3.

Formación do sistema fonolóxico do galego medieval

3.2. Consonantismo

1. Panorámica xeral da evolución do consonantismo

1.1. Sistema consonántico latino e sistema consonántico do
galego medieval
1) Sistema consonántico latino:
labial dental / alveolar velar
xordas // // //
oclusivas
sonoras // // //
fricativas xordas // // //
nasais // //
lateral //
líquidas
vibrante //

Este é o sistema consonántico dunha soa variedade de latín, o latín

clásico, pero seguramente houbese máis variedades ca esta. As súas principais
características son:
a) Grao de constrición: inexistencia de consoantes africadas.
b) Punto de articulación:
→ No caso das consoantes sinaladas como dentais / alveolares non podemos
saber con exactitude cal das dúas era a súa realización.
→ Tampouco podemos precisar outro tipo de realizacións, coma a de //, que
podía ser predorsal ([]) ou apica ([]), aínda que é probable que o latín xa
coñecese as dúas realizacións (coma o galego actual).
→ Non existían consoantes palatais, aínda que probablemente xa se
coñecesen nalgunhas variedades do latín vulgar.
c) Sonoridade:
→ Daba lugar a oposicións só entre as consoantes oclusivas.
→ En moitas variedades románicas darase unha extensión da oposición de
sonoridade (que habitualmente se orixina en contexto intervocálico):
xorda sonora
Fricativa labial  
xorda sonora
Fricativa dentoalveolar  
xorda sonora
Fricativa palatal  
xorda sonora
Africada palatal  
xorda sonora
Africada predorso-dento-alveolar  

d) Cantidade ou duración:
→ No latín clásico dábanse oposicións entre consoantes longas e consoantes
breves. Cómpre ter en conta que as primeiras non supoñían a concatenación
de dúas consoantes iguais, senón a produción dunha mesma consoante, pero
máis longa ca no caso das breves. Esta oposición dábase en tódalas
consoantes, agás en //. Exemplos:

Historia da lingua galega

1 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

Breves Longas
ADITUS ‘entrada, acceso’ ADDITUS ‘engadido’
VĪTA ‘vida’ VITRA ‘fita, venda’
CATUS ‘agudo’ CATTUS ‘gato’
VĀCA (imperativo de VACĀRE) VACCA ‘vaca’
AGER ‘territorio, campo’ AGGER ‘muralla’
CASA ‘cabana, choza’ CASSA ‘oca, baleira’
PALAM ‘abertamente’ PALLAM ‘vestido, manto’ (ac. sg.)
CALEŌ ‘teño calor’ CALLEŌ ‘teño experiencia’
CŪRŌ ‘coido’ CURRŌ ‘corro’
FERUM ‘fero’ FERRUM ‘ferro’
ANUS ‘vella’ ANNUS ‘ano’

→ Na Romania Occidental esta oposición desapareceu, de xeito que as

breves xordas sonorizaron e as longas xordas pasaron a breves.

Cómpre apuntar que // debeu desaparecer, pasando a ser unha consoante
só gráfica desde moi antigo, mesmo se discute se é pertinente incluíla ou non no
sistema consonántico do latín clásico.
Para que se produza a coalescencia
cómpre postular o previo
NE HEMO / HOMO > NEEMO > NEMO
enxordecemento da consoante
fricativa.

2) Sistema consonántico do galego medieval:

dental /
labial palatal velar
alveolar
xordas   
oclusivas
sonoras   
xordas   
fricativas
sonoras   
xordas  
africadas
sonoras  
nasais   
lateral  
líquidas simple 
vibrantes
múltiple 

a) Cantidade ou duración: desaparece a oposición por este trazo, un fenómeno

xeral en toda a Romania Occidental (ao nordeste da isoglosa que une La
Spezia e Rimini).
b) Modos de articulación: aparecen as consoantes africadas.
c) Puntos de articulación: aparecen consoantes palatais (maioritariamente
xeradas por iodes).
d) Sonoridade: aumentan as oposicións entre xordas e sonoras:
→ É posible que en época arcaica convivisen nun mesmo sistema ,  e
, que despois confluirían. Neste caso  opoñeríase polo seu trazo
sonoro a : DEFENSA(M) > devesa.
Historia da lingua galega
2 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

→ Unha nova oposición é a que se dá no caso de  e . Neste caso 
tería a súa orixe en:
- -S-.
- -SS- convertido antigamente en -S-: SURSU(M) > susso > su[]o

Como podemos observar, o sistema consonántico do galego

medieval é máis complexo có do latín clásico (pero non necesariamente máis
complexo có do conxunto da lingua latina). Ademais, as principais preséntanas o
grupo das sibilantes:
 
Africadas palatais
<g, j, i>: gente <ch>: chouer
 
Fricativas prepalatais
<g, j, i>: gente <x>: leyxar
  Africadas predorso-
<z>: cozer <c, ç>: mancebo, paaço dento-alveolares
  Fricativas ápico-
<-s->: tesouro <-ss->: passo alveolares

3) Sistema consonántico do galego actual:

a) Modo de articulación: prodúcense desafricacións, de xeito que só queda .
b) Puntos de articulación:
→ Aparición de .
→ Só permanece  entre as labiais sonoras orais.
c) Sonoridade: desaparecen as oposicións por sonoridade entre  e  e
 e .

0.1. Aparición de consoantes palatais e africadas

Na meirande parte dos casos a súa orixe está relacionada con procesos
asimilatorios, que se producen por causa de:
a) Iode: produce palatalizacións e africacións consonánticas.
PULĔGIU > poe(n)jo

b) Vogal palatal.
GELATA > geada

1) Africada e fricativa palatais [] > []

Na Noticia de Torto (1214, zona de Braga) parece distinguirse aínda entre
[] e [], con todo nesta altura xa debía estar bastante avanzado o proceso de
desafricación de [].

As orixes destas consoantes poden ser:

a) Contacto de oclusiva velar sonora latina con vogal palatal núcleo de sílaba:
→ O feito de que G sexa unha oclusiva explica que se xere unha consoante
africada.
→ O feito de que G sexa sonora, explica que a africada tamén o sexa.
Historia da lingua galega
3 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

-G + E, I-
-G + E, I-
G + E, I - (posición non
(posición intervocálica)
intervocálica)
GELATA > geada GĬNGĪVA > gengiva AGĪNA > agĩa (axiña)
GENTE > gente LONGE > longe FUGIRE > fugir
GENERU > genro ANGELU > angeo
BURGENSE > burgese
GĬNGĪVA > gengiva > burgés > burgués
(modelo: burgo)
GENŬCULU > geõllo ARRGILLA > argila
VIRGINE > virge

Aínda que o resultado maioritario é a palatalización, hai casos nos que

esta non se produce:

-G + E, I-
G + E, I -
(posición intervocálica)
GERMANU > irmão SEXAGINTA > sessaenta
GELDVIRA > Elvira COGITARE > coidar
A desaparición de -G- intervocálico é
No centro da Península son
un tratamento máis popular.
maioritarios os resultados sen
palatalización (helar, hinojo), polo que
A palatalización de -G- intervocálico
é posible que nalgunhas voces a
supón o seu mantemento durante máis
ausencia de palatalización tivese unha
tempo, un tratamento máis
maior difusión xeográfica.
conservador.

b) Iode:
→ Sen estar en contacto con consoante:
Posición inicial Posición medial
IANUARIU > zanuario (lat. vg.) > janeiro
*CAIATU > cajato (conservación do -t-
intervocálico?)
IANUELLA > janela IEIUNARE > jejũar, jajũar
IEIUNARE > jejũar, jajũar
IUGU > jugo
(DIES) IOVIS > joves

Nestes casos tamén podemos atopar resultados sen palatalización:

Posición medial
*MAIORINU > meiriño
(síncope moi antiga da vogal I)
MAIU > maio (resultado non esperado)
maor > moor > mor
MAIORE >
maior (cult.)

