F. A.

HAYEK Phm Nguyn Trng dch

NG V N L
VI LI GII THIU CA MILTON FRIEDMAN

NH XUT BN TRI THC

MC LC
Li gii thiu (nhn dp Nm mi nm xut bn) Ghi ch v lch s xut bn Li ta cho ln ti bn nm 1976 Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956 Li ta cho ln xut bn nm 1944 Dn nhp I. Con ng b chi b II. Gic m a ng III. Ch ngha c nhn v ch ngha tp th IV. K hoch ha l tt yu? V. K hoch ha v dn ch VI. K hoch ha v php tr VII. Kim sot kinh t v ch ton tr VIII. Ai l ai? IX. An ton v T do X. V sao nhng k xu xa nht li leo cao nht? XI. S co chung ca chn l XII.Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt XIII. Nhng ngi ton tr gia chng ta 1 15 21 27 53 59 73 93 105 121 141 165 189 209 237 259 287 307 329

XIV. iu kin vt cht v mc ch l tng XV. Trin vng ca trt t th gii XVI. Kt lun Sch tham kho

359 385 413 417

Li gii thiu

Li gii thiu (Nhn dp Nm mi nm xut bn)

Cun sch ny tr thnh tc phm kinh in thc s: y l tc phm dnh cho tt c nhng ai quan tm n chnh tr mt cch rng ri nhng ai quan tm n chnh tr mt cch rng ri nht v t thin lch nht ca t ny, thng ip chnh ca n s sng mi vi thi gian v c th p dng cho v vn hon cnh c th khc nhau. Hin nay, trong chng mc no n cn lin quan n Hoa K nhiu hn c khi c cng b ln u vo nm 1944 v gy chn ng d lun vo lc . Gn mt phn t th k trc (nm1971) ti vit li gii thiu cho ln xut bn cun ng v n l bng ting c nhm minh ha tnh vnh cu ca thng ip m m Hayek gi ti cho chng ta. Li gii thiu cng c th c p dng cho ln xut bn k nim nm mi nm ra i ca tc phm kinh in ny ca Hayek. khi phi o vn ca chnh mnh, ti xin trch dn ton b bi vit trc khi a thm vo mt vi li bnh lun1.
Der Weg Zur Knechtschaft: Den Sozialisten in allen Parteien, 1971(cho ln xut bn mi) Verlag Moderne Industrie AG,
1

NG V N L

Sut nhiu nm lin, ti thng hi nhng ngi tin vo cc nguyn tc ca ch ngha c nhn xem h ri b ch ngha tp th chnh thng ca thi i chng ta nh th no. Trong nhiu nm, cu tr li thng gp nht chnh l cun sch m ti ang c vinh d vit li gii thiu ny. Tc phm xut sc v hng hn ca gio s Hayek l nh sng soi ng cho cc nam n thanh nin tng phc v trong cc lc lng v trang trong thi gian din ra Chin tranh Th gii II. Kinh nghim va tri qua gip h nng cao nhn thc v gi tr v ngha ca quyn t do c nhn. Ngoi ra, h chng kin t chc tp th hot ng trn thc t. i vi h th nhng li d bo v hu qu ca ch ngha tp th khng n thun l kh nng c tnh gi thuyt m l thc t nhn tin m bn thn h tri qua trong thi gian ti ng. c li trc khi vit li gii thiu, ti li mt ln na cm thy kinh ngc trc cun sch tuyt vi ny: tinh t v lp lun cht ch song li d hiu v sng sa, y trit l v tru tng song cng rt c th v thc t, su sc v y l tnh song cng rt sinh ng bi nhng l tng cao c v mt thc mnh m v s mnh. Khng c g ngc nhin khi n gy c nh hng ln nh vy. Cun sch cn

86895 Landsberg am Lech. y l ln xut bn u tin c, mc d bn dch ting c ng v n l c xut bn Thy S vo nm 1948.

Li gii thiu

gy n tng mnh i vi ti v hm nay thng ip ca n cng cn thit nh khi n xut hin ln u chuyn ni sau. Nhng i vi tui tr thi nay, thng ip ca n khng mang tnh trc tip hay thuyt phc bng cc nam n thanh nin c n khi n xut hin ln u. Nhng vn ca chin tranh v iu chnh thi hu chin c Hayek dng minh ho cho ch trung tm bt dit ca ng cng nh nhng thut ng ca ch ngha tp th thi c ng dng lm dn chng cho li khng nh ca ng v bu khng kh tr tu vn l nhng iu quen thuc i vi th h thi hu chin v to c mi quan h gn gi gia tc gi v c gi ca cun sch. Ngy nay, nhng o tng ca ch ngha tp th tng t ang lu truyn rng ri v c cng c thm, nhng hu qu trc tip th c khc, thut ng cng khc nhiu. Hin nay chng ta t nghe ni n k hoch ha tp trung, sn xut p ng nhu cu s dng, nhu cu qun l mt cch c thc cc ngun lc x hi. Thay vo l chuyn v khng hong th ngi ta ni ch c th gii quyt bng cc chng trnh rng ln ca chnh ph, l chuyn v khng hong mi trng ngi ta bo l do nhng nh doanh nghip tham lam, nhng ngi phi lm trn trch nhim x hi ch khng ch iu hnh cc doanh nghip ca mnh kim ti a li nhun v cng i hi, nh ngi ta ni, nhng chng trnh rng ln ca chnh ph; l chuyn v khng hong

NG V N L

tiu dng nhng gi tr gi c kch thch bi cc nh doanh nghip tham lam nhm kim li nhun thay v thc hin trch nhim x hi v d nhin cng cn cc chng trnh rng ln ca chnh ph nhm bo v ngi tiu dng, t nht l anh ta khng t lm hi mnh; l chuyn v khng hong phc li hoc ngho i y thut ng vn l ngho i gia cnh giu sang, mc d tnh trng ngho i hin nay phi c coi l sung tc khi khu hiu ny ln u tin c s dng mt cch rng ri. By gi, cng nh lc , vic khuych trng ch ngha tp th bao gi cng i km vi nhng li th bi trung thnh vi cc gi tr ca ch ngha c nhn. Nhng kinh nghim vi cc chnh ph cng knh cng c thm xu hng tri ngc ny. din ra nhng cc phn i rng khp chng li gii quyn uy; s tun phc khng th tng tng c trong vic chng li s tun phc; nhng i hi vang ln khp ni v quyn t do lm nhng vic ring, quyn c c li sng ring, c nn dn ch m mi ngi u c th tham gia. Nu ch nghe ch ny, ngi ta c th tin rng ngn triu ca ch ngha tp th ang rt lui cn ch ngha c nhn th ang dng ln. Hayek chng minh mt cch y thuyt phc rng cc gi tr ny ch c th tn ti trong x hi da trn cc nguyn tc ca ch ngha c nhn. Chng ch c th thnh tu trong ch t do, ni hot ng ca chnh ph

Li gii thiu

c hn ch trc ht cho vic to lp khun kh, trong cc c nhn c t do theo ui cc mc tiu ca mnh1. Mun c nn dn ch m mi ngi u c th tham gia th cch duy nht l phi tun theo c ch th trng t do. ng tic l quan h gia mc ch v phng tin vn thng b nhiu ngi hiu sai. Nhiu ngi tuyn b trung thnh vi cc mc tiu c nhn ch ngha nhng li ng h cc phng tin ca ch ngha tp th m khng nhn ra s mu thun y. Ngi ta thch tin rng cc t nn x hi l do nhng ngi xu gy ra cn nu nhng ngi tt (ging nh chng ta, d nhin ri) nm c quyn lc th mi vic s tt. Quan im ny ch i hi cm tnh v thi t mn, nhng th va d kim va d tho mn. hiu ti sao nhng ngi tt khi c quyn lc li lm nhng iu c trong khi nhng ngi bnh thng, khng c quyn lc, nhng c kh nng hp tc mt cch t nguyn vi nhng ngi xung quanh li lm c nhiu vic thin, i hi phi phn tch v t duy, t cm tnh xung di l tr. Chc chn y s l li p cho cu hi huyn b: v sao ch ngha tp th, i cng vi n l
1

(Chua thm nm 1994). Ti s dng thut ng t do (liberal) ging nh Hayek dng trong cun sch ny cng nh trong Li gii thiu cho ln xut bn ba mm vo nm 1956 (xem bn di), tc l theo ngha ban u ca th k XIX l chnh ph hn ch v th trng t do, ch khng phi theo ch ngha b lm cho sai lc i, gn nh ngc li, Hoa K.

NG V N L

nn c ti v s ngho i, li c nhiu ngi coi l u vit hn so vi ch ngha c nhn, i cng n l t do v sung tc vn c minh chng r rng. Lun c ng h ch ngha tp th tht n gin nhng l nhng lun c sai lm, y l lun c cm tnh trc tip. Cn lun c ng h ch ngha c nhn th tinh t v phc tp; y l lun c l tnh gin tip. a s ngi ta li c kh nng t duy cm tnh pht trin hn kh nng t duy l tnh, ngc i l iu ny li xy ra ngay c vi nhng ngi t coi mnh l tr thc. phng Ty, cuc chin u gia ch ngha tp th v ch ngha c nhn din ra nh th no trong sut mt phn t th k (by gi phi ni l na th k) qua, sau khi tc phm v i ca Hayek c xut bn? Th gii thc tin v th gii t tng a ra nhng cu tr li hon ton khc nhau. Trong th gii thc tin, nm 1945 nhng ai trong chng ta tng b phn tch ca Hayek thuyt phc u chng nhn thy g hn l s pht trin mt cch u n vai tr ca nh nc ln t vai tr ca c nhn, l vic thay th dn sng kin v k hoch c nhn bng sng kin v k hoch ca nh nc. Nhng trn thc t phong tro ny chng tin c my, c Anh, Php cng nh M. Cn c din ra nhng phn ng quyt lit nhm thot khi vic kim sot thi quc x v mt bc tin vt bc v pha chnh sch t do trong lnh vc kinh t.

Li gii thiu

iu g to ra s ngn chn bt ng nh th i vi ch ngha tp th? Ti tin rng c hai lc lng ng vai tr ch yu. Th nht, v y l iu c bit quan trng Anh, cuc xung t gia k hoch ha tp trung v t do c nhn, ti chnh ca Hayek, tr thnh hin nhin, c bit l khi nhu cu cp bch ca k hoch ha dn n ci gi l ch th v kim sot tuyn dng, theo chnh ph c quyn phn cho ngi dn cng n vic lm. Nhng truyn thng t do v cc gi tr ca t do vn cn mnh Anh, cho nn khi xy ra xung t th ngi ta sn sng hi sinh k hoch ch khng phi t do c nhn. S thiu hiu qu ca ch ngha tp th chnh l lc cn th hai. Chnh ph t ra khng c kh nng qun l cc doanh nghip, khng c kh nng t chc cc ngun lc c th t c cc mc tiu ra vi gi phi chng. N b sa ly trong m bng bong v cc th tc quan liu v phi hiu qu. Nhiu ngi t ra tht vng i vi tnh hiu qu ca chnh ph trung ng trong vic qun l cc chng trnh kinh t x hi. ng tic l vic ngn chn ch ngha tp th li khng ngn chn c s phnh ln ca chnh ph; ng hn, n hng s phnh ln ny vo mt knh khc. Chnh ph khng cn ch tm vo hot ng sn xut na m ch tm vo vic iu tit mt cch gin tip cc doanh nghip c cho l cc t nhn v cn ch tm hn vo cc chng trnh ti phn phi thu nhp ca chnh ph, bao gm

NG V N L

thu thu ca mt s ngi nhm bao cp cho mt s ngi khc - tt c u nhn danh cng bng v xo i gim ngho nhng trn thc t li to ra s hn n y mu thun v tht thng ca nhng khon bao cp cho nhng nhm li ch c bit. Kt qu l phn thu nhp quc dn b chnh ph s dng ngy cng gia tng. Trong th gii t tng, i vi nhng ngi tin vo ch ngha c nhn, kt qu cn ng tht vng hn. mt kha cnh no , y l iu ng ngc nhin nht. Kinh nghim trong mt phn t th k qua khng nh mt cch mnh m s sng sut ca Hayek: iu phi hot ng ca con ngi thng qua qun l tp trung v thng qua s hp tc t nguyn l hai con ng dn ti nhng hng hon ton khc nhau: con ng th nht a ta tr v thi k n l, cn con ng th hai dn ti t do. Kinh nghim cng mt ln na khng nh ch th hai: qun l tp trung l con ng dn ngi dn bnh thng ti i ngho; cn hp tc t nguyn l con ng dn ti sung tc. ng v Ty gn nh c th cung cp cho ta mt th nghim khoa hc c kim sot. y l nhng ngi cng mt dng mu, cng mt nn vn minh, c cng trnh k ngh v tri thc nhng b tai ho ca chin tranh tch thnh hai mnh; hai mnh p dng nhng phng php t chc x hi hon ton khc nhau, mt bn l qun l tp trung, bn kia l kinh t th trng. Kt qu tht r

Li gii thiu

rng, ng c ch khng phi Ty c phi xy bc tng ngn chn ngi dn b nc ra i. Mt bn bc tng l chuyn ch v ngho i, cn bn kia l t do v phn vinh. Trung ng, Israel v Ai Cp cho ta thy mt s tng phn ging nh ng v Ty c. Vin ng, Malaysia, Singapore, Thi Lan, i Loan, Hng Kng v Nht Bn tt c u ch yu da vo th trng t do l nhng nc thnh vng, dn chng trn tr hi vng; khc hn vi n , Innsia v Trung Quc cng sn nhng nc da ch yu vo k hoch ha tp trung. Mt ln na, chnh Trung Quc cng sn ch khng phi Hng Cng phi canh gc bin gii ngi dn khng th o thot c. Mc cho s xc nhn r rng v y kch tnh lun im ca Hayek nh th, bu khng kh tr tu phng Ty, sau mt giai on hi sinh ngn ngi ca cc gi tr t do trc kia, li bt u chuyn ng theo hng ngc li hon ton vi t do kinh doanh, cnh tranh, quyn s hu t nhn v chnh ph hn ch. C mt thi gian, iu Hayek m t v thi tr thc c v nh tr thnh li thi. Hm nay li cnh bo ca n cn chnh xc hn l cch y chng mt thp nin. Khng th hiu c v sao s pht trin li i theo hng . Chng ta ang cn mt cun sch mi ca Hayek. mt cun sch s soi sng s pht trin ca tr tu trong mt phn t th k qua, nh cun ng v n l trc

NG V N L

10

y lm c. Ti sao cc tng lp tri thc khp mi ni u t ng ng v pha ch ngha tp th ngay c khi h ang h nhng khu hiu ca ch ngha c nhn ph bng v bi nh ch ngha t bn? V sao cc phng tin truyn thng i chng khp mi ni u b quan im ny chi phi? D c gii thch th no i na th vic ng h ngy cng gia tng ca gii tr thc i vi ch ngha tp th ti tin y l s thc lm cho cun sch ca Hayek hm nay cng hp thi nh lc n xut hin ln u tin vy. Hi vng rng ln xut bn mi c nc d lnh hi nht thng ip ca cun sch cng to c nh hng nh tng to nh hng trong ln xut bn u tin Anh v M. Cuc chin u v t do phi ginh c ht thng li ny ti thng li khc. Nhng ngi x hi ch ngha thuc mi ng phi, nhng ngi m Hayek tng cun sch s phi b thuyt phc hay b nh bi mt ln na, nu h v chng ta cn mun lm ngi t do. on p cht trong bi gii thiu ca ti cho ln xut bn bng ting c l on duy nht khng cn hon ton ng na. S sp ca bc tng Berlin, s sp ca ch ngha cng sn sau bc mn st v s thay i ca nc Trung Quc thu gn nhng ngi bo v ch ngha tp th theo ch ngha Marx thnh mt nhm nh nhng c kt trong cc trng i hc phng Ty. Hm nay mi ngi u tha nhn rng ch ngha x hi tht bi, ch ngha t

11

Li gii thiu

bn thnh cng. Song s chuyn i r rng ca gii tr thc sang ci c th gi l quan im ca Hayek li d gy ng nhn. Trong khi ngi ta ni v th trng t do v quyn t hu hin nay chuyn ny c tn trng hn l vic bo v nn kinh t gn mc laissez-faire1 cch y vi thp nin phn ln gii tr thc vn gn nh t ng ng h s m rng quyn lc ca chnh ph nu n c qung b nh l bin php bo v cc c nhn khi b nh hng ca cc cng ty ln xu xa, xo i gim ngho, bo v mi trng hay thc y bnh ng. Cuc tho lun v chng trnh chm sc sc kho quc dn l mt th d in hnh. Cc nh tr thc c th hc thuc li nhng vn khng bit ht. Ngay t u ti ni rng hin nay trong chng mc no thng ip ca cun sch cn lin quan n Hoa K nhiu hn c khi gy chn ng d lun... hn na th k trc. Gii tr thc lc c thi th ch vi ch ca cun sch hn l hin nay, nhng thc tin lc li ph hp vi n hn l hin nay. Chnh ph sau Chin tranh Th gii II nh hn v t ch o hn hin nay. Chng trnh X hi M rng ca chnh quyn Tng thng Johnson, bao gm Chm sc Y t v H tr y
Laissez-faire l l thuyt hay h thng chnh quyn ng h tnh t ch trong lnh vc kinh t, tin rng chnh quyn cng t can thip vo qun l kinh t th cng tt. Khi nim ny c cho l c xut x t quan im v vi ca Lo t ND.
1

NG V N L

12

t, v cc o lut Khng kh trong lnh v chng trnh Ngi M Tn tt ca chnh quyn Tng thng Bush vn cn pha trc, cha ni n bit bao v bnh trng khc ca chnh ph m Reagan, trong tm nm cm quyn, ch c th lm chm li ch khng th o ngc c. Chi tiu ca chnh ph M, c trung ng ln a phng, tng t 25% tng sn phm quc dn vo nm 1950 ln thnh 45% vo nm 1993. Anh tnh hnh cng gn nh vy, theo mt ngha no th cn kch tnh hn. Cng ng, trc y cng khai tp trung x hi ch ngha, hin ng v pha th trng t do t nhn; cn ng Bo th, tng chp nhn cai tr theo chnh sch x hi ch ngha ca Cng ng, th lm ngc li v mc no , di thi Margaret Thatcher, thnh cng trong vic gim thiu quy m s hu v iu hnh chnh ph. Nhng Thatcher khng th ku gi mt s ng h rng ri ca qun chng cho cc gi tr t do nh s ng h dn n vic rt b ch th v kim sot tuyn dng ngay sau Chin tranh Th gii II. V trong khi din ra qu trnh t nhn ha nhiu doanh nghip nh nc th phn thu nhp quc dn b chnh ph s dng tng ln v chnh ph cng a ra nhiu ch th hn so vi hi nm 1950. Ni rng c hai bn b i Ty Dng chng ta ang rao ging ch ngha c nhn v t bn cnh

13

Li gii thiu

tranh nhng li ang thc hnh ch ngha x hi th cng ch l phng i mt cht m thi. Milton Friedman

15

Ghi ch v lch s xut bn

Ghi ch v lch s xut bn(*)

Hayek bt u vit ng v n l vo thng 9 nm 1940 v cun sch c xut bn ln u tin ti Anh vo ngy 10 thng 3 nm 1944. Hayek u quyn cho ng bn ng l tin s Fritz Machlup, mt ngi t nn o lc ang c mt s nghip xut sc trong gii hn lm Hoa K v c nhn vo lm vic ti Vn phng Chm sc Ti sn ca ngi nc ngoi Washington D.C. t nm 1944, k hp ng vi mt nh xut bn M. Trc khi a n Nh xut bn ca trng i hc Chicago (University of Chicago Press), cun sch b ba nh xut bn M t chi, v hoc l h tin rng s khng bn c v c t nht mt trng hp, coi cun sch l khng ph hp i vi mt nh xut bn c danh ting1. Khng nn ch, Machlup a nhng trang in th ca bn in Anh cho Aaron Director, nguyn l thnh vin ca Khoa Kinh t trng i hc Chicago (University of Chicago Economics Department), ng ny mi quay li
on ny ch yu da trn nghin cu ca Alex Philipson, Gim c xc tin sn phm ca Nh xut bn ca i hc Chicago. 1 Xem li ta ca Hayek cho n bn ba mm nm 1956.
(*)

NG V N L

16

trng v ging kinh t Trng Lut (Law School). Sau Frank H.Knight, mt nh kinh t hc xut sc ca Trng nhn c mt tp in th v trnh cho Nh xut bn ca trng i hc Chicago vi xut ca Director rng Nh xut bn nn in cun sch ny. Nh xut bn k hp ng vi Hayek c quyn xut bn M vo thng 4 nm 1944, sau khi thuyt phc ng thc hin mt vi thay i ph hp vi Hoa K... ch khng phi l trnh by trc tip cho s lng c gi hn ch Anh, John Scoon, lc l bin tp vin ca nh xut bn, hi tng li. u thng 4, tc khong thi gian k hp ng xut bn ti M, chng ti bt u nghe d lun v cun sch Anh, cun sch c xut bn bn vo ngy 10 thng 3. t u ch in 2.000 cun nhng bn ht trong vng mt thng. N c trch dn ti Quc hi v trn bo ch, mt vi t bo y cng bt u nhc ti cun sch, nhng chng ti vn cha bit chc M n s c sc hp dn n mc no. S thc l, ngay trc ngy xut bn chng ti vn cha khuy ng c nhit tnh ca cc nh sch, ngay c New York1. Ln xut bn u tin Chicago l vo ngy 18 thng 9 nm 1944, in 2.000 cun, vi li gii thiu ca John Chamberlain, mt k gi v nh ph bnh sch ni ting chuyn vit v ch kinh t. Bi
1

Th gi C. Harley Gralan, ngy 2 thng 5 nm 1945.

17

Ghi ch v lch s xut bn

im sch u tin chng ti thy, Scoon ni tip, l bi ca Orville Prescott ng trn t New York Times ra ngy 20 thng 9 nm 1944, mt bi vit v thng v pht v gi n l mt cun sch mng y gin d v chn ngt, nhng trc khi thy bi ca Henry Hazlitt trn trang ba t Sunday Times Book Review chng ti t in t hai 5.000 cun na. Trong vi ngy chng ti nhn c ngh cho php dch sang ting c, ting Ty Ban Nha, ting H Lan v cc th ting khc, ngy 27 thng 9 chng ti t in t ba 5.000 cun na, ngy hm sau li y ln 10.000 cun u thng 10 nhiu kho sch trng rng, chng ti bn ti bi vi vic in n, ng sch, gi v phn phi cho khch hng c M ln Canada... Ngay t u mi ngi phn chn lm ri, nhng vic tiu th th lc ln lc xung Cm gic cay c v cun sch tng ln cng vi thi gian v mi ln cun sch gy thm c n tng th cm gic cay c cng li cng cao thm. (Ngi ta thng hnh ng mt cch thiu suy ngh, sao h khng c n xem Hayek thc s ni g! Nhn xt ca Scoon n nay vn cn ng. Thng 4 nm 1945, t the Readers Digest xut bn n phm rt gn v hn 600.000 bn rt gn c Cu lc b sch trong thng phn phi ht. D on c nhu cu sau khi Digest xut bn n phm rt gn cng nh t lu ging ca Hayek d kin vo ma xun nm 1945, Nh xut bn dn xp mt s

NG V N L

18

lng in ln trong ln in th by. Nhng v thiu giy nn ln in ny b gii hn 10.000 n phm v Nh xut bn buc phi gim kch thc xung thnh loi sch b ti. Mt cun trong ln xut bn ny hin ang nm trong th vin ca ti. Trong 50 nm k t khi xut bn, Nh xut bn bn c hn 250.000 cun, 81.000 cun ba cng v 175.000 cun ba mm. n bn ba mm c Nh xut bn ca trng i hc Chicago n hnh ln u vo nm 1956. Lawrence, con trai ca Hayek thng bo rng gn hai mi bn dch ra cc ngn ng khc c cp php xut bn. Ngoi ra, cc bn dch ngm, khng c php cng c lu hnh Nga, Ba Lan, Czech v c th c cc ngn ng khc, khi ng u cn nm sau bc mn st. Khng nghi ng g rng cc trc tc ca Hayek v c bit l tc phm ny, l ngun tr tu quan trng gp phn ph v nim tin vo ch ngha cng sn bn kia bc mn st, cng nh bn pha chng ta. Sau khi bc tng Berlin sp , cc nc thuc Lin X v chu s chi phi ca Lin X c mi c iu kin xut bn cng khai cun sch. Ti bit t nhiu ngun khc nhau rng mi quan tm v cc tc phm ca Hayek ni chung v cun ng v n l ni ring c s gia tng t bin cc nc ny. T khi Hayek mt vo nm 1992 cng ngy cng c nhiu ngi cng nhn nh hng ca ng i vi cc ch c cng sn ln khng cng sn. Cc nh

19

Ghi ch v lch s xut bn

xut bn ca ng c th vng tin tip tc bn tc phm xut chng ny chng no m t do ngn lun cn chim u th, tuy b xi mn phn no k t khi Hayek chp bt cun sch ny, song chnh nh cun sch m t do ngn lun c cng c thm. Stanford, California Ngy 14 thng 4 nm 1994

21

Li ta cho ln ti bn nm 1976

Li ta cho ln ti bn nm 1976
Cun sch ny c chp bt trong thi gian rnh ri t nm 1940 n nm 1943, khi ti ang cn bn tm ch yu i vi cc vn l thuyt kinh t thun tu, n t ngt tr thnh xut pht im cho cng vic trong lnh vc mi ko di hn ba mi nm sau ca ti. S d c bc th nghim u tin trong ng hng mi l v ti cm thy bt mn vi cch din gii hon ton sai lm v bn cht ca phong tro Quc x1 trong cc gii tin b Anh. Ti vit mt bn ghi nh gi cho Sir William Beveridge, lc l Gim c Trng Kinh t London v sau l bi bo trn t Contemporary Review vo nm 1938, ri theo yu cu ca gio s Hary G.Gideonse ca Trng i hc Chicago ti li m rng bi bo thnh xut bn phm trong lot Sch mng v Chnh sch Cng ca ng v cui cng, khi pht hin ra rng tt c cc ng ng
Nazi (Nazism) hay National Socialism (ting c Nationalsozialismus) l nhng t ch h t tng v hot ng ca ng Nazi di thi Adolf Hitler, cng nh chnh sch ca chnh ph Nazi c, thng gi l ch th III, t nm 1933 n nm 1945. cho nht qun, t Nazi s c dch thnh Quc X, cn National Scoialism thnh Ch ngha X hi Quc gia - ND
1

NG V N L

22

nghip ngi Anh c thm quyn hn trong lnh vc ny ang bn tm vi cc vn khn thit hn ca cuc chin, ti nh min cng m rng thnh tiu lun ny. Mc cho s thnh cng bt ng ca cun sch ln xut bn khng h c d liu trc M cn thnh cng vang di hn c Anh mt thi gian di ti vn khng cm thy vui. Mc d ti tuyn b thng ngay t u rng y l cun sch chnh tr, a s cc nh khoa hc ng nghip vi ti ni rng ti s dng nng lc ca mnh trong mt lnh vc khng thch hp, v t ti cm thy khng thoi mi khi ngh rng kin thc ca ti khng cho php vit v nhng vn bn ngoi lnh vc kinh t k thut. Ti s khng ni v s phn n m cun sch gy ra trong mt s gii, hay s khc bit l lng trong s tip nhn Anh v M, chuyn ny ti ni trong Li gii thiu cho xut bn phm ba mm ra ln u tin M cch y hai mi nm. Vi mong mun th hin tnh cht ca phn ng lan trn lc , ti ch nhc n mt trit gia ni ting, xin c giu tn, ng ny vit th cho mt trit gia khc trnh c l ca ngi cun sch y tai ting m d nhin l (ng ta) khng c ny! Mc d ti tm mi cch quay v vi kinh t hc ch thc, ti vn khng gii thot khi cm gic rng nhng vn ti bt tay vo mt cch hon ton tnh c li cha ng nhng thch thc v quan trng hn l l thuyt kinh t, v nhiu vn ti cp n trong bn phc tho u tin cn c lm

23

Li ta cho ln ti bn nm 1976

r v tho lun k lng hn. Khi vit cun sch ny, ti vn hon ton cha gii thot nhng nh kin v tn iu chi phi d lun chung, thm ch ti cn cha bit cch trnh tt c nhng ri rm ca cc thut ng v khi nim thnh hnh lc m sau ny ti mi thc c mt cch tht s r rng. Vic tho lun nhng hu qu chnh sch x hi ch ngha m cun sch ny th lm d nhin l s khng y khi cha miu t mt cch thch ng nhng iu m mt th trng vn hnh mt cch ph hp i hi v c th t c. Kt qu u tin ca nhng c gng nhm gii thch bn cht ca ch t do l cun sch quan trng vi nhan The Constitution of Liberty 1960 (Hin php ca t do), trong ti trnh by li v lm cho hc thuyt v ch ngha t do c in th k XIX tr thnh nht qun hn. Sau khi thy rng vic ni li vn cn b st nhng vn quan trng cha c gii p ti li phi n lc thm phn a ra cu tr li ca ring mnh trong tc phm gm batapj vi nhan Law, Legislation, and Liberty (Lut, Lut php, v T do), tp u c n hnh vo nm 1973. Ti tin rng trong hai mi nm qua ti hc c nhiu th lin quan n cc vn c tho lun trong cun sch ny mc d ti khng ngh rng c li n mt ln no trong sut thi gian . By gi c li vit Li gii thiu, ti khng cn cm gic thy hi tic na m ln u tin cn cm thy t ho, c bit l s sng sut mch bo ti vit li

NG V N L

24

tng Tng nhng ngi x hi ch ngha thuc mi ng phi. Tht vy, mc d trong thi gian qua tid d c c nhiu iu m khi chp bt cun sch ny ti cha bit, ti vn thng ly lm ngc nhin l ti nhn thy nhiu n th ngay t bc khi u m tc phm sau ny khng nh; v mc du nhng n lc ca ti sau ny l phn thng xng ng hn cho mt chuyn gia, ti hi vng th, ti vn khng ngn ngi gii thiu cun sch c vit t nhng ngy u ny cho qung i qun chng c gi, gii thiu cho nhng ai ch mun lm quen bc u vi ti m ti tin vn l mt trong nhng vn ang lo ngi nht m chng ta cn phi gii quyt. c gi c th hi phi chng iu ny c ngha l ti sn sng bo v tt c cc kt lun chnh ca cun sch, cu tr li ni chung l khng nh. Hn ch quan trng nht ti phi nhc n l trong thi gian qua thut ng thay i v v vy nhng iu ti vit trong cun sch c th b hiu lm. Khi ti vit cun sch ny th ch ngha x hi ch c ngha l quc hu ha cc phng tin sn xut v k hoch ha tp trung. Theo ngha th, th d, Thu in hin nay t tnh cht x hi ch ngha v mt t chc hn nc Anh hay nc o, mc d Thu in li c coi l nhiu x hi ch ngha hn. y l do hin nay ch ngha x hi c ngha ch yu l ti phn phi mt cch mnh m thu nhp thng qua thu kho v cc thit ch ca nh nc phc li. i

25

Li ta cho ln ti bn nm 1976

vi kiu ch ngha x h loi ny, cc tc ng m ti tho lun trong cun sch ra chm hn, gin tip hn v khng ton din bng. Ti tin rng kt qu cui cng th vn th, mc d qu trnh a n kt qu nh th th khng hon ton ging nh cun sch ny m t. Ngi ta thng vin dn mt cch thiu cn c rng ti tuyn b l mi tro lu theo hng x hi ch ngha u nht nh s dn n ch ton tr. Mc d c mi nguy nh th, nhng y khng phi l iu cun sch ni. Cun sch a ra li cnh bo rng nu chng ta khng sa i cc nguyn tc trong chnh sch ca chng ta th s xy ra mt s hu qu rt khng hay, m hu ht nhng ngi ng h nhng chnh sch cng khng mun. C mt im trong cun sch gi y ti cm thy mnh sai l ti khng nhn mnh ng tm quan trng kinh nghim ca ch ngha cng sn nc Nga - y l sai lm c th tha th c nu ta nh rng lc nc Nga l ng minh chin tranh ca chng ta, v lc ti cng cha gii thot khi tt c nhng tn iu ca ch ngha can thip ng thi, khin ti a ra mt s nhng b khc nhau m by gi ti ngh l khng chnh ng. D nhin l ti cng cha nhn thc c mt cch y rng trong mt s lnh vc nhiu vic ti t n mc no. Th d, ti vn cn coi l mt cu mang tnh tu t khi hi (trang 176) nu Hitler nm c quyn lc v hn theo ng cc th tc hp hin ai dm ni

NG V N L

26

rng c vn c Php tr? ri sau mi bit rng cc gio s Hans Kelsen v Harold J.Laski v c th cn nh cc nh chnh tr hc i theo ng li ca nhng tc gia y nh hng ny ng h chnh iu . Ni chung vic nghin cu cc xu hng t duy v nh ch ng thi lm gia tng s quan ngi v lo lng ca ti. nh hng ca cc t tng x hi ch ngha v nim tin ngy th vo nhng nh tt p ca nhng k nm gi quyn lc ton tr khng ngng gia tng k t ngy ti vit xong cun sch ny. Mt thi gian di ti ly lm t i v tr nn ni ting nh cun sch m ti xem l cun bn v chnh tr ng thi v l nh cng trnh khoa hc thc s ca ti. Nhng sau khi suy xt li nhng iu vit trong sut 30 nm nghin cu sau ny v nhng vn t ra lc , ti khng cn t i na. Mc d cun sch c th cha nhng iu m lc ti khng th chng minh mt cch thuyt phc, n vn l mt c gng thc s trong vic i tm chn l, ci chn l m ti tin rng to ra s sng sut gip cho ngay c nhng ngi khng ng tnh vi ti trnh c mi nguy him cht ngi. F.A.Hayek

27

Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

Cho n nay cun sch ny chng t n khng cn vit li g c du rng mt vi kha cnh no n c th khc nu ngay t u ti ch vit n trc ht cho cc c gi M. Vic ti bn n di mt hnh thc mi, hn mi nm sau ln xut hin u tin, c l l c hi gii thch mc ch ban u v a ra vi li bnh lun v thnh cng hon ton bt ng v trong nhiu phng tin l kh l lng m cun sch ginh c t nc ny. Cun sch c vit Anh trong nhng nm chin tranh v d nh dnh ring cho c gi Anh. Thc ra n c nhm n cho mt giai tng c bit cc c gi Anh. Hon ton khng phi l giu ct khi ti dnh li tng: Tng nhng ngi x hi ch ngha thuc mi ng phi. N xut pht t cc cuc tho lun m ti tin hnh sut mi nm trc vi cc bn b v ng nghip, nhng ngi c cm tnh vi cnh T, cun ng v n l l s tip tc cc cuc tho lun . Khi Hitler nm c chnh quyn c th ti ging dy Trng i hc Tng hp London (University of London) c my nm ri, nhng ti

NG V N L

28

vn gi quan h mt thit vi cng vic Lc a v vn lm nh th cho n khi n ra chin tranh. V vy ti nhn ra ci ngun v s pht trin ca cc phong tro ton tr khc nhau v iu lm cho ti cm thy rng d lun x hi Anh, c bit l nhng ngi bn c quan im tin tin ca ti v cc vn x hi hon ton hiu sai bn cht ca cc phong tro . Thm ch ngay trc chin tranh iu ny dn ti n tuyn b trong mt tiu lun ngn ci tr thnh ch chnh ca cun sch ny. Nhng sau khi chin tranh n ra ti cm thy rng s hiu lm ph bin v h thng chnh tr ca k th ca chng ta, cng nh ca nc Nga, ng minh mi ca chng ta, to ra mt nguy c nghim trng, cn phi p tr bng mt n lc c h thng hn. Hn na, r rng l bn thn nc Anh sau chin tranh cng mun th nghim chnh ci chnh sch m ti tin rng c ng gp ng k vo vic ph hu t do nhng ni khc. V vy cun sch ny hnh thnh dn dn nh mt li cnh bo i vi tng lp tr thc x hi ch ngha Anh; do tnh hnh thi chin cho nn vic xut bn c b chm tr, nhng cui cng n c xut bn vo u ma xun nm 1944. Thi im ny, v tnh, cng s gii thch v sao ti li cm thy rng c ngi nghe ti phi hn ch bnh lun v cc ch ng minh ca chng ta v chn minh ho ch yu t s pht trin nc c.

29

Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

C v nh cun sch xut hin vo thi im thun li v ti cm thy hi lng v thy n thnh cng Anh, tuy theo mt cch khc nhng cng khng km so vi thnh tch m n t c Hoa K v s lng bn in. Ni chung cun sch c tip nhn theo ng tinh thn khi chp bt, cc l l ca n c nhng ngi m n nhm n nghin cu mt cch cn thn. Tr mt s nh lnh o thuc Cng ng nhng ngi, c v nh cung cp minh ho cho nhn xt ca ti v xu hng dn tc ch ngha trong phong tro x hi ch ngha, tn cng cun sch vi l do tc gi l ngi ngoi quc vic nhng ngi c nim tin tri ngc hn vi nhng kt lun ca tc phm li nghin cu n vi mt thi chn chn v thng cm to cho ti n tng su sc1.Cng c th ni tng t nh th v cc nc khc chu u, nhng ni rt cuc cun sch cng xut hin; vic th h hu quc x c tip nhn cun sch mt cch c bit nng nhit, khi cc bn dch xut bn Thu

Th d in hnh nht v s ph bnh cun sch t pha cnh t Anh l nghin cu nh nhn v thng thn ca b Barbara Wootton, Freedom under Planning (London: Georege Allen & Unwin, 1946). M ngi ta thng trch dn tc phm ny nh mt li phn bc hu hiu nhng l l ca ti, tuy vy ti c cm gic rng nhiu c gi cng c cm tng nh mt nh bnh lun M ni: Dng nh v cn bn n khng nh lun ca Hayek (Chester I. Barnard, Southern Economic Journal, January, 1946).

NG V N L

30

S c a n nc ny, l mt tin vui bt ng i vi ti. Vi thng sau khi xut hin Anh, cun sch c xut bn Hoa K v c tip nhn hi khc mt cht. Khi vit ti t ngha rng n s c sc hp dn i vi c gi M. Ti n M ln cui cng cch y hai mi nm, khi cn l mt nghin cu sinh v phn no mt lin h vi tin trnh pht trin t tng M trong sut thi gian . Ti khng bit ch ca cun sch c lin quan trc tip n tnh hnh M nh th no v khng h ngc nhin khi n b ba nh xut bn u tin t chi1. Chc chn iu bt ng nht l sau khi c nh xut bn hin nay xut bn, cun sch c tiu th vi tc hu nh cha tng c t trc n nay i vi nhng tc phm khng dnh cho i chng thuc loi ny2. Mc phn ng t hai cnh
Lc ti u c bit rng, nh mt c vn cho mt trong cc hng t nhn t khi y, y khng phi l do nghi ng v s thnh cng ca cun sch m l do thnh kin chnh tr, n mc cho cun sch l khng ph hp i vi nh xut bn c danh ting (Xem tuyn b ca William Miller c W.T. Couch trch dn trong The Sainted Book Burners, The Freeman, April, 1955, P.423, v William Miller, The Book Industry: A Report of the Public Library Inquiry of the Social Science Research Council (New York: Columbia University Press, 1949), P.12). 2 ng gp khng nh cho thnh cng l vic xut bn bn rt gn trn t Readers Digest, v ti xin by t y s chng nhn cng khai ti kho ca cc bin tp vin tp ch trong vic rt gn tc phm m khng c s tr gip ca ti. Chc chn l vic nn mt ch phc tp xung ch cn mt phn di
1

31

Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

chnh tr, s khen ngi ht li t pha ny v lng th hn khng km ca pha kia, thm ch cn lm ti ngc nhin hn. Tri vi kinh nghim Anh, nhng ngi m cun sch ny ch yu hng ti, M c v nh ngi ta chi b n ngay lp tc, h coi n l cuc tn cng him c v gian xo vo nhng l tng cao qu nht ca h; c v nh h chng bao gi dnh thi gian nghin cu cc l l ca n. ngn ng cng nh tnh cm th hin trong nhng tc phm ph phn mang tnh th nghch qu thc l l lng1. Vic nhiu ngi m ti ngh l s chng bao gi c tc phm loi ny, cng nh rt nhiu ngi m n nay ti vn ng l liu h thc s c hay cha nhit lit cho mng tc phm cng l mt iu gy ngc nhin khng km. Ti phi ni thm rng i khi bt php m ngi ta s dng lm cho ti nhn thc mt cch sinh ng chn l trong li bnh ca Lord Acton rng bn b chn thnh ca t do lc no cng him, v n ginh c chin thng l nh thiu s, h thng bng cch lin kt vi nhng tr t c mc tiu khc vi mc tiu ca h; s

ban u ca n s to ra s n gin ha qu mc, nhng vic rt gn m khng lm mo m v tt hn l chnh ti t lm l mt thnh cng ng k ri. 1 c gi no mun thy mt tiu bn v s bt lng v tho m c l l c mt khng hai trong tho lun hc thut ng thi xin c Road to Reaction (Boston: Little Brown & Co., 1945) ca gio s Herman Finer.

