3.

Formación do sistema fonolóxico do galego medieval

3.0. O sistema gráfico medieval

1. Introdución
Os sistemas de escrita son sistemas convencionais, que non reproducen de
xeito exacto os sons da lingua oral, de aí que sexa importante o seu coñecemento para
o estudo da fonética histórica.

No que se refire ao sistema gráfico medieval do galego poderiamos

distinguir diferentes momentos:
1) Antes do século XIII só podemos atopar experimentos gráficos en romance
inseridos dentro de textos en latín.
2) Na primeira metade do século XIII hai un importante grao de cohesión na
ortografía da Iberorromania occidental.
3) Desde a segunda metade do século XIII comezan a estabilizarse máis os usos
gráficos, pero rómpese a cohesión nos usos centro – occidente da Península
Ibérica:
a) Afonso III de Portugal comeza a usar en 1255 elementos diferentes, como
poden ser <nh> ou <lh> de orixe provenzal, restrinxidos nun principio aos
documentos da corte, pero que se estenderían por diferentes lugares do
reino. Fóra de Portugal nunca chegaron a xeneralizarse, só se poden atopar
de xeito esporádico no sur de Galiza.
b) Afonso X de Castela canoniza, desde o comezo do seu reinado en 1252, o
denominado castellano drecho, aínda que cómpre ter en conta que:
→ As pautas básicas da lingua usada no escritorio de Afonso x xa as
establecera o seu pai, Fernando III o Santo.
→ No escritorio de Afonso x non se elabora ningún tipo de norma gráfica
do castelán, pero nos textos escritos producidos nel hai unha importante
homoxeneidade.

Desde 1230 Galiza, León e Castela estaban gobernadas por un mesmo

rei, polo que as pautas de escrita da Corte de Castela chegaron tamén a Galiza.

2. Usos gráficos da Iberorromania occidental

Como vimos, ata a segunda metade do século XIII atopamos un alto grao
de vacilación, xa que é unha etapa de iniciación, pero desde este momento prodúcese
unha determinada estabilización (Afonso III e Afonso X).
2.1. Vogais
1) Ditongos, que son un elemento novo con respecto ao latín, o que supón un
problema para a súa representación gráfica. Os usos máis frecuentes son:
a) Ditongos crecentes (ie, ue), que non son frecuentes no territorio galego,
pero si noutros territorios da Coroa de Castela:
Representacións ata a Representacións desde a
Ditongo segunda metade do segunda metade do
século XIII século XIII
[je] (< Ĕ) <ia>, <je> <je> (estabilización)
[ue] (< Ŏ) <uo>, <ue> <ue> (estabilización)

1 Historia da lingua galega

2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.0. O sistema gráfico medieval

b) Ditongos decrecentes, é dicir, aqueles que presentan semivogais (j, w) en

posición posnuclear:

Representacións ata a segunda metade do Representacións desde a segunda metade

século XIII do século XIII
1. Ø: non se representa o segundo
elemento do ditongo. Exemplos:
lexar (‘leixar’), beiso (‘beixo’).
2. Consoante implosiva gráfica (non Estabilízanse os usos gráficos <i>, <j>,
fonética). Exemplos: octejro <y>, <h> e <u>, <v>, predominando no
(analoxía con DOCTORE > doutor), caso do iode: <ey>, <ei>, <oy>, <oi>.
cobsa, pectos.
3. <i>, <j>, <y>, <h> e <u>, <v>.
Exemplos: octejro, amou.

2) Resonancia nasal: a resonancia nasal prodúcese pola asimilación anticipatoria

que unha consoante nasal exerce sobre un son vocálico. Isto era tamén un
fenómeno novo respecto do latín, que podía dar lugar a problemas de
representación gráfica. Os usos máis frecuentes son:

Representacións ata a segunda metade do Representacións desde a segunda metade

século XIII do século XIII
Solución gráfica latinizante, que
supoñía a conservación do –n–
Uso do diacrítico <~>1, que podía
intervocálico (irmana, sanar,
aparecer coma un simple trazo
Stefano...), que non debemos interpretar
horizontal e tamén por riba das dúas
coma a conservación da consoante nasal
vogais do hiato. Exemplo: GERMANA >
en posición intervocálica, senón coma a
ermãna, irmãna > ermãa, irmãa
representación da nasalización da vogal
dun xeito conservador.