Historia da lingua galega

4 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

→ En contacto con consoante:

[]
[] [] [] Con metátese do iode (que dá lugar ao
pechamento da vogal tónica e á palatalización
da consoante)
HABEAT > aja FUGIO > fujo HODIE > hoje BASIU > *baisu > beijo
PULĔGIU > SE.DE.AM > se.djam
HABEO > ajo CERASEA > *ceraisa > cereija
poejo > seja
VI.DE.O > vi.djo >
CASEU > *caisu > queijo
vejo
VISIONE > (*viison) > med. vijon
Neste caso a existencia dun [i] na
primeira sílaba fai discutible que se
producise a metátese e, polo tanto, a
suposición dunha forma *viison
OCCASIONE > *ocaison > med. ocaijón
(ocasión)

Coma en casos anteriores, as oclusivas sonoras en posición intervocálica

puideron non palatalizar e desaparecer:

[] []
CORRIGIA > correa MODIU > moio
NAVIGIU > navío MEDIU > meio, meo
FAGEA > faia
(que convive con resultados palatalizados: PODIU > poio
Porta Fageiras)

2) Fricativa palatal xorda []

a) Asimilacións provocadas por un iode: é a orixe desta consoante na maioría
dos casos. Podemos distinguir varios grupos:
→ [] (<x>1): este grupo presenta dúas posibilidades evolutivas diferentes,
pero rexidas polo mesmo principio: o romance galego non admite oclusivas
en posición implosiva. Estas dúas posibilidades son:
 Asimilación [] > []:
DIXĪ > dissi > disse As palatalizacións dixen,
DĬXIT > disse dixo e luxuria son tardías e
parecen deberse ao contacto
LUXŬRIA > lussuria con vogal palatal átona
final.
SEXAGINTA > sessaenta

 Palatalización en posición intervocálica que implica do debilitamento

de [], que pasa a converterse en semivogal palatal: [] > [] > [].
Nestes casos o iode pódese manter ou ser absorbido pola consoante
palatal (baixo > gal. oriental baxo). Exemplos:

1
A grafía latina habitual para este grupo era <x>, o que explica que tamén o sexa para a representación
de [] no romance galego.
Historia da lingua galega
5 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

LAXĀRE > *laisar > leixar

CŎXU > coiso > coixo > coxo
CŎXA > *coisa > coixa > coxa
FRAXĬNU > fraisẽo > freixẽo > freixoo > freixo
AXE > *aise > eixe
(eixo é unha evolución posterior na que se lle engade á
forma o morfema propio do masculino)

SĔX > seis

Neste caso non se produce palatalización xa que o grupo
consonántico non está en posición intervocálica.

→ []:
*CAPESEU > queixo2 (‘queixada’)
→ []:
PASSIONE > paixón
GRASSIA > graxa

→ []: neste caso prodúcese unha metátese que explica que apareza un iode
na sílaba anterior nos resultados romances [] > []. Exemplos:
ASCIATA > *ACSIATA > aixada, eixada
FASCIA > *FACSIA > faixa
Con todo, esta forma parece tardía en
galego, portugués e castelán, polo que
debe ser un préstamo do catalán ou do
occitano (a través do catalán).

→ [-] + [e, i] núcleo de sílaba: é un grupo que presenta dúas posibilidades

evolutivas:
 Evolución para unha africada predorso-dento-alveolar xorda [] > []
> [] (O resultado regular de [] perante [e, i] é [] > []). Isto é o que
acontece na maioría dos verbos incoativos latinos:
COGNOSCERE > coñoscer [] > coñocer

 Metátese do iode e palatalización [] > []3:

FASCE > *FACSE > feixe

PĬSCE > *PĬCSE > peixe
(PRUNA) DAMASCENA > *amacsẽa > amaixẽa > ameixa

b) S- inicial latino: neste caso poden darse dúas solucións:

2
No caso de CASEU > queijo o resultado medieval é [], un resultado sonoro esperable ao producirse a
metátese do iode e ficar o gripo [] en posición intervocálica. O feito de que o grupo [psj] non estea en
posición intervocálica explica o resultado xordo.
3
Este é un resultado común dentro das linguas románicas, sendo insólito a solución do castelán, que
presenta o mesmo resultado para as dúas posibilidades evolutivas.
Historia da lingua galega
6 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

→ Mantemento do s- inicial:
SAPERE > saber
→ Palatalización en [], un resultado que non é exclusivo do galego, senón
que aparece nunha ampla zona ibérica (aínda que non coinciden as
unidades léxicas nas que se dá). Pode deberse a:
 Influencia mourisca, unha hipótese pouco probable no caso do galego
dado que son bastantes as formas nas que se produce palatalización e non
parece que a influencia mourisca puidera ser importante.
 Desprazamento pouco importante no punto de articulación da consoante,
que pasa de ápico-alveolar a palatal. Ademais este é un fenómeno
documentado tamén no galego urbano actual.
SŬRDU > xordo
(resultado exclusivamente galego)
SAPŌNE > xabón
SEPARARE > xebrar (cult. separar)
SŬFURE > xofre

3) Africada palatal xorda []: ten a súa orixe na actuación do iode nos grupos
consonánticos latinos CL-, PL- e FL-, nos que a líquida lateral derivou nunha
consoante palatal (sempre en posición non intervocálica), segundo parecen
indicar os diferentes resultados románicos:
it. chiave
CLAVE aragonés llau
gal. chave
it. fiore
FLORE
gal. chor, chur

Exemplos:

CL- PL- FL-

CLAVE > chave PLANU > chão > chao, chan INFLARE > inchar
CLAUSA > chousa PLENU > chẽo > cheo FLORE > chor, chur
CLAUDERE > choer AMPLU > ancho (VĪLLA) FLAVIANI > Chaián
cult. clavícula
semicult. caravilla,
CLAVICULA >
cravilla
patrm. chavella

4) Africada predorso-dento-alveolar xorda [] (<c, ç>):

a) C + e, i (núcleo de sílaba) en posición inicial e posición medial non
intervocálica:
→ [] explica que dea lugar a un son africado, producíndose unha
asimilación por causa da vogal palatal que dá lugar a un adiantamento no
punto de articulación (velar > palatal > dento-alveolar).
→ Existe unha fase intermedia antes da chegada ao resultado []: [ + , ] >
[] > []:
CENTUM > []ento
Historia da lingua galega
7 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

 Trátase dunha palatalización bastante estendida pola Romania.

 Con todo, é unha mudanza antiga pero non tanto coma para afectar a
todo o territorio románico. Así, o sardo mantén a oclusiva velar xorda
latina (kelu) e os préstamos latinos a outras linguas tamén (CAESAR > al.
kaiser).
 A chegada á fase [] debeu ser común xa na maioría das variedades
ibéricas medievais. Con todo, en galego conservamos algunhas reliquias
da fase []:
CICERU > chícharo (non *cízaro)
CIMICE > chinche (non *cince)

Exemplos:

K-
-K-
(non intervocálica)
CĬRCA > cerca MANCĬPIU > mancebo
CAELU > *celu > ceo MERCEDE > mercee
ACCENDERE > acender

b) Contacto cun iode:

→ Neste caso [] procede dos grupos [-tj-] e [-kj-], que converxen ao
producírense cambios no seu punto de articulación, de xeito que o de [-tj-]
recúa de dental a palatal e o de [-kj-] adiántase de velar a palatal. Indicios
disto atopámolos en:
 Confusións en textos latinos tardíos: Gallaetia (por Gallaecia).
 Fontes do latín vulgar: CRESCENTIANUS > crescentsianus; LAURENTIUS
> Laurenzo.
→ Neste caso os resultados están estendidos por todo o territorio románico,
polo que a palatalización debeu ser máis antiga na no caso de C + e, i.
→ Cómpre distinguir dúas posicións:
 Posición intervocálica: o esperable sería que os resultados fosen sempre
sonoros, como acontece normalmente nesta posición, pero [-tj-] e [-kj-]
producen resultados tanto xordos coma sonoros, sen que pareza haber
un predominio duns ou outros. É probable que non exista unha
explicación xeral para todo o fenómeno, senón que en cada palabra as
razóns poderían ser diferentes:
- Nalgúns casos o resultado xordo parece conectado cun tratamento
máis conservador có sonoro:
sonoro xordo
VĬTIU > vezo VĬTIU > viço
-ĬTIA > -eza (tristeza) -ĬTIA > -iça (justiça)
A vogal tónica [] podería deberse
a un pechamento por parte do
iode, pero tamén a un tratamento
máis conservador, de xeito que
non se produce a evolución Ĭ > []