NG V N L

32

lin kt ny lc no cng nguy him v i khi cn thm khc na. S khc nhau mt cch bt thng trong vic tip nhn cun sch hai bn b i Ty Dng c l khng phi hon ton l do s khc nhau v tnh kh dn tc. Cng ngy ti cng tin rng phi tm li gii thch trong tnh trng tri thc ti thi im . Anh v chu u ni chung cc vn ti tho lun t lu khng cn l vn tru tng na. C l tng m ti kho st h cnh xung mt t t lu, ngay c nhng ngi ng h nhit thnh nht cng nhn thy mt s kh khn v kt qu khng nh nu em p dng nhng l tng ny v thc tin. Nh vy l ti vit v nhng hin tng m cc c gi chu u ca ti c t nhiu kinh nghim, ti ch lp lun mt cch h thng v nht qun iu m nhiu ngi cm nhn c bng trc gic. Nhiu ngi v mng v cc l tng, v vic xem xt chng mt cch c ph phn n gin ch l s trnh by thnh ting v r rng hn m thi. M, ngc li, cc l tng ny vn cn mi m v c hi hn. Phn ln gii tri thc mi b nhim cc l tng y t mi n mi lm nm nay ch khng phi l bn nm mi nm nh Anh. V mc d c nhng th nghim ca Chnh sch

33

Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

Mi1, lng nhit tnh ca h i vi kiu x hi c thit k da trn l tr phn ln vn cha b kinh nghim thc tin vy bn. Ci m i vi a s ngi u, mc no l vieux jeux2 th i vi nhng ngi cp tin M vn l hi vng rc r v mt th gii tt p hn, nim hi vng m h m p v nui dng trong sut nhng nm i Suy thoi. M cc lung d lun thay i kh nhanh, v hin nay kh m nh c giai on tng i ngn ngi trc khi cun ng v n l xut hin, khi m chnh nhng ngi chng bao lu sau s ng vai tr quan trng trong vic iu hnh nh nc ng h mt cch nghim tc hnh thc kinh t k hoch ha cc oan nht v coi m hnh Lin X l tm gng cn noi theo. a ra bng chng l vic d, nhng nu tn cc c nhn l vic khng hay. Ch xin ni rng U ban K hoch ha Quc gia c thnh lp vo nm 1934 dnh nhiu ch cho vic h tp vic lp k hoch ca bn nc: c, , Nga v Nht. Mi nm sau tt nhin chng ta coi chnh cc nc ny l ton tr v chin u kh lu vi ba nc v chng bao lu sau khi bt u chin tranh lnh vi nc th t. Th m ni dung ca cun sch ny ni rng din tin chnh tr cc

New Deal Chnh sch do Tng thng Roosevelt a ra vo nm 1932 ND. 2 Tr chi c ting Php - ND

NG V N L

34

nc c lin quan n chnh sch kinh t ca h li b nhng ngi ng h k hoch ha M bc b mt cch y phn n. Mi ngi t ngt ng thanh ni rng cm hng k hoch ha khng n t nc Nga v cn on chc, nh mt nh ph bnh xut sc ca ti ni, rng s tht n gin l , Nga, Nht v c tin n ch ton tr bng nhng con ng hon ton khc nhau. Cun ng v n l xut hin trong bu khng kh tr tu nh th, cho nn n nht nh phi gy ra hoc l s cm tc tt hoc l s thch th ln lao cho cc thnh vin ca nhng nhm b chia r su sc Hoa K. Hu qu l, mc d c thnh cng b ngoi, cun sch khng gy c nh hng nh ti mun hay nh gy ra cc nc khc. ng l cc kt lun ca n ngy nay c chp nhn mt cch rng ri. Nu mi hai nm trc nhiu ngi cn coi gi thuyt cho rng ch ngha pht xt v ch ngha cng sn ch n thun l cc bin th ca ch ngha ton tr do ch kim sot tt c cc hot ng kinh t to ra, l ti bng b thnh thn th ngy nay tr thnh cu n ca ming ca mi ngi. Thm ch hin nay a s nhn ra rng ch ngha x hi dn ch l mt hng i rt khng n nh v khng chc chn, y nhng mu thun ni ti v u n cng to ra nhng kt qu rt kh chu vi ngay c nhiu ngi ng h n.

35

Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

Nhng bi hc rt ra t cc s kin v vic tho lun mt cch rng ri cc vn 1 chc chn c ng gp nhiu hn cun sch ny trong vic to ra thi tnh to ni trn. Khi c xut bn, lun im tng qut ca ti cng khng phi l mi ghin. Nhng li cnh bo tng t c a ra sm hn phn nhiu b lng qun, nhng mi nguy him gn lin vi ccchnh sch m ti ph phn c nhiu ngi a ra t trc ri. Gi tr ca cun sch khng phi l ch nhc li lun im nyn m l vic kho st mt cch kin tr v chi tit cc nguyn nhn v sao k hoch ha kinh t li dn n nhng kt qu khng nh v cc qu trnh dn n kt qu nh th. V l do , ti hi vng rng by gi M s c iu kin thun li hn cho vic xem xt mt cch nghim tc l l tht s ca cun sch hn l khi n mi xut hin ln u. Ti tin rng nhng iu quan trng trong cun sch vn cn gi tr, mc d ti cng nhn rng phng Ty ch ngha x hi nng, tc l phong tro ng h vic t chc mt cch c ch i sng kinh t do nh nc lm ch tt c cc phng tin sn xut, gn nh cht hn ri. Th k ca ch ngha x hi theo ngha ny c l co chung vo khong nm 1948. Cc lnh t ca

Khng nghi ng g rng tc phm 1984 ca George Orwell l tc phm hu ch nht trong s . ng Orwell trc cng vui lng ph bnh cun sch ny.

NG V N L

36

n cng vt b nhiu o tng, M cng nh cc ni khc ngay ci tn ch ngha x hi cng mt hu ht tnh hp dn ri. Khng nghi ng g rng s c nhng c gng nhm cu vn mt ci tn cho cc phong tro t gio iu hn, t c chp v t h thng hn. Nhng l lun ch chng li cc quan nim c ngha xc nh v cng cuc ci cch x hi c trng cho cc phong tro x hi ch ngha ca qu kh c th b ngi ny coi l cuc chin u vi ci xay gi. Mc d ch ngha x hi nng c th thuc v qu kh, mt s quan im ca n ngm qu su vo c cu t duy ng thi cho nn ta khng th c thi t mn c. Mc d hin chng c my ngi phng Ty mun xy dng li x hi t di ln theo mt k hoch l tng no , nhng rt nhiu ngi vn cn tin vo nhng bin php, tuy khng c thit k mt cch hon chnh, nhm ti cu trc nn kinh t, tc ng tng th ca cc bin php ny vn c th to ra nhng kt qu nh th mt cch khng ch . V thm ch cn hn c lc ti vit cun sch ny, s ng h cc chnh sch m trong di hn khng th dung ho vi vic bo tn x hi t do khng cn lvn ng phi na. Mn h ln cc l tng thng l thiu nht qun v c lp ghp mt cch ln xn di ci tn Nh nc Phc Li, v i th c nhng nh ci cch x hi coi l mc tiu thay cho ch ngha x hi, cn phi c chn la mt cch cc k cn thn nu

37

Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

mun n khng lp li kt qu y x nh ch ngha x hi chnh tng. y khng phi l ni mt vi mc tiu ca n l khng thc tin v khng ng ca ngi. C nhiu con ng a ti cng mc tiu , nhng trong tnh hnh d lun hin nay c nguy c l s nn nng mun c kt qu nhanh chng c th a n vic chng ta la chn phng tin tuy hiu qu hn trong vic gii quyt mt s vn c th no nhng li khng tng thch vi vic bo v x hi t do. Xu hng s dng cc bin php cng bch hnh chnh v phn bit i x ngy cng gia tng, ni m s sa i cc quy nh chung ca lut php c th dn n cng mt kt qu, tuy c chm hn, v xu hng s dng s qun l trc tip ca nh nc hay to ra cc thit ch c quyn, ni m vic s dng mt cch kho lo cc khch l ti chnh c th to ra cc n lc t pht, vn l nhng tn d nng n ca thi k x hi ch ngha v s cn nh hng n chnh sch trong mt thi gian di na. Chnh v trong nhng nm thng trc mt h t tng chnh tr c v nh khng hng ti mt mc tiu c xc nh r rng m s hng ti mt s thay i tim tin, cho nn s hiu bit y qu trnh, qua mt s bin php c th ph hoi c s ca nn kinh t th trng v dn dn bp nght nng lc sng to ca nn vn minh hin xem ra l vic quan trng nht. Ch khi chng ta hiu v sao v bng cch no m mt s hnh thc kim sot kinh t li c xu hng lm t lit ng lc ca x hi t do

NG V N L

38

v hnh thc kim sot no l c bit nguy him th chng ta mi c th hi vng rng cc th nghim x hi s khng dn chng ta n nhng tnh th m tt c chng ta u khng h mun. Ti coi cun sch ny nh mt ng gp cho vic gii quyt nhim v . Ti hi vng rng hin nay, t nht l trong bu khng kh yn tnh hn, n s c tip nhn nh n xng ng c hng ch khng phi nh mt li ku gi chng li bt k mt s ci thin hay th nghim no, nh mt li cnh bo rng chng ta phi khng nh l bt k s ci bin no trong trt t x hi ca chng ta cng phi vt qua c nhng cuc kim tra nht nh (c m t trong chng trung tm ni v Php tr) trc khi chng ta dn bc vo nhng con ng m rt lui c th l vic kh khn. Khi vit cun sch ny ti ch ngh n c gi Anh, nhng thc t cho thy iu ny khng nh hng nhiu n vic tip thu ca c gi M. Tuy nhin, y c mt im trong cch hnh vn m ti c trch nhim gii thch nhm trnh bt k s hiu lm no. Ti dng xuyn sut cun sch thut ng liberal t do theo ngha gc, c t th k XIX v hin vn thng dng Anh. Trong ngn ng hin nay M, t ny thng c ngha gn nh ngc li. N l mt phn ca s ngy trang ca phong tro cnh t nc ny, c s tr gip ca nhiu ngi ng ngn thc s tin tng vo t do, thnh ra liberal t do li c ngha l ng h gn

39

Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

nh tt c cc bin php qun l ca nh nc. Ti vn bn khon khng hiu ti sao nhng ngi thc s tin vo t do Hoa K khng nhng cho cnh t chim mt thut ng cc k quan trng ny m li cn tr gip bng cch t mnh s dng n nh l mt s lng m. y xem ra c v nh l mt iu thc s ng tic v hu qu l nhiu ngi thc s theo trng phi t do li coi mnh l bo th. Tt nhin l trong cuc u tranh chng li nhng ngi tin vo nh nc ton nng, nhng ngi tin vo t do tht s i khi phi ng chung chin tuyn vi nhng ngi bo th v trong mt s trng hp, th d nh nc Anh hin nay, anh ta s chng cn cch no khc nu mun hot ng tch cc cho l tng ca mnh. Nhng ch ngha t do chn chnh vn khc bit vi ch ngha bo th, ln ln hai th l iu nguy him. Ch ngha bo th, mc d l mt thnh t cn thit trong bt k x hi n nh no, bn thn n khng phi l mt cng lnh x hi; vi cc xu hng nh gia trng, dn tc ch ngha v sng bi quyn lc, n thng gn vi ch ngha x hi hn l ch ngha t do chn chnh; vi cc thin hng n c, phn tri thc v thng l thn b, n khng bao gi, ngoi tr nhng giai on v mng ngn ngi, c sc thu ht i vi thanh nin v nhng ngi tin rng mun th gii ny tr thnh tt p hn th phi c mt s thay i. Do chnh bn cht ca n, phong tro bo th nht nh l lc lng bo v c quyn c li v da vo

NG V N L

40

quyn lc ca chnh ph bo v c quyn c li ca mnh. Ngc li, ct li ca lp trng t do l ph nhn mi c quyn c li, y c quyn c li c hiu theo ng ngha ban u ca n l nh nc ban tng v bo v quyn ca mt s ngi, trong khi nhng ngi khc c cng iu kin li khng c hng cc quyn . C l ti cng cn xin li c gi v quyn sch ti xut hin vi hnh thc c, khng c mt cht thay i no, d mi hai nm tri qua. Ti nhiu ln nh vit li n, c nhiu im ti mun gii thch k hn hoc pht biu thn trng hn hay cng c bng nhiu minh ha v dn chng hn. Nhng mi c gng vit li ch chng t rng ti s khng bao gi c th vit c mt cun sch ngn nh th m li bao trm c nhiu lnh vc nh th; i vi ti th ngoi nhng gi tr khc m c th c, ngn gn l gi tr ln nht ca n. Ti buc phi i n kt lun rng nu ti mun a thm bt k l l no khc th ti phi lm vic trong nhng kho cu ring bit. Ti bt u lm iu trong nhiu tiu lun khc nhau, mt vi tc phm trong s a ra nhng tho lun v cc vn kinh t v trit hc m cun sch ny mi ch chm nh vo1. Ti trnh by ngun gc ca cc t tng m ti ph phn trong cun sch ny v mi lin h ca chng vi mt vi phong tro tri
1

Individualism and Economic Order (Chicago, 1948).

41

Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

thc nh hng nht v mnh m nht ca thi i chng ta trong mt cun sch khc1. Hi vng rng sp ti y ti s b sung cho cng lnh trung tm qu ngn ca cun sch ny bng mt kho cu rng v su hn v quan h gia bnh ng v cng bng.2 Tuy vy vn cn mt ti c bit m c gi hi vng nhn dp ny ti s bnh lun, d l ti s khng th gii quyt ti ny mt cch tho ng m khng vit mt cun sch mi. Ch hn mt nm sau khi ng v n l xut hin ln u tin, nc Anh c mt chnh ph x hi ch ngha v chnh ph ny cm quyn su nm. V cu hi: kinh nghim ny khng nh hay bc b cc l gii ca ti l cu hi m ti phi tr li d l mt cch ngn gn. S tri nghim ny cng c ni lo lng ca ti v, ti tin c th ni thm, dy cho nhiu ngi ci thc t v nhng tr ngi m ti ch ra nhng di dng l lun tru tng vn khng bao gi thuyt phc c h. Trn thc t, ngay sau khi chnh ph Cng ng ln cm quyn th mt s vn m ti ph phn vn b ngi M coi l ngo p li tr thnh ch chnh trong nhng cuc tho lun v chnh tr Anh. Chng bao lu sau, ngay c cc vn kin chnh thc cng tho lun mt cch
The Counter Revolution of Sicence (Glencoe, III.,1952). Mt phc tho ban u v ch ny c n bn bi Ngn hng quc gia Ai Cp di dng cun sch gm 4 bi ging c tn: The political Ideal of the Rule of Law (Cairo, 1955).
2 1

NG V N L

42

nghim tc mi nguy him ca ch ngha ton tr m k hoch ha kinh t s to ra. Minh ho r rng nht v thi ca chnh ph khi logic ni ti ca chnh sch buc chnh ph x hi ch ngha bt c d phi p dng cc hnh thc cng bc m n khng mun bng on vn trong Economic Survey for 1947 (Bo co kinh t nm 1947 do Th tng trnh by trc quc hi vo thng 2 nm ) v kt lun ca n: C s khc bit cn bn gia k hoch ha ton tr v k hoch ha dn ch. K hoch ha ton tr t tt c mi nguyn vng v s thch c nhn xung di yu cu ca nh nc. t mc ch , n phi s dng nhng bin php cng bch khc nhau, lm cho c nhn khng cn quyn t do la chn na. Nhng bin php nh th c th l cn thit ngay c i vi mt nc dn ch trong nhng trng hp khn trng ca mt cuc chin tranh ln. V th ngi dn Anh cho chnh ph thi chin quyn iu ng trc tip nhn lc. Nhng trong thi bnh, ngi dn mt nc dn ch s khng nhng quyn t do la chn ca mnh cho chnh ph. V vy chnh ph dn ch phi tin hnh k hoch ha nn kinh t sao cho vn bo m c quyn t do la chn ti a cho c nhn cc cng dn ca mnh. iu th v trong li tuyn xng nhng d nh ng ca ngi ny l su thng sau chnh chnh ph ny cm thy rng trong thi bnh h buc phi a

43

Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

vic cng bc lao ng vo sch lut. N hu nh khng lm gim gi tr ca li tuyn xng v mi ngi u bit rng nh chc trch c quyn cng bc nhng chng my ai ch i cng bc thc s. Nhng tht kh nhn ra lm sao chnh ph c th c bm ly o tng khi chnh trong ti liu n tuyn b rng by gi chnh l lc chnh ph ch ra cch s dng tt nht cc ngun lc v quyn li ca quc gia v ra nhim v kinh t cho quc gia: n phi ch ra ci g l quan trng nht v mc tiu ca chnh sch l g. D nhin l su nm cm quyn ca chnh ph x hi ch ngha Anh cha to ra tnh hnh tng t nh nh nc ton tr. Nhng cho rng iu bc b lun ca ng v n l l khng hiu nhng im quan trng nht ca n: thay i quan trng nht m s kim sot ca chnh ph to ra l s thay i v tm l, thay i trong tnh cch ca ngi dn. y chc chn l mt cng vic chm chp, mt qu trnh ko di khng phi vi nm m c l l mt hoc hai th h. iu quan trng l l tng chnh tr ca ngi dn v thi ca h i vi nh cm quyn va l h qu va l nguyn nhn ca nhng thit ch chnh tr bao trm ln cuc i h. iu c ngha l bn cnh nhng th khc, ngay c mt truyn thng t do chnh tr vng mnh cng khng sc bo v nu mi him nguy chnh l cc nh ch v chnh sch lm xi mn v ph hu dn dn tinh thn t do. D nhin l c th ngn chn

NG V N L

44

c hu qu nu tinh thn t do kp thi ln ting v nhn dn khng ch vt b ci ng dn h i ngy cng xa hn vo hng nguy him m cn nhn ra bn cht ca him nguy v kin quyt thay i ng li. Cha c nhiu c s tin rng nhn dn. Anh nhn ra bn cht ca mi nguy v dt khot s thay i. Nhng tnh cch ca ngi Anh thay i, khng ch di thi chnh ph Cng ng m trong giai on di hn rt nhiu, trong ngi dn c hng s bo tr ca nh nc phc li mang tnh gia trng. Kh ch ra c nhng thay i ny, nhng ngi ta d dng nhn thy chng nu sng y. minh ho ti xin trch dn mt vi on quan trng t mt nghin cu x hi hc kho st tc ng ca qu nhiu quy ch i vi tm l ca thanh nin. Thc ra y l chuyn lin quan n tnh hnh trc khi chnh ph Cng ng nm c quyn lc, tc l khong thi gian cun sch ny c xut bn ln u, v ch yu kho st cc h qu ca nhng quy ch thi chin m chnh ph Cng ng lm cho tr thnh vnh vin: iu c bit l, trong thnh ph, phm vi la chn bin mt hon ton. trng hc, ni lm vic, trn cc phng tin i li, ngy c cc thit b v dng c gia nh, rt nhiu hot ng phi coi l bnh thng i vi con ngi b cm hoc b buc phi lm. Nhng c quan c bit, gi l Phng Hng dn Cng dn (Citizens Advice Bureau), c thnh

45

Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

lp nhm hng dn cho nhng ngi ri tr thot khi mt rng lut l v ch cho nhng ngi kin tr nhng khong trng him hoi m ngi ta vn c th la chn... [Chng trai thnh ph] c hun luyn khng bao gi ng y d ch mt ngn tay trc khi tm thy trong u mt o lut no . Qu thi gian ca mt ngy lm vic bnh thng ca mt thanh nin thnh th bnh thng cho thy anh mt rt nhiu thi gian gi v lm nhng vic xc nh trc trong cc ch th m anh ta khng h tham gia son tho, mc ch v s thch ng ca chng, anh ta cng khng hiu v khng sc phn xt... Kt lun rng iu chng thanh nin thnh th cn l anh ta phi c k lut hn v b kim sot cht ch hn l kt lun qu vi vng. Ni rng anh ta phi chu ng s kim sot qu mc c l l chnh xc hn... Quan st cha m, cc anh cc ch, anh ta thy h cng b cc quy nh tri buc chng khc g mnh. Anh ta thy h thch nghi vi tnh trng n mc t khi t mnh ln k hoch gnh vc mt trch nhim x hi mi no. Anh ta chng c k hoch g v tng lai, khi tinh thn trch nhim mnh m s c ch cho anh ta hay cho nhng ngi khc... [Nhng ngi tr tui] phi chu ng qu nhiu s kim sot m h cho l v ngha cho nn h lun tm cch chy trn tho sc hnh ng mi khi k lut b bung lng1.
1

L.J.Barnes, Youth Service in an Enghlish Country: A Report

NG V N L

46

Lo lng rng ci th h ln ln trong nhng iu kin nh th s khng vt b xing xch m h quen c th l thi qu bi quan khng? Hay iu m t bn trn chnh l s xc nhn tin on ca De Tocqueville v mt dng n l mi, khi: Sau khi theo cch ln lt nm tng cng dn vo i bn tay cc mnh ca mnh v nho nn n tu thch, k cm quyn ti cao dang rng i cnh tay ra ton b x hi. N bao trm b mt ton x hi bng mt h thng cc quy tc nh nht rc ri, t m chi tit v ng lot, qua ngay c nhng u c sng to nht v nhng tm hn mnh m nht cng chng th no ngoi ln ni c th i xa hn ton b m ng. N khng bp nt mi ch con ngi, nhng n lm cho ch con ngi mm nhn i, bt mi ch phi ci u v iu khin chng. Him khi c bt con ngi phi hnh ng, nhng n lun lun chng li khi con ngi hnh ng. N khng th tiu ci g c, n ch ngn chn s sinh si. N khng dng li bo hnh vi ai ht, n ch gy phin h, n nn, n chc tc, n lm tt ngm, n khin cho con ngi ch cn bit h hc mm kinh ngc, v cui cngth ton b dn tc ch cn l mt n sc vt nht nht v cn c m chnh quyn l k chn dt. Ti bao gi cng ngh rng ci th n l chnh quy, nh nhng v thanh bnh nh ti va m t,
Prepared for Kinh Georges Jubilee Trust (London, 1945).

47

Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

cn c th kt hp tuyt vi hn l ta ngh vi mt s dng thc b ngoi ca t do, v khng phi l n khng c kh nng to ra ci g np di bng ch quyn nhn dn.1 iu De Tocqueville khng xem xt n cc bo cha nhn t s nm c ci chnh ph nh th trong bao lu, trong khi cc nhm cn khinh thng tt c cc php tc truyn thng chnh tr li c th d dng gi c quyn lc hn. C l ti phi nhc li vi c gi rng ti cha bao gi ln n cc ng x hi ch ngha l h c tnh hng ti ch ton tr hoc t ra nghi ng rng lnh t ca cc phong tro x hi ch ngha c tng c thin hng nh vy. iu ti trnh by trong cun sch ny, v ci m kinh nghim Anh thuyt phc ti cn t ra ng n hn, l nhng hu qu khng nhn thy trc nhng khng th trnh khi ca k hoch ha x hi ch ngha s to ra mt tnh trng m nu chnh sch tip tc c theo ui th cc lc lng ton tr s thng th. Ti dt khot nhn mnh rng ch ngha x hi ch c th a vo thc tin bng cc bin php m a s nhng ngi x hi ch ngha khng tn ng
A. de. Tocqueville, Democracy in America, Part II, Book IV, chap, VI. (Bn dch ca Phm Ton: Tocqueville, Nn dn tr M, Tp II, Phn IV, Chng VI, trang 494-495.] Phi c c chng ny mi thy ht s sng sut ca De Tocqueville, ng tin on c nh hng tm l ca nh nc phc li hin i. De Tocqueville thng ni ti tnh trng n l mi v y chnh l gi cho nhan ca cun sch ny.
1

NG V N L

48

v thm ch cn ni thm rng cc ng x hi ch ngha kiu c b cc l tng dn ch ca h kim ch v h khng c s tn nhn cn thit thc hin cc nhim v m h la chn. Ti s ci n tng sau ca mi ngi v chnh ph Cng ng: nhng ngi x hi ch ngha Anh t kim ch hn nhng ngi ng nghip x hi ch ngha c hai mi lm nm v trc. Chc chn l nhng ngi dn ch x hi c hi nhng nm 1920, trong hon cnh kinh t ging hoc kh khn hn, cha bao gi tip cn vi k hoch ha ton tr nh chnh ph Cng ng lm. V khng c iu kin kho st nh hng ca nhng chnh sch ny mt cch chi tit, ti xin trch dn nhng nh gi tm tt ca cc nh quan st khc, nhng ngi t b nghi l c nh kin hn l ti. Trn thc t, nhng li ch trch d di nht li xut pht t chnh nhng ngi m trc khng lu tng l ng vin Cng ng. ng Ivor Thomas, trong cun sch hin nhin l gii thch v sao ng ta li b ng, rt ra kt lun rng t quan im nhng quyn t do cn bn ca con ngi th ch ngha cng sn, ch ngha x hi v ch ngha x hi quc gia1 cng chng khc nhau l my. y u l nhng th d v nh nc theo ch tp th hay ton tr m thi... v bn cht, khng
Dch t National Socialism nh ni trong ch thch 9 ND.
1

49

Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

ch ch ngha x hi hon tt chnh l ch ngha cng sn, m n cng chng khc ch ngha pht xt l bao1. Tin trin nghim trng nht l s gia tng mc cng bc hnh chnh c on v s ph hu ngy cng gia tng nguyn tc Php tr, tc l nn tng ca nn t do Anh, nh c tho lun trong chng 6. Qu trnh ny d nhin bt u t lu trc khi chnh ph Cng ng ln cm quyn trong thi gian gn y v b chin tranh lm cho mnh thm. Nhng cc c gng k hoch ha nn kinh t di thi chnh ph Cng ng dn n tnh hnh l liu c th ni nguyn tc Php tr vn cn gi th thng phong Anh na hay khng. Ch chuyn quyn mi m Ngi Chnh n Ti cao cnh bo hai mi lm nm trc, nh t The Economist nhn xt gn y, khng ch l nguy c m l s kin chc chn ri2. y l ch chuyn ch c mt b my quan liu tn tm v trung thc s dng thc hin ci m h chn thnh tin l c li cho t nc. Nhng y li l
The Socialist Tragedy (Bi kch ca ch ngha x hi, London: Latimer House Ltd., 1949), pp 241 and 242. 2 Trong bi bo trong s ra ngy 19 thng 6 nm 1954, tho lun v The Report on the Public Inquiry Ordered by the Minister of Agriculture into the Disposal of Land at Crichel Down (Bo co v yu cu cng cng i vi vic bn t Crichel Down do B nng nghip t hng, Cmd.9176; London: H.M. Stationery Office, 1954), nhng ngi quan tm n tm l hc ca b my k hoch ha quan liu rt nn nghin cu k lng ti liu ny.
1

NG V N L

50

mt chnh ph c on, quc hi khng th kim sot n mt cch hu hiu, b my ca n c th hon thnh mi mc ch, tr nhng mc ch nhn t m l ra n phi thc hin. Mt lut gia danh ting ngi Anh, sau khi tin hnh phn tch mt cch cn thn cc xu hng mi y i n kt lun: nc Anh hin nay, chng ta ang ng ngay bn b vc ca ch c ti. S chuyn ha l d dng, nhanh chng v c th thc hin mt cch hon ton hp php. Rt nhiu bc theo hng ny c tin hnh, v v chnh ph hin nay nm c quyn lc tuyt i v khng c s kim sot thc s no theo cc iu khon ca hin php thnh vn hay mt H vin hu hiu, nhng bc cn li so ra l khng ng k1. Xin gii thiu mt bo co phn tch chi tit chnh sch kinh t ca chnh ph Cng ng Anh v nhng hu qu ca n vi nhan Ordeal by Planning (S thch thc ca k hoch ha) ca gio s John Jewkes (London: Macmillan & Co.,1948). y l tho lun hay nht, m ti bit, v th d c th ca nhng hin tng c bn n di dng tng qut ca cun sch ny. N l b sung tt nht cho cun sch m ti c th a ra thm y v cngl bi hc quan trng khng ch i vi nc Anh.

G.W., The Passing of Parliament (S co chung ca ngh vin, London, 1952).

51

Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

C v nh ngay c khi mt chnh ph Cng ng mi ln cm quyn Anh th n cng s khng tip tc nhng cuc th nghim quc hu ha v k hoch ha trn quy m ln na. Nhng Anh, cng nh bt k ni no khc trn th gii, vic nh bi cuc tn cng quyt lit ca ch ngha x hi ch mi to cho nhng ngi lo lng gi gn t do mt cht gii lao nhm xem xt li nhng tham vng ca chng ta v loi b nt nhng di sn ca cha ngha x hi c th gy nguy him cho x hi t do. Khng c mt quan im xt li nh th v cc mc tiu x hi ca chng ta th chng ta s tip tc b cun tri theo ci hng m ch ngha x hi trit ch n thun a chng ta i nhanh hn mt cht m thi. F.A.Hayek

53

Li ta cho ln xut bn nm 1944

Li ta cho ln xut bn nm 1944

Khi mt nh nghin cu chuyn nghip trong lnh vc khoa hc x hi vit sch v chnh tr th anh ta phi c trch nhim ni thng ra nh th. Vng, y l cun sch vit v chnh tr v ti khng mun lm ra v nh l ang ni v mt ci g khc, d rng ti c th t cho n mt ci tn tao nh hn nh l tiu lun v trit hc x hi chng hn. Nhng d c gi th no th tt c nhng iu ti vit cng u xut pht t s gn b ca ti vi nhng gi tr nn tng nht nh. Ti cng c cm tng rng mnh hon thnh c nhim v khng km phn quan trng th hai, y l gii thch r nhng gi tr nn tng , nhng th m tr ct cho nhng lp lun c a ra trong cun sch ny. Cng cn phi ni thm: mc d y l cun sch vit v chnh tr nhng ti tuyt i tin tng rng cc quan im c trnh by y khng xut pht t nhng li ch c nhn ca ti. Chng c l do g ci x hi m ti mong mun phi cho ti c quyn c li so vi a s cc ng bo ca ti. Trn thc t, cc ng nghip theo trng phi x hi ch ngha ca ti vn lun ni vi ti rng trong ci x hi m ti vn phn i , mt nh kinh t hc nh

NG V N L

54

ti chc chn s chim c v tr ng k hn rt nhiu (tt nhin l nu ti c th chp nhn c quan im ca h). Ti cng tuyt i tin tng rng s bt ng ca ti vi cc quan im nh th khng phi l kt qu ca nn gio dc bi v y chnh l nhng quan im ca ti thi thanh nin v chnh chng thi thc ti chn kinh t hc lm ngh nghip ca mnh. i vi nhng ngi, theo thi thng hin nay, lc no cng sn sng sm soi ng c v li trong mi li pht biu v quan im chnh tr th xin c ni rng ti c l do khng vit v khng cng b tc phm ny. Chc chn n s lm nhiu ngi, nhng ngi m ti mun gi quan h hu ho, cm thy kh chu. V cun sch ny m ti buc phi hon mt tc phm khc thuc chuyn ngnh ca ti v theo ti l quan trng hn v di hn. V cui cng, cun sch ny chc chn s gy kh khn cho s tip thu cc kt qu nghin cu c tnh hn lm hn ca ti, nhng th m ti ht lng theo ui. Nu, d vi tt c nhng iu trnh by, ti vn coi vic cng b cun sch ny l nhim v ca mnh th ch l v cc cuc tho lun hin nay v chnh sch kinh t trong tng lai ang din ra trong tnh trng va k l va cha y nhng hu qu khng th lng trc, nhng li hu nh khng c cng chng nhn thc y . Vn l my nm gn y phn ln cc nh kinh t hc u b li ko v lnh vc qun s v v th m phi im ting.

55

Li ta cho ln xut bn nm 1944

Kt qu l d lun x hi b nhng k nghip d lo li, nhng k li dng tnh hnh nc c th cu hoc nhng g lang bm rao bn thuc tr b bnh. Trong tnh hnh nh th, liu mt ngi c thi gian vit lch c quyn gi trong lng nhng mi bn tm m nhiu ngi, khi quan st cc xu hng hin thi, cng cm thy nhng khng th ni ra c. Trong nhng hon cnh khc, ti sn lng nhng cuc tranh lun v chnh sch quc gia cho nhng ngi c thm quyn hn v c hiu bit hn v lnh vc ny. Lun im ct yu ca cun sch ny c trnh by ln u tin trong bi lun Freedom and the Economic System (T do v h thng kinh t) trn t Contemporary Review vo thng 4 nm 1938, ri c m rng ra thnh mt trong nhng cun sch mng v chnh tr x hi do gio s H.D.Gideonse ch bin v c Nh xut bn ca trng i hc Chicago n hnh. Ti xin cm n cc nh xut bn hai n phm ny cho ti chp li mt vi trch on.

57

Tng nhng ngi x hi ch ngha thuc mi ng phi Him c khi t do, d hnh thc no, li t nhin b bin mt. David Hume Ti tin rng lc no ti cng yu t do; nhng thi i m chng ti ang sng, t do l th m ti nguyn phng s. A.de Tocqueville

59

Dn nhp

Dn nhp
Cc nghin cu pht hin c gia ph ca cc h t tng l nhng th lm ngi ta bc bi nht. Lord Acton Cc s kin ng thi khc vi s kin lch s ch ta khng bit chng s a mnh ti u. Nhn li, chng ta c th hiu c cc s kin trong qu kh, c th theo di v nh gi c hu qu ca chng. Nhng i vi chng ta, lch s ang din ra li khng phi l lch s. N hng n nhng min t l v chng ta hu nh chng bao gi c th on c nhng chuyn s i mnh trong tng lai. Mi chuyn s khc nu ta c iu kin tri qua cng nhng s kin mt ln th hai, khi bit trc kt qu ca chng. Khi chng ta s nhn s vt vi con mt hon ton khc v s nhn thy nhng tn hiu ca s bin dch m hm nay chng ta gn nh khng nhn thc c. Nhng kinh nghim nh th l khng th xy ra, con ngi khng th bit cc quy lut ca lch s, m c l nh th li l may. Mc d lch s khng lp li theo ng ngha en ca t ny, nhng mt khc, s pht trin ca cc s kin li khng phi l mt tin trnh tt yu, chng ta c th rt ra c nhng bi hc t qu kh nhm ngn chn s lp li ca mt s qu trnh

NG V N L

60

no . Khng cn phi l nh tin tri mi c th nhn thc c mi e do ang n gn. i khi s kt hp gia kinh nghim v mi quan tm li bt ng cho php mt ngi nhn thy cc s vt di gc m nhiu ngi khc khng nhn ra. Nhng trang sau y l kt qu rt ra t kinh nghim ca ti. Ti dng nh sng n hai ln trong cng mt giai on, t nht l quan st n hai ln s tin ha tng t ca cc h t tng. Mt ngi sng sut i trong mt nc th kh m c kinh nghim nh th, nhng nu sng lu nhng nc khc nhau th trong mt s hon cnh nht nh kinh nghim nh th l hon ton c th xy ra. D l t tng ca phn ln cc dn tc vn minh cng chu nhng nh hng nh nhau, nhng nhng nh hng ny li xut hin trong nhng thi im khc nhau v vi tc khc nhau. V vy khi i t nc n sang nc kia ta c th chng kin n hai ln cng mt giai on pht trin ca tr tu. Tnh cm tr thnh c bit su sc hn. Khi ln th hai ta nghe thy nhng kin hay hai mi lm nm v trc th nhng li ni y c thm ngha th hai, c coi nh l triu chng ca mt xu hng nht nh, c coi nh l ch du, nu khng phi l s tt yu th cng l kh nng, cho s pht trin ca cc s kin tng t nh ln th nht. n lc phi ni r s tht, d n c th cay ng n u: chng ta c nguy c lp li s phn ca nc c. ng l mi nguy cha ngay trc

61

Dn nhp

mt v tnh hnh Anh cng nh M cn khc xa vi tnh hnh c m chng ta chng kin trong my nm gn y. Nhng mc d con ng cn xa, cn phi thy rng mi ln tin su vo l mt ln kh quay tr li. V di hn, chng ta lm ch s phn ca mnh, nhng trong ngn hn chng ta li l t bnh ca nhng t tng do chnh mnh to ra. Phi kp thi nhn ra mi nguy ta mi c hi vng trnh c con ng nguy him . Nc Anh v nc M hin nay hon ton khng ging vi nc c ca Hitler m chng ta bit trong cuc chin ny. Nhng bt c ngi nghin cu lch s t tng x hi no cng khng th b qua s tng ng, khng ch b ngoi, ca s pht trin cc tng c trong v sau Chin tranh Th gii I vi nhng lung t tng ang lan trn trong cc nc dn ch. y ngi ta cng ang th hin r quyt tm gi nguyn cc c cu t chc c thnh lp cho mc ch quc phng s dng cho cng cuc kin thit trong thi bnh. y cng c cng xu hng coi thng t tng t do th k XIX, cng ch ngha hin thc gi di v cng sn sng chp nhn cc xu hng khng th o ngc nh l mt nh mnh. t nht chn trong mi bi hc m cc nh ci cch ln ting, ku gi chng ta rt ra t cuc chin tranh ny cng chnh l nhng bi hc m ngi c hc c t cuc chin tranh trc v nh m h to ra h thng quc x. c cun sch ny, c gi s c mt

NG V N L

62

vi c hi nhn ra rng trong nhiu lnh vc chng ta ang i theo nc c, vi khong cch l t mi lm n hai mi lm nm. Ngi ta khng mun nhc li chuyn , nhng ci thi m cc nh tin phong cn coi chnh sch x hi ch ngha ca c l th d ng theo cha phi l xa, cng nh mi gn y thi mi con mt ca nhng ngi cp tin u dn vo Thu in. Cn nu i xa hn na th khng th khng nh rng chnh sch v h t tng c c nh hng su sc nh th no i vi l tng ca c mt th h ngi Anh v mt chng mc no , i vi c ngi M trc Chin tranh Th gii I. Tc gi sng hn na cuc i trng thnh nc o qu hng, gn b vi mi trng tr tu c, na cn li Anh v M. Trong giai on th hai ny, cng ngy tc gi cng tin tng rng t ra l mt s th lc tng git cht nn t do c cng ang hot ng ti y, trong khi c im v ngun gc ca him nguy li c nhn thc mt cch hi ht hn c trc kia. Bi kch ch l ngi ta vn cha nhn thy rng ti c, a s nhng ngi t t, nhng ngi c coi l mu mc v c mi ngi trong cc nc dan ch ngng m, dn ng cho nhng lc lng hin thn ca nhng iu m h gh tm. trnh mt s phn nh th, chng ta phi tnh to, chng ta phi sn sng xt li nhng nim hi vng v kht vng n su bn r v bc b chng nu chng cha ng ngun gc ca him

63

Dn nhp

nguy. Hin thi, mi vic u chng t rng chng ta cha c dng kh tr tu cn thit cng nhn nhng s lm ln ca mnh. Chng ta khng mun nhn nhn rng s ngc u dy ca ch ngha pht xt v ch ngha quc x khng phi l phn ng chng li cc xu hng x hi ch ngha trong qu kh m l s tip tc v pht trin tt yu ca chnh cc xu hng . Nhiu ngi khng mun cng nhn s kin ny, ngay c khi s tng ng gia nhng c im xu xa nht ca cc ch cng sn Nga v ch ngha x hi quc gia c tr nn r rng. Kt qu l nhiu ngi, trong khi bc b h t tng quc x v cm th mi biu hin ca n, li i theo nhng l tng m nu c thc hin th s dn thng n ch chuyn ch m h cm th. Mi so snh gia nhng con ng pht trin ca cc nc khc nhau u d gy ng nhn. Nhng l l ca ti c xy dng khng ch da trn nhng so snh kiu . Ti cng khng khng nh s tt yu ca bt c con ng no. Nu vn l khng trnh khi nh th th cn vit lm g. Ti ch khng nh rng c th ngn chn c mt s xu hng nu kp thi lm cho dn chng hiu rng cc n lc ca h ang thc s dn ti u. Cho n mi gn y hi vng c lng nghe l khng cao. Nhng by gi, theo ti, thi c cho mt cuc tho lun nghim tc vn chn mui. Vn khng ch l hin nay c nhiu ngi nhn thc c tnh nghim trng ca n m cn c mt s l

NG V N L

64

do na buc chng ta phi nhn thng vo s tht vo lc giao thi ny. C th c ngi cho rng by gi khng phi l lc nu ra vn cha ng nhng quan im xung t su sc n nh th. Nhng ch ngha x hi m chng ta ni n y khng phi l vn ng phi v cc cu hi m chng ta tho lun cng chng lin quan g n nhng cuc tranh lun gia cc chnh ng. Bn cht ca vn khng b nh hng bi vic mt s nhm mun c nhiu ch ngha x hi hn, cn nhng nhm khc th mun bt ch ngha x hi i; bi mt s ngi ku gi ch ngha x hi nhn danh quyn li ca phn ny ca x hi, trong khi nhng ngi khc li nhn danh quyn lc ca phn khc. iu ng lu l, ngy hm nay, nhng ngi c kh nng nh hng n tin trnh pht trin ca t nc khng t th nhiu, u l nhng ngi x hi ch ngha c. V vy, li tuyn b tt c chng ta gi y u l ngi theo ch ngha x hi khng cn phi nhc i nhc li na: y l iu qu r rng. t ngi cn t ra hoi nghi vic chng ta phi tin ln ch ngha x hi v cc cuc tranh lun ch xoay quanh cc tiu tit ca phong tro, ch xoay quanh vn tn trng quyn li ca nhm ny hay nhm khc m thi. Chng ta ang tin theo hng v y l ch ca a s. Nhng cha h c v hin cng khng c nhn t khch quan no lm cho vic tin ln ch ngha x hi tr thnh tt yu c. Ch c kt cc bi

65

Dn nhp

thm tt yu ca hoch nh m chng ta s bn n trong phn ni dung tip sau. Vn ang quan tm l: phong tro ny s a chng ta n u? V nu nhng ngi m nim tin vn l im ta ca phong tro ny bt u chia s nhng ng vc m hm nay mi ch t ngi ni ti th liu h c tr nn hong lon m ri b ci gic m lm in u c th h chng ta, c on tuyt vi n khng? Gic m ca c th h chng ta s a chng ta n u - y khng phi l vn ca cc ng phi, y l vn m mi chng ta u phi gii quyt. C bi kch no ln hn ci bi kch m, nu chng ta, khng khi c gng gii quyt vn tng lai ca nhn loi v hng n nhng l tng cao c nht, li v tnh to ra trn thc t mt ch tri ngc hon ton vi nhng iu chng ta mong mun, hay khng? C mt l do cp bch na buc chng ta phi suy ngh thu o, y l: lc lng no sinh ra ch ngha x hi quc gia? Ch c nh th chng ta mi c th hiu r c k th, hiu r c v sao chng ta li cng chung sc chin u. Chng cn phi chng minh rng chng ta cn cha tht hiu nhng l tng tch cc m chng ta ang bo v trong cuc chin tranh ny. Chng ta bit rng chng ta ang bo v quyn t do xy dng cuc i theo cc tng ca mnh. Th l nhiu, nhng vn cha . Cha chng ta gi vng nim tin trong cuc chin u chng li nhng k

NG V N L

66

vn coi tuyn truyn, c tho lu ln tinh vi, l v kh ch yu. N li cng khng bi v sau chin thng chng ta s phi i mt vi nhng hu qu lu di, c trong cc nc thuc phe Trc, cng nh trong cc nc chu nh hng ca phe ny. Cha , nu chng ta mun thuyt phc ngi khc chia s cc l tng v chin u cng vi chng ta; cha , nu chng ta mun xy dng mt th gii mi, an ton v t do hn. ng bun, nhng y li l s tht: ton b kinh nghim m cc nc dn ch tin hnh i ph vi cc ch c ti, cc c gng ca nhng nc ny trong cng tc tuyn truyn sau cng nh vic xc nh nhim v ca cuc chin, cho chng ta thy r s m m v thiu nht qun ca cc mc tiu, iu ch c th c l gii l do s thiu r rng ca l tng v s thiu hiu bit v bn cht ca nhng s khc bit gia cc ch dn ch v nhng k th ca h. Chng ta t lm mnh ri tr v, th nht, chng ta thc th tin vo mt s li tuyn b ca ch th v th hai, khng chu tin rng k th cng thc s tin tng vo mt s quan im m chnh chng ta ang theo. Chng phi l tt c chng ta, c cc ng cnh t ln cnh hu, u b la khi cho rng ng x hi ch ngha quc gia bo v ch ngha t bn v chng li mi biu hin ca ch ngha x hi y ? Chng phi l ngi ta tng ngh ly; khi th yu t ny, khi th yu t khc ca h thng ca Hitler lm hnh mu

67

Dn nhp

phi theo, tung nh cc yu t khng phi l mt phn khng th tch ri ca mt h thng thng nht v khng th kt hp vi ch x hi t do m chng ta mun bo v hay sao? Ch v khng hiu r k th ca mnh m chng ta phm hng lot sai lm, c trc cng nh sau khi cuc chin xy ra. C cm tng rng chng ta khng mun tm hiu con ng dn ti ch ton tr v s hiu bit nh th s e do ph tan mt vi o tng gn gi vi tm hn ca chng ta. Chng ta vn khng th i ph ngun t tng ca h. Cc lun im v s i bi ca ngi c, m ta c ni nhiu trong thi gian gn y, khng th ng vng trc bt k li ch trch no v cng khng hon ton ng tin vi ngay c nhng pht minh ra chng. y l cha ni n vic h tho m mt lot cc nh t tng Anh, nhng ngi thng xuyn tham kho v tip thu c nhng iu tt nht v khng ch nhng iu tt nht ca t tng c trong sut mt th k qua. Xin nh li, th d nh John Stuart Mill, ngi tm mi nm v trc ly cm hng t hai ngi c l Goethe v Wilhelm von Humboldt, vit nn lun vn On Liberty (Bn v t do) sng chi ca mnh1. Mt khc,
Mi nhng ngi nghi ng chuyn ny c thm tc phm Recollections ca Lord Morley, trong ng ni r l mi ngi u cng nhn rng cc tng chnh ca Bn v t do c du nhp t c ch khng phi l nguyn gc ( Anh ND).
1

NG V N L

68

hai bc tin bi c nh hng nht n t tng quc x li l Thomas Carlyle v Houston Stewart Chamberlain, mt ngi Scot v mt ngi Anh. Tm li, cc lun im nh th khng em li thanh danh cho cc tc gi ca chng v rt d nhn ra rng chng ch l nhng m phng th thin l lun phn bit chng tc ca c m thi. Vn hon ton khng phi l v sao ngi c li xu, c l h cng chng tt m cng chng xu hn cc dn tc khc, m l nhng iu kin trong vng by mi nm qua cho mt s t tng nht nh tm c sc mnh v tr thnh ch o trong x hi c v v sao kt qu li gip mt s phn t xu xa nht rc cuc li ginh c quyn lc nc c. Nu chng ta cm th mi th lin quan n c ch khng cm th t tng ang thng lnh tm hn ngi c th cha chc chng ta hiu c mi nguy tht s ca chng ta ang n t u. y l thi thot li thc t, thi nhm mt trc c qu trnh ang din ra khng ch c, khng chu xem xt li nhng t tng du nhp t nc c, thi c th s lm chng ta lm lc chng khc g ngi c vy. Quy ch ngha quc x cho s i bi ca ngi c cn nguy hi m 69 Dn nh p gp i v vi ci c nh th ngi ta d dng p t cho chng ta chnh nhng thit ch to ra s i bi . Nhng li gii thch cc s kin c v c a ra trong cun sch ny khc hn vi quan im

ca a s cc nh quan st ngoi quc v nhng ngi lu vong v l do chnh tr t nhng nc ny. Nu quan im ca ti ng th n ng thi cng cho php gii thch v sao nhng ngi lu vong v cc phng vin Anh, M, m a s l c quan im x hi ch ngha, khng th nhn ra vn nh n vn l. Ci l thuyt va hi ht va sai lm, cho rng ch ngha x hi quc gia ch l phn ng ca nhng nhm ngi m li ch v c quyn s b ch ngha x hi e do, li c tt c nhng ngi tng tham gia vo phong tro t tng a n chin thng ca ch ngha x hi quc gia ng h, nhng n mt lc no gia nhng ngi ny v quc x bng pht sinh mu thun v h buc phi b nc ra i. Nhng vic nhng ngi l lc lng i lp ng k duy nht i vi quc x chng t rng trn thc t ton th nhn dn c l nhng ngi x hi ch ngha, theo ngha rng nht ca t ny, v rng ch ngha t do, theo cch hiu ban u ca n, b ch ngha x hi th ch. Ti s c gng chng minh rng xung t gia nhng ngi x hi ch ngha quc gia cnh t v cnh hu l tt yu, l th xung t lun ny sinh gia cc phe phi x hi ch ngha. Nu quan im ca ti ng th ta c th rt ra kt lun rng nhng ngi nhp c theo t tng x hi ch ngha, mc d d nh ca h l tt p, trn thc t ang thc y cc nc tip nhn h i theo con ng ca nc c.