1
<~> tamén podía usarse para a abreviación de consoantes nasais, pero podemos distinguir os dous
usos deste diacrítico:
1) Representación da resonancia nasal: en voces cuxo étimo tiña unha consoante nasal
intervocálica que desapareceu.
2) Abreviatura dunha consoante nasal: en voces nas que non se perde a consoante nasal, como
é o caso dos resultados da terminación latina –TIONE(M) > -çon, -zon, na que primeiro se perde
o –e, de xeito que o –n non queda en posición intervocálica e consérvase (coraçon = coraçõ =
coraçom).
2 Historia da lingua galega
2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.0. O sistema gráfico medieval

2.2. Consoantes
1) Lateral palatal //

Representacións ata a segunda metade do século Representacións desde a segunda

XIII metade do século XIII
Grafía Explicación e exemplos
Conservada en Castela como arcaísmo mesmo ii. Galiza:
cando xa evolucionara a //. conságrase o
<li> Exemplos: filio, muliere, relias ‘rejas’, Tafalia uso de <ll>,
‘Tafalla’. <l> e, en
Documentada por Menéndez Pidal só en menor
<il> Cataluña. medida, <li>.
Exemplo: pareilatas ‘parejas’.
Exemplos:
Moi frecuente en toda a Iberorromania e pode
aparecer mesmo na Galorromania. ouella, ouela,
<ll> Exemplos: balle, ‘valle’, Kastella, ouellas, ouelia.
Torquiela. iii. Portugal:
Moi usada desde Galiza e Portugal ata Afonso III
Cataluña. introduce
<l> Exemplos: Guilem ‘Guillem’, kabalo, melor, desde 1255 o
reboralejos. dígrafo <lh>,
Grafías menos frecuentes de orixe
<lg> Característica do oriente iberorrománico occitana, que
(Santoña, A Rioxa, Cataluña). se estendería
Exemplos: amilgoramiento, malguelo ‘majuelo’,
Tafalga ‘Tafalla’.
pouco a pouco
polo reino de
<gl> Exemplos: maglolo2 ‘majuelo’, megloranza.
Portugal
<lig> Exemplos: meglior ‘mellor’. (aínda no
<lli> Exemplos: allienas, mellior, millo. século XIV
Frecuente en textos narrativos do século XIII e podemos
<ill> posteriores. atopar
Exemplos: allienar, gasaillato, muiller.
documentos
Moi frecuente na documentación navarra dos
notariais nos
<yll> séculos XIII e XIV.
Exemplos: conceyllo, eylla, muyller. que non se
usa). En
Galiza só se
documenta de
<llg> Exemplos: obellgas ‘ovellas’. xeito
esporádico
nas zonas do
sur.

2
É probable que neste caso <o> xa represente [].
3 Historia da lingua galega
2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.0. O sistema gráfico medieval