Historia da lingua galega

8 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

- Noutros casos parece que se poderían postular formas do latín vulgar

nas que os grupos [-tj-] e [-kj-] non estaban en posición
intervocálica:

lat. clás .MATIANA > lat. vg. .MATTIANA > maçãa

Exemplos:
sonoro xordo
PRETIARE > prezar PŬTEU > poço
SARTIONE > sazón PIGRITIA > preguiça
[-tj-] RATIONE > razón GRATIA > graça
VĬTIU > vezo VĬTIU > viço
-ĬTIA > -eza (tristeza) -ĬTIA > -iça (justiça)
FIDUCIA > feúza (‘confianza’) ACIARIU > aceiro
GALLAECIA > Galiza *CORTICEA > cortiça
[-kj-]
IUDICIU > juizo FACIO > faço
PLACEAT > praza CORIACEA > coiraça

 Posición non intervocálica: os resultados son sempre xordos. Exemplos:

[-tj-] [-kj-]
FORTIA > força LANCEA > lança
CAPTIARE > caçar POST-CUCCEU > pescoço
MARTIU > março CALCEA > caça
-ANTIA > -ança

- No caso concreto de [-tj-] en posición intervocálica os resultados son

diferentes, producíndose unha evolución [-tj-] > [-t-] > [-t-]:
CHRISTIANU > creschão, crischão
BESTIA > bescha, bischa > becha, bicha
SEBASTIANU > Sevaschão
COMESTIONE > comeschon > comechjón

- O grupo [] tamén pode dar lugar a []:

PERDEO > perço

ARDEO > arço
VIRDIA > verça
VERECU NDIA> vergonça

Historia da lingua galega

9 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

5) Africada predorso-dento-alveolar sonora []:

a) C + e, i (núcleo de sílaba) en posición intervocálica:
DICERE > dizer
FACERE > fazer
DICUNT > lat. vg. *DICENT > dizen

b) Influencia dun iode nos grupos grupos [-tj-] e [-kj-] que, como xa vimos, pode
dar lugar a resultados xordos ou sonoros.

6) Fricativa ápico-alveolar sonora //: ten a súa orixe en contextos

intervocálicos, polo que se trata dun proceso de asimilación respecto das vogais
contiguas:
a) -S- latino intervocálico, que explica que a grafía máis frecuente para // fose
<-s->, xa que se trata do mantemento dos hábitos gráficos latinos. Exemplos:
THESAURU > tesouro
CAUSA > cousa
POUSARE > pousar
ROSA > rosa

b) -NS- > -ss- > -s-: trátase dunha asimilación moi antiga que xa debeu dar lugar
a un -s- no latín vulgar. Exemplos:
PENSARE > pesar
SPONSU > esposo
TENSU > teso
MENSA > mesa
MENSURA > mesura

c) -RS- > -ss- > -s-: coma no caso anterior, o resultado -s- xa debía estar presente
no latín vulgar. Exemplos:
SURSU > suso (‘arriba’)
DEŌRSUM > juso (‘abaixo’)
Neste caso o grupo [] dá lugar a [] e despois a
[]. O resultado [] procedente de Ō non é regular,
pero explícase pola analoxía co antónimo suso.

7) Fricativa ápico-alveolar xorda []: ten a súa orixe no // latino en diferentes
posicións:
a) S-, coa excepción das formas nas que se dá palatalización (SAPŌNE > xabón;
SŬRDU > xordo).

b) –S. Exemplo:
ROSAS > rosas
Historia da lingua galega
10 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

c) –SS– (xeralmente por procesos asimilatorios), o que explica que a grafía máis
frecuente nos textos medievais fose <-ss->. Exemplos:
PASSU > paso
OSSU > oso
-ASSE > -asse (pret. subx.)
d) Grupos consonánticos nos que se deron asimilacións máis tardías:
→ -RS-:
ŬRSU > osso
ADVERSU > avesso

→ -PS-:

ĬPSE > esse

2. Evolución das consoantes non agrupadas

2.1. Evolución do sistema de sibilantes

(//) (//)
// //
// //
// //

Este sistema prototípico experimenta dúas importantes evolucións dentro

do galego medieval:

a) Desafricación ou fricativización, proceso que se percibe nos testemuños

gráficos (un proceso que xa lle afectara antigamente a //). Exemplos:

// > // fazer > faser

dizer > diser
// > // paaço > paaso

b) Desonorización:
→ Xa nos textos máis arcaicos parece que non hai unha clara distinción da
oposición entre xordas e sonoras. Exemplo:
fazer > faser

→ A tendencia anterior parece coutarse polos usos gráficos difundidos por

Afonso X, que eran os seguintes:
// <g>, <j>, <i>
// <x>
// <-s->
// <-ss->
// <z>

Historia da lingua galega

11 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

// <c>, <ç>

→ Desde o século XV documéntanse de novo grafías que supoñen un

indicio claro da desonorización. Exemplos:
// > // Tareija > Tareixa
// > // fazer > facer, façer
casa > cassa
nosso > noso (confusión na grafía, desde o
// > //
século XV é cada vez máis raro o uso de
<-ss->)

A desafricación e a desonorización son dúas mudanzas coetáneas que se

producen no galego medieval a partir do sistema prototípico (compartido co portugués
e co castelán). Isto quere dicir que xa na Idade Media, coma na lingua actual, tiña que
haber outros subsistemas de sibilantes con diferente distribución diatópica e/ou
diafásica. Cando menos podemos falar de dous subsistemas:

Subsistema arcaico Subsistema de transición

Sistema prototípico
(desafricación) (desonorización)
// // // // //
// // // // //
// // // // //

a) Subsistema arcaico: sistema con desafricación, que aínda se mantén na Limia

Baixa e en falas de Zamora. Polo que a desafricación afectou todo o territorio
galego, pero a desonorización non
b) Subsistema de transición: é un sistema de transición cara ao galego moderno,
que aínda se mantén en zonas da Galiza occidental. Exemplos:
Subsistema arcaico Subsistema de transición
//: gente
//: xente, leixar
//: leixar
//: cozer, paaço //: coser (‘cociñar’), paso
(‘edificio’)
//: coser, paso
coser, paso

O subsistema de transición dá diferentes resultados no galego moderno:

// // // //
// // > //
//, // > // //, // > //
// //

8) //, que ten a súa orixe na secuencia []. Exemplos:

ALIU > allo

ARTĬCULU > *artic’lo > artello
( > )
Historia da lingua galega
12 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

REGULAM > regl’a > rella

( > )

9) //, que ten a súa orixe na secuencia []. Exemplos:

HISPANIA > españa

AGNU > *ajno > año
( > )

2.2. Evolución das oclusivas intervocálicas

Nas oclusivas producíronse unha serie de cambios relacionados entre si:
1) Consoantes longas latinas en posición intervocálicas > consoantes breves.
2) Consoantes oclusivas breves intervocálicas ou seguidas de vibrante:
a) Sonorización das oclusivas xordas, un proceso asimilatorio dado que as
vogais son sons sonoros.
b) Debilitamento das oclusivas sonoras, dando lugar a aproximantes, un proceso
tamén asimilatorio xa que as vogais se pronuncia sen constricións.

1) Labiais:
1: forma latina
2 forma románica
:
PP > p2
p1 > b2
b1 > 2 (>)

No caso da labial é pouco común que se chegue á desaparición.