Nhiu ngi Anh, bn ti, chong vng trc cc kin mang tnh pht xt ca nhng ngi nhp c c, th m nu xt theo quan im th y li l nhng ngi x hi ch ngha chnh cng. Ngi Anh cho l do ngun gc c m ra, nhng trn thc t nguyn nhn li nm trong quan im ca nhng ngi . n gin l, v quan im, nhng ngi ny c iu kin tin xa hn nhng ngi x hi ch ngha Anh, M vi bc m thi. D nhin l do nhng c im ca truyn thng Ph m nhng ngi x hi ch ngha c c c mt s ng h rng ri. S tng ng ni ti gia ch ngha qun phit ph v ch ngha x hi vn l nim t ho dn tc ca ngi c ch cng cng c thm cho lun im chnh ca ti1. Nhng s l sai lm khi cho rng tinh thn ca dn tc ch khng phi ch ngha x hi dn n s pht trin ca ch ton tr trn t c. V khng phi ch ngha qun phit Ph m l th thng phong ca cc quan im x hi ch ngha gn b nc c vi nc v

S tng ng gia ch ngha x hi v t chc nh nc Ph l r rng. iu ny c nhng ngi x hi ch ngha Php u tin cng nhn. t lu, trc khi l tng qun l c quc gia theo nguyn tc qun l nh my tr thnh ngun ng vin ca nhng ngi x hi ch ngha th k XIX th Novalis, mt nh th Ph, phn nn rng cha bao gi c mt nh nc c qun l theo ng nguyn tc qun l nh my nh nc Ph sau khi Frederick William t th (Xem Novalis, Friedrich von Hardenberg. Glauben und Liebe, oder der Konig und die Konigin, 1798).

nc Nga. Ch ngha x hi quc gia khng phi l con ca cc giai cp c c bit c li, gn b vi truyn thng Ph, m l con ca m ng.

73

Con ng b chi b

I. Con ng b chi b
Lun c bn ca cng lnh ny l: khng phi rng h thng kinh doanh t do ly li nhun lm mc ch b tht bi hon ton ngay trong th h ny, m l cng lnh cha khi no c em ra thc thi. F. D. Roosevelt Trong qu trnh pht trin, khi nn vn minh bng lm mt c r ngot bt ng, khi ng l phi l tin b th ta li pht hin thy nhng mi e do t tt c cc hng, dng nh ang a ta tr v thi k mng mui, th l chng ta sn sng k n tt c mi th, tr chnh chng ta. Chng ta chng lao ng ht mnh vi nhng l tng trong sng nht sao? ci to th gii, nhng con ngi thng thi nht chng suy ngh nt c sao? Chng ta chng tng m c v hi vng c nhiu t do hn, nhiu cng bng hn v sung tc hn sao? V nu kt qu khc xa vi mc tiu nu thay cho t do v thnh vng li l cnh n l v bn hn th y c phi l s can thip ca nhng lc lng en ti, lm hng cc d nh ca chng ta, c phi l chng ta tr thnh nn nhn ca mt th lc c c no , phi nh bi n th mi mong tr li

NG V N L

74

c con ng dn ti hnh phc hay khng? Ai c li? D cu tr li c l g i chng na, d y c th l tn t sn c c, d y c th l bn tnh xu xa ca mt dn tc no , d y c th l s ngu dt ca cc th h cha anh hay d y l h thng x hi vn cha c lt c hon ton, d chng ta u tranh chng li sut na th k qua th tt c chng ta u tin tng tuyt i mt iu (t nht l cho n tn thi gian gn y chng ta vn tin nh th): Cc t tng chnh yu, c cng nhn rng ri trong th h va qua v hin vn c nhng ngi t t dng lm kim ch nam trong tin trnh ci to x hi, khng th l nhng t tng sai lm. Chng ta sn sng chp nhn mi li gii thch cho cuc khng hong hin nay ca nn vn minh ca chng ta tr mt nguyn nhn: cuc khng hong ny chnh l hu qu ca mt sai lm mang tnh nguyn tc, y l vic theo ui mt vi l tng yu qu ca chng ta a n nhng kt qu khc xa nhng iu chng ta k vng. Hm nay, khi ton b sc lc c huy ng ginh chin thng, chng ta kh m nh c rng mnh ang bo v nhng gi tr m ngay trc chin tranh tng b e do nc Anh v b ph hoi nhng nc khc. L nhng ngi tham gia v chng nhn ca cuc chin u mt mt mt cn gia cc dn tc nhm bo v nhng l tng khc nhau, chng ta cn phi nh rng thi k thu cuc ng ny vn l cuc u tranh ca cc h t

75

Con ng b chi b

tng xut pht t mt nn vn minh chu u thng nht v cc xu hng, m nh im ca chng chnh l cc ch ton tr hin nay, li khng ch gii hn trong nhng nc tr thnh nn nhn ca chng. V mc d nhim v chnh hin nay l ginh chin thng, nhng cn phi hiu rng chin thng s ch to cho chng ta thm mt c hi xem xt nhng vn quan trng nht ca qu trnh pht trin v tm bin php nhm trnh lp li s phn ca cc nn vn minh thn thuc vi chng ta m thi. Trong nhng ngy nay, tht kh m khng ngh rng nc c, nc hay nc Nga nh nhng th gii khc, ch khng phi l nhng cnh nhnh ca cng mt cy t tng m chng ta cng gp phn vun p. D sao mc lng, tin nht v n gin nht l hy coi k th nh nhng ngi khc hn vi chng ta v tin rng nhng chuyn din ra nc h s khng th no din ra y c. Th m trc khi ch ton tr xut hin, ni chung lch s ca cc nc ny c nhiu im vn quen thuc vi chng ta. Cuc xung t ngoi ti l kt qu ca qu trnh chuyn ha t tng ton chu u, trong mt s nc ln su hn chng ta v v vy mu thun vi l tng ca chng ta, nhng iu khng c ngha l qu trnh chuyn ha ny khng h ng chm ti chng ta. C l ngi Anh tht kh m hiu c rng t tng v ch ca con ngi lm cho th gii ny

NG V N L

76

tr thnh ci m n ang l (mc d ngi ta khng ngh rng kt qu s nh th, nhng ngay c khi i mt vi hin thc ngi ta cng thng khng mun xt li quan im ca mnh), v may mn l trong qu trnh chuyn ha, t tng ca ngi Anh t ra chm chp hn t tng ca cc dn tc chu u khc. Cho n nay chng ta vn thng ngh v l tng nh l nhng l tng m chng ta s phi bin thnh hin thc m khng nhn ra rng trong hai mi lm nm qua cc l tng lm ton b th gii, cng nh t nc ta, thay i n mc no. Chng ta vn tin rng cho n tn thi gian gn y chng ta vn cn sng theo cc nguyn tc c gi mt cch mp m l h t tng ca th k XIX hay l t tng laissez-faire. Nu m nc Anh so snh vi nhng nc khc hoc theo quan im ca nhng ngi ch trng tng tc ci cch th nim tin l c c s. Mc d cho n tn nm 1931 nc Anh v nc M vn tin rt chm trn con ng m cc nc khc ln su vo, th m chng ta cng i xa n mc ch nhng ngi cn nh nhng ngy trc Chin tranh Th gii I mi bit mt th gii t do l nh th no1.
Trn thc t, ngay t nm 1931 Bo co ca Macmillan vit: trong my nm gn y c s thay i quan im ca chnh ph i vi chc nng ca mnh v mi bn tm ca ni cc, khng ph hp vi ng phi, v vic tng cng qun l i sng ca cc cng dn. Bo co cn vit: Quc hi cng ngy cng thng qua nhiu vn bn php quy, c chc nng iu chnh trc tip cng vic hng ngy ca dn chng v can
1

77

Con ng b chi b

Nhng ch yu - iu m cha my ngi nhn thc c khng phi l mc ca nhng i thay din ra trong th h va qua m l nhng thay i ny lm bin i hon ton xu hng pht trin t tng v trt t x hi ca chng ta. Trong hai mi lm nm qua, khi bng ma ca ch ngha ton tr cn cha tr thnh mi e do thc t, chng ta cng ngy cng xa ri nhng l tng nn tng ca nn vn minh phng Ty. Con ng pht trin m chng ta bc chn ln vi nhng hi vng trong sng nht li dn chng ta n nhng ni kinh hong ca ch ton tr. y l mt n nng n ging vo c mt th h, th m cho n nay nhng ngi i din cho n vn khng chu xem xt mi lin h gia hai s kin ny. Nhng kt qu ch mt ln na khng nh s sng sut ca nhng ngi t nn mng cho trit l t do, loi trit l m chng ti vn t coi mnh l nhng ngi k tc ca h. Chng ta dn dn t b t do kinh t, thiu n th trong qu kh t do c nhn v t do chnh tr cng khng bao gi tn ti c. V mc d cc nh t tng v i ca th k XIX l De Tocqueville v Acton khng nh mt cch khng p m rng ch ngha x hi l ch n l,
thip vo nhng vic m trc y c coi l khng phi chc nng ca n. Nhng iu nh th c vit khi nc Anh quyt nh lm mt bc ngoc quyt nh vo cui nm v trong giai on 1931-1939 ci to nn kinh t ca mnh su sc dn n mc khng cn nhn ra c na.

NG V N L

78

nhng chng ta vn tin, tuy chm chp nhng ng hng, v pha ch ngha x hi. By gi, khi trc mt chng ta xut hin nhng hnh thc mi ca ch n l, chng ta mi nhn ra rng ha ra chng ta hon ton qun nhng li cnh bo , ha ra chng ta khng th nhn ra mi lin h gia hai s kin ny 1. Cc xu hng x hi ch ngha hin nay ng ngha vi s on tuyt hon ton khng ch vi nhng t tng mi xut hin trong thi gian gn y m cn on tuyt vi tt c tin trnh pht trin ca nn vn minh phng Ty. Chuyn cng tr nn r rng nu ta xem xt tnh hnh hin nay trong bi cnh lch s di hi hn thay v ch trong th k XIX. Chng ta sn sng chia tay khng ch vi cc quan im ca Coben v Bright, ca Adam Smith v Hume hay thm ch c Locke v Milton, m cn sn sng chia tay vi cc gi tr nn tng ca nn vn minh ca chng ta, c xut x t thi Hy-La c i v Thin Cha gio. Chng ta qut sch khng ch

Nhng li cnh bo gn y hn, nhng li cnh bo tr thnh hin thc vi chnh xc cc k cao, cng b lng qun. Gn ba mi nm trc, Hilaire Belloc vit mt cun sch gii thch cc s kin din ra c t n nay, li gii thch cn chnh xc hn tt c cc kho cu vit sau khi s kin din ra: Tc ng ca hc thuyt x hi ch ngha ln ch ngha t bn s lm ny sinh mt th ch hon ton mi, khc hn ci ngun ca n xin gi y l nh nc n l ton trit. (Hilaire Belloc. The Servile State (Nh nc n l), 1913, 3rd ed.1927. trang xiv).

79

Con ng b chi b

ch ngha t do th k XVIII-XIX m cn qut sch cc nguyn l c bn ca ch ngha t do c nhn k tha t Eramus v Montaigne, Cicero v Tacitus, Periles v Thucydides. Lnh t ng quc x c th khng ng rng mnh ng n mc no khi gi cuc cch mng x hi ch ngha quc gia l Phn-Phc Hng. y l bc i quan trng trn con ng ph hu nn vn minh c xy dng trn cc nguyn tc ca ch ngha c nhn t thi Phc Hng. Hin nay t chru ngha c nhn b gn cho ngha tiu cc v thng c lin tng vi tnh ch k v thi t ph. Nhng khi em ch ngha c nhn i lp vi ch ngha x hi v cc hnh thc khc ca ch ngha tp th, chng ti mun ni n mt tnh cht khc hn, ngha ca n s dn dn c lm r trong cun sch ny. Hin nay ch cn ni rng ch ngha c nhn, c ngun gc t Thin Cha gio v trit hc c i, vo thi Phc Hng c th hin mt cch trn vn v t nn mng cho ci m ngy nay chng ta gi l nn vn minh phng Ty. c im ch yu ca n l s tn trng c nhn con ngi nh n vn l, ngha l trong sinh hot, d y c l lnh vc c th n u, con ngi hon ton c quyn gi cc quan im cng nh s thch ring ca mnh v nim tin rng mi ngi cn phi pht trin nhng nng khiu c to ha ban cho anh ta. Ti khng mun s dng t t do biu th nhng gi tr tng gi th thng phong trong thi

NG V N L

80

k : vic s dng thng xuyn v khng phi lc no cng ng ch lm cho ngha ca t ny tr thnh m mt. Khoan dung c th l t chnh xc nht. N hon ton c th truyn t c ngha ca cc l tng v gi tr tng ng tr trn bu tri sut my th k qua v ch gn y mi ng dn v pha chn tri ri bin mt hn cng vi s xut hin ca nh nc ton tr. S chuyn ha mt cch t t h thng th bc c t chc mt cch cng nhc vic bin n thnh h thng cho php ngi ta t nht cng c th thu xp cuc sng cua rmnh v cho h kh nng la chn, t mun hnh vn trng cc hnh thc hot ng, nhng lnh vc ph hp vi thin hng ca mnh l s chuyn ha lin quan mt thit n s pht trin ca thng mi. Mt quan nim mi v i sng, hnh thnh trong cc trung tm thng mi min Bc nc theo cc con ng bun bn m lan to sang pha Ty v pha Bc, qua Php v min ng Nam c, ti H Lan v cc hn o nc Anh, n su bn r nhng ni m cng quyn khng sc bp nght n. N m hoa kt tri H Lan v Anh, ln u tin c iu kin pht trin t do trong mt thi gian di v tr thnh nn tng trong sinh hot chnh tr v x hi ca nhng ngi ny. Chnh t y, vo cui th k XVII-XVIII n bt u lan to, vi nhng hnh thc pht trin hn, sang pha Ty v pha ng, sang Tn Th gii v vo Trung u, nhng ni m cc

81

Con ng b chi b

cuc chin tranh hao ngi tn ca v p bc chnh tr khng to iu kin cho h t tng mi am chi ny lc mc tng t1. Gii phng c nhn khi tt c cc quy nh v lut l km hm cc hot ng thng ngy ca mnh l xu hng pht trin ch o trong sut giai on ny ca lch s chu u. V ch khi qu trnh hi sc mnh ngi ta mi bt u hiu c rng nhng c gng mang tnh t pht v khng b kim sot ca cc c nhn to ra nn mng cho h thng kinh t phc tp. Nh vy l vic thit lp nhng nguyn tc t do kinh t ch xy ra sau khi hot ng kinh t pht trin mt sn phm ph khng h c d liu v kh bt ng ca t do chnh tr. C th s bng n ca khoa hc, ng hnh vi vic truen b t tng t do t vo Anh v mt lot nc khc, chnh l kt qu ln nht ca s gii phng nng lng ca cc c nhn. D nhin l trong cc giai on khc ca lch s, sc sng to ca con ngi cng khng h km. Cc mn chi t ng tinh xo v cc kt cu c kh khc, c ch to trong thi k m ngnh cng nghip cha pht trin (tr nhng ngnh nh khai khong v ch to ng h l nhng ngnh hu nh khng b kim sot v

Hu qu ca vic khut phc v tiu dit mt phn tng lp t sn c bi cc lnh cha th k XV-XVI vn cn li nhng di sn cc k nng n i vi chu u hin nay.

NG V N L

82

hn ch) chng t iu . Nhng ni chung, cc c gng nhm p dng cc pht minh c kh vo sn xut cng nghip, trong c c nhng pht minh y trin vng, u b chn ng, cng nh bo v s thng nht v t tng ngi ta chn ng mi kht vng i vi tri thc. Quan im ca a s cho rng ci g nn, ci g khng nn, ci g ng, ci g sai bp cht mi sng kin c nhn. Ch n khi t do kinh doanh m ng cho vic s dng cc tri thc mi th mi th mi c th c em ra th nghim, min l c ngi sn sng chu ri ro v chi tin. y l giai on pht trin nh v bo ca khoa hc (xin ni thm rng ni chng cc Mnh Thng Qun thng li khng phi l nhng ngi c chnh quyn ch nh chuyn lo v khoa hc), dn n s thay i hon ton b mt ca th gii trong mt trm nm mi nm qua. Nh vn thng xy ra, k th ch khng phi nhng ngi bn ca nn vn minh li l ngi nhn thy r bn cht ca nn vn minh. S ni dy ca c nhn chng li cng ng, th bnh kinh nin ca phng Ty, nh August Comte, mt ngi c t tng ton tr ni ting th k XIX, m t chnh xc l lc lng xy dng nn nn vn minh ca chng ta. Vic lm cho tt c cc giai cp trong x hi u nhn thc c cc nguyn tc ca t do, vic pht trin v vic truyn b mt cch c h thng t tng mi, vn ch ny mm nhng khu vc c hon cnh thun li, l mt ng gp to ln

83

Con ng b chi b

ca th k XIX i vi s thng tin ca ch ngha c nhn. Kt qu l t tng t do vt bin gii Anh v H Lan v truyn b ra khp lc a chu u. Qu trnh ny em li kt qu ngoi mi s mong i. bt c ni no, khi m cc ro cn i vi s sng to ca con ngi c d b th ngi ta u c iu kin p ng cc nhu cu ngy cng gia tng ca mnh. V khi tiu chun ca cuc sng c nng ln th ngi ta li pht hin ra cc mt ti khng th chp nhn c, qu trnh ny mang li li ch cho tt c cc giai cp. Khng c nh gi cc s kin ca thi bui bng n y bng tiu chun ca ngy hm nay, chnh cc tiu chun ny cng l kt qu ca qu trnh , lm nh th nht nh ta s pht hin ra rt nhiu khim khuyt ca thi k y. Mun hiu ngha ca s pht trin i vi cc nhn chng v ngi ng thi, ta phi so snh kt qu ca n vi hi vng v cm ca nhng th h trc . Nhn vn nh th ta s thy rng thnh cng vt mi c m ngng cung nht: n u th k XX ngi cng nhn phng Ty t c mc sung tc v vt cht, s c lp v nim tin vo tng lai m mt trm nm trc tng nh khng th no vi ti c. Nu xem xt giai on ny trong mt vin cnh lch s rng ln hn th phi ni rng cm gic hon ton mi v quyn lc ca con ngi i vi s phn

NG V N L

84

v nim tin vo kh nng ci thin khng gii hn iu kin sng ca mnh chnh l kt qu c ngha nht ca tt c cc thnh tu . Thnh cng li sinh ra nhng tham vng mi con ngi hin nhin c quyn . Nhng khi nhng iu vn c coi l c m c kh nng truyn cm hng cho ngi ta lm vic tr thnh nhng iu bnh thng th tc pht trin li b coi l qu chm. V khi nhng nguyn tc vn l nn tng ca qu trnh li b coi l lc hm, b coi l tr ngi, phi c dp b ch khng cn l iu kin duy tr v pht trin nhng thnh tu t c na. *** Chnh cc nguyn tc cn bn ca ch ngha t do ngn cn n bin thnh mt h thng gio iu; y khng c cc quy tc cng nhc c xc nh mt ln v vnh vin. Nguyn tc c bn nht l trong khi t chc cc lnh vc hot ng khc nhau, chng ta phi da vo cc lc lng t pht ca x hi cng nhiu cng tt v s dng s p buc cng t cng tt. Nguyn tc ny c th c p dng cho v s hon cnh khc nhau. C th, vic thit lp mt cch c ch mt h thng x hi c ch cnh tranh c th hot ng mt cch hu hiu nht v vic chp nhn mt cch th ng cc thit ch x hi nh chng vn th, l hai nguyn tc hon ton khc nhau. C l tc hi ln nht i vi ch ngha t do chnh l s kin quyt ca mt s ngi ng h n, nhng k bo v n cng mt vi nguyn tc c

85

Con ng b chi b

tnh kinh nghim, m trc ht l nguyn tc laissez-faire. Theo mt ngha no th y l vic cn thit v khng th no trnh c. Khi c rt nhiu lc lng cnh tranh vi nhau mi doanh nhn u sn sng chng t hiu qu ca mt s bin php no , trong khi mt tiu cc ca chng li khng phi lc no cng th hin r hoc thng th hin mt cch gin tip trong nhng trng hp nh vy ngi ta thng i hi phi c cc quy tc cng nhc c xc nh mt ln v vnh vin. V khng cn ai nghi ng nguyn tc t do kinh doanh na, nn sc cm d mun coi nguyn tc ny l tuyt i ng, khng c ngoi l no, n gin l khng th cng li c. a s nhng ngi truyn b u trnh by hc thuyt t do vi thi nh th. Khim khuyt ca cch tip cn vn nh vy l rt r: ch cn bc b mt lun im c th no l c to lu i s sp ngay lp tc. Trong khi lp trng ca ch ngha t do li b suy yu v qu trnh hon thin khun kh nh ch ca x hi t do tin trin rt chm. Qu trnh ny ph thuc trc tip vo s hiu bit ca chng ta v cc lc lng x hi v nhng iu kin thun li nht cc lc lng c th th hin c mt cch y tin nng ca mnh. Cc lc lng ny cn c ng h, gip , nhng trc ht l phi hiu r bn cht ca chng. Ngi theo ch ngha t do i vi x hi cng nh ngi lm vn i vi cy ci, mun to iu kin tt

NG V N L

86

nht cho s pht trin ca n anh ta phi bit cng nhiu v c cu v s hot ng ca n th cng tt. Bt c ngi c suy ngh lnh mnh no cng ng rng cc cng thc th thin, c s dng trnh by cc nguyn tc ca chnh sch kinh t th k XIX, ch l nhng c gng u tin, chng ta cn phi hc hi nhiu, con ng chng ta ang i cn tin n rt nhiu kh nng cha c bit ti. Nhng vic tin ln li ph thuc vo kh nng nhn thc cc lc lng m chng ta v ang s dng. Nhiu nhim v r, th d nh vic iu chnh h thng tin t hay ngn chn kim sot c quyn. Mt s nhim v khc khng hin nhin nh th nhng cngkhng km phn quan trng, y l cc lnh vc m chc chn l chnh ph c nhiu quyn lc lm c vic thin ln vic c. C y c s tin rng n lc no , sau khi hc c cch gii quyt cc vn ny, chng ta c th s dng quyn lc ca chnh ph lm vic thin. Nhng v qu trnh tm ti nhng bin php c gi l tch cc buc phi din ra mt cch chm chp, trong khi mun c ci thin ngay lp tc ch ngha t do li ch c th da vo s tng dn phc li m nn t do c th cung cp, n phi thng xuyn chin u chng li nhng ngh e do chnh qu trnh tm ti . Cng ngy ch ngha t do cng b coi l tn iu tiu cc v vi mi con ngi c th n ch c th ha: chia thm cho anh ta mt t tin b chung ca c x hi, y s tin ob

87

Con ng b chi b

li c coi l ng nhin ch khng phi l kt qu ca chnh sch kinh t t do na. V vy c th ni rng chnh thnh tu ca ch ngha t do cng l nguyn nhn a n n ch suy tn. Sau nhng thnh tu t c, con ngi cng ngy cng khng mun chp nhn nhng khim khuyt m anh ta cho l khng cn thit v khng th chp nhn c. *** S ci tin mt cch chm chp ca chnh sch t do lm cho thi bt mn ngy cng gia tng. Bn cnh cn phi k n s bt bnh chnh ng i vi nhng k s dng ngn t t do nhm che y cc c quyn c li i ngc li li ch ca x hi. Tt c nhng ci g , cng thm vi i hi ca x hi ngy cng gia tng dn n kt qu l n cui th k XIX nim tin vo cc nguyn tc ch yu ca ch ngha t do suy gim nghim trng. Nhng thnh tu t c gi l gia ti chc chn, ginh c mt ln v mi mi. Mi cp mt u dn vo nhng nhu cu mi v tin chc rng s sng m cc nguyn tc c chnh l vt cn trn ng tin b. Quan nim cho rng khng th tip tc pht trin trong khun kh c, rng phi ci to mt cch ton din x hi ngy cng c nhiu ngi ng h. Vn khng phi l ci tin c ch c m l d b n v thay th bng mt c ch hon ton mi. V, v mi k vng ca th h mi u hng vo nhng iu mi m, h khng cn quan

NG V N L

88

tm v khng hiu cc nguyn tc vn hnh ca x hi ny na, v v khng hiu c nguyn tc vn hnh ca x hi t do, nhn thc ca chng ta v nhng iu kin tn ti ca n cng gim dn. Ti s khng tho lun k y nh hng ca vic a mt cch thiu cn nhc cc phng php v thi quen t duy trong khoa hc t nhin v k thut sang lnh vc khoa hc x hi v khng tho lun vic nhng ngi lm khoa hc t nhin mu ton lm mt uy tn kt qu nhiu nm nghin cu cc qu trnh xy ra trong x hi, nhng kt qu khng n nhp vi nhng thnh kin ca h v mu toan p t cc l tng ca h v t chc vo lnh vc hon ton khng ph hp1. iu quan trng i vi ti trong cun sch ny l chng minh rng thi ca chng ta i vi x hi thay i mt cch trit , mc d s thay i ny din ra mt cch t t v gn nh khng th nhn ra c, Nhng dng nh ti mi thi im y ch l nhng bin i v lng, li c tch lu tng cht mt v cui cng cch tip cn hon ton mi i vi cc vn x hi ln t hon ton cch tip cn ca ch ngha t do c. Tt c b ln ngc t chn ln u: truyn thng ca ch ngha c nhn, ci ngun

Ti c gng phn tch chuyn ny trong hai lot bi Ch ngha khoa hc v nghin cu x hi v Cuc cch mng ngc trong khoa hc, ng trn Economica trong cc nm 1941-1944.

89

Con ng b chi b

ca nn vn minh phng Ty, hon ton b qun lng. Theo cc quan im thnh hnh ng thi, vn s dng mt cch hiu qu nht tim lc ca cc lc lng t pht trong lng x hi khng cn c ni ti na. Trn thc t, chng ta khng cn da vo nhng lc lng vi nhng kt qu khng th d on c, v c gng thay ci c ch n danh v phi c tnh bng s lnh o tp th v t gic, hng tt c cc lc lng x hi vo nhng mc tiu c xc nh t trc. C th l quan im cc oan, nhng cun sch gy nhiu tranh ci ca gio s Karl Mannheim th hin r nht s khc bit gia hai cch tip cn nh th. Chng ta s cn quay li vi cng lnh gi l K hoch ha v t do ca ng ta. Chng ta cha bao gi phi iu khin ton b h thng cc lc lng t nhin, K.Mannheim vit, nhng hm nay chng ta buc phi lm iu i vi x hi... Cng ngy nhn loi cng c gng iu tit ton b i sng x hi ca mnh, mc d cho cha bao gi c nh thit lp mt mi trng t nhin th hai1. *** ng lu l s thay i nhn thc li i theo hng ngc vi hng m trc y t tng

Mannheim K., Man and Society in an Age of Reconstruciton (Con ngi v x hi trong k nguyn ti thit), 1940. trang 175.

NG V N L

90

tng dch chuyn tng khng gian. Cc t tng ca nc Anh lan truyn sang phng ng trong sut hai th k. Nguyn tc t do, c thc thi nc Anh, lan truyn khp th gii. Nhng n khong nm 1870 th s bnh trng ca cc t tng ca nc Anh sang pha ng chm dt. T tr i n bt u rt lui v nhng t tng khc, phi ni l hon ton khng mi, thm ch rt c, bt u tn cng theo hng t ng sang Ty. Nc Anh nh mt vai tr lnh t tinh thn trong cc lnh vc chnh tr v x hi v tr thnh nc nhp khu tng tng. Trong sau mi nm tip theo, nc c tr thnh trung tm hnh thnh v truyn b t tng sang c pha ng ln pha Ty. D y c l Hegel hay Marx, List hay Schmoller, Sombart hay Mannheim, d y c l ch ngha x hi di dng cc on hay n gin l t chc hoc k hoch ha, th t tng c cng hin ln khp ni, khp mi ni ngi ta u sn sng nhp khu v ti to cc nh ch c ngay trn qu hng mnh. Phn ln cc t tng mi ny, trong c ch ngha x hi, sinh ra bn ngoi nc c. Nhng chng ta c trau chut v t c mc hon thin trn t c trong hai mi lm nm cui th k XIX v hai mi lm nm u th k XX. By gi ngi ta qun s kin c l nc dn u c trong l thuyt ln thc hnh ch ngha x hi trong giai on v mt th h trc khi Anh ngi ta

91

Con ng b chi b

bt u tho lun mt cch nghim tc v ch x hi th Quc hi c c mt ng x hi ch ngha hng mnh ri. Cho n tn thi gian cch y khng lu l thuyt x hi ch ngha vn c pht trin ch yu l c v o, thm ch nhng cuc tho lun ang din ra Nga hin nay cng ch l s tip tc ci m ngi c b d m thi. Nhiu ng vin x hi ch ngha M v Anh khng th ng c rng nhng vn m h va mi khi ln hin nay c nhng ngi x hi ch ngha c tho lun k cng t rt lu ri. Cc nh t tng c c nh hng mnh m nh th khng ch l v nc c t c nhng tin b to ln trong lnh vc sn xut vt cht m cn ch yu l v uy tn to ln m trng phi khao hc v trit hc c ginh c trong sut th k qua, tc l sau khi c tr thnh thnh vin y v thm ch dn u trong nn vn minh chu u. Nhng chnh ci uy tn chng bao lu sau gip qung b cho nhng t tng ph hoi cc c s ca nn vn minh ny. Chnh ngi c, t nht l nhng ngi tham gia vo vic truyn b, hiu r cuc xung t: T lu, trc khi ch ngha quc x xut hin, c ngi ta gi cc truyn thng ca chu u l Ty, ngha l pha Ty sng Rhine. Ch ngha t do v nn dn ch, ch ngha t bn v ch ngha c nhn, t do bun bn v mi biu hin ca ch ngha quc t v tnh yu ho bnh u l Ty ht.

NG V N L

92

Mc d ngy cng nhiu ngi c c thi khinh thng chng cn che y i vi cc l tng hi ht ca phng Ty, hay chnh v th m dn phng Ty tip tc nhp khu cc t tng ca c. Hn th na, h cn c tin rng cc quan im trc y ca h thc cht ch l s bin h cho nhng quyn li ch k, rng nguyn tc t do kinh doanh c ba ra nhm cng c quyn li ca nc Anh, rng cc l tng chnh tr ca Anh v M gi ci lm ri, ni n lm g cho thm xu h.

93

Gic m a ng

II. Gic m a ng
Chnh con ngi bin nh nc thnh a ngc trn gian khi c gng bin n thnh thin ng trn ci th. F. Holderlin Nh vy l ch ngha x hi loi b c ch ngha t do v tr thnh hc thuyt c a s nhng ngi tin b ng h. Nhng chuyn xy ra khng phi l v ngi ta qun nhng li cnh bo ca cc nh t tng t do tin bi v i v hu qu ca ch ngha tp th m v ngi ta thuyt phc c dn chng rng hu qu s hon ton ngc li. iu k quc l chnh ci ch ngha x hi vn c coi l mi de do nghim trng ca t do v xut hin cng khai nh l lc lng phn ng chng li ch ngha t do ca cch mng Php, li ginh c s cng nhn ca nhng ngi ng di ngn c t do. Hin nay t ngi nh rng khi k thu ch ngha x hi l mt phong tro c on. Cc nh t tng Php, nhng ngi t nn mng cho ch ngha x hi, khng h nghi ng g rng phi c mt chnh ph c ti cng rn th t tng ca h mi c th tr thnh hin thc c.

NG V N L

94

i vi h, ch ngha x hi c ngha l mt n lc nhm chm dt cch mng vnh vin, thng qua vic ti cu trc x hi trn c s ng cp v thit lp mt quyn lc tinh thn bng v lc. Quan nim ca nhng ngi sng lp ch ngha x hi v t do l rt r rng. H coi t do t tng l ci ngun ca tt c nhng iu xu xa trong x hi th k XIX. Saint-Simon, ng t ca nhng ngi ng h k hoch ha thi nay, thm ch cn d liu rng nhng ngi khng tun phc cc b phn lp k hoch m ng ta ngh s b i x nh sc vt. Ch sau khi chu tc ng ca nhng tro lu dn ch y quyn lc din ra trc cuc cch mng nm 1848, ch ngha x hi mi bt u lin kt vi cc lc lng yu chung t do. Nhng ci ch ngha x hi dn ch i mi ny phi mt mt thi gian di mi xua tan c nhng mi nghi ng m n gy ra trong qu kh. De Tocqueville, nh chnh tr hc v i, hn bt k ai khc nhn thc c rng dn ch vn l mt thit ch mang tnh cc nhn ch ngha, mu thun gia dn ch v ch ngha x hi l mu thun khng th gii quyt c: Dn ch m rng khng gian t do ca tng con ngi, ng ni nh th no nm 1848, trong khi ch ngha x hi hn ch t do. Dn ch trao cho mi ngi tt c cc gi tr kh d cn ch ngha x hi li bin mi ngi thnh mt k tha hnh, thnh mt con s trn trnh. Dn ch v ch ngha x hi ch c mt ci chung, y l t: cng bng.

95

Gic m a ng

Nhng xin lu s khc bit: trong khi dn ch tm kim s cng bng trong t do th ch ngha x hi tm kim cng bng trong xing xch v n l1. Nhm lm du bt nhng mi ng vc v nhm bin kht vng t do, mt trong nhng ng lc chnh tr mnh m nht, thnh lc ko c xe ca mnh, nhng ngi x hi ch ngha bt u s dng li ha v mt nn t do mi mt cch thng xuyn hn. S xut hin ca ch ngha x hi c h gii thch l c nhy ngon mc t vng quc ca lo lng vt cht sang vng quc ca t do. H bo rng ch ngha x hi s em n cho con ngi t do kinh t, thiu n th t do chnh tr s chng c ngha g. Ch c ch ngha x hi mi c kh nng a cuc u tranh v t do din ra trong nhiu th k n thng li cui cng, trong t do chnh tr mi ch l bc u tin m thi. cho lp lun ca mnh nghe c v xui tai ngi ta kho lo thay i c ngha ca t t do. i vi cc thnh tng ca nn t do chnh tr th t ny vn c ngha l t do khi nhng hnh ng cng bch, t do khi quyn lc c on ca nhng ngi khc, l gii thot khi nhng tri buc khng cho ngi ta mt t quyn la chn no, buc ngi ta phi thun phc uy quyn ca nhng

Discours prononce a assemblee constituante le 12 Septembre 1848 sur la question du droit au travail, Oeuvres completes dAlexis de Tocqueville, vol.IX, 1866. P.546.