2) Nasal palatal //

Representacións desde a segunda
Representacións ata a segunda metade do século XIII
metade do século XIII
Grafía Explicación e exemplos
Ten fundamentación etimolóxica, igual ca <li>,
<ni> xa que é unha grafía conservadora respecto do
latín.
<nj> Exemplos: Irunia ‘Iruña, Pamplona’, ponio ‘poño’,
senior, tamanjo, uinia.
<in> Exemplos: entraina, Iruina, uergoina.
Moi estendida, mesmo alén dos casos nos que
tiña fundamento etimolóxico (sobre todo nas
<nn> variedades da zona central da Península: ANNU >
año), chegando ao navarroaragonés e ao catalán.
Exemplos: Irunna, pennora, sennor.
Moi usada en tódolos territorios da 1. Galiza: tendencia á
<n> Iberorromania. consagración de <nn> (> <ñ>:
Exemplos: Eneco, Oruna ‘Iruña’, Pineyro, senor. tenno > teño), <n> (teno)e, en
Grafías menos frecuentes menor medida, <ni> (tenio).
Segundo Menéndez Pidal non existía en León e 2. Portugal: introdución de
era infrecuente en Castela, pero era máis usada <nh> en 1255, de orixe
<ng> no leste (Santoña, A Rioxa, Cataluña).
occitana (tenho). Aparece só
Exemplos: Carengena ‘Cariñena’, kastango
‘castaño’, uinga ‘viña’. de xeito esporádico en
Escasa no occidente. documentos do sur de Galiza.
<gn> Exemplos: Crugna ‘Coruña’, cugnato ‘cuñado’,
Sauignaceo ‘Sabiñánigo’, uigna
<nig> Exemplo: senigor ‘señor’.
<ingn> Exemplo: seingnale ‘señal’.
<mgn> Exemplo: domgna ‘doña’.
<nni> Exemplos: Irunnia, Riannio.
<inn> Exemplos: Ocainna, seinnal.
Propia de Aragón e Cataluña.
<ny> Exempos: cabanyas, Orenya ‘Iruña’.
Propia de Aragón e Cataluña.
<yn> Exemplos: Iruyna, seynor.

4 Historia da lingua galega

2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.0. O sistema gráfico medieval

3) Fricativa prepalatal xorda //

Representacións desde a
Representacións ata a segunda metade do século XIII
segunda metade do século XIII
Grafía Explicación e exemplos
Bastante consolidada desde a época das orixes en toda
a Península, sobre todo desde o século XII, tanto en
<x> contextos nos que correspondía etimoloxicamente
(DIXIT > dixo, LAXARE > leixar) coma nos que non
(Exauerre, Ximeno).
<ix> Exemplo: Buixedo ‘Bujedo’.
É unha grafía etimolóxica nalgúns casos (miscieret) e
foi moi difundida desde o occidente ata o oriente
<sc> peninsular. As grafías máis comúns no
Exemplos: Mescangos ‘Mijangos’, Scemena ‘Xemena, noroeste son <x> e <sc>, pero
Ximena’.
desde a segunda metade do
<sç> Exemplo: Sçimeno ‘Xemeno, Ximeno’. século XIII en Galiza <x> é a
<sz> Exemplo: Szauierrelatre ‘Javierrelatre’. maioritaria.

<isc> Exemplo: laisces ‘dejes.

<sci> Exemplo: Rekesciolo ‘Requejuelo.

<s> Exemplo: Semeno ‘Xemeno, Ximeno.

<ss> Exemplo: Frasseneto, Requessolo ‘Requejuelo.

<ch> Exemplo: Chemenez ‘Xeménez, Ximénez.

4) Fricativa prepalatal sonora //

Representacións desde a
Representacións ata a segunda metade do século XIII
segunda metade do século XIII
Nos textos galegos, e en xeral
Grafía Explicación e exemplos tamén en León e Castela,
conságrase o uso de
a) <g + e, i>.
<g> Exemplos: genero / genro, muger, ouegas ‘ovellas’. b) <j> / <i> ante vogais
non palatais.

<j> Exemplos: jenero, mujer. Exemplos: genro, ajuda,

aiuda, igreja, igreia...

<i> Exemplo: muier. Cómpre ter en conta que <i>

pode representar un son
vocálico ou consonántico,
<gi> Exemplo: mugier. mesmo dentro da mesma
palabra e <j> pode representar
un son consonántico ou o
<li> Exemplos: Orzellione ‘Ordejón’, relias ‘rejas’, Spelia
‘Espeja’. segundo elemento dun ditongo
<lli> decrecente (pinejro).