Exemplos:

CŬPPA > copa

PP >p
STŬPPA > estopa
CŪBA > cuba
P> b > 
CAPĬLLU > cabelo
FABA > faba
B>  (> Ø)
HABES > has

2) Dentais:

TT > t2
T1 > d2 (> )
D1 > 2 (>)

Neste caso a evolución D >  > Ø é case sistemática.

GŬTTA > gota

TT >t
MĬTTĬT > mete
RŎTA > roda

Historia da lingua galega

13 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

T> d >  RŎTA > roda

T > d >  PRĀTU> >pee
PĔDE prado
> pé
D >  > Ø
VIDĒRE > veer > ver

3) Velares:
CC > c2
C1 > 2 (>  > h > )
1 > 2 (>h > )

VACCA > vaca

CC >c
SĬCCU > seco
AMĪCU > amigo > amio (> amio)
C>  >  (> h)
PACĀRE > pagar > paar (> paar)
LEGERE > leer > ler
ROGARE > roar (> roar)
ŬRTĪCA > ortiga > ortia > oritia > ortía (en certas falas)

Na evolución  >  (> h > Ø) a desaparición pode ser moi antiga (leer >
ler) ou pode producirse simplemente debilitamento (rogar).

Todos estes son procesos relacionados que se dan ao longo dun período
histórico moi extenso na Romania Occidental, de xeito que xa en documentos
epigráficos antigos temos testemuños de sonorización (roda) e é un proceso que
chega ata a lingua actual.

2.2.1. A gheada
2.2.1.1. Orixe
É un fenómeno que podería ter xa as súas orixes no galego medieval,
pero non temos testemuños escritos dela ata o século XVII.
1) Tese substratística (Zamora Vicente):
a) Definición:
→ Antón Tovar amosou que a concentración de testemuños con
sonorización era maior no noroeste peninsular e ía diminuíndo cara ao
levante. Isto levou á formulación da hipótese de que a lenición
consonántica fose consecuencia dos hábitos articulatorios da linguas
célticas, faladas polos pobos que habitaban estes territorios.
→ Coincidencia da área da gheada coa área da cultura castrexa.
b) Obxeccións:
→ Descoñecemento do sistema fonolóxico prerromano.
→ A lenición é un fenómeno característico da Romania Occidental, non só
da Península Ibérica, e que non se dá en tódalas falas (non se dá no
aragonés e probablemente tampouco se producise nas falas mozárabes).
→ Na escrita só temos evidencias da gheada desde época moderna (ss.
XVI e XVII).

Historia da lingua galega

14 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

2) Tese adstratísticas (Pensado):

a) Definición: considera a gheada unha consecuencia da presión do castelán
sobre o galego, de xeito que o galego adquiriría o fonema castelán //
mediante o seguinte proceso:
→ Recepción do fonema // que se adapta como //. Exemplo [] >
[].
→ Aprendizaxe da pronuncia // por considerala máis prestixiosa, de xeito
que se estende este fonema a tódalas formas que antes tiñan //.
→ Extensión ultracorrecta de // ás formas que tiñan // en castelán.
Exemplo: [].ç
→ Extensión ultracorrecta de de // ás restantes formas.
b) Obxeccións: a influencia do castelán é maioritariamente léxica, non fónica
e morfolóxica, polo que sería unha mudanza moi rara.

3) Tese estruturalista (Santamarina e Schroten):

a) Definición: a sonorización e o debilitamento poden explicarse pola
posición intervocálica ou de consoante + líquida, xa que son contextos
nos que os sons contiguos son sonoros e prodúcense sen constricións totais.
É dicir, sería o “término dun proceso de selección fonolóxica de variantes
fonéticas”.
b) Os argumentos desta tese son:
→ Imposibilidade de identificar o fonema da gheada co castelán //, xa
que o son xenuíno deste fenómeno é [] (farínxea xorda), aínda que
existen moitos outros alófonos.
→ A tese adstratística non explica a evolución [] > [] que se produce
nalgunhas áreas.
c) Proceso de formación da gheada:
→ A pronuncia orixinaria do actual fonema da gheada sería [], que
evolucionaría a [] ou [] en certos contextos.
→ Desde os séculos XVI e XVII hai un maior debilitamento dos alófonos
[] e [] que se reflicte en dous modos:
 Vertical (grao de constrición): aproximante / fricativo > apirado.
 Horizontal (punto de articulación): velar > farínxea
→ Propagación de [] aos contextos silábicos que antes ocupaba //, que
non é sistemática cando o son vai precedido de nasal, xa que podemos
atopar na área de gheada os resultados [] e [], que Santamarina
explica do seguinte xeito:
 Na franxa costeira a reorganización da distribución dos alófonos non
estende a gheada ao contesto [].
 A variante [] comeza a actuar autonomamente e convértese no

fonema //, de xeito que o [] queda illado na franxa costeira no

contexto [].

Historia da lingua galega

15 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

A maior frecuencia da secuencia [] ca de [] fai que neste



sistema [] pase a [] (oclusiva velar sonora > oclusiva velar
xorda).
d) É a tese máis aceptada na actualidade.

2.2.1.2. Conclusións
1) É un fenómeno que se orixina no propio sistema fonolóxico do galego.
2) Está vinculada ao proceso de lenición consonántica
a) que actúa nos seguintes casos:
→ Consoantes xeminadas > consoantes simples. Exemplo: UACCAN >
vaca.
→ Oclusivas xordas > oclusivas sonoras. Exmeplo: AMICUM > amigo.
→ Oclusivas sonoras > . Exemplo: LEGERE > ler.
b) No caso da gheada produciríase un paso máis na sonorización das oclusivas
xordas: [] > []/[] > [] (> []). Exemplos: AMICUM > amigo >
amio/amio > amio; FACERE > faer > faer/faer > faer > faer > fer.

2.2.2. Betacismo
2.2.2.1. Descrición
Fenómeno que afecta a consoantes labiais e labiodentais. Non
sabemos como era o sistema medieval neste tipo de consoantes, pero podemos
supoñer que antes do século XIII existiría un sistema formado por tres elementos:

 < B-, -B- non intervocálica, -BB-,

(oclusiva bilabial sonora) sonorización de -P- intervocálica
 < V- ([]), -B- intervocálica ou
Sistema arcaico
(aproximante bilabial sonora) seguida de vibrante

< -F- intervocálica (sonorización)
(fricativa labiodental sonora)

Exemplos:
< B- BENE > ben
 < -B- non intervocálica PALŬMBA > pomba
<b> < sonorización de -P- intervocálica CAEPŬLLA > cebola
< sonorización de -P- + vibrante CAPRA > cabra
VINU > vĩo > uiño

< V- ([]) LAVARE > lavar
<u>, <v>
AMABAT > amava
< -F- intervocálica PROFECTU > proveito
 (non está claro cal era o punto de STEPHANUS > Estevão
articulación desta consoante latina,
<u>, <v> pero con seguridade era unha fricativa
DEFENSA > devesa
xorda)

2.2.2.2. Distribución xeográfica

Dado que este sistema arcaico que supoñemos para a lingua anterior ao
século XIII consta de tres elementos moi próximos, debía ser moi custoso manter as

Historia da lingua galega

16 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

diferenzas, polo que evolucionou cara a unha simplificación da oposición // e //,
dando lugar a dúas situacións:
1) No norte da Península Ibérica:
a) Desaparece o // (se algunha vez existiu dito sistema arcaico), ficando só
unha oposición entre // e //.
b) Isto é congruente cos datos que temos dos romances actuais do terzo norte
peninsular e do sur de Francia, nos que non hai oposición entre a
labiodental sonora e a bilabial sonora4.
2) No centro-sur da Península:
a) Desaparece //, ficando só a oposición entre // e //.
b) Isto tamén é coherente cos datos que temos para os romances actuais:
→ No portugués centromeridional hai oposición entre oposición entre //
e //.
→ No español do século XX rexístranse illas de oposición entre // e // na
zona occidental e oriental, o que indica que este trazo debeu ter unha
extensión antiga maior, pero que foi desprazado polo avance cara ao
sur do romance do norte.