NG V N L

96

k giu c. Cn nn t do mi m ngi ta ha hn li l gii phng khi nhu cu vt cht, gii phng khi nhng tri buc ca hon cnh, l nhng th nht nh s hn ch kh nng la chn ca mi chng ta, mc d nhin l khc nhau, tu ngi. Mun cho mi ngi c t do tht s th phi chin thng s p bc ca nhu cu vt cht, cn phi tho bt gng xing ca h thng kinh t. T do, vi ngha nh th, tht ra ch l tn gi khc ca quyn lc1 hoc ti sn. Song mc d li ha hn v nn t do mi ny thng i km vi li ha v trch nhim v s gia tng cha tng c ca ci vt cht trong ch x hi x hi ch ngha, ngun gc ca t do kinh t li khng phi l chin thng trc s ngho nn ca t nhin. Trn thc t li ha ch c ngha l s chnh lch qu ng v kh nng la chn ca nhng con ngi khc nhau phi c xo b. Yu cu ca nn t do mi thc ra
S ln ln c trng gia t do v quyn lc m chng ta s cn ni ti nhiu ln, l mt ti rt phc tp, khng th tho lun mt cch k lng y. S ln ln ny cng lu i nh ch ngha x hi v c lin h mt thit vi n, n mc cch y by mi nm mt nh nghin cu ngi Php, khi nghin cu cc tc phm ca Saint-Simon phi ni rng l thuyt t do kiu t n cha ng ton b ch ngha x hi ri (Janet P.Saint-Simon v Saint-Simon, 1878. P. 26, ghi ch). ng ch l ngi bo v cng khai nht cho s ln ln y li l ng John Dewey, mt trit gia t khuynh ni ting ca M. T do, John Dewey vit, l quyn lc thc s nhm thc hin nhng vic nht nh. V vy i hi t do chnh l i hi quyn lc (Liberty and Social Control. Social Frontier November 1935, trang 41).
1

97

Gic m a ng

ch l tn gi khc ca yu cu c, tc l yu cu phn phi mt cch cng bng ti sn. Nhng tn gi mi li to iu kin cho nhng ngi x hi ch ngha s dng mt t na ca ch ngha t do v tm mi cch tn dng n. Mc d t ny c hai phe s dng theo ngha hon ton khc nhau, t ngi n chuyn , v li cng c t ngi nghi vn liu hai loi t do c tng ng vi nhau khng. Li ha v mt s t do rng ln hn, khng nghi ng g na, tr thnh mt trong nhng v kh mnh m nht ca b my tuyn truyn x hi ch ngha v nim tin rng ch ngha x hi s mang li t do l nim tin chn thnh v chn tht. B kch v vy s tr thnh nng n hn khi ngi ta nhn ra rng ng n T do m ngi ta ha hn, trn thc t li l i l dn v N l. Khng nghi ng g rng chnh li ha c nhiu t do hn ngn cn, khng cho ngi ta nhn ra mu thun khng khoan nhng gia cc nguyn l nn tng ca ch ngha x hi v ch ngha t do. Chnh n lm cho ngy cng c nhiu ngi theo trng phi t do chy sang phe x hi ch ngha v to iu kin cho nhng ngi x hi ch ngha chim ot tn gi ca cc ng theo trng phi t do trc y. Kt qu l phn ln gii tr thc chp nhn ch ngha x hi v h coi n l s tip tc ca truyn thng t do: i vi h, ch ngha x hi s dn n vic mt t do l mt tng khng th no chp nhn c. ***

NG V N L

98

Nhng trong my nm gn y cc kin bn v nhng hu qu khng th lng c ca ch ngha x hi, tng nh ri vo qun lng t lu, li c ging ln vi mt sc mnh mi v t nhng hng bt ng nht. Cc nh quan st, ht ngi ny n ngi khc, xut pht t nhng xu hng hon ton tri ngc nhau, nhn ra s tng ng n kinh ngc gia ch ngha pht xt v ch ngha cng sn. Trong khi nhng ngi tin b Anh v mt s ni khc tip tc t la mnh rng ch ngha cng sn v ch ngha pht xt l nhng hin tng tri ngc nhau th cng ngy cng c nhiu ngi t hi rng phi chng cc chnh th chuyn ch mi ni c cng ci r. Kt lun m Max Eastman, mt ngi bn c ca Lenin, rt ra lm cho ngay c nhng ngi cng sn cng phi chong vng. Ch ngha Stalin, ng vit, khng nhng khng tt hn m cn xu hn c ch ngha pht xt v n tn nhn hn, d man hn, bt cng hn, v lun v thiu dn ch hn, khng th bin h bng hi vng hay sm hi. Ri ng vit tip: ng hn, phi gi n l siu pht xt v khi tc gi ny cng nhn rng ch ngha Stalin chnh l ch ngha x hi, theo ngha y l kt qu tt yu, d khng th d on c, ca qu trnh quc hu ha v tp th ha, tc l thnh phn

99

Gic m a ng

ca k hoch xy dng x hi phi giai cp1, th kt lun ca ng cn c tm quan trng hn nhiu. Ghi nhn ca Eastman l rt ng ch , nhng y khng phi l trng hp duy nht khi mt nh quan st vn c thin cm vi cc cuc th nghim Nga rt ra kt lun tng t. My nm trc, Chamberlin W., mt nh bo M tng sng Nga sut mi hai nm, chng kin s v tt c cc l tng ca mnh khi ng tin thnh tng kt nhng iu quan st c v so snh kinh nghim Lin X vi kinh nghim c v : Ch ngha x hi, t nht l trong nhng giai on u, khng phi l con ng dn ti t do m l ti ch c ti v cc phong tro chng li c ti, dn ti nhng cuc ni chin khc lit nht. Ginh v gi ch ngha x hi bng cc phng php dn ch, ho bnh d nhin l iu khng tng2. Voigt F.A., mt nh bo ngi Anh, sau khi quan st cc s kin chu u, cng rt ra kt lun tng t nh th: Ch ngha Marx dn n ch ngha pht xt v ch ngha x hi quc gia v v bn cht n chnh l ch ngha pht xt v ch ngha x hi quc gia3. Cn Walter Lippmann th tin rng: Th h chng ta,
1

Eastman M., Stalins Russia and the Crisis of Socialism (Nc Nga ca Stalin v s khng hong ca ch ngha x hi), 1940, trang 82. 2 Chamberlin W.H., A False Utopia (a ng lm lc), 1937, trang 202-203. 3 Voigt F.A.Unto Caesar (Tr li vi Caesar), 1939, trang 95.

NG V N L

100

bng chnh kinh nghim ca mnh, s nhn ra rng t b t do nhn danh t chc cng bc s a ngi ta n u. Tng rng s c giu sang, ai ng trn thc t ngi ta li tr thnh ngho tng. Cn khi lnh o c t chc c tng cng th cng l lc a dng phi nhng ch cho n iu. y l ci gi phi tr cho x hi c lp k hoch v cch t chc cng vic ca con ngi theo li c ti1. C th tm thy v s nhng iu khng nh tng t trong cc tc phm c cng b my nm gn y, c bit l ca nhng ngi vn l cng dn ca cc nc bc chn ln con ng pht trin ton tr, nhng ngi tng tri qua giai on chuyn i v buc phi xem xt li quan im ca mnh l c sc thuyt phc hn c. Xin dn ra y mt li pht biu na, ca mt ngi c, c th cng ni tng t, nhng th hin r hn bn cht ca vn . Nim tin vo tnh kh thi ca t do v cng bng theo l lun ca Marx hon ton v, Peter Durcker vit, y chnh l l do thc y nc Nga bc ln con ng dn ti x hi ton tr, y cm on, phi kinh t thiu t do v y bt cng m nc c theo. Khng, ch ngha cng sn v ch ngha pht xt khng phi l nhng thc th ging nhau. Ch ngha pht xt l giai on tip
1

Atlantic Mouthly, November 1936. trang 552.

101

Gic m a ng

theo, sau khi ch ngha cng sn chng t rng y ch l mt o tgng, nh tng xy ra Nga di thi Stalin cng nh c trc khi Hitler cp c chnh quyn1. S chuyn ha v mt tr tu ca cc lnh t quc x v pht xt cng c ngha khng km. Nhng ngi theo di qu trnh pht trin ca cc phong tro ny 2 hay c, khng th khng ngc nhin khi thy rt nhiu lnh t, t Mussolini tr xung (k c Laval v Quisling), khi u nh nhng ngi x hi ch ngha cui cng tr thnh nhng tn pht xt hay quc x. V iu g ng i vi cc lnh t th cn ng hn i vi cc ng vin bnh thng ca phong tro na. Nhiu ngi c, nht l nhng cn b tuyn truyn ca c hai ng, u bit vic nhng ngi cng sn tr tui d dng chy sang ng quc x hoc ngc li. Gio vin trong cc trng i hc Anh v M cn nh hin tng l trong nhng nm 1930, nhiu sinh vin tr v t chu u, khng r l cng sn hay pht xt, nhng chc chn y l nhng ngi c thi th ch vi nn vn minh t do phng Ty.

The End of Economic Man (S co chung ca con ngi kinh t), 1939, trang 230. 2 C th thy bc tranh r rng v s chuyn ha t tng ca cc lnh t pht xt trong tc phm ca Michels R. (Khi k thu l mt ngi marxit ri tr thnh pht xt) (Michels R. Sozialismus und Faszismus. Munich, 1925. Vol.II. trang 264266; 311-312).

NG V N L

102

Khng c g ngc nhin khi chng kin cnh, c trc nm 1933 v trc nm 1922, cng sn v quc x hay pht xt thng xuyn xung t vi nhau hn xung t vi cc ng phi khc. y l v h cnh tranh vi nhau trong vic thu phc nhng ngi c cng no trng v cm th nhau v ng ny coi ng kia l nhng k d gio. Nhng hnh ng ca h li chng t rng y l nhng k ng hi ng thuyn. K th thc s ca c hai ng, ngi chng c g chung vi h, ngi m h chng th no thuyt phc c li chnh l ngi theo ch ngha t do kiu c. Trong khi quc x coi cng sn, cng sn coi quc x v c hai u coi nhng ngi x hi ch ngha l i hu b tim nng ca mnh th h li nhn thc r rng s khng bao gi c chuyn tho hip gia h v nhng ngi thc s tin tng v quyn t do c nhn. cho cc c gi, nhng ngi b b my tuyn truyn ca mt trong hai pha lm cho ri tr, khng cn cht nghi ng no, ti xin c php trch dn mt tc phm c uy tn na. Gio s Eduard Heimann, mt trong cc lnh t ca phong tro x hi ch ngha mang mu sc tn gio c, trong bi bo vi ta tuyt vi l Ti pht hin ch ngha t do vit nh sau: Ch ngha Hitler t tuyn b l hc thuyt dn ch v ch ngha x hi ch thc, v s tht kinh khng nht l c mt phn, mt phn rt nh s tht trong li tuyn b , song th l c th to ra ccphin bn

103

Gic m a ng

hoang tng ri. Ch ngha Hitler cn i xa hn khi tuyn b l ngi bo v Thin Cha gio, v s tht kinh hong l ngay c s din gii sai lm th bo nh th vn to n tng i vi mt s ngi. Gia s m m v tro tr vn c mt iu chc chn: khng bao gi Hitler tuyn b l ngi ng h ch ngha t do chn chnh c. Ngha l ch ngha t do c vinh d l hc thuyt Hitler cm ght nht1. Cn ni thm rng Hitler khng c iu kin th hin lng cm th ca mnh v khi hn ln cm quyn th ch ngha t do c hu nh cht hn ri. Chnh ch ngha x hi git n. *** i vi nhng ngi c iu kin quan st s chuyn ha t ch ngha x hi sang ch ngha pht xt khong cch tng i gn th mi lin h ca hai hc thuyt ny cng c bit r, ch c nhng nc dn ch th mi c nhiu ngi tip tc ngh rng ch ngha x hi c th kt hp c vi t do m thi. Khng nghi ng g rng cc ng vin x hi ch ngha y vn gn b vi l tng t do v sn sng on tuyt vi cc quan im ca mnh nu h nhn ra rng hin thc ha cng lnh ca h
1

Social Research. Vol.VIII.N 4, November 1941. Lin quan n chuyn ny, c th nhc li rng trong mt bi pht biu vo thng 2 nm 1941, Hitler thy cn phi tuyn b rng v bn cht ch ngha quc x v ch ngha Marx ch l mt (xem The Bulletin of International News. XVIII, N 5, 269 - do Royal Institute of International Affairs xut bn).

NG V N L

104

ng ngha vi vic tiu dit t do. Nhng vn ny hin vn c nhn thc mt cch rt hi ht, nhiu l tng khng th dung ho vn d dng song song tn ti, v chng ta vn thng nghe thy ngi ta tho lun nhng khi nim mu thun, th d nh ch ngha x hi mang mu sc c nhn ch ngha. Nu y l tnh trng tr tu s lo li tng lai ca chng ta th nghin cu mt cch nghim tc qu trnh pht trin din ra cc nc khc phi l nhim v cp bch nht. Cho d kt lun ca chng ta ch l s khng nh nhng nhn thc m ngi khc ni ri th tin chc rng cc s kin khng phi l ngu nhin cng cn phn tch ton din nhng kha cnh chnh yu ca qu trnh chuyn ha ny trong i sng x hi. Khi tt c cc mi lin h ca cc kha cnh cha c lm r th nhiu ngi s vn khng tin rng ch ngha x hi dn ch l mt gic m a ng (utopia) v i ca my th h gn y, n khng ch l bt kh thi, m c gng nhm hin thc ha n nht nh s dn n nhng kt qu ti t khc hn v hon ton khng th chp nhn c i vi nhng ngi hm nay ang ng h n.

105

Ch ngha c nhn v ch ngha tp th

III. Ch ngha c nhn v ch ngha tp th

Nhng ngi x hi ch ngha tin vo hai iu hon ton khc nhau, v c l l khng th dung ho vi nhau, tc l tin vo t do v t chc. lie Halvy Trc khi tip tc cuc hnh trnh, cn phi d b mt tr ngi, tc l d b s ng nhn vn ng vai tr chnh yu trong vic xy ra nhng s kin m tt c mi ngi u chng thch th g. S ng nhn ny lin quan n chnh khi nim x hi ch ngha. T ny thng c s dng m t nhng l tng v cng bng x hi, v mc bnh ng cao hn v s an ton, tc l cc mc ch cui cng ca ch ngha x hi. Nhng n cn c ngha l mt s bin php c bit, phn ln nhng ngi x hi ch ngha hi vng s dng cc bin php cho cuc u tranh v cc mc tiu nu trn, v nhng ngi c hc vn cao cn cho rng ch c dng cc bin php th cc mc tiu nu trn mi c th t c mt cch trn vn v mau chng. Theo , ch ngha x hi ng ngha vi vic bi b vic kinh doanh c th, bi b s hu t nhn i vi

NG V N L

106

phng tin sn xut v thit lp nn kinh t k hoch ha, trong cc c quan lp k hoch trung ng s thay th cc doanh nhn nhng ngi ch lm v mc tiu li nhun. C nhiu ngi t nhn l x hi ch ngha li ch hiu ngha th nht ca thut ng, tc l h thc s tin rng cn phi t c nhng mc ch cui cng ca ch ngha x hi, nhng khng hoc khng hiu phi lm th no; ng thi cn c nhng ngi tin tng chc chn rng phi t bng c cc mc tiu nh th bng bt c gi no. Nhng i vi phn ln nhng ngi m ch ngha x hi khng ch c ngha l nim hi vng m cn l lnh vc hot ng chnh tr th cc bin php c trng ca ch ngha x hi cng quan trng chng km g mc tiu. Mc khc li c nhng ngi tin vo mc tiu ca ch ngha x hi chng khc g cc nh x hi ch ngha, nhng li khng ng h ch ngha x hi v cho rng cc bin php m cc nh x hi ch ngha p dng e do nhng gi tr khc ca nhn loi. Nh vy ngha l cuc tranh lun trc ht lin quan n cc bin php ch khng phi l mc tiu, mc d cc mc tiu c th t c cng mt lc hay khng cng ng tr thnh ti tranh lun. Ch ring chuyn l gy ra ng nhn ri, nhng vn cn b lm cho phc tp thm v nhng ngi bc b cc phng tin li b quy cho l nhng k coi thng mc tiu. Vn khng ch c

107

Ch ngha c nhn v ch ngha tp th

nh th. Tnh hnh cn phc tp hn v cng mt phng tin, th d nh k hoch ha nn kinh t, bin php ch yu trong vic ci to x hi ch ngha, c th c s dng cho cc mc ch khc na. D nhin l mun phn phi thu nhp cho ph hp vi quan im hin nay v cng bng th chng ta phi nm quyn iu khin cc hot ng kinh t. V vy tt c nhng ngi i hi rng sn xut pht trin khng nhm mc ch kim li m v nhu cu s dng nht nh s phi vit trn l c ca h khu hiu k hoch ha. Nhng chnh ci k hoch ha nh th, theo quan nim ca chng ti hin nay, li c th to ra mt s phn phi thu nhp bt cng. Nu chng ta mun rng cc thu nhp ch yu ca th gii hin nay c dnh cho gii tinh hoa ca mt chng tc no , cho ngi Nordic hay ng vin mt ng no hoc cho gii qu tc th nht nh chng ta phi dng cc bin php m ngi ta vn dng khi phn phi theo li co bng. C l lm ln l ch ng l phi s dng thut ng ch ngha x hi m t cc bin php th ngi ta li dng thut ng m i vi nhiu ngi li c ngha l l tng cao nht hay mc tiu hng n ca ch ngha x hi. C l tt nht l gi nhng bin php c th c dng cho nhng mc ch v cng khc nhau bng thut ng ch ngha tp th v coi ch ngha x hi l mt trong nhiu bin th ca n. Mc d i vi a s nhng ngi theo trng phi x hi ch ngha ch c mt kiu ch ngha tp

NG V N L

108

th l c th coi l ch ngha x hi chn chnh m thi, nhng chng ta phi lun nh rng ch ngha x hi l mt trng hp c th ca ch ngha tp th v v vy iu g ng vi ch ngha tp th th cng ng i vi ch ngha x hi. Trn thc t, gn nh tt c cc vn gy tranh ci gia nhng ngi x hi ch ngha v nhng ngi theo trng phi t do c lin quan n cc bin php ca ch ngha tp th ni chung ch khng lin quan n cc mc tiu ca nhng ngi x hi ch ngha. V tc phm ny s tho lun tt c cc vn lin quan n hu qu ca vic s dng cc bin php ca ch ngha tp th m khng quan tm n mc tiu ca cc bin php . Chng ta cng khng c qun rng hin nay ch ngha x hi khng ch l hnh thc ca ch ngha tp th hay k hoch ha c nh hng nht, n cn lm cho nhiu ngi c t tng t do quay li vi tng ch nh i sng kinh t, vn b bc b, bi v, ni theo li ca Adam Smith, n t chnh ph vo tnh trng ng c n phi s dng cc bin php p ch v bo ngc1. *** Nhng ngay c khi ng dng thut ng ch ngha tp th ch tt c cc kiu kinh t k hoch ha, khng ph thuc vo mc ch ca chng, th chng ta cng cha gii quyt c tt c
1

Trch t nhn xt ca Adam Smith nm 1755, c Dugald Steward dn li trong tc phm Memoir of Adam Smith.

109

Ch ngha c nhn v ch ngha tp th

cc kh khn lin quan n khi nim chnh tr thng c s dng y m h. Ta c th lm cho chnh xc thm, th d ni rng chng ta mun ni n loi k hoch ha nhm thc hin mt l tng phn phi no . Nhng v tng k hoch ha nn kinh t tp trung c sc hp dn ch yu l do tnh mp m nh th cho nn cn phi lm r ngha ca n trc khi tho lun cc hu qu m n c th gy ra. tng k hoch ha c nhiu ngi ng h trc ht l v mi ngi, d nhin, u mun gii quyt cc vn chung mt cch hp l nht, bng nng lc vin kin m chng ta c th lm ch c. Theo ngha ny, tt c nhng ngi khng hon ton tin vo s phn u suy t theo li k hoch ht. V mi hnh ng chnh tr u l (hoc phi l) hnh ng theo k hoch, tt hay xu, thng minh hay ngu n, nhn xa trng rng hay thin cn, nhng u l k hoch c. Nh kinh t hc, ngi m trch nhim ngh nghip l nghin cu hot ng ca con ngi, nghin cu cch ngi ta lp k hoch cho nhng cng vic ca mnh, khng bao gi li i phn i vic lp k hoch theo ngha ny. Nhng y khng phi l ngha m nhng ngi say m k hoch ha x hi s dng thut ng ny; n cng khng phi l ngha n ng sau li khng nh rng mun phn phi thu nhp hoc li ch theo nhng tiu chun c th no th nht nh chng ta phi p dng k hoch ha. Theo cc ca l thuyt

NG V N L

110

k hoch ha ng thi cng nh thc hin cc mc ch ca h th vic thit lp mt h thng php ch duy l, c tnh n nh lu di, ri cho nhng ngi tham gia t hot ng theo cc k hoch ca ring mnh l cha . H cho rng k hoch t do nh th khng phi l k hoch, v qu tht, y khng phi l k hoch nhm p ng quan nim rng ngi no th c phn phi ci g. Ci m ca l thuyt k hoch ha yu cu l qun l tp trung ton b cc hot ng kinh t theo mt k hoch thng nht, trong c ghi rt r cc ngun lc ca x hi c ch phn b ra sao, nhm t c cc mc tiu c th no. Do vy, cuc tranh lun gia nhng ngi ng h v phn i k hoch ha khng phi l liu chng ta c nn la chn hnh thc t chc x hi mt cch thng minh hay khng, cng khng phi l vn p dng cc d bo v t duy h thng vo vic lp cc k hoch ca chng ta. Vn c em ra tho lun li l: lp k hoch theo kiu g? Vn l t c cc mc ch nh th th (i) ngi nm quyn lc cng bc [chnh ph ND] ch cn quan tm n vic to ra cc iu kin trong tri thc v sng kin ca cc c nhn c nhng c hi tt nht sao cho h c th lp k hoch cho cc hot ng ca mnh, hay (ii) vic s dng cc ngun lc ca chng ta mt cch hp l i hi phi c s qun l tp trung v t chc tt c cc hot ng ca chng ta theo mt bn k hoch chi tit c lp ra mt

111

Ch ngha c nhn v ch ngha tp th

cch c ch t trc. Nhng ngi x hi ch ngha thuc mi ng phi u coi loi k hoch ha th hai mi l k hoch ha v hin nay y chnh l ngha c nhiu ngi chia s hn c. D nhin iu khng c ngha l phng php qun l i sng kinh t duy l kiu l phng php duy nht. Nhng ngi ng h k hoch ha v nhng ngi theo phi t do chia r nhau su sc nht im ny. *** iu quan trng l khng c ln ln gia quan nim ca nhng ngi phn i kiu k hoch ha ny vi thi laissez-faire gio iu. Phi t do khng ng h quan im b mc cho mi s mun ra sao th ra; h ng h vic s dng mt cch tt nht cc lc lng cnh tranh, coi y l bin php phi hp hu hiu nht cc n lc ca con ngi. N xut pht t nim tin rng h thng cnh tranh hiu qu chnh l kim ch nam tt nht cho cc c gng ca tng c nhn. N khng nhng khng ph nhn m cn nhn mnh rng h thng cnh tranh hot ng hiu qu th phi c mt khung php l tht r rng v cc iu lut, c trong qu kh cng nh hin ti, u khng trnh khi nhng khim khuyt nghim trng. N cng khng ph nhn thc t rng trong nhng lnh vc khng th to c iu kin cho cnh tranh hiu qu th phi dng cc bin php kinh t khc. Ch ngha t do kinh t ch phn i vic thay th h thng cnh

NG V N L

112

tranh bng nhng bin php qun l cc hot ng kinh t th s hn m thi. Ch ngha t do coi cnh tranh l u vit hn khng ch v trong hu ht cc trng hp y chnh l bin php hu hiu nht m cn v y l phng php khng i hi s can thip c tnh cng bc hoc c on ca chnh quyn. N bc b s kim sot x hi mt cch c ch v dnh cho c nhn c hi la chn, liu trin vng ca mt cng vic c th c b p c nhng thit hi v ri ro gn vi cng vic hay khng. S dng mt cch hiu qu cnh tranh s loi b c nhng s can thip mang tnh cng bc i vi i sng kinh t, nhng li cho php nhng s can thip khc nhm thc y cnh tranh v i khi i hi chnh ph phi c nhng hnh ng nht nh nhng phi nh rng c nhng tnh hung m s can thip mang tnh cng bc l khng th chp nhn c. Trc ht l cc bn tham gia th trng phi c ton quyn mua v bn hng ha vi gi bt k, min l tm c ngi mun mua, v mi ngi c t do sn xut, bn v mua tt c nhng g v nguyn tc c th c sn xut v c bn. Quan trng l mi lnh vc u m rng ca, trn c s nh nhau, cho tt c mi ngi cng tham gia v php lut phi ngn chn mi hnh vi ca cc c nhn hoc cc nhm, d cng khai hay b mt, c tnh cn tr s tham gia nh th. Ngoi ra, bt k s kim sot gi c hay s lng hng ha no cng

113

Ch ngha c nhn v ch ngha tp th

u lm cho cnh tranh mt kh nng iu phi hu hiu cc n lc ca cc c nhn bi v s dao ng ca gi c, trong trng hp , s khng phn nh c cc thay i trong thc t v khng cn l ch dn ng tin cy cho hot ng ca cc c nhn na. Tuy nhin iu ny khng phi lc no cng ng. Cc bin php hn ch nhm ngn chn mt s cng ngh l c th chp nhn c, min l c p dng ng u cho tt c cc nh sn xut tim nng v khng phi l cc bin php qun l gin tip gi c hoc sn lng hng ha. Mc d vic kim sot phng php sn xut nh th thng dn n cc chi ph ph tri ( sn xut cng mt lng hng ha phi cn nhiu ngun lc hn), y vn c th l vic lm cn thit. Vic cm s dng cc cht c hi hay yu cu p dng cc bin php an ton, gii hn thi gian lm vic v cc quy tc v sinh, u khng to ra nh hng tiu cc i vi cnh tranh. Vn y ch l li ch thu c c ln hn cc chi ph x hi hay khng m thi. Cnh tranh c th ng hnh vi mt h thng cc dch v cng cng rng khp min l h thng ny khng c t chc nhm hn ch hiu qu cnh tranh trong nhng ngnh ngh khc. ng tic l, mc d c th hiu c, trong qu kh ngi ta thng ch n cc bin php cm on hn l cc bin php tch cc nhm khuyn khch s pht trin cnh tranh. Qu l cnh tranh khng ch i hi phi t chc mt cch ng n

NG V N L

114

cc thit ch nh tin t, th trng v cc knh thng tin trong nhiu trng hp, v nguyn tc, doanh nghip t nhn khng th cung ng c m trc ht n i hi mt h thng php lut thch hp. y l h thgn php lut c xy dng nhm bo v v thc y cnh tranh mt cch hiu qu nht. Mi ch c lt cng nhn t hu v t do k kt hp ng th cha . Quan trng l phi c nh ngha ring v quyn t hu cho nhng loi ti sn khc nhau. ng bun l vic nghin cu mt cch c h thng cc thit ch php l nhm thc y h thng cnh tranh hot ng mt cch hu hiu b b b, kin thc trong lnh vc ny vn cn nhiu thiu st, c bit l trong lnh vc lut v cng ty v bng sng ch; iu ny khng nhng lm cho cnh tranh tr nn km hiu qu m cn c th a n hu hoi cnh tranh trong nhiu lnh vc na. Cui cng, khng nghi ng l c nhng lnh vc m khng mt quy nh php lut no li c th to ra c cc iu kin khin cho vic s dng ti sn t nhn v cnh tranh tr nn hu dng: c th l lnh vc m ngi ch s hu s c hng li t mi dch v gn vi ti sn ca anh ta v hon ton gy hi cho ngi khc khi ti sn c em ra s dng. Trong nhng lnh vc, th d, khi m cht lng dch v khng ph thuc vo gi c ca chng th cnh tranh s bt lc. Tng t nh th, h thng gi c s tr thnh v hiu nu khng buc c ngi ch s hu n b nhng thit hi m anh ta

115

Ch ngha c nhn v ch ngha tp th

gy ra trong khi s dng ti sn ca mnh. Trong tt c nhng trng hp nh th ta u thy c s sai bit gia thng s a vo trong cc tnh ton ca c nhn v cc thng s phn nh phc li ca ton x hi. Nu s sai bit ny qu ln th khng c s dng cc bin php cnh tranh m phi dng cc bin php khc cung cp dch v mong mun. Th d, tng ngi s dng khng th tr tin cho cc thit b ch ng, cng nh khng th tr tin xy dng ng s. Cn thit hi do vic ph rng, thit hi do mt s cch lm t, thit hi do cc cht thi cng nghip hay ting n gy ra cng khng th c n b bng cc tnh ton trc tip gia ngi s hu ti sn v nhng ngi sn sng chu ng min l c n b tho ng. Trong nhng trng hp nh th phi tm c c ch iu tit khc thay th cho c ch gi c. Nhng vic sn sng s dng iu tit chnh ph nhng lnh vc m chng ta khng th to c iu kin cho cnh tranh hot ng hon ton khng c ngha l chng ta ku gi dp b cnh tranh trong nhng lnh vc m n c th hot ng mt cch hu hiu. Nh th ngha l, chnh ph c lnh a hot ng rt rng ln. iu to iu kin thc y cnh tranh, b tr n khi n khng th hot ng, v pht trin cc dch v m ni theo Adam Smith th mc d rt hu ch cho x hi ni chung, nhng li l nhng dch v m li nhun khng th b p c chi ph nu y l do mt ngi hay mt nhm

NG V N L

116

nh cc nh doanh nghip t thc hin. Khng mt h thng t chc hp l no li cho nh nc tr thnh tht nghip c. Cn h thng da trn cnh tranh li cn mt c ch php l c thit k mt cch thng minh v ngy cng hon thin hn. C ch php l hin nay cha th c coi l hon thin, ngay c trong lnh vc cc k quan trng cho vic vn hnh ca h thng cnh tranh nh ngn chn gian ln v la o, k c vic li dng s km hiu bit ca i tc. *** Cng vic thit lp mt h thng php l gp phn thc y cnh tranh mi ch bt u th ti tt c cc nc ngi ta bng quay ngot sang mt nguyn tc khc, khng th dung ha vi nguyn tc cnh tranh. Vn khng phi l kch thch, cng khng phi l b sung m l thay th hon ton cnh tranh. Quan trng l phi lm cho tht r: ci phong tro ng h nguyn tc k hoch ha hin i l phong tro bi bc cnh tranh nh cp trn, tt c nhng k th c ca h thng cnh tranh u tp hp di ngn c mi ny. Nhn dp ny cc nhm khc nhau c gng ginh li cho bng c cc c quyn c li m k nguyn t do bc b, nhng chnh b my tuyn truyn x hi ch ngha ru ng c tinh thn cnh gic lnh mnh mi khi c ngi mun bi b h thng cnh tranh v lm cho nhng ngi c u c t do ng sang

117

Ch ngha c nhn v ch ngha tp th

quan im bi bc cnh tranh1. Lng cm th cnh tranh v c mun thay th n bng mt nn kinh t ch huy l cht kt ni duy nht gia nhng ngi x hi ch ngha cnh Hu v cnh T. V mc d ch ngha t bn v ch ngha x hi l nhng tht ng vn thng c s dng m t x hi c v x hi tng lai, cc thut ng ny chng nhng khng lm r m cn c tnh che giu bn cht ca giai on m chng ta ang tri qua. Th nhng, mc d tt c nhng thay i m chng ta ang chng kin u i theo hng qun l tp trung ton b nn kinh t, cuc chin u chng cnh tranh mang tnh ton cu hin nay s ch to ra mt ci g khng th chp snhn c v lm cho c nhng ngi ng h k hoch ha ln nhng ngi theo phi t do bt mn; y s l hnh thc t
S tht l gn y mt s hc gi x hi ch ngha, v b ph phn v lo s rng trong x hi m mi th u theo k hoch s khng cn t do, a ra mt lun im mi gi l ch ngha x hi cnh tranh m theo h l s trnh c cc mi him nguy ca k hoch ha tp trung v kt hp c bi b t hu vi vic bo v tt c cc quyn t do. Mc d trn mt vi t tp ch ngi ta c tho lun loi hnh ch ngha x hi ny, chc l chng c my chnh khch quan tm. M c quan tm i chng na th cng d dng chng minh rng y l quan im vin vng v cha y mu thun ni ti (tc gi th lm vic ny, xem Economica, 1940). Khng xc nh c ai s s dng cc ngun lc v s dng cho ai th khng th thit lp c s kim sot ton b cc ngun lc ca sn xut. V mc d trong ch ngha x hi cnh tranh k hoch ha s c thc hin mt cch lt lo nhng kt qu th vn vy, nhn t cnh tranh ch l bnh phong m thi.
1

NG V N L

118

chc ngnh ngh theo kiu nghip on hoc phng hi trong cnh tranh s b ngn chn phn no nhng vic lp k hoch s ri vo tay cc cng ty c quyn c lp, kim sot mt s lnh vc ring bit. y s l kt cc tt yu dnh cho nhng ngi lin kt vi nhau bi lng cm th cnh tranh nhng khng ng c vi nhau v tt c cc vn khc. Chnh sch ph hu cnh tranh ht ngnh cng nghip ny n ngnh cng nghip khc s bin ngi tiu dng thnh ming mi ngon ca nhng hnh ng c quyn ca cc nh t bn v cng nhn trong cc ngnh c t chc mt cch tt nht. Tnh trng ny tn ti trong nhiu lnh vc kinh t v mc d nhiu ngi lm lc (v a s nhng k v li) ang c v cho n; tnh trng ny kh m ko di c lu v cng chng th no bin h ni. Cc k hoch c lp do cc cng ty c quyn thc hin nht nh s dn ti nhng hu qu tri ngc hn vi kt qu m cc ca nn kinh t k hoch ha k vng. Mt khi giai on ny c thc hin th, nu khng mun quay v vi cnh tranh, ngi ta buc phi giao cho nh nc kim sot hot ng ca cc cng ty c quyn mt s kim sot, tr nn hu hiu, t phi cng ngy cng m rng v chi tit hn. y chnh l iu ch i chng ta trong mt tng lai khng xa. Ngay trc chin tranh, mt t tp ch ghi nhn rng xt theo ton b tnh hnh th cc nh lnh o Anh quc cng ngy cng hay ni v s pht trin ca t

119

Ch ngha c nhn v ch ngha tp th

nc bng cc cng ty c quyn c kim sot. Lc nh gi nh th no hon ton chnh xc, chin tranh gp phn thc y qu trnh ny v cc mi nguy him cng nh khim khuyt cht ngi ca n s tr nn hon ton r rng trong mt ngy khng xa. tng v vic qun l tp trung ton b nn kinh t vn cha nhn c s ng h ca nhiu ngi khng ch v y l vn cc k phc tp m cn v ni s hi khi ngh n vic qun l tt c mi th t mt trung tm duy nht. V nu chng ta, bt chp tt c, vn tip tc lao theo hng th ch l v nhiu ngi vn ngh rng c th tm c mt con ng trung dung gia cnh tranh c th v k hoch ha tp trung. Mi nhn th y l quan im hp dn v thng minh. ng l c l khng nn i hi phi tp trung ha v cnh tranh tuyt i, cng ng nn tp trung ha v k hoch ha ht tt c mi th, m l s kt hp mt cch thng minh c hai phng php. Nhng ha ra trong trng hp ny lng tri ch l mt c vn ti. Mc d cnh tranh c th chp nhn mt s iu tit no , nhng khng th kt hp n vi k hoch ha m khng lm gim hiu qu ca n trong vic dn dt qu trnh sn xut. n lt mnh, k hoch ha cng khngphi l mt th thucc th cha c bnh bng liu lng nh. S dng di dng ct xn th c cnh tranh ln k hoch ha u s mt hiu lc vn c ca chng. y l nhng phng n

NG V N L

120

m ta c th la chn gii quyt cng mt vn , p dng c hai cngmt lc s dn n thit hi, ngha l dn n cc kt qu ng bun hn l ch p dng mt cch nht qun trong hai nguyn tc ni trn. Ni cch khc, c th kt hp gia k hoch ha v cnh tranh lp k hoch h tr cnh tranh ch khng phi lp k hoch chng cnh tranh. Xin c gi lun lun nh rng k hoch ha m chng ta ph phn trong cun sch ny trc ht v ch l k hoch ha nhm chng li cnh tranh, k hoch ha thay th cnh trnh. iu ny cng c bit quan trng v chng ta khng th tho lun su y mt vn k hoch ha khc, tc l k hoch ha nhm nng cao hiu qu cnh tranh. V trong giai on hin nay thut ng k hoch ha gn nh hon ton c s dng theo ngha th nht, cho ngn ngn chng ta s ni n gin l k hoch ha v thm ch nh th c ngha l nhng cho cc i th ca chng ta mt thut ng rt hay, mt t ng c hng mt s phn tt p hn.

121

K hoch ha l tt yu

IV. K hoch ha l tt yu?

Chng ti l nhng ngi u tin ni rng hnh thc ca nn vn minh cng phc tp bao nhiu th t do c nhn cng cn phi b hn ch by nhiu. Benito Musolini R rng l hin nay t ngi ng h k hoch ha cn c th vnh vang ni rng k hoch ha tp trung l iu ng m c na. Hin nay a phn nhng ngi u khng nh rng chng ta buc phi dng k hoch ha thay th cho cnh tranh v nhng hon cnh nm ngoi tm kim sot ca chng ta. Nhng ngi ng h k hoch ha tm mi cch nui dng ci huyn thoi rng chng ta i theo ng li mi khng phi v chng ta mun nh th m s pht trin ca cc cng ngh mi lm cho cnh tranh ngy cng suy yu v khng qun ni rng chng ta khng th v khng nn ngn chn tin trnh t nhin ny. L l ch dng li y, n c chp t tc phm ny sang tcphm khc, t tc gi ny sang tc gi khc v nh lp i lp li nh th m hin c coi nh mt s kin c xc lp. Tuy vy. y l mt khng nh hon ton thiu c s. Xu hng c quyn v k hoch

NG V N L

122

ha hon ton khng phi l kt qu ca nhng hon cnh khch quan no nm ngoi kh nng kim sot ca chng ta m l sn phm ca cng tc tuyn truyn cho mt quan im c th, c tin hnh trong sut na th k qua v bin n thnh quan im ch o trong chnh sch ca chng ta. Mt trong nhng l l thng c s dng chng minh tnh tt yu ca k hoch ha l: v s thay i ca cng ngh lm cho cnh tranh tr thnh ngy cng bt kh thi trong nhiu lnh vc, chng ta ch c mt trong hai la chn, y l cc cng ty c quyn t nhn hay chnh ph s kim sot sn xut m thi. Quan nim ny c xut x t lun im v tp trung ngnh ca hc thuyt marxit v cng nh nhiu t tng marxit khc, n c nhiu ngi sao chp, vay mn qu n ni ngi ta thng s dng m chng bit xut x t u. Cc cng ty c quyn ngy cng tng cng sc mnh ng thi vi vic thu hp lnh vc cnh tranh t do din ra trong sut nm mi nm qua l s kin lch s khng th nghi ng v khng ai chi ci, tuy mc i khi b thi phng mt cch qu ng1. Nhng vn quan trng l s gia tng c quyn c phi l hu qu tt yu ca pht trin cng ngh hay y l kt qu ca chnh sch m nhiu
Vn ny c gio s Lionel Robbins tho lun k trong tiu lun: The Inevitability of Monopoly, Economic Basis of Class Conflict, (Tnh tt yu ca c quyn, C s kinh t ca xung t giai cp), trang 45-80.
1

123

K hoch ha l tt yu

nc ang theo ui. Nh chng ti s c gng ch ra di y, cc s kin nghing v gi thuyt th hai. Nhng trc ht chng ta hy tm cch tr li cu hi liu s tin b ca k thut hin i c tt yu dn n vic m rng c quyn hay khng. Ngi ta thng ni rng tnh u vit v mt k thut ca cc x nghip ln vi cc dy chuyn sn xut hng lot vi hiu sut cao hn l nguyn nhn ch yu a n s gia tng c quyn. Ngi ta khng nh rng nh cc phng php hin i m trong nhiu lnh vc xut hin nhng iu kin gip cho cc x nghip ln gia tng khi lng sn xut ng thi gim gi thnh cho tng n v sn phm. Kt qu l vi gi c thp hn, cc hng ln s ht cng cc hng nh v vi pht trin nh th, trong mi lnh vc s ch cn li mt hoc mt vi hng khng l m thi. Lp lun ny ch xem xt c mt xu hng cng nhiu vi tin b k thut v b qua cc xu hng ngc li. V th khi nghin cu k ta s khng tm thy cc s kin ng h cho gi thuyt ny. Khng c iu kin phn tch c th vn ny, ch xin dn ra y mt bng chng hin nhin. M, vic phn tch mt cch ton din cc s kin din ra gn y c Hi ng Kinh t Quc gia Lm thi tin hnh trong mt kho st ly tn l Comcentration of Economic Power (S tp trung quyn lc kinh t). Bo co ca Hi ng (tht kh c th nghi ng rng y l mt nghin cu thin v phi t do) kt lun mt cch r rng rng: quan im

NG V N L

124

cho rng hiu qu ca sn xut quy m ln l nguyn nhn th tiu cnh tranh khng c cc s kin m chng ta c trong tay ng h1. Cun sch chuyn kho c chun b cho Hi ng tng kt cuc tho lun v vn ny nh sau: Hiu qu vt tri ca cc x nghip ln cha c chng minh; cc li th c cho l c th hy hoi cnh tranh khng c tm thy trong nhiu lnh vc. Cc li ch kinh t nh quy m, nu c, khng nht thit dn ti c quyn.... Hiu qu ti u c th t c trc khi phn ln ngun cung ng b x nghip c quyn kim sot. Kt lun rng li th ca sn xut quy m ln nht nh s dn n tiu dit cnh tranh l khng th chp nhn c. Cn ghi nhn rng c quyn thng xut hin di tc ng ca cc tc nhn khc ch khng phi l do gi c thp t c nh sn xut vi quy m ln. c quyn thng l kt qu ca nhng tho thun ngm v c thc y bi chnh sch ca chnh ph. Khi cc tho thun ny b coi l phi php v khi chnh sch c xem xt li mt cch ton din th c th ti lp cc iu kin cn thit cho cnh tranh pht trin2.
Final Report and Recommendations of the Temporary National Economic Committee. 77th Congress, 1st Session, Senate Document (Bo co cui cng v cc khuyn ngh ca Hi ng Kinh t Quc gia Lm thi, Quc hi kho 77, K hp I, Ti liu ca Thng vin), S 35, 1941, trang 89. 2 Wilcox C.Competition and Monopoly in American Industry Temporary National Econnomic Committee, (Cnh tranh v
1

125

K hoch ha l tt yu

Nghin cu tnh hnh Anh c l cng s dn n cc kt qu tng t. Bt k ai tng chng kin s nhit tnh ca cc doanh nhn c quyn trong vic tm kim s ng h ca nh nc v vic h thng nhn c s ng h cn thit trong vic duy tr s kim sot i vi th trng s khng cn mt cht nghi ng no v tnh tt yu ca qu trnh pht trin nh th. Ta cn d dng ng vi kt lun trn, nu xt n trnh t xut hin ca qu trnh suy gim cnh tranh v m rng c quyn nhng nc khc nhau. Nu suy gim cnh tranh v m rng c quyn l kt qu ca tin b k thut hay l mt giai on pht trin tt yu ca ch ngha t bn th chc chn n phi xy ra trc tin cc nc c nn kinh t pht trin hn. Trn thc t ln u tin qu trnh ny xut hin vo khong 30 nm cui th k XIX cc nc c nn cng nghip non tr, tc l M v c. c, nc c coi l hnh mu ca cc quy lut pht trin ca ch ngha t bn, t nm 1978 nh nc ch ng thi hnh chnh sch nhm thc y s pht trin ca cc cartel v cc nghip on. Cc chnh ph khng ch s dng ch ngha bo h m cn p dng cc bin php khuyn khch trc tip, thm ch cng p nhm y nhanh qu trnh thnh lp cc tp on c quyn nhm
c quyn trong cng nghip M Hi ng Kinh t Quc gia Lm thi), s 21, 1940, trang 314.

