎراﺑﻲ درﺧﺼﻮص‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪي ﻋﻠﻮم ﺑﻨﺎم » اﺣﺼﺎء اﻟﻌﻠﻮم « را ﻛﻪ ﻗﺮن ﻫﺎ ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﺟﻊ ﺑﺮاي داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﺪ ‪ ،‬وﻧﻴﺰ ﻫﻨﺪﺳـﺔ‬
‫اﻗﻠﻴﺪس را ﺑﻪ ﻻﺗﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد ‪.‬‬

‫راﺟﺮﺑﻴﻜﻦ‬
‫دراواﺧﺮﺳﺪة ﻫﺸﺘﻢ ﻣﻴﻼدي ﻛﻪ اروﭘﺎ را ﺟﻬﻞ وﺑﻲ ﺧﺒﺮي ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺷـﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮﺳﺮاﺳـﺮ آن ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواﺋﻲ‬
‫ﻣﻲ ﻛﺮد ‪ .‬وي درزﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻨﻴﻦ ﻛﻬﻮﻟﺖ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ وآﻣﻮزش وﭘﮋوﻫﺶ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺷﺪ وﺑﺮاي ﺗـﺮوﻳﺞ‬
‫وﮔﺴﺘﺮش آن درﺻﺪد ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاري ﻣﺪارﺳﻲ ﺑﺮآﻣﺪ وﺑﺎزﺣﻤﺖ ﻓﺮاوان درآن روزﮔﺎران ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻴﺶ از دوﻳـﺎ ﺳـﻪ ﻧﻔـﺮ از‬
‫اﻫﻞ ﻓﻀﻞ وداﻧﺶ ﺑﻴﺎﺑﺪ ‪ .‬ﺑﺎاﻳﻦ وﺟﻮد ﻣﺄﻳﻮس ﻧﺸﺪ وﺧﻮد ﻋﻠﻴﺮﻏﻢ ﻛﻬﻮﻟﺖ ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﻴﺮي ﻋﻠﻮم ﻫﻤ‪‬ـﺖ ﮔﻤﺎﺷـﺖ ‪ .‬ازآن ﭘـﺲ‬
‫ﺗﺪرﻳﺠﺎً ازاﻫﻞ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻳﺎﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ازﺟﺮﮔﺔ اﺳﻜﻮﻻﺳﺘﻴﻚ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺳﺮﺑﺮآوردﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﻴﺎن وﻋﻘﺎﻳﺪﺷﺎن درآن ﻋﻬـﺪ‬
‫ﻇﻠﻤﺖ ‪ ،‬ﺟﺮﻗﻪ ﻫﺎﺋﻲ ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ راﺟﺮﺑﻴﻜﻦ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ رﺳﻴﺪ ‪.‬‬
 ‫‪29‬‬
‫راﺟﺮﺑﻴﻜﻦ درﺗﺤﺼﻴﻞ داﻧﺶ وآﮔﺎﻫﻲ ﺑﻜﺎرﮔﻴﺮي اﺳﺘﺪﻻل وﺑﻴﺎن ﺑﺮﻫﺎن راﻛﺎﻓﻲ ﻧﻤﻲ داﻧـﺴﺖ وﺑﺮﻣـﺸﺎﻫﺪه وﺗﺠﺮﺑـﻪ ﻧﻴـﺰ‬
‫اﻫﺘـﻤﺎم داﺷﺖ ‪ .‬وي ﺑﺪﻟﻴـﻞ آزاداﻧﺪﻳﺸﻲ اش ‪ ،‬ﺑﺨﺶ زﻳﺎدي ازﻋﻤـﺮﺧﻮدرا درزﻧﺪان اﻧﻜﻴﺰﺳﻴﻮن ﺳﭙﺮي ﻛﺮد ‪ .‬ﺑﻴﻜﻦ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﻲ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖ آﻓﺮﻳﻨﺶ ووﺟﻮد ﭘﺮوردﮔﺎرﻋﺎﻟﻢ ‪ ،‬آﮔﺎﻫﻲ ازﻋﻠﻢ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ را ﺑﺮاي اﻟﻬﻴﻮن ﺿـﺮوري ﻣـﻲ داﻧـﺴﺖ ‪.‬‬
‫ازاﻳﻨﺮو ﺑﺮاي دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ داﻧﺶ آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ آﺛﺎرداﻧﺸﻤﻨﺪان ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮﻳﮋه ﻛﺘﺎب ﻋﻨﺎﺻﺮاﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ اﺣﻤـﺪ‬