2.2.2.3. Cronoloxía
1) Indicios medievais: apuntan a que en amplos territorios meridionais non
existía distinción entre // e // na lingua oral, pero estaba vixente unha norma
gráfica conservadora que sostiña a diferenciación entre <u>, <v> vs. <b>.
Indicios da indistinción da lingua oral son, por exemplo:
a) Cantigas de Santa María (elaboradas, polo tanto, na chancelería real no
século XIII):
estaba febreyro (< FEBRUARIU)

b) Documentos notariais, nos que hai máis incorreccións e máis numerosas

segundo o paso do tempo.

2) Testemuños renacentistas: só en época serodia temos testemuños

lingüísticos dos primeiros gramáticos e lexicógrafos casteláns e portugueses
que apuntan á indistinción entre // e // no norte:
a) López de Velasco (1578): censura a falta de distinción entre // e //,
afirmando que se trabataba de unha costumbre envejecida que existe por
todo el reino, polo que deducimos que no século XVI é xa unha situación
consolidada.
b) Duarte Nunes de Leão (1574): achéganos información relativa a Galiza e
o norte de Portugal, que cadra coa información actual dos atlas
lingüísticos. Así, dinos que os galegos e algúns portugueses de Entre Douro
e Minho din bos e bosso por vós e vosso, e bida por vida e que case todas as
formas nas que hai v consoante mudan en b.

4
Tense apuntado a hipótese da posible influencia dun antigo substrato prelatino no norte da Península
Ibérica e sur de Francia que puido favorecer este fenómeno.
Historia da lingua galega
17 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

2.3. Evolución das consoantes -L-, -LL-, -N- e -NN- en posición

intervocálica
2.3.1. Evolución en galego e outros romances
1) En galego e portugués:
a) As xeminadas -LL- e -NN- simplifican.
b) As simples -L- e -N- desaparecen.
2) No resto de romances peninsulares:
a) As xeminadas -LL- e -NN- palatalizan en [] > [] e [] respectivamente.
b) As simples -L- e -N- permanecen.
Exemplos:
latín galego portugués leonés castelán catalán
caballo /
CABALLUM cabalo cavalo caballo cavall
cabaiso
VALLEM val vale valle / vaise valle vall
MOLERE moer moer moler moler moldre
PALUM pao pau palo palo pal
ANNUM ano ano año año any
CANNAM cana cana caña caña canya
BONAM boa boa bona buena bona
LUNA lúa lua lluna luna lluna

3) Romances con resultados similares ao galego-portugués:

a) -N- > []: gascón e dialectos noriatalianos. Exemplo:
CANALEM > gasc. câu, gal. cal, canle

b) -L- > [], -LL- > -l-: romanés e dialectos italianos. Exemplo:
STELLA > gasc. stele, gal. estrela
FILUM > gasc. fir, gal. fío

c) Préstamos latinos no éuscaro:

latín galego éuscaro
CAMELLAM gamela kamela
MOLINUM muíño burin
CANNAM cana kana
GRANUM grao, gran garau

2.3.2. Cronoloxía
É un fenómeno que se adoita datar no século X xa que, aínda que temos
testemuños desde o século IX, é neste momento cando comezan a ser máis
abundantes.

2.3.3. Explicación do fenómeno

1) Hipótese da reestruturación silábica:
a) Definición: -L- e -N- intervocálicos agruparíanse coa vogal anterior, de
xeito que ficarían en posición implosiva e desaparecerían. Exemplos:

Historia da lingua galega

18 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

MÓLERE > MOLÉRE > [mo-ler] > *[mol-er] > moer

LUNAM > [lu-na] > *[lu-a] > [lũa] > lúa

b) Obxeccións:
→ A explicación funciona no caso de -N-, xa que a reestruturación fai que a
nasal pase a posición implosiva e poida nasalizar a vogal anterior e
despois desaparecer. Exemplo:
SANA > sãã > sãa > saa > sa

→ No caso de -L- non é operativa esta explicación, xa que o -L- implosivo

normalmente vocaliza en galego-portugués. Exemplos:
Evolución esperable segundo a
Evolución regular
hipótese da reestruturación silábica
MOLERE > *[mul-er] > *[moer] >
ALTĔRU > aut(e)ro> utro > utro
*mou-ver ~ *mouguer5

2) Proceso de lenición / fricativización (ao igual ca no caso de -D-):

a) No caso de -L- a desaparición é máis rápida ca no caso de -D-, xa que se
trata dunha consoante líquida (máis próxima ás vogais). Exemplo:
PEDEM > *[pee] > pé
MOLERE > *[r] > [r]

b) No caso de -N-:
→ Martinetti apuntou que en gascón e portugués se pasou por unha fase
previa na que habería unha consoante aspirada sonora [h].
→ Produciríase unha nasalización das vogais ao desaparecer a consoante e,
posteriormente, desnasalizaríanse. Exemplo:
SANA > sãã > sãa > saa > sa

→ Distinguimos tres tipos de procesos:

lenición > nasalización > desnasalización > crase LANA > lãã > lãa > laa > lá
lenición > nasalización > xeración dunha
GALLINA > galĩa > galiña
consoante palatal ([i] é palatal)
lenición > nasalización > xeración dunha
UNA > ũa > ua
consoante velar ([u] é velar)

tedes (crase)
TENETIS > tẽẽdes > tẽedes >
tedes (consoante implosiva)

2.3.4. Evolución do grupo -MN- > -NN- > -N-

DAMNUM > danno > dano (cast. daño)
SOMNUM > sonno > sono (cast. sueño)
SCAMNUM > escanno > escano (cast. escaño)

5
Esta evolución dáse en casos coma AUDIRE > ouvir ~ ouguir (a), pero débese a cambios por analoxía.
Historia da lingua galega
19 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

2.3.5. Conclusións
O que acontece nas unidades do sistema pode ter repercusións noutras
vinculadas, como acontece entre simples e xeminadas, polo que podemos tirar dúas
conclusións en diferentes sentidos neste caso:
1) A perda de -L- e -N- intervocálicos implica a simplificación das xeminadas.
2) A simplificación de -LL- e -NN- implica a perda de -L- e -N- intervocálicos.

2.4. Evolución das consoantes finais latinas

2.4.1. Consoantes finais no latín
1) O latín clásico presenta, para as palabras patrimoniais, 9 fonemas nesta
posición: /b, d, k, t, l, m, n, r, s/.
2) –B nunca aparece en posición final absoluta, xa que só se rexistra nas
preposicións latinas AB e OB, que sempre van apoiadas no segmento seguinte
(un nome).
3) –M, –S e –T son as de maior frecuencia e importancia, xa que son
morfemas flexivos (de persoa e de caso).
4) –L, –N e –R teñen unha frecuencia relativa, xa que só aparecen nalgúns
substantivos, adverbios e formas verbais.

2.4.2. Evolucións no romance

1) –M:
a) Marca de acusativo singular en substantivos e adxectivos da 2ª declinación
e tamén morfema de P1, pero desaparece xa no latín tardío.
b) Permanece só como [] en formas que proceden doutras que non podían ser
final de pausa, como é o caso de TAM, CUM ou QUEM.
2) –N:
a) Pérdese nas formas polisílabas (agás no sardo).
b) Consérvase:
→ Nos monosílabos (IN > en, NON > non).
→ No caso de tratarse dun –n secundario procedente da secuencia –NT,
conservándose como [].
3) –T:
a) É marca de P3 E P6.
b) Desaparece xa nos textos escritos do latín popular, polo que non deixa
restos en galego.
4) –R:
a) Prodúcese unha metátese xeralizada do –R primario: SEMPER > sempre.
b) Paragoxe frecuente:
→ No caso do –r secundario: AMARE > amar > amar(e)
→ No caso doutras consoantes:
 -s: nós > nos(e).
 -M: CANEM > can > ca(e).
 -l: animal > animal(e).
 Formas agudas rematadas en vogal: eu > eu(e); cantou > cantou(e);
mamá > mama(e).
Historia da lingua galega
20 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

5) –L:
a) O –L primario pode manterse nalgúns romances coma o galego. Exemplo:
MEL > mel, pero tamén se pode apoiar nunha vogal paragóxica.
b) O –l, primario ou secundario, pódese velarizar.
6) –S:
a) Cumpre importantes funcións na morfosintaxe latina e románica:
→ Nominativo singular.
→ Acusativo plural de substantivos non neutros.
→ Nominativo plural nalgunhas declinacións.
→ P2 e P5 da maioría dos paradigmas verbais.
b) A súa evolución é diferente segundo o territorio:
→ Romania occidental: consérvase, aínda que no francés medieval
aspirábase. Exemplo: TERRAS > gal. terras.
→ Romania oriental: prodúcese unha vocalización -S > -i. Exemplo:
TERRAS > it. terre.