NG V N L

126

iu tit gi c v tiu th. Chnh c, nh s gip ca nh nc, ngi ta tin hnh mt th nghim v i u tin trong vic lp k hoch mt cch khoa hc v t chc c ch nn cng nghip dn n vic hnh thnh cc cng ty c quyn v cng to ln, cc cng ty ny c coi l s pht trin tt yu ca nn kinh t nm mi nm trc khi nhng vic nh th c thc hin Anh. Lun im v s chuyn ha tt yu ca h thng kinh t da trn cnh tranh sang ch ngha t bn c quyn c cc nh x hi ch ngha c m trc ht l Sombart a ra trn c s tng kt kinh nghim nc mnh ri rsau truyn b ra ton th gii. M, ni chnh sch bo h ca chnh ph th hin rt r, s pht trin cng din ra tng t, dng nh khng nh lun im ny. Nhng c ch khng phi M c coi l xu hng pht trin mang tnh ton cu in hnh ca ch ngha t bn v ng nhin l c th ni xin trch dn mt tiu lun thi trc chin tranh c nhiu ngi c c l nc m tt c cc lc lng chnh tr v x hi ca nn vn minh hin i t c mc pht trin nht1. Theo di s pht trin Anh trc v sau nm 1931, tc l t khi t nc chuyn sang ch ngha bo h, s cho chng ta thy tnh tt yu ng gp
1

Reinhold Niebuhr. Moral Man and Immorla Society (Con ngi c hnh v x hi v lun), (1932).

127

K hoch ha l tt yu

chng bao nhiu m kt qu ch yu l do chnh sch c ch ca chnh ph. Khong mi hai nm trc y nn cng nghip Anh, tr mt vi ngnh nm di s bo tr ca chnh ph, c sc cnh tranh, c th ni, cha tng c trong lch s. V mc d trong nhng nm 1920 b khn n v hu qu ca hai chng trnh, tin t tn dng v iu tit lng, tri ngc nhau, nhng sut trong giai on ny, t nht l n nm 1929, t l ngi c vic l v hot ng kinh t khng h km hn nhng nm 1930. Ch t khi quay sang bo h v nhng thay i khc km theo trong chnh sch kinh t th cc cng ty c quyn mi c bc pht trin nhanh n chng mt v bin i nn cng nghip Anh n mc a s dn chng cn cha nhn thc c. Khng nh rng cc s kin ny ph thuc, trong chng mc no , v s tin b k thut din ra trong cng thi k, khng nh rng ci tt yu tng xy ra c hi nhng nm 1880-1890 v by gi bng xut hin Anh th cng l bch chng khc g theo ui Mussolini m nhc li rng nc phi tiu dit t do c nhn trc cc nc khc v nn vn minh ca n vt xa nn vn minh ca tt c cc dn tc khc trn th gii! Ni ring v nc Anh, mt nc trong mt thi gian di vn ng bn ngoi cc cuc tho lun v tr tu din ra trong nghiu nc khc, ta c cm tng rng s thay i cc quan im v chnh sch y thng i sau cc s kin thc t, nhng s

NG V N L

128

kin m theo mt ngha no l tt yu. Vng, t chc theo li c quyn nn cng nghip din ra y l do tc ng t bn ngoi, n tri ngc hn vi thi ca cng chng vn a thch cnh tranh hn. Nhng mun hiu r quan h gia l thuyt v thc tin th phi nghin cu nc c v c chnh l nguyn mu cho s pht trin nc ta. Khng nghi ng g rng chnh c, ngi ta c tnh ngn cn cnh tranh nhn danh ci l tng m hin nay chng ta gi l k hoch ha. c v cc dn tc bt chc h ang tin mt cch nht qun n x hi theo k hoch, tc l h i theo ng li do cc nh t tng th k XIX, m a s cng l ngc c, vch ra. Nh vy ngha l lch s t tng trong su mi tm mi nm qua l minh chng hng hn cho lun im rng trong s pht trin ca x hi chng c g c th gi l tt yu c, chnh t duy lm cho n tr thnh nh th. *** C th gii thch li khng nh rng tin b ca k ngh lm cho k hoch ha tr thnh tt yu theo mt cch khc. y l nn vn minh cng nghip phc tp ca chng ta sn sinh ra nhiu vn mi, m nu khng hoch nh tp trung th khng th gii quyt c. Theo mt ngha no th ng l nh th, nhng khng phi theo ngha rng nh hin nay ngi ta ang hiu. Th d, ai cng bit rng nhiu vn ca cc thnh ph ln cng nh nhng vn pht sinh do s sinh sng

129

K hoch ha l tt yu

trong khng gian cht chi khng th gii quyt c bng bin php cnh tranh. Nhng nhng ngi ni n s phc tp ca nn vn minh hin i nhm bin gii cho tnh tt yu ca k hoch ha li hon ton khng c m xa ti nhng vn ny, tc nhng th ta nh cc vn v cc dch v cng cng. H ni rng cng ngy cng kh nm bt c bc tranh chung ca nn kinh t v nu chng ta khng lp ra mt t chc iu phi trung tm th i sng x hi s ri vo hn lon. iu chng t rng ngi ta hon ton khng hiu hot ng ca cnh tranh. Thay v ch c th p dng cnh tranh cho cc tnh hung n gin, cnh tranh l gii php duy nht dng gii quyt cc tnh hung phi hp phc tp, ny sinh do qu trnh phn cng lao ng hin i. Nu cc iu kin n gin n mc mt c nhn hay c quan no c th theo di c tt c cc tc nhn lin quan th kim sot mt cch hiu qu hay k hoch ha khng phi l vic kh. Nhng nu cc tc nhn nhiu n mc khng th bao qut c ht th li thot duy nht l phi tp trung ha. Nhng phi tp tp trung ha li ko theo ngay lp tc vn phi hp, y l s phi hp m cc x nghip c lp c ton quyn t chc hot ng ca mnh cho ph hp vi nhng tnh hung ch c h mi bit nhng ng thi vn kt hp c cc k hoch ca mnh vi sk hoch ca cc x nghip khc. V phi tp trung ha l do khng th tnh ton c tt c cc tc nhn khc

NG V N L

130

nhau a ra cho nn khng th thc hin vic phi hp thng qua bin php kim sot c ch c m phi da vo h thng cc bin php bo m cung cp cho cc c nhn cc thng tin cn thit cho s phi hp hnh ng ca anh ta vi nhng ngi khc. V khng c mt trung tm no c th nm bt c tnh hnh thay i cung cu ca cc loi hng ha khc nhau v cng khng th kp thi a cc thng tin n cc bn lin quan, cn mt c ch t ng ghi nhn tt c hu qu lin quan ca tng hnh ng ca tng ngi ring bit v th hin cc hu qu di mt hnh thc chung nht, va l kt qu ca nhng quyt nh trong qu kh va l nh hng cho nhng quyt nh trong tng lai. Trong iu kin cnh tranh, h thng gi c chnh l c ch nh th v khng c c ch no khc c th thay th c n. Doanh nhn, bng cch quan st s vn ng ca gi c, ging nh ngi k s quan st s vn hnh ca cc bnh rng, c th iu chnh hot ng ca anh ta cho ph hp vi hot ng ca cc doanh nhn khc. iu quan trng l chc nng ca h thng gi c ch th hin mt cch trn vn trong iu kin cnh tranh, ngha l trong trng hp tng doanh nhn phi thch ng vi s bin i ca gi c nhng khng th kim sot c n. Ci ton th cng phc tp th chng ta cng ph thuc vo s phn hu tr thc gia cc c nhan, nhng c gng ring l ca cc c nhn nh

131

K hoch ha l tt yu

th ch c th c iu phi bi mt h thng truyn ti thng tin ph c tnh c tn l gi c. Khng h phng i khi ni rng nu chng ta phi da vo k hoch ha tp trung pht trin th h thng cng nghip khng th no t c mc a dng, phc tp v uyn chuyn nh hin nay. So vi phng php gii quyt cc vn kinh t mt cch phi tp trung cng vi vic iu phi t ng th phng php qun l tp trung t ra vng v, th thin v c tm hot ng gii hn n kh tin. Vic phn cng lao ng x hi t n mc lm cho s tn ti ca nn vn minh hin i tr thnh kh d, y chnh l do n khng c lp k hoch mt cch c ch m c xy dng bng phng php tri ngc hn vi k hoch ha. V vy m h thng ny cng phc tp th cng khng cn c lnh o tp trung, chng ta cng cn phi s dng nhng bin php khng l thuc vo s kim sot c ch ch. *** Cn c mt l thuyt gn s pht trin ca cc cng ty c quyn vi tin b k thut m l l tri ngc hon ton vi nhng l l m chng ta va xem xt. Mc d l thuyt ny thng c trnh by mt cch m m nhng n cng c nh hng ng k. Lun im ch yu ca n khng phi l s pht trin ca cng ngh s loi b cnh tranh m ngc li l chng ta s khng th p dng c k thut hin i nu khng c nhng bin php chng li

NG V N L

132

cnh tranh, ngha l thit lp c quyn. L thuyt ny khng hn l bp bm, nh nhng c gi c c ph phn c th ngh: nu k thut mi thc s l hiu qu th nht nh n s ng vng trc mi thch thc cnh tranh. Nhng ha ra c nhng th d m ni nh th c v khng xui. Thc ra cc tc gi lin quan thng c tnh khi qut ha cc trng hp ny. Khng nghi ng g rng h ln ln gia s hon ho nu xt t quan im thun tu k thut vi li ch ng mun nu xt t quan im ca ton th x hi. Cu chuyn nh sau. Nn cng nghip Anh c th sn xut c xe hi tt hn v r hn xe hi ca M vi iu kin l tt c dn Anh u ch i mt loi xe duy nht, hay in nng r hn than v kh t vi iu kin l tt c u ch s dng in. Trong cc th d , ch t ngi ta a ra m hnh v kh nng mi ngi u c hng li ch v chng ta sn sng chp nhn mt hon cnh mi nu nh qu thc l la chn ca chng ta. Nhng vn l chng c la chn no y c. Trn thc t chng ta b t trc mt tnh th hon ton khc: hoc tt c mi ngi cng s dng mt loi xe gi r (hay s dng in gi r) hoc c iu kin la chn cc mu khc nhau ca cng mt loi hng ha nhng gi t hn. Ti khng r nhng th d bn trn ng n mc no. Nhng phi ni thm rng vic buc ngi ta dng hng theo tiu chun hay ngn cm s a dng vt qu mt mc

133

K hoch ha l tt yu

no c th to ra s di do trong mt s lnh vc nht nh, b li s hn ch la chn ca ngi tiu dng. Thm ch c th gi nh rng mt ngy no ngi ta s a ra pht minh c li ln cho xa xhi vi iu kin l tt c hay gn nh tt c moi ngi s dng pht minh cng mt lc. D c thuyt phc n u, cc th d ny cng khng cho chng ta quyn khng nh rng tin b k thut nht nh s dn n k hoch ha tp trung. n gin l trong nhng trng hp nh th ta buc phi la chn gia c hng li nhng b p buc hoc chng c g c - hoc c th sau ny, khi khc phc c cc kh khn v k thut, s c li i cht. ng l i khi chng ta v t do m phi hi sinh li ch trc tip, nhng, mt khc, chng ta phi tranh lm sao cho s pht trin trong tng lai khng ph thuc vo kin thc hin ti hay sng kin ca nhng ngi c th. Bng cch hi sinh nhng li ch kh d tc thi, chng ta gi c tim lc cho s pht trin trong tng lai. Mc d trong ngn hn, i khi gi phi tr cho s a dng v t do la chn c th l cao, nhng trong di hn, ngay c tin b v vt cht cng ph thuc vo s a dng v khng ai c th bit hnh thc hng ha hay dch v no c th to ra nhng iu kin pht trin tt hn. D nhin l khng th khng nh rng trong mi trng hp, s hi sinh mt s li th hin ti nhn danh t do s c n b trong tng li. Nhng vn ch yu l lc no chng ta cng phi

NG V N L

134

to c hi cho cc xu hng pht trin m ta khng th no d on c. Chng ta cn phi gi nguyn l t do ny ngay c khi theo hiu bit lc ca chng ta th p buc s ch em li li ch hoc ngay c khi trong nhng trng hp c th n khng gy ra bt k tc hi no. Trong cc cuc tho lun v s pht trin k thut hin nay, tin b thng c l gii nh l mt ci g nm ngoi chng ta v buc chng ta phi s dng cc kin thc mi theo mt cch nht nh no . D nhin l cc pht minh khc nhau to cho nn vn minh ca chng ta mt sc mnh mi, nhng ch c nhng k in r mi s dng sc mnh ny ph hu t do, ngha l ph hu chnh ci di sn gi tr nht ca nn vn minh. T c th thy mt cch chc chn rng mun c t do, hn lc no ht chng ta phi kin quyt bo v n v phi lun lun chp nhn hi sinh nhn danh t do. Tm li s pht trin ca k thut hin i khng y chng ta vo con ng k hoch ha ton b nn kinh t, trong khi chnh s pht trin ca k thut li lm cho quyn lc ca c quan lp k hoch c c mt cng c v cng nguy him. *** By gi, sau khi khng nh rng k hoch ha nn kinh t khng phi l mt nhu cu tt yu ngoi ti, m l kt qu ca mt s la chn c thc ca mt s ngi no , cn phi suy ngh xem v sao li c nhiu chuyn gia trong lnh vc k thut

135

K hoch ha l tt yu

lun i tin phong trong vic ng h k hoch ha n nh th. Vic gii thch hin tng ny lin quan mt thit n mt s kin quan trng m ta phi lun ghi nh nu mun ph phn k hoch ha: Vn l mi tng k thut ca cc chuyn gia ca chng ta u c th c thc hin trong mt thi gian tng i ngn nu c th buc c loi ngi coi y l mc tiu duy nht. Trn i c rt nhiu th ng m c, thm ch c th t c nhng trong i mnh chng ta ch c th t c nhng rt khng hon ho. Ch c s v mng ca mt chuyn gia k thut trong lnh vc ca mnh mi buc anh ta ng ln chng li trt t hin hu. Tt c chng ta u kh chp nhn c cng vic cha hon thin, c bit khi y l nhng vic c mi ngi coi l va ng c va nm trong tm tay. Vn l khng th lm tt c cng mt lc, mun hon thnh mt cng vic th phi hi sinh nhng cng vic khc ch c th nhn thy iu ny nu ta ch n cc nhn t nm ngoi tm mt ca gii chuyn mn hp; n i hi ta phi n lc t duy trn mt bnh din rng ln v ta phi xem xt k lng cc mc tiu m phn ln chng ta ang hng cng sc vo v cn i chng vi nhng mc tiu khc vn t c ch v nm ngoi s quan tm trc tip ca chng ta. Mi mt mc tiu, nu xem xt mt cch ring r, c th t c trn ng k hoch ha, s sinh ra hng lot nhng ngi nhit tnh, nhng ngi tin rng h s thuyt phc c gii lnh o tng lai

NG V N L

136

gi tr ca mc tiu ny. Chc chn l mt s ngi trong bn h s thnh cng bi v x hi k hoch ha s phi tin n mt s mc tiu no , vn t c x hi hin ti quan tm. S l ngc nghch khi ph nhn vic trong cc nc c nn kinh t k hoch ha, ton b hoc mt phn, m chng ta bit, dn chng c cung cp mt s th hng ha hoc dch v tt nh k hoch ha. Ngi ta thng a nhng con ng t cao tc c v ra lm dn chng, mc d nhng con ng nh th hon ton chng phi l sn phm c trng ca k hoch ha v chng c th c thc hin c trong nhng x hi t do na. Nhng ly nhng thnh tu k thut trong nhng lnh vc ring bit lm dn chng chng minh tnh u vit ca nn kinh t k hoch ha cng l vic lm ngc nghch tng t. ng ra, khi thy mt vi thnh tu k thut ni bt ln trn nn bc tranh pht trin khim tn chung th ta phi ni: y chnh l bng chng chng t rng cc ngun lc b s dng sai. Nhng ai tng i trn cc con ng cao tc ca c, u thy rng mt xe c cn t hn mt xe c trn nhng con ng loi hai Anh, s ng rng vic xy dng nhng con ng nh th, t quan im ca thi bnh, l vic lm v ch. Nhng ngi lp k hoch lm vic ny v nhu cu ca i bc thay v nhu cu ca bnh m li l chuyn khc1. Nhng
1

Khi ti ti c bn in th cun sch ny th nhn c tin l

137

K hoch ha l tt yu

theo tiu chun ca chng ta th y khng phi l vic ng vui mng g. o tng ca cc chuyn gia khi cho rng trong x hi k hoch ha, h s ginh c nhiu ngun lc t cho c cc mc tiu m h quan tm, tr thnh mt hin tng ph qut hn mc m thot nhn tht ng chuyn gia ngm nh. Tt c chng ta u quan tm n mt vn no , u thch mt ci g hn; theo ngha ny th tt c chng ta u l chuyn gia. Chng ta thng ngy th ngh rng thang gi tr ring ca chng ta c ngha khng ch vi chng ta v nu c tho lun mt cch t do vi nhng ngi duy l, chng ta c th thuyt phc c h rng kin ca chng ta l ng. D y l ngi yu phong cnh thin nhin ang ku gi bo v s trong lnh nguyn thu ca n v loi b s nhim ca nn cng nghip hay ngi ku gi mt cch sng sch s cho rng cn phi ph b tt c nhng ngi nh thn d sinh ng nhng thiu v sinh hay mt ngi li xe ang m c lm sao khp ni u c nhng con ng cao tc rng ln v thun li; hay mt ngi ch chm chm vo vic nng cao nng sut lao ng, lun lun ku gi phi chuyn mn ha v c kh ha tt tn tt; hay mt ngi mng m cho rng cn phi gi cho c cng nhiu th th cng c lp th cng tt v ch c nh th th cc c nhn mi c th
cng vic duy tu bo dng cc xa l c tm ngng!

NG V N L

138

pht trin ton din c tt c nhng ngoi u bit rng ch c k hoch ha th mc ch ca h mi c th thnh tu hon ton v tt c bn h u ng h k hoch ha l v th. Nhng chc chn l k hoch ha, nu c p dng, s lm l ra nhng mu thun ngm ngm gia cc mc ch ca chnh h. Phong tro ng h k hoch ha mnh nh th l v hin nay y mi ch l mt c mun, n li ko c tt c nhng ngi c l tng, nhng ngi sn sng hi sinh c cuc i v mt mc ch vinh quang no . Nim hi vng m h t vo k hoch ha chnh l kt qu ca mt cch hiu i sng x hi rt hn hp ca h, v thng l kt qu ca mt s khuych i qu mc nhng mc tiu m h cho l quan trng nht. iu ny thc ra khng lm gim gi tr thc dng ca h trong x hi t do nh x hi ca chng ta, y h cn c mi ngi tn phc na. Nhng nu nh k hoch ha c php thc thi th chnh nhng ngi ku go k hoch ha to mm nht s tr thnh nhng k nguy him nht, v l nhng k khng khoan nhng nht i vi k hoch ca nhng ngi khc. V t ngi mng m chn chnh n k cung tn ch l mt bc ngn. V mc d hin nay cc chuyn gia bt mn chnh l nhng ngi ku gi k hoch ha ln ting nht, tht kh tng tng ni s khng khip v phi l ca ci th gii ni m gi d cc chuyn gia ln nht trong nhng lnh vc

139

K hoch ha l tt yu

khc nhau c t do thc hin cc l tng ca mnh m khng c s kim sot no. V d nhng ngi ng h k hoch ha c ni g i na th iu phi cng khng th tr thnh mt chuyn ngnh mi c. Cc nh kinh t hc bit r hn ai ht rng h khng c kin thc cn thit tr thnh nh iu phi v phng php iu phi ca h l phng php khng cn mt nh c ti ton tr ton nng. Cch iu phi nh th ch c ngha l duy tr s kim sot v nhn tnh, s kim sot nhiu khi khng th hiu ni i vi nhng n lc ca cc c nhn, nhng s kim sot m cc nh chuyn mn kch lit phn i.

141

K hoch ha v dn ch

V. K hoch ha v dn ch
Mt quan chc c nh iu khin ngi dn cch thc s dng ng vn ca h khng nhng li ko v pha mnh s ch khng cn thit, m cn to ra mt uy quyn khin cho quc hi hay ngh vin tr nn khng cn tin cy c na, v tnh th s tr nn cc k nguy him nu quyn lc nm trong tay ca mt k in r v ngo mn n mc t coi mnh xng ng thc hin ci quyn lc . Adam Smith c im ch yu ca tt c cc h thng tp th, ni theo ngn ng ca nhng ngi x hi ch ngha thuc tt c cc trng phi, l vic t chc mt cch c ch tt c cc lc lng sn xut ca x hi nhm thc hin mt nhim v x hi c th no . Nhng ngi x hi ch ngha ph phn x hi chng ta ch yu im: lc lng sn xut x hi khng c nh hng mt cch c ch n mt mc tiu duy nht m cho tm trng tht thng v ng nh ca cc c nhn thiu trch nhim chi phi.

NG V N L

142

Ni nh th ngha l chng ta xc nh vn mt cch r rng v khng p m g na. ng thi chng ta cng xc nh c im xung t gia t do c nhn v ch ngha tp th. Cc loi ch ngha tp th khc nhau nh ch ngha cng sn, ch ngha pht xt .v.v... ch khc nhau vic xc nh bn cht ca ci mc ch duy nht m ton b n lc ca x hi phi hng ti m thi. Nhng tt c cc loi ch ngha tp th u khc vi ch ngha t do v ch ngha c nhn ch chng c gng t chc ton b x hi, t chc tt c nhn ti vt lc ca n nhm thc hin mt mc ch cui cng duy nht, khng chp nhn cho c nhn quyn t ch t c ci mc ch ring l trong bt k lnh vc no. Ni tm li, y l ch ngha ton tr theo ng ngha ca t mi m chng ta s dng miu t nhng biu hin bt ng nhng nht nh s xy ra ca ci l thuyt m chng ta gi l ch ngha tp th. Cc mc tiu x hi, cc mc ch chung xc nh xu hng xy dng x hi c gi mt cch m m l li ch chung, phc li chung, quyn li chung. D dng nhn ra rng tt c cc khi nim khng c mt ngha r rng c th thc hin nhng hnh ng c th no. Phc li hay hnh phc ca hng triu ngi khng th c o bng mt thang gi tr duy nht. Phc li ca mt dn tc cng nh hnh phc ca mt con ngi ph thuc vo hng lot s vt, n lt chng, nhng s

143

K hoch ha v dn ch

vt ny li nm trong mun vn s kt hp khc nhau. Khng th coi y l mc tiu duy nht, ch c th coi y l mt h thng th bc cc mc tiu, bao trm ton b cc loi gi tr, trong nhu cu ca mi c nhn u c ch ng ca n. Vic a ton b hot ng ca chng ta vo k hoch duy nht ngm nh rng chng ta buc phi sp xp tng nhu cu ca chng ta theo th t v a chng vo h thng cc gi tr, mt h thng ton din n mc tr thnh c s cho c quan lp k hoch c th tin hnh la chn. iu cng ngm nh rng phi c mt b quy tc o c hon chnh, trong tt c cc gi tr nhn bn khc nhau u c ch r v t vo ng ni ng ch. Chng ta cha c khi nim g v b quy tc o c hon chnh ny, c th hiu c ni dung ca n cn phi huy ng tr tng tng. Chng ta khng c thi quen nh gi cc b quy tc o c l y hay cha. Trong cuc sng chng ta thng xuyn v quen la chn cc gi tr khc nhau m khng cn c mt b quy tc o c no ch dn cho chng ta tiu chun la chn c; chng ta cng khng bao gi suy ngh rng b quy tc o c ca chng ta cha y . Trong x hi chng ta, khng c l do, cng khng c hon cnh chung v vic phi lm g trong nhng tnh hung la chn nh vy. Nhng khi tt c cc phng tin l s hu ca ton x hi v c s dng nhn danh x hi theo mt k hoch duy nht th quan im x hi

NG V N L

144

v vic lm g v khng nn lm g nht nh s gi vai tr nh hng vic a ra mi quyt nh. Trong th gii nh th chng ta s pht hin c ngay l b quy tc o c ca chng ta cn tn ti rt nhiu khim khuyt. y chng ta khng quan tm n vic l b quy tc o c hon chnh nh th l ng mong c hay khng. Ch xin ni rng cho n hm nay vic pht trin ca nn vn minh lun lun i km vi vic gim thiu nhng lnh vc hot ngt rong hnh ng ca cc c nhn b tri buc bi cc quy tc c nh. S lng cc iu khon ca b quy tc o c ngy mt gim dn, cn ni dung ca chng th ngy cng c tnh tng qut hn. T nhng th tc cc k phc tp v khng bit bao nhiu iu cm on tri buc v hn ch cc hot ng hng ngy ca ngi tin s, t vic khng c ngh rng c th lm mt ci g khc vi ng loi, chng ta tin n nhng h thng o c cho php c nhn ng x theo mnh. Chp nhn mt b quy tc o c tng qut, hon chnh tng ng v mt quy m vi mt k hoch kinh t duy nht l chng ta i ngc li hon ton xu hng ni trn. Cn phi ni rng cha c b quy tc o c hon chnh no nh vy c. N lc p ton b hot ng kinh t ca x hi theo mt k hoch duy nht s lm ny sinh rt nhiu vn , m cu tr li li ch c th tm trong lnh vc o c, nhng cc h thng o c hin hnh khng th a ra cu tr li

145

K hoch ha v dn ch

v ngay c ni c mt h thng o c hin din ngi ta vn khng nht tr vi nhau c v nhng iu nht nh phi lm. Cc kin a ra v gii php cho cc vn ny sinh thng ri rc v y mu thun v trong x hi t do m chng ta ang sng, chng ta khng c c hi suy ngh v cng t c hi thit lp kin thng nht v cc vn nh th. *** Tm li, chng ta khng c mt thang gi tr bao trm ln tt c; hn th na khng c mt b c no c th bao qut ht c cc nhu cu phc tp ca con ngi, nhng nhu cu lun phi cnh tranh vi nhau v kh nng p ng c hn, cng khng th xc nh c v tr ca mi nhu cu trn ci thang gi tr chung kia. i vi chng ta th vic mt ngi ch c gng p ng nhu cu c nhn ca anh ta hay ang u tranh v hnh phc ca ngi thn hay hnh phc ca nhng ngi xa l khng phi l vn quan trng, ngha l chng ta khng cn bit anh ta l ngi nhn i hay ch k. Nhng vic mt ngi khng th bao qut c nhng vn rng ln hn lnh vc hot ng va sc vi anh ta, khng th quan tm cng mt lc n rt nhiu nhu cu, l vn quan trng trong cuc tho lun ca chng ta. Bt k mi quan tm ca mt ngi ch gii hn vic tho mn cc cc nhu cu vt cht ca anh ta, hay anh ta s tch cc hot ng v phc li ca tt c mi ngi m anh ta bit th nhng mc

NG V N L

146

tiu thu ht ton b tm tr anh ta cng ch l mt phn rt nh trong ci bin nhu cu ca tt c mi ngi. y chnh l nn tng ca trit hc c nhn ch ngha. N khng cho rng nh ngi ta vn thng nhn xt v n con ngi l ch k hay v k hoc phi nh th no . N xut pht t s kin khng th chi ci c l kh nng tng tng ca con ngi d nhin l c gii hn v th thang gi tr ca mi ngi ch bao qut mt phn b t trong mun vn nhu cu ca x hi v v, ni chung thang gi tr ch tn ti trong nhn thc ca tng ngi cho nn n ch l mt phn ca nhng thang gi tr hin c; thang gi tr ca nhng c nhn khc l khc nhau v thng khng tng thch vi nhau. T , ngi theo ch ngha c nhn rt ra kt lun rng tng c nhn phi c php, trong nhng khung gii hn nht nh, theo ui c gi tr v s thch ring ca mnh ch khng phi l s thch ca ngi khc, v trong ci khung gii hn , h thng cc mc tiu ca c nhn l ti thng v ngi khc khng c quyn can thip. Vic cng nhn c nhn c ton quyn nh ot cc mc tiu ca mnh v nim tin rng trong nhng hon cnh cho php cc quan nim ca c nhn s iu khin cc hot ng ca anh ta, chnh l im ct tu ca lp trng c nhn ch ngha. D nhin l quan im khng bc b mt s mc tiu mang tnh x hi hay ni chnh xc hn l

147

K hoch ha v dn ch

cc c nhn c mt s nhu cu ging nhau, buc h phi phi hp n lc t mc tiu chung. Nhng quan im ny ch gii hn hot ng mang tnh tp th nh th trong cc trng hp khi m quan nim ca cc c nhn trung hp vi nhau; ci m chng ta gi l mc tiu mang tnh x hi n gin ch l mc tiu ging nhau ca mt s ngi, hay ni cch khc y l mc tiu m h cng phn u m nu t c th nhu cu ca tng ngi u s c p ng. Nh vy ngha l hot ng tp th ch gii hn trong lnh vc hot ng cho nhng mc ch chung c th ny m thi. Thng thng mc tiu chung ny li khng phi l nhng mc tiu ti thng ca cc c nhn m l phng tin cho cc c nhn khc nhau s dng cho cc mc tiu khc nhau ca h. Trn thc t, ngi ta d tho thun nhng hnh ng chung khi mc tiu chung khng phi l mc tiu ti thng ca h m ch l phng tin t c nhng mc ch v cng khc nhau. Khi cc c nhn phi hp cc n lc cho mc tiu chung th cc t chc m h thit lp nn, th d nh nh nc, s c h thng cc mc ch v phng tin ca chnh mnh. Khi mi t chc c lp ra s tr thnh mt nhn vt gia hng lot nhn vt khc, nh nc l nhn vt mnh nht trong s ; mi t chc nh th u c phn cho v gii hn hot ng trong mt lnh vc, nhim v v mc ch ca mi t chc ch c coi l ti thng trong a ht c phn cng m thi. Vic

NG V N L

148

xc lp cc gii hn trong tng lnh vc ph thuc vo vic khi tho lun cc mc ch c th ngi ta t c s ng thun n mc no; v ng nhin l lnh vc hot ng cng rng th kh nng t c ng thun s cng thp. Mt s chc nng ca nh nc lun lun nhn c s ng h ca ton dn; mt s khc c a s ng h v.v..., li c nhng lnh vc m mi ngi mt quan im, tc l c bao nhiu ngi th c tng y quan nim v cch hnh x ca chnh ph. Chng ta c th da vo s tho thun t nguyn m lm kim ch nam cho hot ng ca nh nc khi v ch khi n c gii hn trong nhng lnh vc c s hin din ca s tho thun nh th. Nhng iu ny khng c ngha l nh nc n p t do c nhn ch trong phm vi n thc hin vic kim sot trc tip cc lnh vc cha c s ng thun x hi. ng tic l khng th m rng mi phm vi hot ng cng cng m khng xm phm n lnh vc t do c nhn. Ch cn nh nc kim sot cc phng tin trong mt lnh vc cng cng vt qu mt t l no so vi ton th th kt qu s nh hng ti ton b h thng. D rng nh nc trc tip qun l mt phn, phn ln hn, cc ngun lc th hu qu ca cc quyt nh ca nh nc i vi phn cn li ca nn kinh t s ln n mc phi coi l n gin tip qun l tt c. Th d, ng l nm 1928 c chnh quyn trung ng v a phng trc tip kim sot hn mt na thu nhp

149

K hoch ha v dn ch

quc dn (theo s liu chnh thc lc l 53%) nhng n gin tip kim sot tt c i sng kinh t quc gia. Trong hon cnh , nu khng c s tr gip ca nh nc th khng th thc hin c bt c mc ch c nhn no, v ci thang gi tr mang tnh x hi c trch nhim nh hng v iu chnh hot ng ca nh nc s phi m gn nh tt c cc nhu cu ca tt c mi ngi trn thc t. *** Khng kh tng tng ra nhng hu qu khi nn dn ch b cng cuc k hoch ha vn i hi mt s ng thun ln hn hin nay trong qu trnh thc hin. Dn chng c th chp nhn p dng h thng kinh t ch huy v h b thuyt phc rng n s dn n phn vinh hn. Trong cc cuc tho lun trc khi p dng cc bin php nh th, mc ch ca k hoch ha s c din t bng mt t rt m m l v phc li chung v ngi ta s dng t ny che y s thiu ng thun v cc mc tiu k hoch ha trn thc t. Nhng nh th ngha l ngi ta mi ng vi nhau v vic s dng c ch t c mc tiu chung m thi. Cn t c mc tiu chung th vn ni dung hot ng li ch xut hin sau khi c quan hnh php chuyn cc yu cu ca mt k hoch duy nht thnh k hoch c th. Lc mi thy rng tho thun v mong mun p dng k hoch ha khng c xy dng trn c s tho thun v cc mc tiu

NG V N L

150

m k hoch phi t. Nhng vic ng l cn phi k hoch ha nn kinh t m khng c tho thun i vi nhau m cha tho thun l h mun i u: kt qu c th l tt c u phi tham gia vo mt chuyn i m a s hon ton khng mun cht no. K hoch ha c c im l n to ra tnh th trong chng ta buc phi t c tho thun v rt nhiu vn , hn mc trc y ta vn thng lm, v trong h thng k hoch ha chng ta khng th ch hn ch hnh ng tp th trong nhng lnh vc t c ng thun m phi tm v t ng thun trong mi vn , nu khng th ton b hot ng s b ngng tr. Dn chng c th nht tr i quc hi phi chun b mt k hoch kinh t ton din, nhng c dn chng ln nhng ngi i din cho h li chng cn c kh nng tho thun v bt k k hoch c th no. Vic cc c quan i din khng th thc hin c mun thc s ca c tri nht nh s lm cho dn chng bt bnh v cc thit ch dn ch. Quc hi b coi l ch tn dc v tch s, v khng c sc mnh hay khng c kh nng hoc khng c kin thc hon thnh chc nng c giao ph ca mnh. Cng ngy dn chng cng tin rng mun c mt h thng k hoch ha hu hiu th phi tc quyn lc ca cc chnh khch v giao n vo tay cc chuyn vin, tc l cc quan chc chuyn nghip hay cc nhm c lp.

151

K hoch ha v dn ch

Th l xut hin ci kh khn m tt c nhng ngi x hi ch ngha u bit. Gn na th k trc, ng b Webb phn nn v s bt lc ny cng gia tng ca Vin dn biu trc cc nhim v ca n1. Gn y gio s Laski cn ni mt cch r rng hn: Tt c mi ngi u bit rng b my ca Quc hi hin nay hon ton khng sc thng qua mt cch nhanh chng mt s lng ln d lut. Trn thc t Chnh ph phi tha nhn iu bng cch em ra thc hin mt lot bin php trong lnh vc kinh t v thu kho thng qua s dng h thng u thc lp php c gi ch khng phi bng cch tho lun mt cch k lng Vin dn biu. Chnh ph Cng ng, nh ti d on, s p dng th tc ny mt cch rng ri hn. Chnh ph s gii hn hot ng ca Vin dn biu vo hai chc nng m Vin ny c th thc hin c: xem xt cc kin ngh v tho lun cc nguyn tc chung lm cn c cho cc bin php tng ng. Cc d lut s ch cn l cc khung php lut chung chung, u quyn rng ri cho cc b v cc c quan ca chnh ph, cc quyn hnh ny s c thc hin bng cc ngh nh ca Hi ng Chnh ph v khng cn tho lun ti Quc hi; Vin dn biu, nu mun, c th phn i bng cch t vn b phiu bt tn
Sidney and Beatrice Webb, Industrial Democracy (Nn dn ch trong x hi cng nghip ha), trang 800.
1

NG V N L

152

nhim Chnh ph. Nhu cu v li ch ca vic u quyn lp php gn y c U ban Donoughmore khng nh; vic m rng cch lm nh th l tt yu, nu chng ta khng mun lm hng qu trnh ci to x hi ch ngha bng nhng chng ngi v tr lc m cc th tc ngh trng hin ti cho php. V khng nh mt cch r rng quan im rng chnh ph x hi ch ngha s khng cc th tc php l tri buc, gio s Laski t cu hi sau y: Trong giai on qu sang ch ngha x hi, chnh ph Cng ng c th b mc cho nhng cuc bu c tip theo xo b tt c nhng vic h lm hay khng? v ng b lng, khng tr li mt cch y ngha1. iu quan trng l phi nh gi ng cc nguyn nhn lm cho hot ng ca ngh vin thnh
Laski H.J, Labour and the Constitution (Lao ng v hin php). The New Statesman and Nation, No 81 (New Series). Sp. 10th. 1932. P.277. Sau ny gio s Laski cn pht trin cc tng ca mnh mt cch r rng hn trong tc phm Democracy in Crisis (Nn dn ch b khng hong), 1993; nim tin ca ng rng nn dn ch ngh vin khng c php tr thnh vt cn trn con ng tin ln ch ngha x hi cn c th hin trc tip hn: chnh ph x hi ch ngha s nm trong tay quyn lc rng ln hn v s cai tr bng sc lut v ngh nh, c gi tr nh l o lut, cng nh s nh ch cc th tc c in, cho php cc hnh thc phn i hoc bi bc cc hnh ng ca chnh ph, v ngay c s tn ti ca chnh th i ngh s ph thuc vo vic n (tc chnh ph Cng ng) c c ng Bo th bo m rng kt qu cng cuc ci cch ca n s khng b xo b nu tht c!
1

153

K hoch ha v dn ch

ra khng c hiu qu khi n trc tip qun l mt cch chi tit nn kinh t quc gia. Tng v i biu cng nh c quc hi u khng c li chnh nhim v m h c giao cha ng mu thun ni ti, khng th gii quyt c. Nhim v ca h khng phi l hnh ng trong nhng lnh vc m h c th t c ng thun m l tm ng thun v mi vn , l lnh o ton din mi ngun lc quc gia. Nhng nhim v ny khng th gii quyt c bng biu quyt ly a s. Nu ch c mt vi phng n la chn th a s c th a ra gii php ng; nhng s sai lm khi ngh rng vn no cng phi gii quyt bng cch b phiu. Nu c rt nhiu ng li hnh ng tch cc th kh tin l a s s ng h mt trong cc ng li . Mi thnh vin ca c quan lp php c th thch mt k hoch qun l kinh t c th no hn l khng c k hoch nhng a s c th thch th khng c k hoch no hn l my k hoch m ngi ta a cho h biu quyt. Mt khc, chia k hoch thnh tng phn v b phiu theo tng mc th khng th no lp c mt k hoch cht ch. Quc hi dn ch b phiu v sa i tng iu khon ca k hoch kinh t nh tho lun mt b lut bnh thng l vic lm v ngha. K hoch kinh t, mun xng vi tn gi ca n, phi xut pht t mt quan im nht qun. Nu quc hi, bng cch b phiu theo tng iu khon, c a ra c mt cng no th n cng chng

NG V N L

154

lm ai hi lng. Bng cch tho hip cc quan im tri ngc khng th no to ra c mt tng th phc tp m tng phn ca n phi c gn mt cch tht cn thn vo vi nhau. Lp k hoch kinh t kiu cn kh hn vic chun b mt chin dch qun s bng cc th tc dn ch. Cng nh trong vic son tho chin lc qun s, nht nh vic lp k hoch cng phi c giao cho cc chuyn gia. Khc nhau l ch vin tng ch huy chin dch ch c mi mt mc tiu v t mc tiu ng ta c th s dng ton b phng tin m ng ta c trong tay. Ngi lp k hoch kinh t khng c mt mc tiu duy nht nh th, cng khng c giao cho mt s lng gii hn nht nh no v phng tin c. Vin tng khng phi nh gi v cn nhc gia cc mc tiu i chi nhau, ng ta ch theo ui mt mc tiu ti cao duy nht. Nhng chng ta li khng th nh gi cc mc tiu ca k hoch cng nh mi thnh phn ca n mt cch tch ri khi k hoch tng th. Bn cht ca vic lp k hoch kinh t l la chn gia cc nhu cu khc nhau ca nhng ngi khc nhau, tc l la chn gia cc mc tiu mu thun, thm ch i chi nhau. Nhng mc tiu no mu thun vi nhim v no, phi hi sinh mc tiu no, tm li, ta c nhng gii php no la chn, th ch c nhng ngi bit mi c th ni c m thi; ngha l cui cng ch c cc chuyn gia mi c quyn quyt nh nn u tin cc mc tiu no. V vy khi lp k hoch

155

K hoch ha v dn ch

pht trin cho x hi nht nh h s p t cho x hi thang gi tr ring ca mnh. Vn ny khng phi lc no cng c nhn thc mt cch r rng v ngi thng ly l do tnh cht k thut bin h cho vic u nhim. Nhng nh th khng c ngha l ngi ta ch u thc vic lm r cc chi tit k thut hay gc r ca kh khn do quc hi khng c kh nng hiu cc chi tit k thut1. Sa i o lut dn s l mt vic mang tnh
Nhn y cng nn xem xt mt ti liu ca chnh ph c tho lun nhng vn ny trong my nm gn y. Mi ba nm trc, tc l trc khi nc Anh t b hon ton ch ngha t do trong lnh vc kinh t, qu trnh u nhim lp php i xa n ni ngi ta phi lp ra mt u ban nhm tm cho ra nhng bin php bo v cn thit v nn lm nhm bo m quyn lc tuyt i ca php lut. Bo co ca U ban Donoughmore (Report of the Lord Chancellors Committee on Ministeris Power, cmd. 4060, [1932]) ch r rng ngay t lc quc hi dng bin php u thc quyn lc mt cch ba bi, theo li bn bun nhng li cho rng (ng l lc chng ta cha nhn c vo vc thm ca ch ton tr) y l hin tng tt yu v v hi. V ng l bn thn vic chuyn giao quyn lc nh th khng nht thit l mi nguy him i vi t do; ch khng hiu ti sao n li tr thnh tt yu quy m ln n nh th. Nguyn nhn u tin c lit k trong bo co l ngy nay, mi nm quc hi phi thng qua qu nhiu lut v nhiu chi tit mang tnh k thut chuyn ngnh, khng thch hp cho vic tho lun ti ngh trng. Nhng nu vn ch c nh th th ti sao li khng lm r cc chi tit trc ch khng phi l sau khi quc hi thng qua d lut. Nhng c mt l do quan trng hn nhiu, y l trong nhiu trng hp nu quc hi khng u quyn lp php th s khng th thng qua ng cc loi d lut v khng th thng qua ng s lng m d lun x hi i hi, l do v tnh th hin trong cu sau y: Nhiu o lut
1

NG V N L

156

k thut v cng y trch nhim v n c th gy ra nhng hu qu nghim trng, nhng khng thy ai ngh u quyn lp php cho cc h ng chuyn gia c. L do y c th l hot ng lp php trong lnh vc ny khng vt ra ngoi cc quy tc chung, c th t c tho thun ca a s; trong khi trong lnh vc qun l kinh t cc li ch cn phi iu ho khc nhau n ni tm kim s ng thun bng con ng, dn ch l bt kh thi. Cn phi cng nhn rng bt bnh ch yu khng phi l do s u quyn trong lnh vc lp php. Chng li chuyn ny th c khc g chng li mt triu chng bnh tt, do nhng nguyn nhn khc nhau gy ra v b qua chnh ci nguyn nhn gy bnh . Khi ngi ta ch u quyn xc nh cc quy tc chung th khng ai phn i c; nhng d hiu l cc chnh quyn a phng xc nh cc quy tc ny th s tt hn l chnh quyn trung ng. Vic phn i ch xy ra khi khng th xem xt vn trong khun kh cc quy tc chung, khi phi xem xt vn mt cch t m v phi a ra quyt nh cho tng trng hp c bit. Trong nhng trng hp nh th, u quyn c ngha l mt cp no s

c nh hng mnh n i sng nhn dn cho nn ch yu y l phi mm do! iu ny c ngha l g, nu khng phi l c ton quyn quyt nh theo mnh, ngha l quyn lc khng b gii hn bi bt c nguyn tc no v theo kin ca quc hi l khng b gii hn bi bt k iu lut c nh v phn minh no?