5 Historia da lingua galega

2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.0. O sistema gráfico medieval

5) Africada palatal sonora //

Representacións desde a
Representacións ata a segunda metade do século XIII
segunda metade do século XIII
Grafía Explicación e exemplos
Exemplos: Nagara ‘Nájera’, conçego ‘concejo’, agos
<g> ‘ajos’.
Exemplos: coneios ‘conejos’, conzeio ‘concejo’, moion No século XIII a mudanza de
<i> ‘mojón’, Naiara ‘Nájera’.
// > // está xa
<ih> Exemplos: conceiho, ualleiho ‘vallejo’.
practicamente consolidada,
<ij> Exemplo: ualleijo.
polo que as grafías do antigo
<gg> Exemplos: Naggara ‘Nájera’, bieggo ‘viejo’. son // será a mesma cá do
Presente nos primeiros textos galegos do século XIII. desafricado //.
<gi> Exemplos: concegio, mogion, orgio ‘orxo’, segia ‘sexa’.
<ggi> Exemplo: conceggio.
<ch> Exemplos: concechos ‘conejos’.

6) Africada palatal xorda //

Representacións desde a
Representacións ata a segunda metade do século XIII
segunda metade do século XIII
Grafía Explicación e exemplos
<g> Exemplo: Irag ‘Irache’, Sango ‘Sancho’.
<gg> Exemplo: contradiggo, peggare ‘pechar’.
Dígrafo de orixe francesa que xa era frecuente nas
formas romances introducidas nos textos latinos do
<ch> noroeste ibérico no século XII.
Exemplos: felechar, Sanchet.
Rara antes de fins do século XII.
<i> Exemplos: Conia ‘Concha’, eiar ‘echar’, proueio Nos textos galegos é frecuente
‘provecho’. o dígrafo de orixe francesa
Moi rara. <ch> que xa era maioritario
<ih> Exemplos: peihe ‘peche’, Saniho ‘Sancho’. nas formas romances
<x> Exemplo: Sanxo ‘Sancho’. introducidas nos textos latinos
do noroeste ibérico no século
<ci> Exemplo: Sancio ‘Sancho’. XII.

<cc> Exemplo: peccet ‘peche’.

<cx> Exemplo: Sancxo ‘Sancho’.

<cxi> Exemplo: Sancxio ‘Sancho’.

<cgi> Exemplo: Sancgio ‘Sancho’.
<chi> Exemplo: frechia.

6 Historia da lingua galega

2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.0. O sistema gráfico medieval

7) Africada predorso-dento-alveolar xorda //

Representacións desde a
Representacións ata a segunda metade do século XIII
segunda metade do século XIII
Grafía3 Explicación e exemplos
Ante tódalas vogais.
<c> Exemplo: dulce, infancones, Taracona ‘Tarazona’.
Con uso pouco claro ata o século XIII
<ç> Exemplo: çidade, Gonçalbiz, pedaço, Ripacorça
‘Ribagorza’. <c> ou <ç> son as grafías
Exemplos: Betanzos, conozuda, Gonzanbiz, Páázos, canónicas, aínda que en
<z> Ripacorza, seenzo ‘silencio’, terzero, zierta. moitos textos hai usos que
<cc> Exemplos: maccano ‘manzano’. difiren destes.
<sç> / Exemplos: Masçanares, nasçer, Tarasçona.
<sc>
<sz> Exemplos: kabesza, moszo.

<zz> Exemplo: lazza

8) Africada predorso-dento-alveolar sonora //

Representacións desde a
Representacións ata a segunda metade do século XIII
segunda metade do século XIII
Grafía Explicación e exemplos
<z> Exemplo: fazen
Ante <e, i>. <z>, aínda que tamén poden
<c> Exemplo: beces. aparecer outros usos.
Ante calquera vogal.
<ç> Exemplo: poço.

9) Fricativa apicoalveolar sonora // e xorda //

Representacións ata a segunda metade do
século XIII
Nos textos máis antigos non se representan de
xeitos diferentes.
Representacións desde a segunda metade do
século XIII
a) //: <-s-> (casa, tesouro).
b) //: <-ss->, <s->, <-s> (nosso,
missa, sabe, omẽes).
Son usos que se dan sobre todo nos textos
saídos do escritorio real de Afonso X
(Cantigas de Santa María) ou próximos a el
(Cancioneiro da Ajuda).