‫ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ روي آورد ‪ .‬ﺑﻴﻜﻦ درﺟﺎﺋﻲ ازاﺛﺮﻣﺸﻬﻮرش اُﭘﻮس ﻣﺎﻳﻮس ﺑﺎاﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ وﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ اﺑـﻦ ﺳـﻴﻨﺎ آورده‬
‫اﺳﺖ ‪» :‬اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ درﻛﺘﺎب ﻧﻬﻢ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ اش ﺑﻪ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ درﻣﺎدون ﻣـﺎه وﺟـﻮددارد ﺑﺎآﻧﭽـﻪ ﻛـﻪ در‬
‫ﻣﺎوراء آﻧﺴﺖ ﺑﺴﻴﺎرﺣﻘﻴﺮواﻧﺪك اﺳﺖ ‪ .‬اﻟﻔﺮاﮔﺎﻧﻮس ﻧﻴﺰ درآﻏﺎز ﻛﺘﺎﺑﺶ آورده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﺳﺘﺎره اي ﻛﻪ در‬
‫آﺳﻤﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ اززﻣﻴﻦ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺰرﮔﺘﺮاﺳﺖ وﻟﻲ ﺧﻮد درﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎﻋﻀﻤﺖ ﻫﺴﺘﻲ ﻫﻴﭻ اﺳﺖ« ‪ .‬درﻫﺮﺣـﺎل‬
‫ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻫﺎي داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮاﻧﻲ وﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ازﺟﻤﻠﻪ اﺣﻤﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ‪ ،‬در ﻧﺠﺎت اروﭘﺎي ﻋﺼﺮ اﻧﻜﻴﺰﻳﺴﻴﻮن واﺳﻴﺮ ﺟﻤﻮد ﻓﻜـﺮي‬
‫ﻧﻘﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه اي داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪ .‬راﺟﺮﺑﻴﻜﻦ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺑﻴﻜﺮاﻧﮕﻲ آﻓﺮﻳﻨﺶ ازاﺛﺮﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﻛﻤـﻚ ﮔﺮﻓﺘـﻪ وﻣـﻲ ﻧﻮﻳـﺴﺪ ‪:‬‬
‫» اﻧﺪازه ﻫﺎي زﻣﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ اﻧﺪازه ﻫﺎي آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ واﺟﺮام ﺳﻤﺎوي ﻧﻴﺴﺖ ‪ .‬اﺛﺮات وﺟﻮدي آﻧﻬﺎ ﺑﺮﻋـﺎﻟﻢ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎاﺛﺮات اﺟﺮام زﻣﻴﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ درواﻗﻊ ﻫﺮﭼﻪ درزﻣﻴﻦ اﺳﺖ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮآﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و اﺟـﺮام آﺳـﻤﺎﻧﻲ‬
‫ﻗﺮار دارد « ‪ .‬وي ﺑﺎاﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﻋﺪاد وارﻗﺎم ﻧﺠﻮﻣﻲ دراﺛﺮﻓﺮﻏﺎﻧﻲ اﺷﺎره دارد ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﺑﺎﺳﺮﻋﺖ ﻫـﺎي ﺑـﺴﻴﺎرزﻳﺎد ﻧﻴـﺰ ﻧﻤـﻲ‬