157

K hoch ha v dn ch

c ton quyn s dng sc mnh ca php lut a ra nhng quyt nh c on (thng c gi l phn x v vic theo bn cht ca n). Vic chuyn giao mt s nhim v mang tnh chuyn mn hp cho cc c quan chuyn trch l hin tng thng xy ra nhng cng l bc u tin dn mt nn dn ch, phc v k hoch ha tin dn n vic t b cc quyn lc ca mnh. N cng khng loi b c cc nguyn nhn lm cho nhng ngi ng h k hoch ha ton din st rut khi chng kin s bt lc ca nn dn ch. Vic giao nhng quyn lc c th cho cc c quan ring bit to ra nhng tr ngi mi cho vic son tho mt k hoch c phi hp thng nht. Ngay c nu nn dn ch c th lp c k hoch cho tng khu vc kinh t bng cch th cng s xut hin ngay lp tc nhim v kt hp cc k hoch ring bit vo mt k hoch duy nht. Nhiu k hoch ring bit khng th to ra mt k hoch tng th; lc chnh cc nh lp k hoch s l nhng ngi u tin buc phi cng nhn rng th hon ton khng c k hoch no li hn. Nhng c quan lp php dn ch s cn do d rt lu trc khi t b quyn quyt nh nhng vn quan trng sng cn, v khi h cha lm nh th th khng ai c th lp c mt k hoch tng th. Mt mt vic tha nhn thu cu k hoch ha v mt khc, cc thit ch dn ch khng th lp c k hoch nht nh s dn n i hi phi trao cho chnh ph hay mt c nhn c th no

NG V N L

158

quyn lc v t chu trch nhim v hnh ng ca mnh. Cng ngy ngi ta cng tin rng mun lm c mt ci g th phi g b gnh nng ca cc th tc dn ch cho hnh php c rnh tay hnh ng. c ti kinh t tr thnh nhu cu khn thit l c trng c bn ca x hi pht trin theo hng k hoch ha. Cch y my nm, lie Halvy, mt trong nhng nh nghin cu mn tip nht ca Anh gi : Nu lm c mt bc nh ghp ca Lord Eustace Percy, Sir Oswald Mosley v Sir Staford Cripps th ti cho rng chng ta s thy mt c im chung ca c ba v, y l h cng ng thanh tuyn b: Chng ta ang sng trong s hn lon v kinh t, mt hnh thc c ti no chnh l li thot duy nht1. S lng cc nhn vt hot ng x hi nhiu nh hng, nhng ngi nu c a vo bc nh ghp cng khng lm thay i cht no ngha ca n, k t tng ln rt nhiu. c, trc khi Hitler ln cm quyn xu hng tin xa hn nhiu. iu quan trng l khng c qun rng trc nm 1933 nc c trong tnh trng m ch chuyn ch l mt tt yu chnh tr ri. Lc chng cn ai nghi ng rng nn dn ch ang bc vo giai on tan r hon

Scialism and the Problems of Democratic Parlamentarism (Ch ngha x hi v vn ch ngha i ngh dn ch). International Affairs. V.XIII. P.501.

159

K hoch ha v dn ch

ton v nhng nh dn ch chn thnh nh Bruning cng chng hn g Schleicher hay von Papen trong vic cai tr t nc mt cch dn ch. Hitler khng cn hnh quyt nn dn ch, hn ch li dng s tan r ca n v nhn c, trong thi khc quyt nh, s ng h ca nhng ngi, d gh tm hn nhng li coi hn l ngi duy nht c sc mnh vn hi trt t trong nc. *** Nhng ngi ng h k hoch ha c gng trn an chng ta ng qu lo lng v con ng tin trin nh th, h bo rng khi dn ch cn l lc lng chnh tr thng lnh th khng sc mnh no c th ln lt c n. Karl Mannheim vit: X hi k hoch ha ch khc x hi th k XIX ch (sic!) duy nht ny: cng ngy cng c nhiu lnh vc ca i sng x hi v cui cng l tt c mi lnh vc, ton b cng nh ring l, u nm di s qun l ca nh nc. Nhng nu quc hi, bng quyn lc ti cao ca mnh, c th kim ch v kim sot c s can thip ca chnh ph vo mt s lnh vc th n cng s lm c iu trong nhiu lnh vc khc... Trong nh nc dn ch, quyn lc ti cao c th c tng cng mt cch v gii hn bng cch u quyn m vn khng t b vic kim sot mt cch dn ch1.
1

Mannheim K. Man and society in the Age of Reconstruction, (Con ngi v x hi trong thi i ti thit) 1940, trang 340.

NG V N L

160

y ngi ta b qua mt s khc bit then cht. Quc hi ch c th kim sot c vic thc hin nhim v khi n xc nh c hng i c th, khi n tm c s ng thun v mc tiu v ch giao [cho c quan hnh php ND] thc thi nhng vic c th m thi. Nhng khi l do u quyn li l s thiu ng thun v mc tiu, khi c quan lp k hoch phi tin hnh la chn gia cc mc tiu m quc hi cha chc bit v khi iu duy nht c th lm l trnh mt k hoch m quc hi ch c th hoc s chp nhn hoc s bc b hon ton th tnh hnh li khc. K hoch nh th c th s b phn i, nhng v a s khng tho thun c mt k hoch thay th khc v v nhng phn b phn i gay gt nht li c th l nhng phn quan trng nht ca bn k hoch tng th, cho nn s phn i s chng c gi tr g. Tho lun ngh trng s c gi nh mt ci van an ton v nh mt knh a ra nhng cu tr li chnh thc cho cc khiu ni v cht vn. Quc hi c th ngn chn mt s v lm dng trng trn v sa cha mt vi sai st c bit. Nhng n khng th cai tr c na. Lc c quan lp php ch cn mi nhim v l la chn ra nhng ngi s c quyn lc gn nh tuyt i m thi. C h thng s tin n hnh thc c ti dn c, trong ngi ng u chnh ph c bu ln bng ph thng u phiu, nhng hn c ton quyn buc cuc bu c phi i theo hng m hn mun lin tc ti c.

161

K hoch ha v dn ch

Ch dn ch i hi rng vic kim sot mt cch c ch phi c gii hn trong nhng lnh vc t c ng thun tht s; trong nhng lnh vc cn li chng ta nh ph mc cho may ri, v y chnh l ci gi ca dn ch. Nhng trong x hi c xy dng v vn hnh trn c s k hoch ha tp trung, vic kim sot nh th s khng cn ph thuc vo vic c tm c a s ng h na hay khng. Trong x hi thiu s s p t ch ca mnh cho ton th nhn dn v nhm thiu s ny ha ra li l nhm c ng thnh vin nht c kh nng tm c s ng thun v vn ang tranh ci. Cc chnh ph dn ch thc thi chc nng ca mnh mt cch thnh cng nhng ni v ch nhng ni m hot ng ca n c gii hn, da trn nn tng quan im c nhiu ngi chp nhn, vo trong nhng lnh vc i sng x hi m s tho thun ca a s c th t c trong qu trnh tho lun t do. Thnh tu v i ca th gii quan t do l n a mt lot vn m trong x hi ca cc cng dn t do chc chn c th t c ng thun. Hin nay chng ta thng nghe ni rng dn ch khng i chung vi ch ngha t bn. Nu ch ngha t bn ngha l s tn ti ca h thng cnh tranh t do, da trn s hu t nhn, th phi hiu rng dn ch ch c th tn ti trong h thng nh th m thi. Nu t tng tp th tr thnh t tng p o th ch dn ch s co chung.

NG V N L

162

*** Chng ti khng c thn thnh ha dn ch. C v nh l th h ca chng ta ni v ngh nhiu v dn ch m li ni qu t v nhng gi tr m n phng s. Khng th ni v dn ch nh Lord Acton ni v t do rng: N khng phi l phng tin t cc mc tiu chnh tr cao c. T bn thn n l mc ch chnh tr cao c ri. Ngi ta i hi t do khng phi l c c c quan qun l x hi tt m c c mt s bo m cho chng ta quyn theo ui, m khng b ai cn tr, cc l tng cao c nht, c trong i sng ring t ln trong i sng x hi. Dn ch thc cht l phng tin, l mt cng c thit thc bo v ho bnh trogn x hi v t do c nhn. T bn thn n, dn ch khng phi l hon ho, cng chng phi l chc chn. Cng khng c qun rng trong lch s, t do tinh thn v vn ha li thng m hoa kt tri trong cc giai on cai tr c ti ch khng phi l dn ch v s cai tr ca mt a s gio iu v thun nht c th lm cho dn ch tr thnh khng khip chng khc g ch c ti ti t nht. Nhng chng ti khng c nh ch ra rng c ti s tiu dit t do m mun chng minh rng k hoch ha nht nh s dn n ch c ti v c ti l cng c cng bc v nhi s t tng hu hiu nht, nht l nu k hoch ha tp trung c thc hin trn quy m ln. Xung t gia dn ch v k hoch ha xy ra l v dn ch chng li vi chn ch t do, n

163

K hoch ha v dn ch

l chng ngi trn ng pht trin ca nn kinh t k hoch ha. Nhng nu dn ch t b vai tr ngi bo v do c nhn th n vn c th bnh lng tn ti di cc chnh th ton tr. Chuyn chnh v sn, ngay c nu n c dn ch v hnh thc, mt khi thc hin vic qun l tp trung nn kinh t, n s n p v tiu dit hon ton quyn t do c nhn nh nhng ch chuyn quyn ti t nht. Ni qu nhiu, nh mt ci mt, rng dn ch ang lm nguy khng phi l khng nguy him. T s xut hin quan im sai lm v thiu cn c rng khi quyn lc cao nht cn c hnh thnh t ch ca a s th quyn lc khng th l c on c. y l mt s lm ln v y cng l l do v sao nhiu ngi vn cha nhn thc c nguy c m chng ta phi i mt. Khng c l do g tin rng chng no m quyn lc cn c trao bng cc th tc dn ch th n khng th l c on c; iu khng nh ngc li cng sai lm khng km: khng phi ngun gc ca quyn lc m chnh cc hn ch mi l bin php ngn chn c on. S kim sot mang tnh dn ch c th cn tr quyn lc tr thnh c on, nh bn thn s tn ti ca dn ch l cha . Nu dn ch gii quyt cc nhim v ca mnh bng mt quyn lc khng b gii hn bi cc quy tc c xc nh mt cch vng chc th trc sau g cng thoi ha thnh quyn lc c on m thi.

165

K hoch ha v php tr

VI. K hoch ha v php tr

Cc nghin cu mi nht v x hi hc php l mt ln na khng nh rng ch trong giai on t do cnh tranh ca ch ngha t bn th mi c th p dng c nguyn l c bn ca php l hnh thc nguyn l theo mi trng hp phi c phn x theo cc quy tc duy l ph bin, tc cc quy tc cng t ngoi l cng tt v cho php chng minh rng trng hp no th phi x theo quy tc c th no. Karl Mannheim Vic tun th mt trong nhng nguyn tc v i nht gi l php tr l im khc bit r rng nht gia mt t nc t do vi mt t nc nm di quyn cai tr ca mt chnh ph c on. B qua cc chi tit k thut, iu ny c ngha l mi hot ng ca chnh ph u phi tun theo cc quy tc c n nh v tuyn b t trc cc quy tc ny cho php ngi ta d on c mt cch chc chn cch thc chnh ph s dng lc lng cng bc trong nhng hon cnh c th no v lp k hoch cho cc cng vic ca c nhn trn c s

NG V N L

166

nhng hiu bit nh th1. V mc d khng th thc hin c hon ton l tng ny v cc nh lp php v nhng ngi tha hnh php lut cng l nhng con ngi c th sai lm, nhng iu ct yu c th hin mt cch r rng: phm vi m c quan hnh php c th t hnh ng phi c gim thiu n mc ti a. Mi lut l u hn ch mt mc no quyn t do c nhn do n tm cch tc bt cc phng tin m dn chng c th s dng nhm t c cc mc ch ca mnh, cn php tr ngn khng cho chnh ph can thip mt cch ad hoc2 vo cc hot ng ca c nhn. Trong khun kh ca lut chi bit, c nhn c t do theo ui cc mc tiu v c m ca mnh, anh ta tin chc rng chnh ph s khng tu tin dng quyn lc nhm ngn chn cc n lc ca anh ta. Nh vy, s tng phn m chng ta ch ra trc y gia vic to ra mt khung lut php c
1

Theo nh ngha kinh in ca A.V. Dicey trong The Law of the Constitution (Lut ca hin php) (8th ed. trang 198 th php tr trc ht l uy quyn ti cao v uy th tuyt i ca php lut hin hnh, chng li nhng quyt nh tu tin ca chnh quyn v khng chp nhn khng ch s c on ca chnh ph m c kh nng tu nghi hnh ng trong nhng hon cnh no . Anh thut ng ny hin (phn ln l nh trc tc ca A.V.Dicey) mang ngha hp v chuyn bit m chng ta s khng i su y. ngha rng ri v mang tnh truyn thng hn ca khi nim php tr xut hin vo u th k XIX c, khi ngi ta tho lun v bn cht ca nh nc php quyn. 2 c on ND.

167

K hoch ha v php tr

gi tr lu di cho php cc c nhn a ra cc quyt nh v vic qun l nn kinh t bng mt c quan trung ng thc ra l mt trng hp c bit ca mnh s tng phn cn bn gia ch php tr v chnh ph c on. Trong trng hp th nht, chnh ph ch lm mt vic l t ra cc iu lut quy nh iu kin s dng cc ngun lc hin c, cn mc ch s dng th cho cc c nhn t quyt nh. Trong trng hp th hai, chnh ph qun l tt c cc lnh vc kinh t t phng tin sn xut cho n mc ch cui cng ca sn xut na. Trong trng hp th nht, cc quy tc c th c xc lp t trc, di dng cc quy nh mang tnh hnh thc, khng nhm p ng nhu cu hay c mun ca nhng ngi c th no. Cc quy tc ny ch l cng c cho vic theo ui cc mc ch c nhn khc nhau ca ngi dn m thi. y l nhng quy tc lu di hoc phi lu di c th chc chn rng mt s ngi khng th li dng chng kim c nhiu li nhun hn mt s ngi khc. Tt nht nn coi chng l mt loi cng c sn xut, gip ngi dn d on hnh vi ca nhng ngi m h s phi cng tc, ch khng phi l phng tin nhm tho mn cc nhu cu c bit no . K hoch ha kinh t theo kiu tp th ch ngha nht nh s sinh ra mt ci g hon ton ngc li. C quan lp k hoch khng th bng lng vi vic cung cp cc c hi ri mc cho nhng ngi

NG V N L

168

xa l mun s dng th no cng c. C quan ny khng th tri mnh vo nhng quy tc chung, nhng quy tc mang tnh hnh thc vn dng ngn cn nhng hnh ng c on. Bi v chnh c quan ny phi lo cho cc nhu cu thc t ca ngi dn, mi khi nhu cu xut hin, v sau cn nhc xem nhu cu no cn p ng, nhu cu no khng. N phi thng xuyn gii quyt nhng vn m cc quy tc hnh thc khng th tr li ni, v trong khi ra quyt nh n phi xc nh nhu cu v ca ai l xng ng c p ng trc. Khi chnh ph phi quyt nh cn nui bao nhiu ln hay cn cho bao nhiu xe bus chy, m than no cn c khai thc, hoc i giy gi bao nhiu, n khng th tm c cc quyt nh t nhng quy tc hnh thc v cng khng th quyt nh mt ln l xong. Chc chn cc quyt nh phi ph thuc vo hon cnh ca tng thi im, v, trong khi ra quyt nh ngi ta phi cn nhc quyn li ca cc c nhn v cc nhm khc nhau. Cui cng, mt ngi no s phi quyt nh li ch ca ai l quan trng hn v quan im ca ngi s phi tr thnh mt phn ca lut php, y chnh l s phn bit ng cp mi do b my cng bc ca chnh ph p t ln nhn dn. *** S phn nh m chng ta va tin hnh gia mt bn l lut hay cng l hnh thc v bn kia l cc quy tc theo thc cht v vic (substantive rules)

169

K hoch ha v php tr

l cc k quan trng, d rng cng vic ny kh ch ra trong thc t. Tuy vy, nguyn l chung th li kh n gin. Hai cch lm ny khc nhau nh vic ban hnh Lut i ng v ch cho ngi ta phi i u hay ni mt cch d hiu hn l gia vic t nhng tm bin ch ng v ch cho ngi ta phi i theo ng no. Cc quy tc hnh thc thng bo trc cho ngi dn bit chnh ph s hnh ng nh th no trong nhng hon cnh nht nh, chng xc nh nhng iu kin chung, m khng ni n thi gian, a im hay nhng ngi c th no. Chng ch ni n nhng tnh hung in hnh m ai cng c th ri vo, cn khi ri vo nhng hon cnh nh th th tng ngi s s dng cc quy tc theo quan im li ch ring ca mnh. Bit trc chnh ph s hnh ng nh th no hay s i hi cng dn hnh x nh th no trong nhng hon cnh nht nh chnh l phng tin ngi dn s dng trong vic lp k hoch ring ca mnh. Nh vy l cc quy tc hnh thc ch mang tnh cng c theo ngha l chng c th c nhng ngi khc nhau s dng cho cc mc ch khc nhau ca h v trong nhng hon cnh m khng ai c th lng trc c. V v trn thc t chng ta khng th bit nhng quy tc ny s gy ra nhng nh hng c th no, khng th bit chng s thc y nhng mc tiu c bit no, hoc chng s gip nhng ngi c th no cho nn chng c din t di hnh thc tng qut nht nhm to thun li cho tt

NG V N L

170

c nhng ngi m n tc ng ti. y chnh l c im quan tng nht ca cc quy tc mang tnh hnh thc theo ngha chng ta s dng y. Cc quy tc ny khng lin quan g n vic la chn cc mc tiu c th hay nhng con ngi c th v chng ta khng bit ai l ngi s s dng v s s dng nh th no. Trong thi i ca chng ta, khi mi ngi u mun kim sot mt cch c ch tt c mi th trn i th c v ngc i khi tuyn b rng ci h thng x hi khng i hi chng ta phi bit nhiu v tc ng c th ca cc hnh ng ca chnh ph lai c tnh u vit hn cc h thng khc, v rng mt bin php kim sot x hi s c coi l u vit hn bi v chng ta khng cn phi bit trc kt qu c th ca n. Nhng y chnh l nhn t cn bn ca nguyn tc php tr ca trng phi t do. V khi i su vo tho lun th chng ta s thy li khng nh ni trn khng cn nghe c v nh ngc i na. *** Chng ta s tho lun lun im trn theo hai hng. Th nht l v kinh t, kha cnh m chng ta ch cp mt cch ngn gn. Nh nc phi t gii hn trong vic son tho cc quy nh p dng cho nhng tnh hung chung v dnh cho c nhn quyn t do hnh ng tu thuc vo hon cnh ca thi gian v a im v ch c cc c nhn mi hiu r cc hon cnh c th v c nhng hnh ng

171

K hoch ha v php tr

ph hp m thi. Cc c nhn ch c th s dng kin thc xy dng k hoch nu h c th on trc c cc hnh ng ca chnh ph m c th nh hng n cc k hoch ca h. Hnh ng ca chnh ph li ch c th d on c nu chng c xc nh bi cc quy tc c xc lp mt cch c lp vi nhng hon cnh c th, tc l nhng hon cnh va khng th lng trc cng nh khng th tnh ton trc c: tc ng c th ca nhng hnh ng nh th l khng d on c. Cn nu chnh ph mun ch o hnh ng ca cc c nhn nhm t c cc kt qu ra t trc th hnh ng ca chnh ph phi c xy dng trn c s tt c nhng tnh tit hin hu ti thi im v nh vy hnh ng ca chnh ph l khng th d on c. y l l do v sao nh nc cng lp nhiu k hoch th k hoch ha li cng tr thnh gnh nng i vi c nhn hn. Kha cnh th hai ca lun im l kha cnh o c hay chnh tr, lnh vc cn lin quan trc tip hn n vn ang c tho lun. Nu nh nc bit trc c chnh xc hu qu ca cc hnh ng ca mnh th iu ny c ngha l nh nc tc ot quyn la chn ca nhng ngi chu nh hng bi nhng hnh ng . Bt c khi no nh nc nhn thy trc tc ng ca nhng ng li hnh ng khc nhau i vi nhng ngi c th th ngha l nh nc t ng ra chn la mc tiu cho nhng ngi ri. Nu chng ta mun to ra

NG V N L

172

nhng c hi mi, c hi m rng cho tt c mi ngi, nu chng ta mun cung cp cho ngi dn nhng c may v h tn dng theo mnh th kt qu s khng th d on c. Cc nguyn tc chung tc l lut php ch thc, khc hn vi cc ch th, phi c son tho sao cho chng c th hot ng trong nhng tnh hung khng th bit trc c mt cch chi tit v v vy nh hng ca chng ti i vi nhng mc tiu c th hay nhng ngi c th l khng th d on c. Cng c ngha l khng th bit trc c hu qu ca chng. Nh lm lut l ngi v t trong v ch trong ngha ny m thi. V t c ngha l khng c p n cho nhng cu hi m mun tr li th phi tung ng xu. V vy m trong ci th gii khi mi th u c d bo trc th chnh ph kh m c th v t trong bt c vic g. Khi bit trc cc tc ng ca mt chnh sch no i vi nhng ngi c th, khi nh nc nhm vo cc tc ng c th nh vy th d nhin nh nc khng mun ngi dn bit trc hu qu, ngha l n khng th v t. N khng th khng ng v mt pha no v buc tt c cc cng dn phi chp nhn cch nh gi ca mnh v ng l phi gip h hon thnh cc mc tiu c nhn th n li lm ci vic l la chn mc tiu cho ngi dn. Nu ngi ta c th bit trc cc tc ng ca mt b lut ngay t khi thng qua th b lut khng th tr thnh cng c ca nhn dn,

173

K hoch ha v php tr

lut php lc tr thnh cng c ca k lm lut nhm tc ng ln qun chng phc v cho mc ch ca mnh. Lc nh nc cng khng cn l b my cng li, b my c trch nhim gip cc c nhn th hin tt c cc kh nng ca mnh m tr thnh mt nh ch o l nhng o l y khng mang ngha tri ngc vi mt iu g v o m n gin l n buc cc cng dn phi chp nhn cc quan im ca n v cc vn o l, bt k y ng l o l hay hon ton v o. Theo ngha ny th chnh ph quc x v tt c cc chnh ph theo t tng ch ngha tp th l cc chnh ph c o cn cc chnh ph theo trng phi t do u v o c. C l c ngi s ni rng chng c g nghim trng bi v trong khi gii quyt nhng vn nh th, nh hoch nh kinh t thc hin vic lp k hoch s khng v khng c da vo nh kin c nhn ca anh ta m s da vo nhng quan nim chung v s cng bng v hp l. Quan im ny thng c nhng ngi c kinh nghim v lp k hoch trong nhng lnh vc c th ng h, h nhn thy rng tm ra cc gii php p ng c quyn li ca cc bn khc nhau khng phi l vic qu kh. Nhng kinh nghim chng chng t c iu g v vic la chn cc nhm quyn li lin quan trong khi lp k hoch ch gii hn trong nhng ngnh c th. Nhng ngi c quyn li trc tip cha chc l nhng ngi c th a ra quyt

NG V N L

174

nh tt nht i vi nhng vn lin quan n quyn li ca ton x hi ni chung. Ch cn xem xt mt trng hp in hnh: khi nh t sn v cng dn trong mt lnh vc no m phn v chnh sch hn ch th chnh h n cp ngi tiu dng, v khng kh khn g cho h trong vic phn chia phn cp c, ngha l phn thu nhp ph tri, theo t l c hay theo nguyn tc tng t. Ngi ta thng b qua hoc xem xt mt cch khng tho ng khon tn tht c em chia cho hng ngn, thm ch hng triu ngi. Nu chng ta coi nguyn tc cng bng nh l cng c lp k hoch th ta phi kim tra s bn vng ca n bng cch p dng cho nhng tnh hung khi m li v thit cng xut hin mt cch r rt. Lc ta s thy ngay rng chng c nguyn l chung no, k c nguyn l cng bng, c th gii quyt c vn . Trn thc t, cn phi nng lng cho nhn vin bnh vin hay cn m rng dch v phc v bnh nhn? Cung cp thm sa cho tr em hay ci thin iu kin sng cho nng dn? To thm vic lm cho ngi tht nghip hay nng lng cho nhng ngi c vic lm? Mun gii quyt nhng vn nh th th phi c mt h thng gi tr hon ho v bao trm tt c, trong mi nhu cu ca tng ngi hoc tng nhm ngi u c v tr xc nh mt cch r rng. Thc ra, k hoch ha cng m rng th ngi ta cng hay a nhng iu nh cng bng v hp

175

K hoch ha v php tr

l vo cc vn bn php quy, ngha l vic gii quyt s cng ngy cng phc thuc vo kin tu tin ca quan to hoc mt c quan quyn lc no . n lc chp bt vit v lch s suy tn ca tinh thn php tr v Rechtsstaat1, th hin bng vic a nhng cng thc m h ny vo cc vn bn php quy v ngnh t php, s gia tng ca nhng hnh ng c on, s bp bnh ca to n v c quan lp php, s coi thng cc c quan ny v trong hon cnh cc c quan ny khng th khng tr thnh cng c chnh tr. V th cn phi nhc li mt ln na rng qu trnh suy thoi ca tinh thn php tr din ra mt cch lin tc trong mt thi gian di trc khi Hitler nm c chnh quyn v chnh sch hng n k hoch ha ton tr tin kh xa, Hitler ch hon thnh nt cng vic m thi. Khng nghi ng g rng k hoch ha nht nh s ko theo vic phn bit i x c ch i vi nhng nhu cu khc nhau ca nhng ngi khc nhau, mt khc, n cho ngi ny nhng li cm ngi khc lm mt vic g . N ghi hn vo lut ngi no th c lm g, c c nhng g hay sung tc n mc no. Trn thc t y chnh l s quay tr li vi quy nh v a v, ngha l bnh xe lch s b quay git li, khi xu hng tin b nh Sir Henry Maine ni: Cho n nay s pht trin
1

Nh nc php quyn Ting c ND.

NG V N L

176

ca cc x hi tin tin vn lun i theo hng chuyn t u th ca a v sang u th ca hp ng. Hn c hp ng, tinh thn php tr c th c coi l i trng ca quy nh v a v. Php tr, theo ngha quy tc lut hnh thc, l nh cm quyn khng c to ra c quyn c li cho mt s ngi no , l bo m quyn bnh ng ca mi ngi trc php lut, l i trng ca mt chnh ph c ti. *** T nhng iu trnh by, ta c th rt ra mt kt lun tt yu, mi nghe th c v nghch l nh sau: quyn bnh ng mang tnh hnh thc trc php lut mu thun v khng th dung hp vi bt k hnh ng no ca chnh ph nhm bo m s bnh ng v mt vt cht cho nhng ngi khc nhau v bt k chnh sch no da trn l tng v cng bng trong phn phi cng nht nh s dn n vic ph hu tinh thn php tr. Mun to ra kt qu ging nhau cho nhng ngi khc nhau th phi i x vi h khc nhau. Cn khi tt c cc cng dn u c cc iu kin khch quan th khng c ngha l c hi ch quan ca h cng nh nhau. Khng ai ph nhn rng php tr to ra bt bnh ng v kinh t, nhng y khng phi l mt m mu hay c a y mt s ngi c th no vo hon cnh c th no . iu c bit l nhng ngi x hi ch ngha (v quc x) lun lun chng li php l ch mang tnh hnh thc v chng li cc o

177

K hoch ha v php tr

lut khng ghi r ngi no th c phong lu n mc no1, h lun lun ku gi x hi ha lut l v thng xuyn tn cng nguyn tc c lp ca cc quan to ng thi ng h cc trng phi lut hc nh kiu Freirechtsschule2 lm si mn nn tng ca tinh thn php tr. C th khng nh rng mun cho tinh thn php tr c hiu lc th vic khng cho bt k quy tc no c ngoi l khi p dng cn quan trng hn ni dung ca chnh cc quy tc . Xin xem th d m ai cng bit: chng ta c th i theo bn phi hoc bn tri ng, vn khng quan trng, quan trng l tt c chng ta phi i cng mt bn. Quy tc ny cho php ta d on c nu quy tc ny c p dng cho tt c mi ngi ngay c khi n khin ta cm thy bt cng trong mt s trng hp c th. S xung t gia mt bn l nguyn tc php l hnh thc v bnh ng mang tnh hnh thc trc php lut v bn kia l nhng c gng nhm thc thi cc l tng cng bng v gii quyt theo bn cht v vic thng dn n s hiu lm khi nim c quyn c li v s lm dng khi nim ny. Ch
1

V vy khng th ni rng Karl Schmitt, l thuyt gia v lut php ca ch ngha quc x, l hon ton v l khi ng ta em l tng v nh nc cng bng quc x i lp vi nh nc php quyn t do. Ch c iu cng bng m i lp vi php l hnh thc th nht nh s dn ti phn bit i x. 2 Trng lut t do Ting c ND.

NG V N L

178

xin dn ra mt th d ni bt nht ca s lm dng thut ng c quyn i vi s hu. Trong qu kh s hu tng l c quyn c li, y l khi, th d nh ch c qu tc mi c quyn s hu rung t. Ngay c trong thi i chng ta n cng l c quyn c li, khi chnh ph cho php ch cho mt s ngi no quyn sn xut hoc bn mt loi hng ha nht nh no . Nhng gi s hu t nhn, theo ng ngha ca n l ai cng c quyn s hu bt k mt s ngi s hu nhiu hn mt s ngi khc, l c quyn c li l xuyn tc ngha ca khi nim c quyn c li ri. im c bit ca lut mang tnh hnh thc ca h thng t do tnh khng th tin on cc kt qu c th c th gip gii to mt s lm ln na v bn cht ca h thng ny, y l quan nim cho rng nh nc t do l nh nc khng hot ng. Cu hi nh nc c phi hnh ng hay can thip hay khng l v ngha, cn thut ng laissez faire li lm ngi ta lm ln v to ra quan nim m h v sai lm v cc nguyn tc ca trng phi t do. D nhin l mi nh nc u hnh ng v mi hnh ng u l can thip vo mt vic no . D nhin l mi nh nc u hnh ng v mi hnh ng u l can thip vo mt vic no . Nhng y khng phi l im chnh. Vn quan trng l liu c nhn c th d on c hnh ng ca nh nc hay khng v anh ta c th da vo kin thc xy dng k hoch ca mnh hay

179

K hoch ha v php tr

khng, kt qu l nh nc khng th kim sot cch thc s dng c th b my do n to ra, nhng mt c nhn c th th li bit r gii hn m anh ta c bo v khi s can thip t bn ngoi v liu nh nc c can thip vo k hoch ca anh ta hay khng. Khi nh nc kim sot vic tun t h cc tiu chun o lng v cn ong (hoc ngn chn nhng cch la o khc) th d nhin l n hnh ng ri. Nhng khi nh nc xy ra nhng hnh vi bo lc, th d t pha nhng ngi bi cng, th nh nc khng hnh ng. Trng hp th nht, nh nc tun th cc nguyn tc t do, cn trng hp th hai th khng. Tng t nh th i vi phn ln cc quy nh chung v c hiu lc lu di i vi qu trnh sn xut, th d nh tiu chun xy dng hay lut v nh my: cc quy nh ny c th l sng sut hoc ng ng, nhng v chng c hiu lc lu di v khng thin v bt c ngi no cho nn khng tri vi cc nguyn tc t do. Tt nhin l cc b lut nh th, ngoi nhng hu qu di hn khng th d on, cn c nhng hu qu trc tip gy ra i vi nhng ngi c th nhng c th d on c. Nhng nhng kt qu trc tip ny ni chung khng phi (t nht l khng c l) mc ch chnh yu xy dng cc b lut. Cn khi nhng hu qu trc tip v d on c tr nn quan trng hn cc nh hng di hn th chng ta tin n ng ranh gii ni s phn bit, tuy rt r

NG V N L

180

rng trn nguyn tc, nhng li b xo nho trong thc t. *** Khi nim php tr mi hnh thnh v pht trin mt cch c thc trong thi i t do v tr thnh mt trong nhng thnh tu v i nht ca n, y khng ch l c ch bo v m cn l c ch php l hu hiu thc hin quyn t do. Immanuel Kant tng ni (trc Voltaire cng ni nh th): Theo lut ch khng theo ngi, y chnh l t do. tng tng xut hin t thi La M C i, v tn ti trong my th k gn y, nhng cha bao gi li b e da nh by gi. Quan im cho rng quyn lc ca nh lm lut l v gii hn, mc no l kt qu ca chnh quyn nhn dn v chnh th dn ch. Quan im ny cn c cng c v ngi ta tin rng php tr s khng b e do chng no cc hnh ng cu chnh ph cn tun theo php lut. Nhng hiu php tr nh th l hon ton sai. Vn khng phi l v mt php l th hnh ng ca chnh ph c th hp php nh vn tri vi nguyn tc php tr. Vic mt ai c lut php trao ton quyn hnh ng theo cch thc m anh ta thch khng c ngha l php lut cho anh ta quyn hnh c on hay quy nh r cch thc hnh ng ca anh ta. Hitler nhn c quyn lc khng hn ch bng cc bin php hp hin, ngha l tt c hnh ng ca ng ta u hp php. Nhng ai dm ni rng c vn c php tr?

181

K hoch ha v php tr

V vy khi chng ta ni rng php tr khng th tn ti trong x hi k hoch ha th khng c ngha l khng c lut php hay hnh ng ca chnh ph l phi php. iu ch c ngha l hnh ng ca b my n p nm trong tay chnh ph khng h b gii hn bi cc quy nh c xc nh t trc. Lut php c th, v cho vic qun l tp trung nn kinh t hot ng c, hp thc ha cc hnh ng c on. Nu lut php khng nh rng mt c quan hay nh chc trch no c th lm bt k ci g h mun th c quan y hoc nh chc trch y lm bt k ci g cng u l hp php c, nhng y khng phi l php tr. Khi trao cho chnh ph quyn lc v gii hn th ngay cc quy nh c on nht cng c th c lut php ha; v bng cch nn dn ch c th thit lp c ch c ti cng rn nht c th1.
Nh vy, hon ton khng phi l t do v lut php xung t vi nhau, nh trong th k XIX ngi ta ngh. Nh John Locke ch r, khng c lut php th khng th c t do. Xung t y l mu thun gia hai loi lut php, khc nhau n ni ng l ra khng nn dng cng mt thut ng. Loi th nht, ph hp vi nguyn tc php tr l cc b lut chung, l cc lut chi c xc nh, cho php c nhn d on c hnh ng ca cc c quan ca chnh ph v bit chc rng anh ta cng nh nhng ngi khc c lm g v khng c lm g trong nhng hon cnh nht nh. Loi th hai l lut cho nh cm quyn c ton quyn hnh ng theo mnh. V vy trong iu kin ca nn dn ch, nu ngi ta khng s dng cc quy tc c xc nh t trc gii quyt cc xung t quyn li m gii quyt theo bn cht ca v vic th php tr s d dng b loi b.
1

NG V N L

182

Nu lut php c trch nhim to iu kin cho chnh ph qun l nn kinh t th n phi trao cho chnh ph ton quyn thng qua v thc thi cc gii php trong nhng hon cnh khng th lng trc c v trn nhng nguyn tc khng th pht biu di dng khi qut c. Kt qu l cng vi vic m rng k hoch ha th quyn lm lut cng c trao cho cc b v cc c quan khc ca chnh quyn hnh php. Ngay trc chin tranh, nhn mt v m Lord Hewart, nay qu c, quan tm, thm phn Darling tuyn b rng: Theo ngh nh ca quc hi thng qua vo nm ngoi th B Nng nghip c t do hnh ng v khng cn phi gii trnh trc ai, t nht cng nh chnh cc ngh s quc hi vy; lc li tuyn b nh th nghe c v k quc. Nhng hin nay nhng chuyn nh th xy ra nh cm ba. Cc c quan mi lin tc xut hin v c trao quyn lc cc k rng m li khng b gii hn bi bt k quy tc r rng no, trn thc t cc c quan ny c quyn can thip mt cch v gii hn vo hot ng ca ngi dn. Nh vy l php tr t ra cc gii hn cho chnh vic ban hnh lut php: n ch chp nhn cc quy tc chung, c gi l lut hnh thc v khng chp nhn cc b lut hng trc tip vo nhng nhm ngi c th hay cho php mt ngi no s dng b my nh nc lm vic phn bit i x nh th. Nh vy ngha l, khng phi mi vic u b iu tit bi lut php xc nh trc v theo cch

183

K hoch ha v php tr

c th d on c. V th c th c nhng vn bn php quy vi phm nguyn tc php tr. Ai ph nhn iu ny th t phi cng nhn rng kh nng c c php tr c, hay Nga hin nay hon ton ph thuc vo vic liu cc nh c ti c chim c quyn lc tuyt i mt cch hp hin hay khng1. *** Ti mt s nc cc nguyn tc c bn ca php tr c ghi trong Tuyn ngn Nhn quyn (Bill of
Mt th d na chng t cc nh lm lut vi phm nguyn tc php tr, y l vic quc hi tuyn b t mt ngi no ra ngoi vng php lut v phm nhng ti c nghim trng, rt thnh hnh trong lch s Anh. Trong hnh lut, nguyn tc Php tr c th hin bng cu Latin sau y: nulla poena sine lege, khng th trng pht khi cha c lut quy nh hnh pht . Bn cht ca n l iu lut phi hin din di dng quy tc chung, c thng qua trc khi xy ra trng hp vi phm m lut ny p dng. Khng cn ai dm khng nh rng Richard Rose, mt u bp ca Gim mc x Rochester, b luc cho n cht m khng c ra ti theo ngh nh ca quc hi di thi Henry VIII, l v t hnh c thc thi theo ng tinh thn php tr na. Nhng hin nay trong tt c cc nc theo ch ngha t do, php tr tr thnh c s cho vic xt x cc ti hnh s. Song ti cc nc ton tr cu Latin dn bn trn, theo cch ni chnh xc ca ngi E. B. Ashton, tr thnh: nullum crimen sine poena, ngha l khng c b qua bt k ti li no, d lut quy nh hay cha. Quyn ca nh nc khng ch gii hn vic trng pht nhng k vi phm php lut. Nh nc c php thc hin tt c mi vic bo v quyn li ca x hi v tun th php lut ch l mt trong nhng yu cu i vi n m thi. (Ashton E.B. The Fascist, His state and Mind (Ngi pht xt, nh nc v tm a ca hn ta), 1937, P. 119). Cn quyn li ca x hi l g th d nhin l do nh cm quyn quyt nh.
1

NG V N L

184

Rights) hay Hin php. Trong mt s nc khc cc nguyn tc ny c hiu lc n gin v y l truyn thng. Thnh vn hay theo truyn thng khng phi l iu quan trng. Quan trng l cc nguyn tc ny, d c th hin di hnh thc no, phi xc nh cc gii hn cho quyn lp php, ngha l hm cng nhn cc quyn khng th b tc ot ca c nhn, cng nhn nhng quyn khng th xm phm ca con ngi. Nhng li pht biu bo v quyn con ngi y nhit huyt ca H.G.Wells, mt trong nhng ng h vin hng u ca k hoch ha tp trung, lm chng ta xc ng nhng ng thi cng chng t mt cch r rng rng nim tin vo nhng l tng xung khc nhau lm cho cc nh tr thc ca chng ta ri tr n mc no. Quyn c nhn m ng Wells ku gi bo v nht nh s xung t vi k hoch ha m ng nhit tnh ng h. mt mc no c l ng nhn thc c vn nn ny cho nn cc iu khon trong Tuyn ngn Nhn quyn ca ng mi y nhng li ro trc n sau lm mt ht ngha ca chng i nh th. Th d, khi tuyn b quyn ca mi ngi c mua v bn m khng b bt c hn ch no tt c nhng g m php lut khng cm mua bn th ng ta lp tc lm cho tuyn b tuyt vi ny thnh v dng bng cch ni thm rng n ch lin quan n vic mua v bn vi s lng v theo nhng iu kin ph hp vi phc li chung. Nu bit rng tt c cc hn ch

185

K hoch ha v php tr

tng c p dng cho vic mua bn u c ngi ta ly l do v phc li chung th r rng l iu khon ny khng ngn chn c bt k hnh ng c on no ca chnh quyn v nh vy cng c ngha l khng bo v c bt k quyn c nhn no. Hay xt mt iu khon khc trong Tuyn ngn, trong ni rng mi ngi u c th la chn bt k ngh nghip no m lut php khng cm v c quyn c tr lng v quyn t do la chn bt k c hi lm vic no m ra trc anh ta. y khng thy ni ai quyt nh l c hi c m ra cho mt ngi c th no hay khng, nhng ngay lp tc ta gp li gii thch anh ta c th ngh lm ng vin cho mt cng vic nht nh v n ca anh ta phi c xem xt mt cch cng khai, c chp nhn hay bc b cng khai, chng t rng ng Wells ngh rng mt c quan c thm quyn no s quyt nh ngi ny c quyn nhn chc hay khng v nh th d nhin khng th gi l t do la chn vic lm c. Trong th gii k hoch ha, khi m khng ch phng tin i li v vic i tin m c vic b tr cc nh my cng b kim sot cht ch th lm sao c th bo m c quyn t do i li? Hay lm sao c th bo m c quyn t do bo ch khi m khng ch vic cung cp giy m c cc knh phn phi sn phm in n u nm di quyn cc c quan lp k

NG V N L

186

hoch? ng Wells cng nh nhng ngi ng h k hoch ha khng tr li cc cu hi ny. V kha cnh ny th a s cc nh ci cch li t ra nht qun hn, nhng ngi m ngay t khi thu phong tro x hi ch ngha, ph phn t tng quyn con ngi siu hnh v khng nh rng trong th gii c t chc mt cch hu l con ngi s chng cn quyn g, ch cn ngha v m thi. tng ny chi phi tm tr ca tt c nhng ngi gi l tin b v cch tt nht c lit vo hng ng phn ng l ni rng cc bin php vi phm quyn c nhn. Ngay c t Economist, mt t tp ch theo xu hng t do, cch y vi nm cng tng a ngi Php ra nh mt th d v vic ngi ta hiu rng chnh ph dn ch cng phi lun lun c (sc!) kh nng s dng quyn lc tuyt i ging nh ch c ti, nhng vn phi gi c tnh cht dn ch v tnh cht i din ca mnh. D trong bt k hon cnh no th trong cc vn hnh chnh m chnh ph gii quyt cng khng th tn ti nhng gii hn bo v quyn c nhn m chnh ph khng th vt qua. Mt chnh ph c dn bu v b phe i lp cng khai ch trch khng chp nhn bt c gii hn quyn lc no. C th chp nhn nhng chuyn nh th trong thi chin, lc d nhin l ngay c vic ph phn cng khai v t do cng phi b gii hn. Nhng trong cu va dn ni mt cch r rng: lun

187

K hoch ha v php tr

lun. T c th rt ra kt lun rng t Economist khng coi y l nhu cu ng bun ca thi chin. a quan im nh th vo cc nh ch x hi chc chn l khng ph hp vi tinh thn php tr v s dn thng ti nh nc ton tr. Nhng y chnh l ci ch m nhng ngi cho rng chnh ph phi qun l i sng kinh t ang nhm n. Kinh nghim cc nc Trung u khc nhau cho chng ta thy rng khi nh nc kim sot ton b i sng kinh t th vic cng nhn v mt hnh thc cc quyn c nhn v quyn cc dn tc thiu s mt ngha. Ha ra c th thc thi chnh sch phn bit i x tn nhn, tc l s dng cc bin php kinh t, i vi cc sc dn thiu s m vn khng vi phm li vn ca cc quy nh php l bo v quyn li ca h. Cc bin php kinh t, trong trng hp ny cn d dng c s dng v mt s lnh vc gn nh nm hon ton trong tya cc sc dn thiu s, cho nn c nhiu bin php ca chnh ph, mi nhn th c v nh nhm chng li mt lnh vc hay mt giai cp no , trn thc t li nhm n p cc sc dn thiu s. S dng nguyn tc mi nhn tng nh v hi l chnh ph kim sot t pht trin cng nghip li cho thy nhng kh nng p bc v phn bit i x v cng to ln. Nhng y chnh l bi hc tt cho tt c nhng ai mun bit r nhng hu qu chnh tr trn thc t ca chnh sch k hoch ha.