3
Moitas destas grafías teñen motivacións etimolóxicas: -SCERE > -scer; CERTU > certo.
7 Historia da lingua galega
2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.0. O sistema gráfico medieval

 Análise de textos anteriores á segunda metade do século XIII:

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16 4

Liña Comentario
- Era Mª CCª LXª IXª: 1269 da era hispánica, 1231 da era cristiá.
- Uso de fórmulas latinas: viii kalendas september.
1 - Grafías:
- Conocuda: // → <n>; /ts/ → <c>.
- Cousa: /z/ → <-s->
- Sufixo patronínimo –it (saluadorit) e –t → /ts/ (Gomet), pero desde a
segunda metade do século XIII a forma máis frecuente é –ez.
2 - Grafías:
- saluadorit: // → <u>.

4
Este é o texto máis antigo en romance coñecido no Reino de Galiza.

8 Historia da lingua galega

2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.0. O sistema gráfico medieval

- Grafías:
- cõuẽto: <~> con valor consonántico.
3
- essa: grafía canónica (< ĬPSA: asimilación)
- [ej] → <ey>: sequeyros.
- Grafías:
- [ej] → <ec>: precto.
4
- condicõ: /ts/ → <c>.
- raçõ: /dz/ → <ç>.
- Grafías:
- [ej] → <ey>: mosteyro.
- úúm / bóós: <´´> son plicas que sinalan hiatos entre dúas vogais iguais.
5 - ouuer: <u> con valor vocálico, no primeiro caso, e consonántico, no
segundo.
- casa: <s> → //
- damos e outorgamos: algúns editores interpretan a abreviatura do texto
6 orixinal como –us. Con todo, en latín esta abreviatura representaba –us,
pero en romance parece máis probable que xa se pronunciase –os.
- logar (‘lugar’) é a forma máis frecuente nos textos medievais.
- suso < SURSUM ‘arriba’ (DEORSUM ‘abaixo’).
7 - Grafías:
- raçom: <ç> → // (nos textos posteriores é máis frecuente <z>)
8
- uoz refírese á descendencia.
9 - uossa: <-ss-> → //
- quiser: <-s-> → //
- Grafías:
10 - façemos: <ç> → //
11
- Grafías:
12
- coler: <l> → //
- Grafías:
13 - facauos: <c> → /ts/
- entergar: metátese.
- Grafías:
14 - pea < PŒNA (‘pena’): non se sinala a resonancia nasal.
- iat: <i> → //
- Grafías:
15
- scelareyro: <sc> → /ts/
16

9 Historia da lingua galega

2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.0. O sistema gráfico medieval

Comentario
- lexar: <e> = /ej/
- pecte, fecto: <ec> ) /ej/
- sega: <g> = //

 Análise de textos datados a partir da segunda metade do século XIII: a

Tradución galega da Crónica Geral

10 Historia da lingua galega

2008/2009
USC
 3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.0. O sistema gráfico medieval

Comentario
- fezo: <z> = /z/
- gãanou: <n> ) = /n/ ou /ɲ/, non o podemos saber con certeza.
- Castelanismos que proban que estamos perante unha tradución:
poblada, población.
- // = <x> (Xeres, Librixa).
- // = <i> (iaz).
- /s/ = <c, ç> (serviço).
- /z/ = <-s->
- // = <ll> (Seuilla)
- et = // (grafía latinizante).
- Gaanou: <aa> = hiato fónico.
- xi = ‘si’. Na lingua medieval conviven as formas non palatalizadas se e
si coas palatalizadas xe e xi.

Comentario
- /dz/ = <z>: nobrezas
- y < HĬC (adverbio)
- <ll> = // (Castella, elle < ĬLLE) ou /l/.
- <l> = /l/ (dela < ĬLLA).
- <-ss-> = // (dessa < ĬPSA, passou < PASSU).
- <-s-> = // (meses)

11 Historia da lingua galega

2008/2009
USC
3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3.0. O sistema gráfico medieval

12 Historia da lingua galega

2008/2009
USC