3. Grupos consoante + semiconsoante

3.1. Secuencia bifonemática /kw/
1) Seguido de // tónico simplifica. Exemplos: QUALE > cal; QUANDO >
cando.
2) Seguido de // átono en posición posconsonántica son posibles dous
resultados:
a) Simplificación: // > // (dialec. //).
b) Asimilación recíproca: QUADRAGUESIMA > quaresma > coresma (/o/ é
unha vogal intermedia entre /a/ e //).
3) Seguido de vogal velar /o/ simplifica. Exemplo: QUOMODO > lat. tardío
COMODO > como.

4) Seguido de vogal palatal prodúcese unha síncope. Exemplo:

QUAERERE > querer. Cando a síncope é moi temperá prodúcese unha
asibilación (conversión en sibilante). Exemplo: QUINQUE > cinque > cinco
( >  >  >  > ).
5) Posición intervocálica:
a) O wau só se mantén perante vogal central. Exemplo: EQUA > egua.
b) O wau simplifica ante vogal velar (nas formas patrimoniais). Exemplo:
ALIQUOD > algo.
c) O wau ante vogal palatal:
→ Sonoriza e palataliza. Exemplo: AQUILA > aguia.
→ Proceso de asibilación nos casos de síncope temperá. Exemplo:
COQUERE > cocer (*coxer); COQUINA > COCIÑA (*coxiña).

3.2. Secuencia bifonemática //

Historia da lingua galega

21 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

1) Seguido de vogal central /a/ (formas de orixe xermánica) evoluciona

igual ca /kw-/, tanto en posición inicial coma posconsonántica. Exemplo:
WARJAN > guarir ~ gorir, WARDON > gardar, (p. inicial); LINGUA > lingua
(p. posconsonántica).
2) Seguido de vogal palatal /e, i/ prodúcese unha síncope en posición tónica
e postónica, que non dá lugar a asibilacións. Exemplo: WERRA > guerra,
WIMAREDI > Guimarei, WISA > guisa, SANGUINEM > sanque

3.3. Outras consoantes + wau

1) Simplificación (síncope):
a) É o resultado máis frecuente.
b) Provoca que as consoantes teñan a evolución normal dunha consoante
intervocálica (lenición: sonorización, aspiración, desaparición). Exemplos:
COSPUERE >cuspir
DUODECIM > dodze > doze > dose > - K+I> dz > z > s > 
doce - DE >  (haploloxía)
- U >  (síncope)

FEBRUARIU > febreiro - -B- > [v] > b (betacismo).

- -ARIU > -eiro: metátese +
asimilación regresiva.
- U >  (síncope)
SEPTUAGINTA > sesenta
- GI >  (haploloxía)
MORTUALIA > mortalla
IANUARIU > xaneiro

c) Na secuencia /-nw-/ a desaparición do /w/ ten como consecuencia:

→ Impedimento da lenición de /-n-/ intervocálico nalgúns casos, aínda
que pode haber variantes nas que opere. Exemplo:
MANUATA > manada (sen lenición) > mãada > mada, manda (con lenición)

→ Pode xerarse unha nova consoante, aparecendo o grupo /--/.

Exemplo:
MINUERE > MINUARE > minguar, mengar

2) Metátese:
a) Dáse sobre todo nos perfectos fortes. Exemplos:
- I > e.
CAPUI > couben - AW > ow (asimilación regresiva).
- P>b
HABUI > houben
SAPUI > souben
PLACUI > prougue

b) Poden aparecer variantes dialectais sen sonorización, xa que a oclusiva

xorda non fica en posición intervocálica, senón entre unha semivogal e unha
vogal. Exemplos:
SAPUI > soupen (pres. subs. seipa)
Historia da lingua galega
22 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

CAPUI > coupen (pres. subs. queipa)

3) Síncope da oclusiva:
a) É un fenómeno que só se dá en época medieval.
b) Prodúcese nalgúns perfectos fortes coas secuencias /-dw-/ e /-lw-/, pero é
un fenómeno infrecuente. Exemplos:
CREDUI > crive (consonantización do wau)
SEDUI > sive
DOLUERAM > dolvera
UALUERAM > valvera

c) As formas modernas coma crin fórmanse a partir do infinitivo cos

morfemas correspondentes: CREDERE > crer → cr+in.

4. Evolución dos grupos consonánticos heterosilábicos

4.1. Introdución: a estrutura silábica
1) Fonotáctica: disciplina que estuda as regras de distribución dos fonemas
na sílaba ou na palabra (combinacións e restricións).
2) Xerarquía acústica e articulatoria:
a) Acústica (Otto Jespersen): consoantes xordas < oclusivas sonoras < ... <
vogais medias < vogal aberta.
b) Articulatoria (Saussure): oclusivas > fricativas > nasais > ... > vogais
medias > vogal aberta.
3) Estrutura silábica:
a) Núcleo ou fonema silábico:
→ Fonema vocálico imprescindible.
→ As consoantes xordas non poden ser núcleo silábico en ningunha lingua.
b) Marxe ou fonema asilábico:
→ Fonema consonánticos ou semiconsoantes.
→ Contextos:
 Marxe inicial: posición explosiva (inmediatamente anterior ao
núcleo) ou prenunclear.
 Marxe final: posición implosiva (inmediatamente posterior ao
núcleo) ou posnuclear.
4) Combinacións posibles: en galego hai 23 combinacións posibles.
5) Número de fonemas por sílaba: de 1 a 6 (por exemplo en menstruais).
6) Restricións.

7) Clases de sílabas:
a) Libres: rematan no núcleo.
Historia da lingua galega
23 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

b) Trabadas: rematan en marxe silábica.

4.2. O grupo // heterosilábico

4.2.1. Introdución: do indoeuropeo ao latín
1) No paso do indoeuropeo ao latín xa se nota a tendencia á simplificación
de grupos consonánticos (cara á sílabas libres) un fenómeno que se repite
máis tarde:
a) Grupos homosilábicos:
→ Eliminación xeral da primeira consoante. Exemplo: KSENTIS > SENTIS.
→ Non eliminación dos grupos oclusiva + líquida. Exemplos: PLENO,
TRES, GRANDIS.
→ Conservación en posición final no lat. clásico, pero simplificación no
vulgar (/-/ > /-/). Exemplos: REX, NEX.
b) Grupos heterosilábicos:
→ Simplificación non tan radical. Exemplo: AXIS [].
→ Grupos de dúas consoantes: mantense a tendencia simplificadora.
Exemplo: AD.PE.LLO > A.PPE.LO.
→ Grupos de tres consoantes:
 Eliminación dunha ou dúas consoantes. Exemplos: ADSPIRO >
ASPIRO; SEXDECIM > SEDECIM.
 [] no prefixo EX- + /, , , , , , , / > . Exemplos:
EXDICTUM > EDICTUM; EXLIGERE > ELIGERE.
 [-()-] simplifica. Exemplos: INLUSCTRIS > ILLUSTRIS.