189

Kim sot kinh t v ch ton tr

VII. Kim sot kinh t v ch ton tr

Kim sot vic sn xut ca ci vt cht l kim sot chnh i sng ca con ngi. Hilaire Belloc a s nhng ngi ng h k hoch ha tng nghin cu mt cch nghim tc cc kha cnh thc tin ca vn u khng nghi ng g rng vic qun l i sng kinh t ch c th thc hin c bng mt ch c ti, d t hay nhiu. c th qun l mt h thng phc tp nhng hnh ng lin quan vi nhau ca rt nhiu ngi th cn, mt mt, mt nhm chuyn gia thng trc v mt khc, mt v tng ch huy khng b g b bi bt k th tc dn ch no. y l hu qu tt yu ca t tng k hoch ha tp trung v nhng ngi ng h n cng hiu nh th, c c iu h an i chng ta rng vic ny ch lin quan n lnh vc kinh t m thi. ng Stuart Chase, mt trong nhng ngi ng h k hoch ha ni ting nht, qu quyt rng trong x hi k hoch ha dn ch chnh tr c th tn ti nu nh k hoch ha ch gii hn trong lnh vc kinh t. Nhng li bo m nh th thng i km

NG V N L

190

vi m ch rng bng cch t b t do trong nhng lnh vc khng quan trng, chng ta s c t do theo ui nhng gi tr cao c hn. Trn c s , nhng ngi vn ght cay ght ng c ti chnh tr li thng ln ting i hi c ti trong lnh vc kinh t. C l l c s dng nhm vo nhng tnh cm tt p nht ca chng ta thng khi li li ko c nhng b c sng lng nht. Nu k hoch ha thc s lm cho chng ta khng cn phi bn tm ti nhng lo lng vn vt, lm cho i sng vt cht ca chng ta tr thnh n gin nhng chng ta li c mt i sng tinh thn cao th ai n coi thng l tng nh th? V trn thc t, khi hot ng kinh t ch lin quan n nhng kha cnh thp km ca i sng th chng ta sn sng lm mi cch thot khi nhng lo lng qu mc v vt cht, chng ta sn sng cho mt phn ca b my cng li lm cng vic phc v cho cc nhu cu vt cht ca chng ta; cn chng ta th c gii phng suy t v nhng kha cnh cao qu hn ca cuc i. ng tic l khng c c s cho vic coi thng vic mt t do trong lnh vc kinh t, rng quyn lc i vi i sng kinh t ch l quyn lc i vi nhng th khng quan trng. Nim tin xut pht t quan nim sai lm rng c nhng mc tiu hon ton mang tnh kinh t, tch bit vi nhng mc tiu khc ca i sng. Song, khng th c nhng mc tiu nh th, nu khng k n cc trng hp tham

191

Kim sot kinh t v ch ton tr

lam, keo bn mt cch bnh hon. Mc ch cui cng ca nhng hot ng ca cc sinh vt c l tr bao gi cng nm ngoi lnh vc kinh t. Ni cho ngay, khng h c mt ng c kinh t no v kinh t ch l tp hp cc tc nhn c nh hng i vi vic phn u ca chng ta nhm ginh c cc mc tiu khc. Ci trong ngn ng i thng m ta vn gi mt cch sai lm l ng c kinh t ch c ngha l c mun ginh ly nhng c hi tim tng, ginh ly nhng iu kin cho nhng mc tiu cha xc nh khc m thi1. Chng ta mun kim tin l v tin cho chng ta quyn c la chn trong vic th hng thnh qu lao ng ca mnh. Trong x hi hin i, v thu nhp c hn, chng ta cm thy nhng hn ch do s ngho kh tng i trn vai mnh v nhiu ngi sinh ra cm th tin bc, coi tin l biu tng ca nhng hn ch . Ngi ta ln ln nguyn nhn vi hu qu. ng ra phi coi tin l cng c v i nht ca t do m con ngi tng pht minh. Trong x hi hin nay chnh tin m ra cho ngi ngho nhng kh nng la chn to ln, m vi th h trc y ngay c ngi giu cng khng c. hiu c gi tr tht s ca ng tin phi tng tng iu g s xy ra trn thc t, nu, nh nhng ngi x hi ch ngha thng xuyn ngh: dng khuyn khch phi kinh t thay cho
Robbins L, The Economic Causes of War (Cc nguyn nhn kinh t ca chin tranh), 1939, Appendix.
1

NG V N L

192

ng c kinh t. Khi phn thng, thay v c trao bng tin li c trao bng danh hiu, c li hay quyn lc, nh hay lng thc thc phm tt hn, quyn c i du lch hay i hc, th iu c ngha l ngi nhn phn thng khng c quyn la chn v bt c ai c quyn n nh phn thng cng c quyn xc nh khng ch s lng m c cch thc hng th phn thng . *** Mt khi chng ta cng nhn rng khng h c bt k ng c kinh t ring bit no, rng c hay mt v kinh t ch l n thun l c hay mt v quyn quyt nh xem nhu cu hay c mun no ca ta b nh hng m thi, th ta s d dng thy c iu ct li trong quan nim chung rng cc vn kinh t ch lin quan n nhng mc tiu th yu ca cuc i v hiu c v sao ngi ta li hay coi thng nhng vn thun tu kinh t nh th. kha cnh no vic coi thng ny l c th hiu c, nhng ch i vi nn kinh t th trng t do m thi. Chng no chng ta cn c quyn s dng thu nhp v ti sn ca mnh th tht bi v kinh t ch buc chng ta phi t b nhng c mun m chng ta cho l khng quan trng lm. V vy m thit hi n thun v kinh t s ch nh hng n nhng nhu cu th yu. Nhng khi chng ta ni rng gi tr ca vt b mt cao hn nhiu ln gi tr kinh t ca n hay khng th quy ra gi tr kinh t th iu c ngha l chng ta phi

193

Kim sot kinh t v ch ton tr

chp nhn s mt mt nh n vn th. Cng c th ni tng t nh th v thnh cng trong lnh vc kinh t. Ni cch khc, nhng bin ng kinh t ch tc ng n phn nhu cu ngoi vi, hn hp ca chng ta. C nhiu th cn quan trng hn bt c nhng g m thnh cng hay tht bi v kinh t c th nh hng n, y l nhng th c chng ta nh gi cao hn c tin nghi hay ngay c nhng vt dng ti thiu vn b nh hng bi s thng ging v kinh t. So vi nhng th th ng tin nh bn hay s giu ln hay ngho i khng phi l quan trng. Chnh iu ny lm cho nhiu ngi ngh rng nhng th, chng hn nh k hoch ha, ch lin quan n quyn li kinh t s khng phi l mi e do i vi nhng gi tr nn tng ca chng ta. Nhng y l mt kt lun sai. i vi chng ta cc gi tr kinh t khng quan trng bng nhiu th khc v rng khi gii quyt cc vn kinh t chng ta c quyn la chn ci g l quan trng cn ci g khng. Ni cch khc, trong x hi ny [tc, x hi t bn t do ND] chnh chng ta l ngi gii quyt cc vn kinh t ca mnh. Nu hot ng kinh t ca chng ta b kim sot th mun lm bt c chuyn g chng ta u phi bo trc d nh v mc tiu ca mnh. Nhng bo trc vn cha , chng ta cn phi c chnh quyn chp thun. Nh vy l ton b i sng ca chng ta b kim sot ri.

NG V N L

194

V th vn k hoch ha kinh t khng ch gii hn cu hi liu chng ta c th p ng cc nhu cu ca mnh theo cch ta mun hay khng. Vn l chng ta c c t gii quyt ci g i vi ta l quan trng hay cc c quan lp k hoch s gii quyt iu cho chng ta. K hoch ha s ng chm khng ch cc nhu cu ngoi vi nh chng ta vn hiu khi ni v cc vn thun tu kinh t. Vn l chng ta, vi t cch l cc c nhn, s khng c quyn quyt nh nhu cu no l ngoi vi na. Khi chnh quyn qun l hot ng kinh t th n cng s kim sot khng ch cc kha cnh vt cht ca cuc sng ca chng, n s nm quyn phn phi cc phng tin c hn m nht nh chng ta s cn khi mun hon thnh bt k mc tiu no . V d ngi kim sot ti cao c l ai th mt khi kim sot tt c cc hot ng kinh t s kim sot tt c cc phng tin c th p ng cc mc tiu ca chng ta, v s phi quyt nh mc tiu no ng c tho mn cn mc tiu no th khng. Bn cht vn l nh th. Kim sot kinh t khng ch l kim sot mt phn tch bit ca i sng ca con ngi, y l s kim sot tt c cc phng tin nhm tho mn cc mc tiu ca chng ta. Bt c ngi no nm c quyn kim sot cc phng tin s phi quyt nh mc tiu no xng ng c p ng, phi quy nh cc gi tr no cao hn, gi tr no thp hn, tm li l quyt nh

195

Kim sot kinh t v ch ton tr

cc thn dn ca h phi c t tng th no, phi phn u v ci g. K hoch ha tp trung c ngha l khng phi tng ngi m ton x hi s gii quyt cc vn kinh t v v th x hi, ng hn l cc a din ca n, s quyt nh tm quan trng ca cc mc tiu khc nhau. Ci gi l t do kinh t m nhng ngi ng h k hoch ha ha hn, ch c ngha l chng ta kh ng cn phi t gii quyt cc vn kinh t ca mnh na v nhng la chn kh khn i km vi n c nhng ngi khc lm h cho chng ta. V v trong thi i ngy nay chng ta gn nh ph thuc hon ton vo nhng phng tin do ngi khc sn xut ra cho nn k hoch ha kinh t s ko theo s qun l gn nh ton b i sng ca chng ta. Kh c lnh vc no, t nhng nhu cu s ng cho n quan h ca chng ta vi bn b, ngi thn, t vic lm cho n cch ngh ngi ca chng ta thot khi c s kim sot c ch ca nhng ngi lp k hoch1.
Vic kim sot kinh t s lan sang tt c cc lnh vc khc ca i sng th hin r trong trng hp qun l trao i vi nc ngoi. Mi nhn th vic chnh ph qun l trao i vi nc ngoi khng lin quan g n i sng c nhn cng dn v a s cng chng quan tm n vic nh nc c qun l hay khng. Nhng kinh nghim ca a s cc nc chu u cho nhng ngi chu suy ngh thy rng p dng vic qun l nh th l bc quyt nh trn con ng tin n ch ton tr v n p t do c nhn. Trn thc t bin php ny c ngha l c nhn hon ton khut phc s bo hnh ca nh nc, l ct t mi c hi chy trn, c ngi giu ln ngi ngho.
1

NG V N L

196

*** Quyn lc ca c quan lp k hoch i vi i sng ring t ca chng ta cng s khng gim ngay c khi c quan ny khng kim sot trc tip vic tiu dng ca chng ta. C th l trong x hi k hoch ha s c mt s quy nh v tiu chun lng thc, thc phm v cng ngh phm, nhng v nguyn tc vic kim sot khng phi do cc bin php quyt nh v c th ngi ta s cho cc cng dn c quyn s dng thu nhp theo mnh. Nh nc kim sot lnh vc sn xut, y chnh l ngun gc quyn lc ca n i vi ngi tiu dng. Quyn t do la chn trong x hi cnh tranh da trn c s l nu ngi no khng chu p ng nhu cu ca chng ta th chng ta c th quay sang ngi khc. Nhng ng trc mt nh sn xut c quyn th chng ta ch cn hi vng vo lng tt ca ng ta m thi. V nh th, nh chc trch qun l ton b nn kinh t s tr thnh mt ngi c quyn ln nht m ta c th tng tng c. Mc d chng ta c l s khng phi lo lng v vic c quan lp k hoch s s dng quyn lc ca mnh nh mt nh t bn c quyn, ngha l li
Khi con ngi b tc quyn t do i li, tc quyn mua sch bo nc ngoi, khi phi c cc cp c thm quyn cho php th mi c lin h vi nc ngoi th ngha l d lun x hi b kim sot kht khe hn c di thi cc ch c on th k XVII hay th XVIII.

197

Kim sot kinh t v ch ton tr

nhun ti a khng phi l nhim v chnh ca n, song n vn c ton quyn quyt nh chng ta s c nhn ci g v vi nhng iu kin nh th no. C quan ny khng ch quyt nh loi hng ha v dch v c cung cp m cn c s lng ca chng na, n qun l c vic phn phi gia cc a phng v nhm x hi v nu mun, n c th thc hin chnh sch phn bit i x mt cch tu tin nht. Nu nh li rng v sao a s ng h k hoch ha th liu c nghi ng g rng quyn lc ny s c s dng cho mt s mc ch nht nh, c nh chc trch ng v s ngn chn mi xu hng m n phn i? Vic kim sot sn xut v gi c to ra quyn lc gn nh v gii hn. Trong x hi cnh tranh, mc gi m ta phi tr cho mt mn hng, tc t l trao i gia nhng mn hng khc nhau, ph thuc vo s lng cc mn hng khc v nu ta ly i mt mn th nhng ngi khc khng th ly mn na. Mc gi ny khng c quy nh bi ch ca bt k ai. Nu khng tin tho mn nhu cu theo cch ny th chng ta c th th nhng cch khc. Kh khn m chng ta phi vt qua khng phi l v c ngi no phn i nh ca chng ta m ch v lc mt ngi no cng cn mn hng m ta mun mua. Trong x hi m nn kinh t b qun l, ni chnh ph gim st cc mc tiu ca cng dn, chc chn l n s ng h mt s mc tiu v ngn chn mt s mc tiu khc. V th l khng

NG V N L

198

phi quan im ca chng ta m quan im ca mt ngi no v vic ta phi thch hay khng thch ci g s quyt nh ci m ta c nhn. V v chnh quyn c th ngn chn bt c n lc no nhm lch khi cc nh hng trong lnh vc sn xut cho nn h c th kim sot vic tiu dng ca chng ta hu hiu nh th h trc tip bo chng ta phi chi tiu nh th no vy. *** Nhng chnh quyn nh hng i sng hng ngy ca chng ta khng ch trong lnh vc tiu th. Thc ra khng phi l ch nhm chnh yu ca chnh quyn. Nu l ngi sn xut, chng ta cn b nh chc trch nho nn v nh hng k lng hn na. i vi mt con ngi, lm vic v hng th l hai mt khng th tch ri. a s chng ta s dng phn thi gian trong cuc i lm vic v cng vic ca chng ta thng quyt nh ni c tr v nhng ngi xung quanh ta. Do , i vi hnh phc ca chng ta, t do la chn cng vic c th cn quan trng hn c quyn t do s dng thu nhp trong thi gian rnh ri na. D nhin l ngay c trong nhng th gii tt p nht, quyn t do ny vn c gii hn. Ch mt t ngi c th t coi l thc s c t do trong vic la chn cng vic. Nhng vn l chng ta c th la chn, l chng ta khng b tri cht vo cng vic m ngi ta chn cho ta hoc ta chn trong qu kh; v nu ta khng th chu ng c cng

199

Kim sot kinh t v ch ton tr

vic na, hoc nu ta thch cng vic khc th nhng ngi c kh nng vn c th, vi mt ci gi phi tr no , tm c cng vic thch hp hn. Khng c g au kh hn l nhn thc c rng d c gng n u chng ta cng khng th thay i c iu kin sng ca mnh. Ngay c khi chng ta khng c dng kh th nhn thc c rng d sao chng ta cng vn c th thay i c cuc sng ca mnh vi gi no cng lm cho hon cnh kh khn ca ta tr nn d chu hn nhiu. Ti khng mun ni rng x hi chng ta t c s hon ho trong lnh vc ny hay l tng t c nh th trong qu kh, khi nhng nguyn l t do c tun th mt cch nht qun hn. Cn phi lm nhiu na th mi mong ci thin c c hi la chn ca ngi dn. nc ta cng nh tt c cc ni khc nh nc cn c th lm rt nhiu vic nh gip truyn b thng tin v kin thc, gip cho ngi dn d dng di chuyn n ni c vic lm. Cc bin php ca chnh ph nhm tng cng c hi ca ngi dn khc hn vi k hoch ha, hin ang c nhiu ngi ng h v thc hin. Hu ht nhng ngi ng h k hoch ha u ha rng trong x hi mi, t do la chn cng n vic lm s c gi mt cch cn thn, thm ch cn m rng thm. Nhng h kh m thc hin c li ha ny. Nu h mun lp k hoch th h phi kim sot s ngi gia nhp vo nhng ngnh ngh khc nhau hay kim sot mc lng hoc kim sot c

NG V N L

200

hai. Vic kim sot v hn ch nh th thng l nhng bin php c thi hnh u tin trong hu nh tt c cc trng hp k hoch ha m ta bit. V nu mt c quan lp k hoch duy nht c hnh ng nh th i vi tt c cc lnh vc th ta c th d dng mng tng c kt qu ca t do la chn cng vic m ngi ta ha. T do la chn s ch l gi mo, ch l mt li ha sung rng s khng c chnh sch phn bit i x v ch cn c th hi vng rng vic la chn s c thc hin trn c cc tiu ch m chnh quyn cho l khch quan m thi. Kt qu cng s tng t nh th, nu c quan lp k hoch c nhng quy nh cng v tin lng v tm cch iu chnh cc quy nh mi ln h mun iu tit s ngi lao ng trong mt lnh vc no . Lc mc lng cng s l lc cn hu hiu trong vic chn ngh chng khc g vic cm on trc tip. Trong x hi cnh tranh mt c gi khng nhan sc m c tr thnh nhn vin bn hng hay chng trai tr yu ui c lm mt cng vic cn nhiu sc lc v ni chung nhng ngi mi nhn c v nh khng ph hp vi mt cng vic no vn c c hi thc hin d nh ca mnh: bt u t mt chc v khim tn, t lng, nh nng lc tim tng, h c th thng tin dn cho n khi t c c m. Nhng khi chnh quyn quy nh mt mc lng duy nht cho mi loi lao ng v vic la chn c tin hnh thng qua

201

Kim sot kinh t v ch ton tr

kim tra khch quan th c m ca con ngi i vi mt cng vic c th no s chng c ngha g. Mt ngi c nhng c im bt bnh thng hay tnh kh bt bnh thng s khng tm c vic lm ngay c khi ngi s dng lao ng sn sng nhn anh ta. Th d, mt ngi chp nhn ng lng thp v khng n nh lm vic khng theo gi gic nht nh thay v c phi sng cp i ti cp v, s chng cn hi vng g. iu kin lm vic mi ni u nh nhau, ht nh trong cc x nghip ln, nhng cn t hn v khng c ch no m i. Chng ta s khng c c hi th hin sng kin hay mu tr v hot ng ca chng ta phi ph hp vi cc tiu chun gip chnh quyn hon thnh nhim v ca mnh. Mun c nhim v cc k to ln c th qun l c, chnh quyn phi gin lc cc kh nng v thin hng mun hnh mun v ca con ngi thnh mt vi tiu ch m bo cho vic lun chuyn cn b v c tnh b qua nhng khc bit tinh t mang tnh c nhn ca mi ngi. Mc d ngi ta long trng tuyn b rng mc ch ca k hoch ha l con ngi khng cn l phng tin na, nhng v trong qu trnh lp k hoch, v nguyn tc khng th tnh ton c cc thin hng ca tng ngi, hn lc no ht tng ngi c th s tr thnh phng tin c nh cm quyn s dng cho cc mc ch m h nh l li ch chung hay l phc li ca ton x hi. ***

NG V N L

202

Trong x hi cnh tranh ta c th mua c tt c mi th vi mt ci gi no , d i khi c th l rt cao. ngha ca iu ny ln hn rt nhiu so vi cm nhn thng thng ca chng ta. Thay th cho n khng phi l hon ton t do la chn m l cc ch th v cm on, buc phi chp hnh hoc may lm l c k cm quyn gia n m thi. Ngi ta ln ln cc khi nim n mc nhiu ngi khng nh rng hin tng c tin mua tin cng c chnh l khuyt tt ca x hi cnh tranh. Nu nhng ngi phn i chng li vic a cc gi tr cao c ca con ngi vo quan h tin trao cho mc thc s cho rng chng ta khng c hi sinh cc nhu cu vt cht bo v cc gi tr cao hn hay cho rng ai la chn thay cho chng ta, th c th ni thng rng kin nh th khng ph hp vi quan nim v nhn phm ca con ngi. Mun bo v cuc sng v sc kho, c hnh v sc p, danh d v lng tm, ta phi hi sinh phc li vt cht mt mc no ; ta buc phi a ra la chn. y l iu khng th chi b, ging nh tt c chng ta i khi khng sn sng hi sinh nh th. Ch xin ly mt th d: khng nghi ng g rng chng ta c th lm cho s ngi cht v tai nn t bng khng vi mt ci gi l t b hon ton vic s dng t. Tt c nhng vic khc u nh th c: chng ta thng xuyn mang cuc sng, sc kho v gi tr tinh thn ca mnh cng nh ca ngi thn

203

Kim sot kinh t v ch ton tr

ca mnh ra nh cc i ly ci m chng ta thng gi mt cch khinh th l tin nghi vt cht. Khng th no khc c v phng tin ca chng ta khng phi l v hn, chng ta buc phi la chn mc tiu s dng. Chc chn l chng ta s ch hng n cc gi tr tuyt i nu chng b e do khng c l do chnh ng. Vic ngi ta mun gii thot khi nhng s la chn y au n m hon cnh kh khn t ln vai h l iu d hiu. Nhng t ngi mun khng cn phi la chn g ht m thi. V v th mi ngi u sn sng tin rng la chn khng phi l vn thit yu, chng ta phi la chn l v h thng kinh t buc chng ta phi lm nh th. Ni cho ngay, chnh cc vn kinh t lm cho ngi phn n. Ngi ta mun tin rng vn kinh t s c th gii quyt mt ln v vnh vin khng bao gi phi ni n na. V vy m h vi v tin ngay nhng li ha v trch nhim v s ph tc trong tng lai, nu s sung tc nh th t nhin xut hin th chc chn ngi ta s ch cn phi la chn g na. Mc d mnh kho tuyn truyn ny xut hin t khi xut hin ch ngha x hi, nhng trong sut hn mt trm nm qua n vn chng c thm mt t s tht no. Cho n nay khng mt ngi no trong s nhng k sn sng k vo li ha a ra c k hoch bo m s tng trng sn xut sc gii phng cc nc Ty u, cha ni ton th gii, khi s i ngho.V vy nhng ngi ang ba hoa v s

NG V N L

204

ph tc trong tng lai ch l nhng k di tr hoc chng bit mnh ang ni g1. Nhng chnh ci hi vng ho huyn li ang y chng ta i theo hng k hoch ha. Trong khi cc phong tro qun chng vn bm vo t tng cho rng nn kinh t k hoch ha s a nng sut lao ng ln cao hn rt nhiu so vi nn kinh t cnh tranh th cc nh nghin cu li ln lt quay lng vi tng nh th. Ngay c nhng nh kinh t hc theo trng phi x hi ch ngha, sau khi nghin cu vn mt cch thn trng, cng
khng mang ting l ni m khi a ra li kt n nh th, xin dn ra y kt lun m Colin Clark, mt trong nhng chuyn gia tr ni ting nht trong lnh vc thng k kinh t, mt nh khoa hc chn chnh v d nhin l c quan im tin b, a ra trong cun Conditions of Economic Progress (Nhng iu kin ca tin b kinh t), 1940, P. 3-4: Ci ip khc v s ngho kh gia cnh giu sang v v vic l chng ta c th gii quyt t lu vn sn xut nu chng ta hiu r c bn cht ca vn phn phi, ha ra li l li ni di tr nht trong s nhng so ng ang thnh hnh hin nay Vic khng s dng ht nng lc sn xut ch l vn nghim trng i vi M, mc d c thi gian n cng tng l vn ca Anh, c v Php na. Nhng i vi a s quc gia hin nay vn hng u, quan trng hn nhiu chnh l nng sut lao ng qu thp ngay c khi ton b ngun lc sn xut c s dng. V vy m thi i phc tc s cn xa vi lm Ngay c nu ta c th loi b c nn thp nghip trong tt c cc ngnh sn xut ca M th mc sng ca nhn dn nc ny s c nng cao thm ng k; nhng vi ton th gii th y ch l mt ng gp rt nh vo vic gii quyt vn phc tp hn rt nhiu: lm sao c th a thu nhp thc t ca dn chng n mt ci mc d cn rt xa vi tiu chun m ta vn gi l vn minh.
1

205

Kim sot kinh t v ch ton tr

nh phi ni rng h hi vng l nng sut lao ng trong h thng s khng thp hn h thng cnh tranh. H khng cn coi k hoch ha l bin php nng cao nng sut lao ng na m ch ni rng n s to iu kin phn phi sn phm mt cch ng u v cng bng hn m thi. y l l l duy nht cn c trng lng trong vic ng h k hoch ha. ng l nu chng ta mun phn phi ca ci theo nhng tiu chun v s m no xc nh trc no , nu chng ta mun quyt nh ai c nhn ci g th chng ta ch c mt cch, y l k hoch ha ton b i sng kinh t. Vn ch cn l liu ci gi m ta phi tr cho vic thc hin l tng ca ai v s cng bng c phi l s bt bnh v p bc khng khip hn c khi cc lc lng kinh t c th t do v lut chi b lm dng mt cch d di hay khng m thi. *** Chng ta s t la di mnh mt cch nghim trng nu thay v tr li nhng lo ngi , chng ta li t an i rng p dng k hoch ha ch c ngha l s quay tr li, sau mt giai on pht trin nn kinh t t do ngn ngi, nhng rng buc tng ng vai tr kim ch nam cho nn kinh t trong hng th k trc y v v vy m t do c nhn cng s tr li mc tng t nh giai on trc thi laissez-faire. y l mt o tng nguy him. Ngay c trong cc giai on ca lch s chu u, khi m kinh t phi chu nhng quy nh rt ngt ngho th y cng ch

NG V N L

206

l h thng cc quy tc chung, c gi tr trong mt thi gian khng di, ti cc c nhn vn c mt mc t do hnh ng ng k. B my kim sot khi cng ch c th thc thi cc ch th chung chung. Ngay c trong nhng trng hp khi m vic kim sot c thc hin mt cch y th n cng ch lin quan n lnh vc hot ng ca ngi tham gia vo mng li phn cng lao ng x hi. Cn trong khu vc rng ln hn, khi c nhn sng trn c s t cp t tc th anh ta hon ton t do. Hin nay tnh th hon ton khc. Trong thi i t do, phn cng lao ng t n tm mc m gn nh mi hot ng c nhn u l mt phn ca hot ng x hi. Chng ta khng th y li c tin trnh pht trin ny bi v n chnh l s bo m gi cho i sng ca dn chng ang ngy cng tng ln trn hnh tinh ny mt mc sng t nht cng c nh tiu chun hin thi. Nhng nu chng ta thay cnh tranh bng k hoch ha tp trung th b my lp k hoch s buc phi kim sot i sng ca mi ngi mt cch su rng hn rt nhiu so vi trc y. N khng th ch gii hn trong lnh vc m chng ta gi l hot ng kinh t v trong bt k lnh vc no ca i sng chng ta cng u ph thuc vo hot ng kinh t ca nhng ngi khc1. V vy m li ku gi tho mn
1

Khng phi v tnh m trong cc nh nc ton tr, c Nga ln c v , vn t chc thi gian ri ca dn chng

207

Kim sot kinh t v ch ton tr

tp th cc nhu cu, m nhng ngi x hi ch ngha tri trn con ng tin n ch ton tr chnh l phng tin gio dc chnh tr vi mc ch hun luyn cho chng ta quen dn vi vic p ng cc nhu cu v c mun ca chng ta trong thi im c quy nh trc v di hnh thc c quy nh trc. y chnh l kt qu trc tip ca k hoch ha, chng ta s khng cn c la chn, thay vo , n s cho chng ta nhng th ph hp nht vi k hoch v vo thi im m k hoch tr liu. Ngi ta thng ni khng c t do kinh t th t do chnh tr cng chng c gi tr g. ng nh th, nhng khng phi theo cch m nhng ngi ng h k hoch ha thng ni. T do kinh t vn l tin cho mi quyn t do khc khng phi l c gii phng khi nhu cu la chn v quyn c la chn nh nhng ngi x hi ch ngha ha hn vi chng ta; t do kinh t phi l t do hot ng kinh t, v cng vi quyn lc chn l ri ro v trch nhim.

cng u c a vo k hoch. Ngi c cn ngh ra mt thut ng khng th tng tng ni, cha y mu thun l Freizeitgestaltung (c ngha l: t chc thi gian ri), c nh th thi gian s dng theo ch th ca chnh quyn cng c gi l thi gian ri vy.

209

Ai l ai?

VIII. Ai l ai?

Chng ta nh mt c hi tuyt vi nht tng c ban tng cho th gian v nim say m bnh ng git cht hi vng t do. Lord Acton Cnh tranh l m qung l mt trong nhng li ch trch thnh hnh nht hin nay i vi h thng cnh tranh. Nhn y xin nhc rng thi c i, m l mt trong nhng c im ca thn cng l. Mc d cnh tranh v cng l khng c im chung no na, nhng c mt iu khng phi nghi ng: cnh tranh v cng l khng thin v ai. iu c ngha l khng th ni trc ai s gp may cn ai s phi tht vng, l thng pht khng c chia theo quan nim ca ai v u im v khuyt im ca nhng con ngi c th, tt c ph thuc vo kh nng v s may mn ca h, cng nh khi thng qua mt iu lut ta cng khng th ni trc rng p dng n th mt ngi c th ni trc rng p dng n th mt ngi c th no s c li hay b thit. iu ny cn c bit ng bi v trong iu kin cnh tranh vn may v c hi cng quan

NG V N L

210

trng chng km g phm cht c nhn nh k thut v kh nng nhn xa trng rng i vi s phn ca nhng ngi c th no . S la chn m ra trc mt chng ta khng phi l la chn gia mt h thng ni tt c mi ngi s c nhn mt phn phc li x hi ph hp vi mt tiu chun tuyt i v tng qut no v quyn li v h thng trong phn phc li m mi c nhn c nhn, mc no , c quyt nh bi s may ri m l gia h thng trong ch ca vi ngi s quyt nh ai c nhn ci g v h thng trong s phn phi, phn no , ph thuc vo kh nng v sng kin ca nhng ngi lin quan v phn no ph thuc vo nhng tnh hung khng th lng trc c. Mc d trong h thng t do kinh doanh, c hi ca mi ngi l khng ging nhau v h thng ny nht nh da vo quyn s hu t nhn v (c th l khng bt buc) vo ti sn tha k, nhng th nht nh to ra s cch bit v c hi. C th thu hp ng k s bt bnh ng v c hi v s khc bit bm sinh trong khi vn gi c tnh khch quan ca cnh tranh trong mi ngi t th vn may m khng cn phi quan tm n kin ca bt k ngi no. D nhin l trong x hi cnh tranh ngi giu s c nhiu c hi hn ngi ngho. Mc d vy, ngi ngho y cn c t do hn c k sng trong iu kin tin nghi hn di mt chnh th vi

211

Ai l ai?

nn kinh t k hoch ha. V mc d trong nn kinh t cnh tranh, xc sut mt ngi ngho t nhin giu ln s nh hn xc sut ca mt ngi c tha k gia ti ca ai , nhng d sao chuyn cng c th xy ra; hn na ch trong x hi cnh tranh th anh ta mi c ton b quyn quyt nh chuyn ch khng ph thuc vo n hu ca chnh quyn, cng khng ai c th ngn cn anh ta th vn may ca mnh. Ch khi qun hn t do ngha l g th ngi ta mi khng nhn thy mt s kin r rng rng mt ngi cng nhn khng c tay ngh v c tr lng thp t nc ny cng c nhiu quyn t do trong vic nh hng cuc i ca anh ta hn cc ng ch doanh nghip nh c hay cc k s v cn b qun l c tr lng cao hn nhiu Nga. Nu anh ta mun thay i cng vic hay chuyn ch , nu anh ta mun th hin mt quan im no hay mun ngh ngi theo cch no , mc d thc hin cc d nh ca mnh i khi anh ta phi tr gi cao, mt s ngi c th cho l qu cao, nhng y khng phi l nhng tr ngi khng th vt qua, khng c mi e do no i vi s an ton tnh mng v t do, khng c ai buc anh ta phi thc hin nhim v hay phi sng trong mi trng m cp trn phn cho anh ta. Nhng ngi x hi ch ngha hon ton c l khi tuyn b rng thc hin l tng cng bng ca h th ch cn bi b thu nhp t s hu t nhn,

NG V N L

212

cn thu nhp do lao ng to ra th vn gi nh hin nay1. Nhng h qun mt iu rng tc ot t liu sn xut t nhn v chuyn giao chng vo tay nh nc l chng ta buc nh nc phi phn phi tt c cc ngun thu nhp. Quyn lc c trao cho nh nc v i hi rng nh nc phi s dng quyn lc lp k hoch chnh l i hi nh nc phi s dng quyn lc vi nhn thc y v tt c h qu . S l sai lm khi ngh rng quyn lc giao cho nh nc cng ch l quyn lc c chuyn t tay ngi ny sang tay ngi khc m thi. y l mt loi quyn lc hon ton mi, trong x hi cnh tranh cha ngi no c c quyn lc nh th. Chng no ti sn nm trong tay nhiu ngi khc
C th l chng ta quen nh gi qu cao ngha ca thu nhp t s hu, coi n l nguyn nhn ch yu ca bt bnh ng, v do cho rng bi b thu nhp t s hu s l bin php bo m cho s bnh ng. Mt s thng tin t i m chng ta c v phn phi thu nhp nc Nga li khng cho php chng ta khng nh rng s bt bnh ng c thu hp hn so vi cc nc t bn ch ngha. Max Eastman a ra mt s thng tin t nhng ngun chnh thc ca Lin X (The End of Socialism in Russia (S co chung ca ch ngha x hi Nga), 1937, trang 30-34) chng t rng t l gia mc lng cao nht v mc lng thp nht Nga cng tng ng nh M (khong 50:1). Cn James Burnham (The Managerial Revolution Cuc cch mng v qun l; 1941, trang 43) th trch dn mt bi bo ca Trotsky (1939), trong ni rng tng lp chp bu Lin X, ch c 11-12% dn s nhng chim ti gn 50% thu nhp quc dn. Nh vy l s tch bit cn cao hn c M, ti y 10% dn s chim khong 35% thu nhp quc dn.
1

213

Ai l ai?

nhau, hot ng c lp vi nhau, khng mt ngi no c ton quyn quyt nh phn phi thu nhp v v tr ca nhng ngi khc, v khng ngi no b tri buc v bt k ch s hu no, v iu duy nht m mt ch s hu c th lm, nhm buc ngi ta gn b vi ti sn ca mnh, l a ra nhng iu kin c li hn so vi nhng ch s hu khc. Th h ca chng ta qun rng ch t hu l s bo m quan trng nht ca t do khng ch ca ngi c ca m c ngi khng c ca na. y l v t liu sn xut nm trong tay nhiu ngi hot ng c lp vi nhau, khng ngi no c ton quyn i vi chng ta, cho nn chng ta, vi t cch l c nhn, mi c th t quyt nh v hnh ng theo mnh. Nhng nu tt c cc phng tin sn xut u c tp trung vo tay mt ngi, d y c gi l ton x hi hay nh c ti th ngi s c quyn lc tuyt i i vi chng ta. Mt thnh vin ca sc dn hay cng ng tn gio thiu s khi phi i mt vi hai hon cnh: (i) anh ta khng c ti sn, trong khi nhng ngi thuc cng ng c ti sn v c th thu anh ta v (ii) khi s hu t nhn trong cng ng b bi b v anh ta c coi l ch nhn ng ca mt phn ti sn cng cng, th khng nghi ng g rng anh ta s t do hn trong trng hp u. Hay quyn lc ca mt nh triu ph hng xm ca ti, thm ch ng ch ca ti, i vi ti l nh hn rt nhiu so vi quyn lc ca mt vin chc hng bt, nhng li

NG V N L

214

l ngi nm trong tay quyn lc cng ch y sc mnh ca nh nc v l ngi c quyn quyt nh ti phi sng v lm vic nh th no? Th gii m ngi c tin th c quyn li khng tt hn l th gii m ch ngi c quyn mi c tin hay sao? c t s ca Max Eastman, mt cu ng vin cng sn, tm thy chn l ny, khin ta cm thy ngm ngi nhng ng thi cng to trong lng ta nim hi vng: i vi ti, r rng l - mc d phi mt nhiu thi gian ti mi i n kt lun nh th t hu l mt trong nhng tc nhn quan trng nht, bo m cho ngi ta s bnh ng v cc quyn t do tng i, iu m Marx ngh rng c th m rng n v cng sau khi xo b nh ch ny. iu ng ngc nhin l chnh Marx l ngi u tin hiu c chuyn . Chnh ng, khi nhn li qu kh, ni cho chng ta bit rng s pht trin ca ch ngha t bn t nhn cng vi th trng t do to ra tin cho s pht trin tt c cc quyn t do dn ch ca chng ta. Nhng nhn v pha trc, ng li khng bao gi t hi rng nu ng l nh th th sau khi bi b th trng t do cc quyn t do ny c mt i hay khng1. *** Thnh thong cng c ngi phn i rng chng c l do g phi quyt nh thu nhp ca
1

Eastman Max, Readers Digest, July, 1941, P.39.