‫ﺗﻮان اﺑﻌﺎد ﺧﺎرق اﻟﻌﺎدة آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻲ ﻃﻲ ﻛﺮد ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣـﺴﻠّﻢ اﺳـﺖ ‪ ،‬راﺟـﺮﺑﻴﻜﻦ ﺧـﻮد ازاﻫـﻞ ﻛﻠﻴـﺴﺎ وﻣـﺆﻣﻦ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻮد وﻟﺬا ﻫﺮﭼﻪ ﻛﻪ درارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻴﺎن ﻛﺮده ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺢ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫رﺟﻴﻮﻣﻮﻧﺘﺎﻧﻮس و ﮔﺌﻮرگ ﭘﻮرﺑﺎخ‬

‫رﺟﻴﻮﻣﻮﻧﺘﺎﻧﻮس آﻟﻤﺎﻧﻲ‬

‫رﺟﻴﻮﻣﻮﻧﺘﺎﻧﻮس اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ زادة ﻛﻮﻧﻴﮕﺴﺒﺮگ آﻟﻤـﺎن در‪ 1436‬ﻣـﻴﻼدي وﻓﺮزﻧـﺪ آﺳـﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ازآن دﻳـﺎر ﻧﻘـﺶ ﺑﺰرﮔـﻲ‬
‫دراﺻﻼح ﻧﺎرﺳﺎﺋﻲ ﻫﺎ واﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻣﻮﺟﻮددردﺳﺖ ﻧﻮﻳﺲ ﻫﺎي ﻧﺠﻮﻣﻲ دراروﭘﺎ ‪ ،‬داﺷﺖ ‪ .‬وي ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻫـﺎي اﺣﻤـﺪ‬
‫ﻓﺮﻏــﺎﻧﻲ و ﺟــﺪول ﻫــﺎي آن وﺑــﺎﻫﻤﺮاﻫﻲ اﺳــﺘﺎدش ﮔﺌــﻮرگ ﭘﻮرﺑــﺎخ)‪1461 -1421‬م( ‪ ،‬ﺗﺤ ـﻮ‪‬ل ﻗﺎﺑــﻞ ﺗــﻮﺟﻬﻲ را در‬
‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ ﺑﻮﺟﻮدآورد ‪ .‬ﻫﻢ اوﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺮوﻳﺞ ﺷﻴﻮه ﻫﺎي اﺻﻮﻟﻲ وﻋﻠﻤﻲ دراﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻪ در اروﭘﺎي‬
‫آن دوران ﺑﻪ ﺷﺪ‪‬ت آﻟﻮده ﺑﻪ ﻣﻮﻫﻮﻣﺎت وﺧﺮاﻓﺎت ﺑﻮد ‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ روﺷـﻨﮕﺮاﻧﻪ ﺑﻨـﺎم ﻓﺮﻏـﺎﻧﻲ در ﭘـﺎدوآ اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ‬
‫ﺑﺮﮔﺬار ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ازآن ﭘﺲ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي وي دراﻳﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻫﺎ درردﻳﻒ ﻣﻨﺎﺑﻊ وﻣﺮاﺟﻊ ﻣﻌﺘﺒﺮﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم ﻗﺮارﮔﺮﻓﺖ ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎس ﺷﺎﮔﺮد ﻣﻜﺘﺐ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ وﺑﻄﻠﻤﻴﻮس اﺛﺮي دارد ﺑﻨﺎم » ﺟﺪول ﺳﻤﺖ ﻫﺎ « ﻛﻪ ﺑﻮﻳﮋه ﺟﺪول ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ ﻫﺎي آن ﻛﻪ‬
‫از آﺛﺎر داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ ‪ .‬ﻣﻮﻧﺘﺎﻧﻮس ﭘﺲ از ﺗﺤﻤﻞ رﻧﺞ ﻓﺮاوان ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
 ‫‪30‬‬
‫ﺷﺎﮔﺮد ﻧﺠﻴﺐ زادة ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﻳﺎﻓﺖ ﺑﻨﺎم ﺑﺮﻧﺎرد واﻟﺘﺮ ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﺎﻟﻲ وي اوﻟّﻴﻦ رﺻﺪﺧﺎﻧﻪ را دراروﭘﺎ ﺑﺮاﺳﺎس‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎي اراﺋﻪ ﺷﺪه درآﺛﺎر اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺰرﮔﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﺑﺘّﺎﻧﻲ واﺑﻮﻣﻌﺸﺮﺑﻠﺨﻲ ‪ ،‬ﺑﻨﺎﻛﻨﺪ ‪.‬‬