2) Conclusións sobre [] en latín:

a) Non é posible en marxe prenunclear (KSENTIS > SENTIS).
b) Existe como grupo heterosilábico en posición implosiva (DIXI) e
homosilábico en posición final (NOX, REX).
c) Son posibles grupos trifonemáticos e mesmo tetrafonemáticos: SEXTUS,
FALX, ARX; EXCREMENTUM.

4.2.2. // primario

1) Evolucións:
a) Fricativización (evolución paralela á de //):
→ Velar: NOCTE > *no[]te.
→ Palatal ( > ): TECTU > *te[]to.
 En italiano prodúcese unha asimilación recíproca que dá lugar a unha
fricativa prepalatal xorda longa (*). Exemplos: COXA > coscia;
MAXILLA > mascella.
 Na Romania occidental o resultado é []. Exemplos: MAXILLA > cat.
maixela, cast. ant. meixiela, gal. meixela.
b) Debilitamento da coda silábica, que dá lugar a unha vocalización: ( >
 > . Exemplo: MAXILLA > cat. maixela, cast. ant. meixiela, gal. meixela.
 En italiano prodúcese unha asimilación recíproca que dá lugar a unha
fricativa prepalatal xorda longa (*). Exemplos: COXA > coscia;
MAXILLA > mascella.
Historia da lingua galega
24 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

 Na Romania occidental o resultado é []. Exemplos: MAXILLA > cat.

maixela, cast. ant. meixiela, gal. meixela.
c) Palatalización da fricativa apicoalveolar: ( >  >  / ). Exemplos:
ALEXANDRE > Aleixandre
ANNEXO > aneyxo, anexo
COXA > coyxa
FRAXINU > freyxo
LAXARE > le(y)xar
SAXU > se(y)xo
TAXU > Teixeira, Texido

2) Grafías. Ambivalencia do grafema <x> ([] ou []):

a) Uso do grafema <x> en formas xa ditongadas nas que representa []:
Aleyxandre, leyxar.
b) Formas nas que non sabemos se se dá ou non unha absorción do iode:
sexas / seyxas.
c) Formas nas que se pode dar ou non un tratamento culto: próximo, auxilio;
anexar / aneixar, taxar / taixar.
d) Formas nas que se produciu de axiña a absorción do iode: BŬXU > buxo
(pechamento da vogal tónica).
3) Evolucións:
a) Prefixo EX-:
→ Eix-: evolución regular.
→ Enx-: indución morfoléxica (perda da motivación semántica) e
substitución polo prefixo en-.
→ Ex-: cultismo gráfico.
→ Es-: eliminación da oclusiva implosiva.
→ Is-: monotongación [] > [].

b) Secuencia EXS- + vogal:  > , evolucionando despois igual ca ex- +
vogal.
EXSECUTORE > exector, eysecutor, etc.
EXSUCTU > eixoyto, enxoyto, enxuto

c) Secuencia EXC-: >  >  > , evolucionando despois igual ca ex-
+ vogal.
EXELLENTE > eixelente, execelente, eigelente
EXEPTIONE > eiceçon, eixeçon, eixeiçon...

4.2.3. // secundario

1) Orixe: troco ou confusión de [] e []. Exemplos:

[] > [] AXILLA > ascella
PISCE > peixe
[] > []
PRISCILLA > Prixsila

2) Evolucións:
Historia da lingua galega
25 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

a) Evolución regular: [] > []. Exemplos:

(PRUMA) DAMASCENA > ameixa
FASCIE > feixe
PISCE > peixe

b) Posible absorción do iode por parte de [], que se explica por:

→ Indución fonética (o iode e a consoante son palatais).
→ Tendencia cara á silaba modelo (CV).
→ Existencia de numerosos casos de monotongación [] > [] en posición
átona inicial. Exemplos:
peixota > pixota
exento [] > isento

3) Grafías: o ditongo [] pode grafarse só cun <e>, especialmente nos textos
máis antigos polas dificultades que supoñía a escrita en romance. Isto acontece
en formas coma Texero, que seguramente sufran o proceso evolutivo regular
malia a “monotongación gráfica”:
TAXARIU > Texeiro []

4.2.4. // nos perfectos fortes

1) TRAXĬ:
a) Evolución regular desde o lat. clásico TRAXĬ non documentada:
TRAXĬ > *[()] > *[] > *[]

b) Evolución regular desde o lat. vulgar *TRAXUĪ: dado que o étimo do latín
clásico non nos permite explicar a forma medieval nin a actual, estableceuse
a posibilidade dunha forma *TRAXUĪ no latín vulgar, resultante da analoxía
con outros perfectos fortes (TRAXĬ + *TRACUĪ). Este étimo permítenos
explicar a forma medieval troixe, aínda existente na actualidade:
*TRAXUĪ > *[] > *[()] > *[] > *[]
secuencia que presenta
desaparición do
dificultades asimilación e
metátese do wau wau, documentada
articulatorias, polo que palatalización
noutros casos.6
tenderá a ser desfeita.

c) Resultado analóxico:
→ A forma trouxe (maioritaria na Idade Media) non se pode explicar
foneticamente como intentou facer Santamarina, xa que implicaría a
desaparición do iode antes da palatalización consonántica, polo que esta
non sería posible:
*TRAXUĪ > *[] > *[()] > *[] > *[]
metátese do wau desaparición do iode e desaparición do iode Imposibilidade da

6
AUDIRE > ouir > oír
LAUDARE > louar > loar
AMAUIT ILLUM > amouo
AMAUIT ILLA > amoua

Historia da lingua galega

26 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

mantemento do wau e mantemento do palatalización

wau consonántica sen o
iode, xa que non hai
ningún elemento que
a poida producir.

→ Así, temos que explicar a aparición do ditongo [] e non [] en trouxe
pola influencia dos descendentes dos verbos con evolución regular
coma PLACUI > prougue , SAPUI> soube, HABUI > hoube, etc.

d) Grafías: cómpre ter en conta que formas coma traixe poderían representar
xa [].

2) DIXĪ / ADDUXĪ:
a) Datos: na Idade Media só se documentan grafadas con <x> as P1 dos
perfectos, non o resto de persoas.
b) Evolución regular: estímulo fonético de –Ī:
→ Influencia metafónica sobre a vogal radical das P1 (non nas P3).
Exemplos:
P1 P2
FECĪ > feze / fize FECĬT > fez (Ĭ > Ø)

→ Palatalización da sibilante. Exemplos:

MANSĪ > MASI > masi >magi
POSUĪ > pus(i) > pugi
QUAESIVĪ > *QUESI > quis(i) > quigi
FECĪ > fizi > figi

→ A forma dixe non se pode explicar pola evolución regular de [], xa

que daría lugar a un ditongo [] que non é posible por mor das
restricións articulatorias :
Evolución regular de [] [] > [] > *[]
evolución de DIXĪ [] > [] > dissi > disi > di-

c) Extensión analóxica do [] ás restantes persoas.

d) Grafías:
→ []: <j>, <g>, <i>.
→ []: <x>, aínda que nalgunhas formas pode tratarse dun cultismo gráfico
(dix-, adux-).
→ Nos casos nos que non se pode tratar dun cultismo gráfico debemos
interpretar este grafema coma un indicio da desonorización da fricativa
prepalatal: pux-, quix-, etc.
→ Outros exemplos:

Cultismo gráfico (palabra de

LUXURIA > luxuria
inspiración literaria ou libresca)
Non se produce a palatalización
SEXAGINTA > (*se(i)xenta) >sassaenta, sesenta
polo vínculo semántico con SEIX >
Historia da lingua galega
27 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

seis, forma na que é imposible.