‫ﺑﺮوﻧِﺘﻮ ﻻﺗﻴﻨﻲ‬
‫ﺑﺮوﻧﺘﻮ ازواﺑﺴﺘﮕﺎن درﺑﺎرآﻟﻔﻮﻧﺴﻮ دراﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻛﻪ درﻣﻮاردﺑﺴﻴﺎري ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﺳﺘﺎده وﺳﻔﻴﺮازﺳﻮي آﻟﻔﻮﻧـﺴﻮ ﺑـﻪ ﻛـﺸﻮرﻫﺎ و‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اروﭘﺎ ﮔﺴﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﺪ ‪ ،‬درﻳﻜﻲ ازاﻳﻦ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﻫﺎ ﺑﺎآﺛﺎر ﻋﺮﺑﻲ – ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮﻳﮋه اﻟﻤﺠـﺴﺖ ﭘـﺮدازش ﺷـﺪة‬
‫ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ آﺷﻨﺎ وﺑﻪ ﺷﺪ‪‬ت ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮارﻣﻲ ﮔﻴﺮد ‪ ،‬ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ اﺑﺘﺪا آﻧﺮا ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ وﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺋﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ‪ .‬و اﻳﻦ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ وﭘﮋوﻫﺶ ارزﺷﻤﻨﺪ درآﻳﻨﺪة ﻋﻠﻤﻲ وي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺆﺛﺮ ﻣﻲ اﻓﺘﺪ ‪ .‬داﻧﺘﻪ ﺷﺎﻋﺮﭘ‪‬ﺮآوازة اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺋﻲ ازﺷﺎﮔﺮدان ﺑﺮوﻧﺘﻮ ﺑﻮده و‬
‫ﺑﺎ اﺣﻤﺪ ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ وآﺛﺎرش ازﻃﺮﻳﻖ آﻣﻮزه ﻫﺎي ﺑﺮوﻧﺘﻮ ﻻﺗﻴﻨﻲ آﺷﻨﺎ ﻣﻲ ﺷﻮد ‪ .‬وازاﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ درآﺛﺎر ﺟﺎوداﻧـﺔ وي‬
‫رد‪ ‬ﭘﺎي اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﻓﺮﻏﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲ ﺧﻮرد ‪ .‬ﭘﺎﺟﺖ ﺗﻮﻳﻦ ﺑﻲ درﺧﺼﻮص ﺗﺄﺛﻴﺮﻓﺮﻏـﺎﻧﻲ ﺑﺮداﻧﺘـﻪ اﺛﺮارزﺷـﻤﻨﺪي دارد‬
‫ﺑﺎﻧﺎم » اﻟﺘﺰام داﻧﺘﻪ ﺑﻪ اﻟﻔﺮاﮔﺎﻧﻮس در دﻧﻴﺎي ﻧﻮ و ﺿﻴﺎﻓﺖ « ‪ .‬ام‪ .‬آ‪ .‬اور ﻧﻴﺰدرﻛﺘﺎﺑﺶ ﺑﻨﺎم داﻧﺘﻪ واﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﻛﻬﻦ ﺑﻪ ﻧﻜﺘـﺔ‬
‫ﻇﺮﻳﻒ ﻋﻠﻤﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ‪ .‬درﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﺎﻧﺎم اﻣﭙﺮاﺗﻮرآﻟﻔﻮﻧﺴﻮ ﻧﻮﺷﺘﺔﺟﻮﻟﻴﺎ ﺑﻮﻟﺘﻮن ﻫﺎﻟﻮوِي ﻧﻴﺰدرﻣﻮرد ﺗﺄﺛﻴﺮﻓﺮﻏﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺟﺎﻣﻌﻲ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬

‫آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ درﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﺛﺒﺖ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري ازداﻧﺸﻤﻨﺪان ﺗﺮﻗﻴﺨﻮاه دوران ﺗﺎرﻳﻜﻲ دراروﭘﺎ ﻛﻪ اﻛﺜﺮاً ﺗﺤﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻋﺼﺮﺷﻜﻮﻓﺎﺋﻲ درﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ دادﮔﺎﻫﻬﺎي اﻧﻜﻴﺰﻳﺴﻴﻮن آزارواذﻳﺖ ‪ ،‬ﺷـﻜﻨﺠﻪ وﺑﻌـﻀﻲ‬
‫درآﺗﺶ ﺳﻮزاﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ ازآن ﺟﻤﻠﻪ آﭘﻮﻧِﻦ ﺳﻴﺲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﺋﻲ ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻚ ﺑﻮدوﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮاﻧﻲ وﻣﺴﻠﻤﺎن ‪...‬‬
 31

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺎب اﺣﻤﺪﻓﺮﻏﺎﻧﻲ‬

: ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻓﺎرﺳﻲ‬
‫ ﺟﻠﺪ‬6 ‫ اﺑﻦ ﺧﻠّﻜﺎن‬، ‫ وﻓﻴﺎت اﻻﻋﻴﺎن‬-1
‫ اﺑﻦ اﻟﻘﻔﻄﻲ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﻲ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﻬﻴﻦ داراﺋﻲ‬، ‫ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺤﻜﻤﺎء‬-2
‫ اﺑﻦ ﻧﺪﻳﻢ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﻲ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺗﺠﺪد‬، ‫ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‬-3
‫ زﻳﺮﻧﻈﺮ اﺣﻤﺪﺑﻴﺮﺷﻚ‬، ‫ ﺑﻮدان دوﺑﻮآ ﻟﻮرن‬، ‫ زﻧﺪﮔﻲ ﻋﻠﻤﻲ داﻧﺸﻮران‬-4
‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ اﻓﺸﺎر‬، ‫ ﺟﺮج ﺳﺎرﺗﻦ‬، ‫ﻣﻪ ﺑﺮﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ‬‫ ﻣﻘﺪ‬-5
‫ وﻳﺮاﺳﺘﺎر ﺣﺴﻴﻦ ﻣﻌﺼﻮﻣﻲ ﻫﻤﺪاﻧﻲ‬، ‫ زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﻲ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼﻣﻲ‬-6

English resources:
1- A HISTORY OF ASTRONOMY , A. PANENEKOEK , INTERSCIENCE PUBLISHER, INC. NEW
YORK 1961
2- MEDIEVAL ISLAMUIC CIVILIZATION AN ENCYCLOPEDIA, JOSEF W. MERI
3- HISTORY OF ISLAMIC SCIENCE , Prof. Hamed A. Ead
4- Global Oneness Internet site Co- creating a happy world
5- Saudi Aramco WORLD Journal volume 43 , number 3 May/June 1992
6- Islamic Philosophy series , Astronomy series , World Philosophy series Mortimer
Alder(1902-2001)
7- Arabic Astronomical and Astrological References F. J. Carmody Berkely 1959
8- Alfraganus and the Elements of Astronomy Prof. Yavuz Unat
Source française
La science arab et son rôle dans l'evolution mondial , Léyden 1966 Aldo Mieli
Русский источник
МАТЕМАТИКИ И АСТРОНОМИ МУСУЛМАНСКОГО СРЕДГЕВЕКОНВА И ИХ ТРУД
Б. А. МАТВИЕВСКАЯ Б. А. РОЗЕНФЕЛД