4.3. Grupo /kt/

4.3.1. Introdución: a oclusiva velar implosiva non é posible na fonoloxía do
romance.
4.3.2. Conversión de /k/ implosivo > [j]
1) Proceso patrimonializador máis antigo.
2) Operatividade cuantitativa e cualitativamente alta:
a) Grupo numeroso de voces.
b) Grupo semanticamente máis diverso e vinculado ás realidades propias da
vida cotiá. Exemplos: barbeyto, peyto, bayçom, oito, oytubro, etc.
3) Pódese dar alternancia entre este tratamento e:
a) Vocalización en [w]: Eytor, Eutor; noite, noute; oytrubro, outubro;
enxoyto, enxouto.
b) Tratamento culto (máis frecuente nas voces que entran tardiamente na
lingua): dito, dicto; reito, repto; reytor / rector / retor.
4) Mantense atao o século XVIII para a acomodación de cultismos na lingua
popular, pero con alternancia con outros procedementos:
a) Vocalización en [w].
b) Eliminación de [k].
c) Conservación do grupo culto [kt].
5) No galego popular contemporáneo non é produtiva a conversión en [j]
debido a:
a) Influencia do modelo castelán.
b) Dinámica interna da lingua:
→ As voces que entran tardiamente adáptanse coa conversión en [w] ou coa
desaparición de [k].
→ Adaptación (semi)culta do século XVI do portugués moderno: aspecto
vs. aspeito; recto vs. reito; prote(c)tor vs. proteytor.

4.3.3. Conversión de /k/ implosivo > [w]

1) Proceso tardío: semella un tratamento semiculto:
a) Cobra vigor nos século XIV e XV, cando existe unha maior demanda de
tecnicismos.
b) No galego medio sofre o problema da estigmatización social
(consideración de vulgar ou rústico), polo que se prefire o modelo latino e o
castelán (Sobreira).
c) Na actualidade é produtivo no galego popular, pero non se acepta na
variedade culta (pero sí a conversión en palatal).
2) Operatividade cuantiva e cualitativamente menor.
a) Afecta a menos unidades.
b) Afecta especialmente ao léxico xurídico e notarial. Exemplos: auçom,
contrauto, pauta, trauto, etc.

4.3.4. Eliminación de /k/ implosivo

Historia da lingua galega

28 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

1) Cronoloxía:
a) Ten antigas raíces nos ss. XII e XIII e avanza no XIV e no XV.
b) Avanza tamén no galego medio.
c) Na actualidade mantense, e é aceptada pola norma culta.
2) Descrición:
a) A vogal palatal /i/ + /kt/ daría lugar a un hiato homorgánico */ij/, imposible
de pronunciar por restricións artigulatorias. Polo que se debe explicar coma
un fenómeno de asimilación (redución). Exemplos: contradiçom, dito, fito,
vendita (< VINDITIA, de VINDICARE).
b) Casos concretos:
→ Grupo -NCT-: eliminación temperá do /k/. Exemplos: ajuntar, ençinta,
pintor, punto, pergunta, santo, tinta, untar, etc.
→ Grupo auct-: crearíase unha marxe posnuclear complexa [] >
*[] / *[] que simplificaría, podendo producirse despois unha
asimilación no ditongo ou monotongacións. Exemplos: autor, autoridade,
outorgar.

4.3.5. Mantemento gráfico de /k/

1) Nos primeiros textos non é unha consecuencia directa do conservadorismo
gráfico, senón que está relacionado coas dificultades para grafar os ditongos.
2) En textos posteriores:
a) Pode deberse ao conservadorismo gráfico (auctoridade, contracto,
derecto), casos nos que <c> representaria [j], [w] ou [].
b) Pode usarse en palabras que entran tardiamente na lingua e que non
sofren tódalas evolucións patrimoniais.
c) Na actualidade imponse a representación gráfica, aínda que as Normas
de 2003 que restrinxen a súa representación ante <i> e <u> (construción,
vitoria)
3) Problemas de interpretación das abreviaturas latinizantes (braquigrafía).
Abreviaturas coma fco (facto / feyto) ou sco (sancto / santo) parece que son
usadas por inercia máis ca pola dificultade para grafar ditongos, xa que
chegan mesmo ata o século XIV.

4.3.6. Conversión do [j] + mantemento de <c>: cruzamento da escrita

romance e os hábitos latinizantes (feicto, desfeicto, oucteiro).

4.3.7. Latinizacións incorrectas

1) Formas ultracorrectas ou pseudoetimolóxicas coma abto, avturidade,
contrabto, octro, octrosy, trabtado, etc. que:
a) Representan pronuncias [j], [w] ou [].
b) Demostran a operatividade dos mecanismos de evolución do iode.

4.4. /b/ + consoante

4.4.1. Galego medieval
1) Grupos primarios:

Historia da lingua galega

29 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

→ /b/ + consoante oclusiva: asimilación e desaparición de /b/. Exemplos:

OBTURARE > aturar; SUBTERRARE > so/suterrar; SUBTILE > sotil.
→ Grupo -BSC-:
 Evolución: asimilación ou elisión de /b/. Exemplos: ABSCONDERE >
asconder; ABSCONSUS > a escuso/a (‘a escondidas’, ‘secretamente’);
OBSCURO > escuro.
 Hipercorrecións / alatinamento ou relatinizacións: SUSTINERE >
subtjña; SEPULTURA > subpultura (influencia do prefixo SUB-);
cabsar, abto.
 Alternancia do tratamento culto e o patrimonial nas grafías.
Exemplos: ABSENTE > absente; ABSOLVERE > absolver; ar. SEBTÂ >
Cebta, cebty; SUBSTITUERE > substituyr / sustituto.
2) Grupos secundarios:
a) Podemos atopar as tres posibilidades anteriores (elisión, hipercorreccións,
alternancia):
CAPITATE > cabeal > cab’dal / caudes, coudes / coal
CLAUSTRA > cabstra / castra
CIVITATE > çidade, çibdade, çiudad
CAPITELLOS > cabdellos / cabedel(ee)s / cab’del / caudel / caldel

b) O prefixo SUB- + a vogal I + outra vogal poden dar lugar á conversión en

palatal. Exemplo: SUBIECTU > subiecto > subieyto > suygeito.
3) Conclusións:
a) /b/ > [].
b) /b/ > [] (nunca []):
→ No prefixo SŬB- ten que ser moi temperá, porque senón Ŭ tería que
evolucionar a [o].
→ Nos grupos secundarios precedidos de /u/ non hai vocalización
(ditongo homorgánico).
→ Prodúcese vocalización cando vai precedido de /a/, agás cando este vai
precedido á sua vez do grupo -BS- (coda silábica complexa).
→ Posibilidade de asimilación posterior [aw] > [ow].

4.4.2. Galego medio

1) Sobreira (Papeletas de un diccionario gallego): recoñecemento da conversión
de [w] do /b/ heterosilábico coma un tratamento “patrimonializador”
considerado “vulgar”, que se opón a:
a) Formas con /b/:
→ Estranxeiras.
→ Antigas. Exemplos: absencia, absente vs. ausencia, ausente.
b) Vocalización de /k/, que vocaliza en [j] ou [w], mentres que /b/ só vocaliza
en [w].
2) Sarmiento (Coloquio dos 24 rústicos):
a) É consciente de que /b/ implosivo non é patrimonial, de aí que na súa
escrita use formas coma ousequios, defeutos, reutos, testos (‘textos’), etc.
b) Isto tamén aparece noutros textos do galego medio.

Historia da lingua galega

30 2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.2. Consonantismo

c) Maior frecuencia de castelanismos. Exemplos: caudillos, ciudad, deuda,

etc.

4.4.3. Galego moderno

5. Grupos homosilábicos
5.1. Grupo /ks/ homosilábico
1) Posición anteconsonántica:
a) Desaparición do [k]. Exemplos:
DE EX DE > desde
DEXTRA > destra
MISTURA > mestura

b) No caso do prefixo EX- alternan varias secuencias iniciais. Exemplos:

esmayar / desmayar
espertar / despertar

c) Outras cuestións:
→ Nalgúns casos podémonos atopar con grafías conservadoras.
→ Tamén se dan resultados analóxicos coma seisto (< seis).

2) Posición final:
a) Resultado regular sen palatalización: [] > [] > [].
b) Simplificacións. Exemplo:
DE EX > des

Historia da lingua galega

31 2008/2009
USC