215

Ai l ai?

tng ngi trong qu trnh lp k hoch c. Qu tht, nhng kh khn v chnh tr v kinh t xut hin khi tin hnh phn phi thu nhp quc dn gia nhng ngi khc nhau ln n ni ngay c nhng ngi ng h k hoch ha nhit thnh nht cng phi n o trc khi giao cho bt k c quan no nhim v nh th. Bt c ngi no hiu r chuyn ny s ch gii hn k hoch ha trong lnh vc sn xut, tc l gii hn trong vic t chc sn xut mt cch hu l v dnh lnh vc phn phi, cng nhiu cng tt, cho cc lc lng v nhn xng iu phi. Mc d nhng ngi ng h k hoch ha u hiu rng qun l sn xut th nht nh, mc no , s phi can thip vo khu phn phi, v mc d khng mt ngi ng h k hoch ha no ng mc cho th trng quyt nh vic phn phi, nhng tt c h u c v ng vi phng cch cho vic phn phi tun th cc nguyn tc chung v bnh ng v cng bng, qua ngn chn cc trng hp phn phi qu chnh lch v thit lp t l phn chia gia cc giai cp chnh yu trong x hi m khng can thip vo a v ca nhng ngi c th trong ni b cc giai cp hay cc nhm x hi nh hn. Nhng nh chng ta thy, v tt c cc lnh vc kinh t u c lin h mt thit vi nhau cho nn kh c th gii hn vic k hoch ha trong mt lnh vc ring bit no v mt khi cc quan h th trng tc ng vt qu im ti hn no th

NG V N L

216

ngi lp k hoch s buc phi m rng mi vic kim sot cho n khi n bao trm ln tt c mi lnh vc. Nhng tham vng kinh t ny, iu gii thch ti sao li khng th hn ch vic k hoch ha vo ni ta mun, s cn c tng cng thm bi mt s xu hng chnh tr v x hi nht nh, nhng lc lng ny s cng mnh thm khi k hoch ha ngy cng c m rng. Khi mi ngi hiu r rng a v ca mt ngi trong x hi c xc nh khng phi bi cc lc lng v nhn xng (impersonal forces), khng phi bi tng quan gia cc n lc cnh tranh ca nhiu ngi m bi quyt nh c ch ca nh cm quyn th thi ca h i vi a v ca mnh chc chn s thay i. Trong cuc sng lun lun tn ti s bt bnh ng, bt cng - y l theo quan im ca nhng ngi b thit thi cng nh nhng tht vng dng nh khng ng phi chu ng. Nhng khi nhng chuyn din ra trong x hi b kim duyt mt cch c ch th phn ng ca ngi dn s khc hn cch h phn ng khi nhng bt cng khng phi l s la chn c nh hng bi ai c. Khng nghi ng g rng bt cng s d dng c chp nhn v khng nh hng nhiu n phm gi ca con ngi nu n l kt qu ca nhng lc lng v nhn xng ch khng phi con ngi c to ra. Trong x hi cnh tranh, ngi lm cng s khng trnh khi cm thy b thng tn v tinh

217

Ai l ai?

thn khi b cng ty thng bo rng anh ta khng cn thit na hoc khng th tm cho anh ta cng vic tt hn. Trong thi k xy ra hin tng tht nghip hng lot ko di, nhiu ngi cng c cm giac tht vng tng t. Nhng trong x hi t do cn c nhng phng php khc lm gim bt thng tn tt hn l trong x hi k hoch ha tp trung. Hin tng tht nghip hay gim thu nhp, l nhng hin tng chc chn s xy ra trong bt k x hi no, nhng n s d c chp nhn hn khi ngi ta cho rng y l kt qu ca cc lc lng v nhn xng ch khng phi l hnh ng c ch ch ca nh cm quyn. Trong x h cnh tranh, nhng tri nghim nh th, d c cay ng cng chc chn khng th cay ng bng trong x hi k hoch ha. Trong x hi k hoch ha cc c nhn s quyt nh khng phi l liu mt ngi no c hu dng cho mt cng vic c th no hay khng, m l c hu dng ni chung hay khng v hu dng n mc no. a v ca mt ngi trong x hi s b mt ngi no gn cho v buc phi chp nhn. Ngi ta s cam chu nhng au kh v tnh ging xung u mnh, nhng nhng tai ng do cc quyt nh ca chnh quyn to ra s kh c chp nhn hn. Lm mt bnh rng trong mt c my v tnh l kh; nhng cn kh hn bi phn nu ta khng th b i, nu ta b ct cht vo mt ch, ct cht vo nhng ngi lnh o do ngi khc la chn cho ta. S bt mn vi s phn s cng

NG V N L

218

gia tng khi ngi ta nhn thc c rng y l kt qu ca nhng quyt nh c ch ca chnh con ngi. Khi bc vo con ng k hoch ha nhn danh s cng bng th chnh ph khng th chi b trch nhim v s phn v a v ca tt c cc thn dn ca mnh. Trong x hi k hoch ha, tt c chng ta u bit rng vic mnh giu hn hay ngho hn ngi khc khng ph thuc vo cc l do ngu nhin v khng d on c m y chnh l mun ca nh cm quyn. V tt c nhng c gng ca chng ta nhm ci thin a v ca mnh s khng nhm ti vic tin liu v chun b tinh thn i ph vi nhng hon cnh ta khng th kim sot ni m hng ti vic lm cho cc cp lnh o y quyn uy hi lng. Cn c mng m cc nh t tng chnh tr Anh th k XIX tng tin on: nh nc, trong con ng duy nht dn n tin ti v a v l thng qua chnh ph1 s tr thnh hin thc mt cch trn vn m chnh cc nh t tng kia khng th no tng tng ni, nhng tr thnh quen thuc i vi ngi dn cc nc ang trn ng tin ti ch ton tr. *** Ngay khi nh nc bt u lp k hoch cho ton b nn kinh t th vn a v ca nhng c nhn v cc nhm x hi khc nhau lp tc tr
1

y l li ca chng trai Disraeli.

219

Ai l ai?

thnh vn chnh tr ch yu. V sc mnh cng bc ca nh nc l lc lng duy nht quyt nh ai c c ci g, cho nn ai cng mun c phn trong ci lc lng lnh o . Khng c mt vn kinh t hay x hi no li khng mang mu sc chnh tr, theo ngha l vic gii quyt cc vn nh th hon ton ph thuc vo vic ai nm c b my cng bc v quan im ca ai s gi th thng phong trong mi trng hp. Ti tin rng chnh Lenin a ra cu hi ni ting Ai l ai? Trong nhng nm u ca chnh quyn X Vit, ai l ai l vn chnh ca ch ngha x hi1. Ai l ngi lp k hoch, ai l ngi thc hin k hoch? Ai l ngi cai tr, cn ai l k b tr? Ai l ngi phi sng theo cc quy nh do ngi khc a ra? Ch c quyn lc tp trung cao mi c quyn gii quyt c cc vn nh th m thi. Gn y mt nh chnh tr hc ngi M m rng cm t ca Lenin v khng nh rng ai c ci g, c khi no v c ra lm sao l vn m tt c cc chnh ph phi gii quyt. mt mc no th ni th cng khng sai. Mi chnh ph u gy nh hng n a v ca ngi dn, h thng no th cng kh m tm c lnh vc m

Muggeridge M. Winter in Moscow (Ma ng Moskva), 1934; Feiler A. The Experiment of Bolshevism (Kinh nghim ca ch ngha Bolsevik), 1930.

NG V N L

220

trong chnh ph khng c nh hng g. Khi chnh ph lm bt c iu g th hnh ng ca n nht nh c nh hng i vi vn ai c ci g, ckhi no v c ra lm sao. C hai s khc bit cn bn cn ghi nhn. Th nht, cc bin php c th ca chnh ph c thc thi m khng ai bit s nh hng ti nhng ngi c th nh th no v nh th ngha l khng nhm vo nhng nh hng c th . Chng ta tho lun k vn ny ri. Th hai, chnh ph hoc l s quyt nh tt c mi th m mi ngi s nhn vo bt k thi im no hoc l nh hng ca n s gii hn ch ch quy nh cho mt s ngi s c nhn mt s th vo mt s thi im no v theo cung cch no . y l ton b s khc nhau gia ch t do v ch ton tr. S khc nhau gia h thng t do v h thng k hoch ha ton trit th hin r rng trong nhng li phn nn ca nhng ngi quc x v x hi ch ngha v vic chia tch mt cch gi to gia chnh tr v kinh t cng nh i hi t chnh tr ln trn kinh t ca h. Nhng cu ny c l khng ch c ngha l hin nay cc lc lng kinh t, trong khi theo ui cc mc ch ca mnh, c php hnh ng khng theo ch o ca chnh ph m cn c ngha l cc quyn lc kinh t c th c s dng mt cch c lp vi s lnh o ca chnh ph, thm ch theo ui cc mc tiu m chnh ph khng tn thnh. Nhng thay th cho phng n

221

Ai l ai?

li khng phi n thun l mt quyn lc duy nht m l mt nhm lnh o chp bu c quyn kim sot tt c cc mc tiu ca con ngi cng nh c ton quyn quyt nh a v ca mi ngi trong x hi. *** R rng l khi chnh ph nm quyn lnh o kinh t th n s phi s dng quyn lc thc thi l tng phn phi cng bng ca mt ngi no . Nhng n s lm th no? N s tun theo hoc phi tun theo nhng nguyn tc no? Liu c th tm c cu tr li dt khot cho hng lot cu hi chc chn s xut hin v ng gp tng i ca cc c nhn v liu nhng vn c c gii quyt mt cch c ch ch hay khng? Liu c mt thang gi tr, chp nhn c i vi nhng ngi c hiu bit, c th bin h c cho ci trt t th bc ca x hi v p ng c k vng cng bng hay khng? Ch c mt nguyn l chung, mt quy tc n gin, cho php a ra cu tr li thc s xc nh cho mi cu hi: bnh ng, bnh ng hon ton v tuyt i gia tt c cc c nhn, trong tt c mi vic m con ngi c th kim sot c. Nu gi s tt c mi ngi u ng tin n ci l tng (chng ta s khng bn y vn l c th thc hin c hay khng, th d nh c bo m c s ng vin, khuyn khch hay khng), th l tng s cung cp cho ci tng phn phi cng bng t m kia mt ni dung r rng v cc c quan lp k

NG V N L

222

hoch s c trong tay kim ch nam cho hnh ng. Nhng vn l ngi ta hon ton khng mun mt s bnh ng c hc nh th. Chng c phong tro x hi ch ngha no vi l c mang ci khu hiu bnh ng hon ton v tuyt i nh th sm li nhn c s ng h ng k ca qun chng. Ci m ch ngha x hi ha khng phi l s phn phi cng bng hon ton m ch l cng bng hn v bnh ng hn m thi. Khng phi l bnh ng theo ngha tuyt i m bnh ng hn, y chnh l mc tiu m nhng ngi x hi ch ngha ang n lc phn u. Mc d nghe c v ging nhau, nhng hai l tng ny khc nhau mt tri mt vc. Nu nguyn tc cng bng tuyt i lm cho nhim v lp k hoch thnh ra xc nh th cng bng hn li l cch din t tiu cc, n ch th hin s bt mn i vi tnh trng hin thi; nhng v chng ta khng coi bnh ng hon ton l mc tiu, cho nn n hu nh khng th gip nh lp k hoch tr li bt c vn no. y khng phi l tr chi ch. y chng ta tin n bn cht ca vn , ci bn cht vn b nhng thut ng ging nhau che lp. Trn thc t, chp nhn nguyn tc bnh ng hon ton th ngay lp tc chng s c li gii p cho mi vn v cng trng vn s xut hin trong qu trnh lp k hoch; cn nu chp nhn cng thc bnh ng hn trn thc t chng ta s khng th tr li c

223

Ai l ai?

bt k cu hi no thuc loi ny. Ni dung ca khi nim bnh ng hn ny cng khng r rng, ht nh ni dung ca nhng khi nim nh phc li x hi hay hnh phc ca mi ngi. N chng gip c g, chng ta vn phi quyt nh, trong tng trng hp c th, mc cng hin ca tng ngi hoc tng nhm ngi khc nhau. iu duy nht n c th ni: y l ly ca ngi giu, cng nhiu cng tt. Nhng khi phi chia qu thc th vn li xut hin, c nh th cha ai bit cng thc cng bng hn ngha l th no vy. *** a s ngi dn khng th tin c l chng ta li khng nm c cc nguyn tc o c gii quyt nhng vn , nu khng ni l tuyt i tt th t nht cng hn l h thng cnh tranh t gii quyt. Ch l chng ta khng c khi nim v gi c hp l hay l lng thng xng ng ? Ch l chng ta khng th da vo cm gic v s cng bng vn c ca con ngi hay sao? Cho d lc ny chng ta khng th tho thun c th no l cng bng trong mt trng hp c th no th ch l khi ngi dn thy rng t tng ca h ang bin thnh hin thc th cc tiu chun v l cng bng li khng nhanh chng hnh thnh t cc quan nim o c chung nht hay sao? ng tic l c rt t c s cho nhng hi vng nh th. Cc tiu chun m chng ta c hin nay c sinh ra trong lng h thng cnh tranh v nht

NG V N L

224

nh s bin mt nhanh chng ngay khi h thng bin mt. Ci m chng ta gi l mc gi hp l hay mc lng tng xng ch n gin l mc gi hay mc lng m chng ta, da vo kinh nghim, c quyn hi vng hay l mc gi v mc lng khi khng c hin tng c quyn. Ngoi l duy nht trong trng hp ny l i hi cho cng nhn c nhn ton b sn phm do h lm ra, mt i hi hnh thnh trong thi k u ca phong tro x hi ch ngha. Nhng hin nay cng chng c my ngi theo t tng x hi ch ngha cn tin rng trong x hi x hi ch ngha cng nhn trong tng lnh vc s chia nhau ton b thu nhp trong lnh vc ; v nh th ngha l cng nhn trong cc ngnh cn nhiu vn s c thu nhp cao hn cc ngnh cn t vn hn, m theo quan im x hi ch ngha th y li l bt cng. Hin nay mi ngi u thng nht rng yu cu ny l sai lm. Nhng nu cng nhn khng c quyn hng ton b sn phm mnh to ra, v ton b li nhun do t bn sinh ra phi c chia cho tt c mi ngi lao ng, th vn chia chc nh th no li tr thnh cc k rc ri. V nguyn tc c th xc nh c mc gi hp l cho mt mn hng c th no hay mc lng tng xng cho mt dch v no nu lng cu v mn hng hay dch v c n nh t trc. Nu lng cu c xc nh trc, bt chp gi thnh, th ngi lp k hoch c th c gng

225

Ai l ai?

tm xem mn hng phi c gi l bao nhiu cng vic phi c tr lng l bao nhiu. Nhng ngi lp k hoch cn phi quyt nh lng cu phi sn xut ca mi loi hng ha v trong khi lm nh th ng ta quyt nh lun gi bao nhiu l ng hay lng bao nhiu l hp l. Cn nu ngi lp k hoch quyt nh rng cn t kin trc s hay th sa ng h hn hay c th p ng c nhu cu hin ti vi s nhn cng chu nhn mc lng thp hn, th ngha l mc lng tng xng ha ra li b thp i. Thit lp thang bc v mc u tin cho nhng mc tiu khc nhau trong lnh vc sn xut ngha l ngi lp k hoch cng ng thi quyt nh mc u tin ca nhng nhm x hi v nhng c nhn khc nhau. Gi nh rng ng ta khng coi ngi dn ch l phng tin, ngha l ng ta phi quan tm n c nhng hu qu x hi v do phi cn nhc c mc u tin ca nhng mc tiu ln hu qu x hi ca nhng quyt nh ca mnh. Nhng iu li cng c ngha l s kim sot trc tip iu kin sng ca tt c mi ngi. iu ny nh hng n a v khng ch ca cc nhm ngh nghip m cn nh hng n a v ca tng ngi ring bit na. Ni chung khng hiu sao chng ta c xu hng cho rng thu nhp ca nhng ngi trong cng mt ngh l tng i ng u. Nhng thu nhp ca mt ngi thnh cng v mt ngi km ci trong cng mt ngh d y l bc s hay kin trc s, nh vn hay ngh s, v s

NG V N L

226

hay ngi ci nga ua, cng nh th sa ng nc hay ngi lm vn, nhn vin bn hng hay ngi th may cng s chnh lch chng khc g gia tng lp hu sn v v sn. V mc d trong tin trnh k hoch ha, nht nh ngi ta s thc hin vic tiu chun ha bng cch p dng mt s tiu chun v tay ngh, nhng s phn bit i x th vn nh c, d y l quyt nh thu nhp cho tng ngi hay phn h vo cc nhm th cng th m thi. Chc khng cn tho lun tip v tnh cnh m nhng ngi ang sng trong x hi t do bi ri vo khi quy phc s kim sot nh th. Cng khng cn ni n chuyn liu h c cn c t do na hay khng mt khi h quy phc. V John Stuart Mill vit tt c nhng chuyn ny cch y gn mt trm nm trc v kin ca ng vn cn gi tr cho n ngy nay. Ngi ta c th sn sng chp nhn mt iu lut c nh, th d nh lut v bnh ng, nh chp nhn mt s may ri hay nhu cu ngoi ti; nhng mt nhm ngi cn ong tng ngi v pht cho ngi ny nhiu, ngi kia t, tu thch, th c ngha l ngi ta tin tng vo cc siu nhn, vi nhng sc mnh siu nhin khng khip1. ***

Principles of Political Economy (Cc nguyn l ca kinh t chnh tr hc), cun 1, chng II, trang 4.

227

Ai l ai?

Khi ch ngha x hi cn l c m ca mt nhm nh v tng i ng u, nhng mu thun nh th cha dn ti cc ng cng khai. Nhng khi chnh sch ca nhng ngi x hi ch ngha i hi phi c nhiu nhm ngi khc nhau, tc l a s dn chng ng h, th cc mu thun s ni ln ngay lp tc. V tt c u s tp trung vo vn : l tng no s gi th thng phong, buc tt c cc l tng khc phi khut phc nhm ng vin ton b sc ngi, sc ca phc v cho n. V mun cho k hoch ha thnh cng th cn phi to ra mt quan nim chung v nhng gi tr ct yu, cho nn cc hn ch trong lnh vc vt cht mi tc ng trc tip n quyn t do trong lnh vc tinh thn ca chng ta. Vn l nhng ph huynh c vn ha ca mt phong tro t pht v th lu, nhng ngi x hi ch ngha hi vng s gii quyt c vn theo li truyn thng, ngha l bng cch gio dc. Nhng gio dc th c th lm c g? Chng ta c th ni mt cch chc chn rng kin thc khng to ra cc gi tr o c, rng khng c cch gio dc no c th buc ngi ta c cng quan im v cc vn o c m vic qun l ton din i sng x hi s to ra. Khng phi l l tr m ch c nim tin m qung mi c th bin h cho mt k hoch c th m thi. Trn thc t, nhng ngi x hi ch ngha l nhng ngi u tin cng nhn rng nhim v

NG V N L

228

m h t ra i hi mt Weltangschauung1, mt h thng gi tr xc nh. Trong khi c gng t chc ra phong tro qun chng trn c s mt th gii quan duy nht, nhng ngi x hi ch ngha to ra nhng phng tin nhi s t tng hu hiu m sau ny quc x v pht xt li dng mt cch thnh cng. Trn thc t, c c ln , pht xt v quc x chng cn phi c nhiu sng kin. Ti c hai nc, cc hnh thc ch yu ca mt phong tro chnh tr kiu mi, xm nhp vo mi mt ca i sng c nhiu ngi x hi ch ngha p dng t trc ri. tng v mt ng chnh tr bao trm ln tt c cc lnh vc ca i sng con ngi, t lc cho i cho n khi xung l, hng dn tt c cc quan im ca con ngi v sn sng bin mi vn thnh vn Weltangschauung ca ng, cng c nhng ngi x hi ch ngha thc hin ri. Mt nh bo ngi o theo xu hng x hi ch ngha, khi m t phong tro x hi ch ngha trn qu hng mnh ly lm t ho m vit rng im c trng ca n l n to ra cc t chc chuyn bit trong mi lnh vc hot ng ca cc cng nhn vin chc2.

1 2

Th gii quan Ting c ND. Wieser G.Ein Staat stribt, Oesterreich 1934-1938, Paris, 1938, P.41.

229

Ai l ai?

Mc d, trong lnh vc ny, nhng ngi x hi ch ngha o c th tin xa hn, nhng tnh hnh trong cc nc khc cng tng t nh th. Khng phi l bn pht xt m chnh nhng ngi x hi ch ngha tp hp tr em cn mng sa vo cc t chc chnh tr hun luyn cho chng thnh nhng ngi v sn chn chnh. Khng phi l bn pht xt m chnh l nhng ngi x hi ch ngha l nhng ngi u tin ngh n vic t chc cc hot ng th thao v gii tr, cc trn u bng v cm tri trong cc cu lc b ca ng cc thnh vin khng b tim nhim cc quan im khc bit. Nhng ngi x hi ch ngha l nhng ngi u tin i hi cc ng vin phi s dng cc hnh thc cho hi ring phn bit h vi nhng ngi khc. Chnh h, vi cc t chc gi l chi hi v cc c ch nhm thng xuyn kim sot i sng ring t ca con ngi to ra khun mu ca cc ng ton tr. Balilla1 v Hitlerjugend2, Dopolavoro3 v Kraft durch Freude4, ng phc mang mu sc chnh tr v cc t chc qun s ca ng ch n gin l s

T chc thiu nin pht xt ND. T chc thanh nin pht xt c ND. 3 T chc pht xt gi l Sau gi lm vic, c nhim v gip nng dn v cc th th cng ngh ngi sau gi lm vic ND. 4 T chc pht xt c gi l Vui kho ND.
2

NG V N L

230

sao chp cc thit ch x hi ch ngha tn ti trc m thi1. *** Chng no m phong tro x hi ch ngha trong mt nc ch gn b vi quyn li ca mt nhm x hi c th, thng l cc cng nhn cng nghip c tay ngh cao, th vn to lp mt quan im chung v a v ca cc thnh vin khc nhau ca nhm trong x hi cn tng i n gin. Phong tro quan tm trc tip n a v x hi ca nhm ngi c th v mc tiu ca n l nng a v ca nhm ny ln so vi cc nhm khc. Nhng tnh cht ca vn s thay i khi, cng vi s pht trin ca phong tro, mi ngi u nhn thy rng thu nhp v a v ca bt c ngi no cng u do b my cng ch ca nh nc quyt nh v khi mi ngi, mun duy tr hay ci thin v tr ca mnh, u phi c gng phn u tr thnh thnh vin ca nhm ca t chc, sc gy nh hng i vi b my nh nc hay thm ch kim sot b my v li ch ca mnh. Khng c g m bo rng trong cuc chin u gay go , quyn li ca nhng ngi ngho kh nht hay nhng nhm ng ngi nht s thng th. Cng khng c g m bo rng cc ng x hi ch ngha c, nhng ng i din cng khai cho quyn
1

Cc cu lc b sch mang tnh chnh tr Anh cng c tc dng tng t.

231

Ai l ai?

li ca nhng nhm x hi c th, vn gi c v tr ca mnh, mc d h l nhng ngi u tin khai ph con ng, nhng ngi u tin son tho c thc h v pht li ku gi ton th giai cp cng nhn. Chnh thnh tu v yu cu chp nhn ton b thc h ca h chc chn s to ra mt phong tro i lp mnh m, nhng y khng phi l phong tro ca cc nh t sn m l ca ng o cc tng lp ngho kh, nhng ngi nhn thc c rng s thng tin ca gii tinh hoa trong giai cp cng nhan cng nghip s e do vi tr tng i ca mnh. L thuyt v chin thut ca ch ngha x hi, ngay c khi ni khng b gio l marxit ch ng, xut pht t tng chia x hi thnh hai giai cp vi quyn li chung nhng li i khng nhau, y l giai cp ca cc nh t bn v giai cp cng nhn cng nghip. Ch ngha x hi lun lun hi vng rng tng lp trung lu c s nhanh chng bin mt m hon ton khng m xa n s ra i ca giai cp trung lu mi, y l i qun ng o cc nhn vin vn phng, nhn vin nh my, nhn vin hnh chnh v gio vin, ngi bn hng v cc quan chc cp thp, cng nh i din ca nhng ngi c tay ngh thp thuc rt nhiu ngh nghip khc nhau. Trong mt giai on no giai cp ny cung cp nhiu lnh t cho phong tro cng nhn. Nhng khi cng ngy ngi ta cng thy r rng a v ca giai cp ny ang xu i so vi a v

NG V N L

232

ca giai cp cng nhn cng nghip th l tng ca phong tro cng nhn s khng cn cun ht c h na. V mc d h vn l nhng ngi x hi ch ngha, theo ngha l h bt mn vi h thng t bn ch ngha v i phi phn phi ca ci vt cht ph hp vi quan im ca mnh v l cng bng, nhng ha ra quan im ca h hon ton khng ging vi quan im m cc ng x hi ch ngha c p dng trong thc tin. Cc cng c m nhng ng x hi ch ngha kiu c p dng mt cch thnh cng nhm bo m s ng h ca mt nhm ngh nghip tc l ci thin hon cnh kinh t ca nhm ngi ny ha ra l khng cn ph hp, nu h mun tt c mi ngi ng h. V vy, nht nh s xut hin cc ng v cc phong tro x hi ch ngha cnh tranh nhau, s xut hin cc phong tro th hin quyn li ca nhng giai tng b thit thi . Li khng nh tng i thnh hnh rng ch ngha pht xt v ch ngha x hi quc gia l nhng bin th ca ch ngha x hi dnh cho giai cp trung lu cha ng kh nhiu s tht, ch c iu l v c cc phong tro ny ginh c s ng h ca tng lp x hi khng cn l trung lu na. Trn thc t, y l cuc bo lon ca mt giai cp mi, giai cp tc ot c quyn c li nhm chng li tng lp qu tc trong giai cp cng nhn, chnh phong tro lao ng trong lnh vc cng nghip to ra cuc ni lon ny.

233

Ai l ai?

Khng nghi ng g rng chng c tc nhn kinh t no li c nh hng ti s pht trin ca cc phong tro ny bng lng ghen t ca nhng ngi lm ngh t do nhng li khng my thnh cng, y c th l mt anh k s hay mt lut s c bng i hc v ni chung l nhng ngi v sn c trng ghen t vi ngi th my hay th sp ch hay cc thnh vin ca cc cng on mnh vi thu nhp cao hn gp nhiu ln. Ngoi ra, trong nhng nm u, cc thnh vin bnh thng ca phong tro quc x chc chn l ngho hn cc on vin cng on trung bnh hay ng vin ca cc ng x hi ch ngha c, ng vin quc x cn cm thy cay ng hn v anh ta tng c nhng ngy tt p hn v thng vn sng trong khung cnh lm anh ta nh li mt thi qu kh cha xa. Cu cuc u tranh giai cp rebours1 tng thnh hnh trong giai on hnh thnh ch ngha pht xt cho ta thy mt c im v cng quan trng ca phong tro ny. Xung t gia ng pht xt hay x hi ch ngha quc gia vi ng x hi ch ngha c l xung t in hnh v khng th trnh khi gia cc phe cnh ca phong tro x hi ch ngha. H c chung quan nim rng nh nc phi quyt nh a v ca mi ngi trong x hi. Nhng gia h v s mi mi tn ti mu thun su sc

Ln tri ting Php ND.

NG V N L

234

v vic xc nh v tr c th cho tng nhm v tng giai cp khc nhau. *** Cc lnh t ch ngha x hi kiu c, nhng ngi lun lun cho rng ng ca h l i tin phong ca mt phong tro hng n ch ngha x hi rng ln hn, khng th hiu c v sau mi mt ln truyn b cc phng php x hi ch ngha sang mt lnh vc mi l li thm nhng tng lp ngho kh ng ln chng li h. Nhng trong khi nhng ng x hi ch ngha kiu c, hay cng on trong cc ngnh cng nghip c th, thng d dng t c tho thun vi nhng ngi s dng lao ng trong cc lnh vc cng nghip v vic phi hp hnh ng th cc tng lp x hi rng ln li vn hon ton tay trng. i vi nhng ngi ny, khng hn thiu c s khi ngh rng, tng lp thnh t hn trong phong tro cng nhn thuc v giai cp bc lt ch khng thuc v nhng ngi b bc lt na1. S bt mn ca tng lp trung lu lp di, vn cung cp phn ln ng h vin cho ch ngha pht
hai nm tri qua k t khi Hendrik de Man, mt trong cc tr thc x hi ch ngha hng u chu u (ng ny i tip on ng t nhin na v chp nhn ch ngha quc x) ghi nhn rng y l ln u tin k t khi xut hin ch ngha x hi, s bt mn vi ch ngha t bn quay sang chng li chnh phong tro x hi ch ngha (Sozialismus and National Faszismus (Ch ngha x hi v ch ngha pht xt quc gia). Potsdam, 1931, trang 6).
1

235

Ai l ai?

xt v ch ngha x hi quc gia, cng si sc thm v h cn bn l nhng ngi c hc, c gng vn ln a v lnh o v coi mnh l nhng thnh vin tim tng ca gii tinh hoa cm quyn. Th h tr hn vn c gio dc theo tinh thn x hi ch ngha trong khi coi khinh vic kim li, quay lng li vi ngh kinh doanh ch ng nhiu ri ro, v x vo nhng chc v ha hn s n nh vi ng lng c bo m, th li i hi cc thu nhp v quyn lc m h, nh vo hc vn ca mnh, xng ng c hng. H tin vo x hi c t chc, nhng li hy vng mt a v x hi khc hn vi a v m x hi do nhng ngi lao ng lnh o s dnh cho h. H trang b cho mnh nhng phng php hot ng ca ch ngha x hi kiu c, nhng li mun dng chng cho quyn li ca giai cp khc. Phong tro ny c kh nng li cun tt c nhng ai tuy ng thun v tng nh nc kim sot i sng kinh t nhng li khng chia s nhng mc tiu m tng lp cng nhn qu tc hng ti. Ngay t khi mi ra i, phong tro x hi ch ngha mi c mt vi li th. Ch ngha x hi ca giai cp cng nhn sinh ra trong lng th gii dn ch v t do iu chnh chin thut ca mnh cho ph hp v tip thu nhiu t tng t do ca x hi dn ch. Cc nh lnh o ca n vn tin rng xy dng xong ch ngha x hi s gii quyt c mi vn . Trong khi ch ngha pht xt v ch

NG V N L

236

ngha x hi quc gia li sinh ra trong lng x hi b iu tit nhiu hn v bt u nhn thc c rng ch ngha x hi quc t v dn ch hng n nhng l tng khng ph hp vi h. Chin thut ca cc phong tro ny hnh thnh v pht trin trong mt th gii, ni m chnh sch x hi ch ngha v nhng vn m n gy ra c nh hng to ln. H khng cn o tng vo kh nng gii quyt mt cch dn ch cc vn , tc l khng tin vo cch gii quyt i hi ngi ta phi c nhiu ng thun hn. H khng cn o tng v kh nng xc nh nhu cu tng i ca tng c nhn hay cc nhm lm c s cho vic lp k hoch, cng nh khng cn tin rng nguyn tc cng bng c th a ra p n c na. H bit rng nhm mnh nht, tc nhm sc tp hp nhng ng h vin ca mt trt t x hi th bc mi v ha vi nhng giai cp m n da vo mt s c quyn c li, s c nhiu kh nng nhn c s ng h ca nhng ngi tht vng v b ha hn v cng bng nhng rt cuc nhn ra rng c gng ca h ch em li quyn li cho mt giai tng nht nh m thi. Ch ngha pht xt v ch ngha quc x thnh cng trc ht l v l thuyt hay ci Weltangschauung m chng a ra ha cho nhng ngi ng h mt s c quyn c li.

237

An ton v t do

IX. An ton v T do
C x hi s bin thnh mt c quan duy nht, mt nh my duy nht, mi ngi cng lm vic nh nhau v cng c tr lng nh nhau. V. I. Lenin, 1917 Trong mt quc gia, ni nh nc l ngi s dng lao ng duy nht th i lp ngha l cht dn cht mn. Nguyn tc c: Ai khng lm th khng c n c thay bng nguyn tc mi: Ai khng tun phc th khng c n. Leon Trotsky, 1937 Ging nh th t do kinh t gi mo ni n bn trn, s an ton v kinh t cng thng c v c nhiu c s hn coi l iu kin ti cn thit nu mun c t do thc s. Theo mt ngha no th iu va ng li va quan trng na. Nhng ngi khng t tin rng h c th t nui sng c mnh thng khng c t duy c lp v khng c c tnh mnh. Nhng thc ra khi nim an ton v kinh t, cng nh a s cc khi nim khc

NG V N L

238

trong lnh vc ny, l mt khi nim m h v kh t m. V vy, coi n l iu kin ti cn thit l vic lm nguy him i vi t do. Trn thc t, khi s an ton v kinh t c hiu theo ngha tuyt i th vic mi ngi cng phn u t cho bng c mt s an ton nh th chng nhng khng lm gia tng c hi c t do m cn l mi e do nghim trng i vi t do na. Cn phi phn bit ngay t u hai loi an ton: loi an ton c gii hn, c th t c cho tt c mi ngi v v vy khng phi l c n m l yu cu chnh ng ca mi thnh vin trong x h v loi an ton tuyt i m x hi t do khng th bo m cho tt c mi ngi v khng c coi nh mt c quyn c li, tr nhng trng hp c bit, th d nh nhng bo m cn thit cho s c lp ca cc quan to, nhng bo m nh th ng vai tr quan trng nht i vi hot ng ca h. Hai loi an ton, loi th nht, bo m ngi ta khng lm vo hon cnh thiu thn qu mc, bo m mt mc sng ti thiu cho tt c mi ngi; v loi th hai l bo m mt li sgn hay mt a v tng i m mt ngi hoc mt nhm ngi c hng so vi nhng ngi khc. Hay ni mt cch ngn gn, loi th nht l bo m mt mc thu nhp ti thiu chung cho tt c mi ngi v loi th hai bo m mt mc thu nhp m mt ngi cho l mnh xng ng c hng. Chng ta phi thy s khc nhau mt tri mt vc gia s bo m m mi

239

An ton v t do

ngi u c hng, y chnh l bin php b sung bn cnh h thng kinh t th trng, vi s bo m ch dnh cho mt s ngi v ch c th thc hin c vi iu kin kim sot hon ton hay bi b hn th trng. Mun gi c t do ni chung th khng c l do g m mt x hi t n mc thnh vng nh x hi chng ta li khng bo m cho tt c mi ngi loi an ton th nht. D nhin l xc nh mt mc sng ti thiu l vn v cng phc tp. Mt cu hi khc cng rt quan trng: nhng ngi n bm vo x hi nh th c c hng tt c cc quyn t do nh nhng ngi khc hay khng1. Khng ch n nhng vn nh th c th ko theo nhng rc ri chnh tr nghim trng, thm ch l nguy him na; nhng khng nghi ng g rng mi ngi u c th c m bo mt lng thc n, nh v qun o ti thiu bo m sc kho v kh nng lm vic. Trn thc t, vic bo m nh th t lu tr thnh hin thc i vi a s cng dn Anh quc. Khng c l do g m chnh ph li khng gip cc nn nhn gp phi c hon cnh khng lng trc c, chng my ngi c th to c d phng tho ng cho nhng trng hp nh th.

y cn c cc vn quan h quc t na v vic cho nhp quc tch ng ngha vi quyn c mc sng cao hn cc nc khc.

NG V N L

240

m au, tai nn l nhng hon cnh m vic tr gip khng h lm cho ngi ta l l vic phng trnh ri ro v khc phc hu qu - tm li l nhng ri ro thc s c th bo him c - i hi nh nc phi gip trong vic t chc h thng an sinh x hi trn bnh din quc gia. Nhng ngi ng h v nhng ngi phn i cnh tranh c th khng ng v cc chi tit ca h thng an sinh x hi y; v di ci mc bo m an sinh x hi ngi ta c th thc hin chnh sch m trn thc t li lm gim hiu qu ca cnh tranh. Nhng v nguyn tc, vic nh nc c gng bo v cc cng dn ca mnh theo cch l ph hp vi t do c nhn. Cng c th ni nh th v s tr gip ca nh nc cho cc nn nhn ca thin tai nh ng t, bo lt. Khng nghi ng g rng khi ngi ta gp nhng tai ho m h khng th trnh c v khng c d phng khc phc hu qu th cng ng nht nh phi dang tay gip . Cui cng, cn mt vn cc k quan trng: u tranh vi cc suy thoi kinh t v hin tng tht nghip hng lot i km vi n. y l mt trong nhng vn nghim trng nht v cp bch nht trong thi i chng ta. V mc d mun gii quyt n th phi lp k hoch theo ng ngha ca t ny, nhng vn l khng v khng c a ra nhng loi k hoch thay th cho th trng. Thc ra th mt s nh kinh t hc hy vng l c th gii quyt vn bng chnh sch tin t, phng cch

241

An ton v t do

m h cho l khng tri ngc g vi c ch ngha t do th k XIX. Nhng cng c nhng ngi cho rng gii php duy nht l thc hin cc cng trnh x hi quy m ln vo ng nhng lc cn thit. Cch lm ny c th gy ra nhng tr ngi nghim trng i vi cnh tranh v v vy phi rt thn trng khi tin hnh th nghim theo hng ny trnh lm cho nn kinh t ngy cng ph thuc vo s lnh o v cc khon u t ca chnh ph. Tuy nhin, y khng phi l cch duy nht v theo ti khng phi l cch tt nht cho vic bo m an ton v kinh t. D sao mc lng, nhu cu bo m khi cc hu qu ca suy thoi kinh t hon ton khng ng ngha vi vic p dng h thng k hoch ha l ci s to ra mi e do i vi quyn t do ca chng ta. *** K hoch ha bo v loi an ton th hai l c hi cho t do. y l k hoch c thit k nhm bo m cho mt s ngi hoc nhm ngi trnh c tht thu, m y li l chuyn bnh thng trong x hi da trn nguyn tc cnh tranh. Vic tht thu khng th no c bin h v mt o c, d c nguy c gy ra cnh thiu thn, nhng li l phn khng th tch ri ca cnh tranh. i hi bo m kiu ny l mt hnh thc khc ca i hi th lao tng xng ngha l th lao tng xng vi u im ch quan ca con ngi ch khng phi l tng xng vi nhng kt qu lao ng khch quan ca anh ta. Nhng kiu bo m hay cng bng

NG V N L

242

khng ph hp vi nguyn tc t do la chn ngh nghip ca con ngi. Trong x hi, ni vic phn cng lao ng c thc hin da trn quyn t do la chn ngh nghip ca ngi dn, th lao lc no cng phi ph hp vi li ch m ngi lao ng mang li cho nhng ngi khc, ngay c khi cc u im ch quan ca anh ta khng c tnh ti. Thng th kt qu cng vic t l thun vi c gng b ra, nhng khng phi lc no cng nh th. i khi mt cng vic no bng tr thnh v ch, x hi no cng c th xy ra nhng chuyn nh th c. Mi ngi u c th hiu bi kch ca mt chuyn gia sau nhiu nm n sch, nhng tay ngh bng mt gi v mt pht minh em li li ch ln lao cho ton th x hi. Lch s th k va qua c y ry cc th d v nhng pht minh nh th, i khi cc pht minh ny c nh hng n hng trm ngn ngi. Khi thy mt ngi c tay ngh v lao ng ht mnh b sa st v thu nhp, khi chng kin cnh tuyt vng m khng phi do li ca anh ta th cm nhn v l cng bng ca chng ta nht nh s b tn thng. V nhng ngi b thit hi i hi chnh ph bo m cho h mc thu nhp m h ng c hng s nhn c s cm thng v ng h ca nhiu ngi. Kt qu l cc chnh ph khng ch thng qua cc bin php nhm m bo cho nhng ngi ri vo hon cnh nh th c c phng tin sng ti thiu m cn m bo cho h

243

An ton v t do

thu nhp n nh nh c, ngha l che ch cho h khi mt phong ba bo tp ca kinh t th trng1. Nhng nu chng ta mun bo v quyn t do la chn ngh nghip th chng ta khng th bo m thu nhp n nh cho tt c mi ngi. Cn nu s m bo nh th ch c dnh cho mt s ngi th y l c quyn c li, lm tn hi quyn li ca nhng ngi khc v mc an ton ca nhng ngi ny nht nh s b suy gim. D dng thy rng vic bo m thu nhp n nh cho tt c mi ngi ch c th c thc hin vi iu kin bi b hon ton quyn t do la chn ngh nghip. V mc d bo m thu nhp cho tt c mi ngi c coi l mc tiu m tt c chng ta u phi hng ti, trn thc t mi s din ra hon ton khng phi nh th. Trn thc t cc bo m loi ny s c ban pht tng t mt, khi th cho nhm ngi ny, khi th cho nhm ngi kia v kt qu l nhng nhm b b ri s cng ngy cng bp bnh hn. V vy m khng c g ngc nhin khi trong nhn thc x hi cc bo m c ban pht nh vy cng ny cng c gi hn, i hi cng ngy cng khn thit hn v dn d ngi ta cn mun c c nhng bo m nh th bng mi gi, ngay c vi gi ca t do.

Mt s tng th v v cch thc gii quyt vn ny trong khun kh x hi t do c gio s W.H. Hutt trnh by trong tc phm rt ng nghin cu mi c xut bn gn y. (Plan for Peconstruction (K hoch ti thit), 1943).

NG V N L

244

Nu ta mun bo v nhng ngi, do nhng hon cnh khng th d on c hoc bt kh khng m cng vic ca h khng cn hu ch nh trc, bng cch n b cho h cc thit hi trong khi hn ch thu nhp ca nhng ngi hu dng hn th chng my chc th lao chng cn lin h g vi li ch x hi thc s na. N ch cn ph thuc vo quan im ca cc nh chc trch, ch cn ph thuc vo kin ca anh ta v vic dn chng phi lm g, phi bit trc nhng g, nh ca ngi ta tt xu ra sao. Quyt nh c thng qua trong nhng trng hp nh th nht nh s l quyt nh c on. Nguyn tc ny, nu c p dng, nht nh s dn n hin tng l nhng ngi lm nhng vic nh nhau li c th lao khc nhau. Lc s khc bit v tin cng s khng cn l ng lc thc y ngi ta thc hin nhng thay i c ch cho x hi na; hn th na, ngi ta cn khng th nh gi c l liu c nn thc hin nhng thay i nh th hay khng. Nhng nu vic lun chuyn ngi t lnh vc ny sang lnh vc khc, tt yu din ra trong mi x hi, khng c thc y bi thng v pht (khng phi lc no cng ph thuc vo phm cht ch quan ca h) th ch cn mt cch: ra lnh. Khi thu nhp c bo m th ngi ta khng c quyn li ch lm c ch v thch cng vic , cng khng c la chn cng vic theo thch ca mnh. li hay i i vi anh ta cng th, chng

245

An ton v t do

c, cng chng mt g, chnh nhng ngi phn b thu nhp s quyt nh anh ta i hay . Vn khuyn khch y thng c tho lun nh th y ch yu l vn v s t nguyn lm ht sc mnh ca ngi dn. Mc d y l kha cnh quan trng, nhng khng phi l tt c, li cng khng phi l kha cnh quan trng nht ca vn . Vn khng ch l mun ngi ta tch cc lm vic th phi c khuyn khch tho ng. Quan trng hn l, nu chng ta cho ngi dn quyn la chn cng vic, nu mun cho ngi dn c kh nng quyt nh nn lm ci g th chng ta cng phi cung cp cho h tiu chun nh gi n gin v r rng v tnh hu dng tng i ca cc ngnh ngh khc nhau. Mt ngi, d c thc y bi nhng ng c cao p nht, khng th la chn c mt ngh gia mun vn ngh nghip nu li th m anh ta nhn c t cng vic chng c lin quan g vi tnh hu dng ca n i vi x hi. Mun cho mt ngi quyt nh chuyn ngh hay chuyn mi trng cng tc m anh ta quen v c th thch th iu quan trng l gi tr x hi bin i ca tng ngnh ngh phi th hin trong th lao ca ngnh ngh . Nhng vn cn nghim trng hn v trong th gii trn tc, ch c quyn li ring t mi lm cho ngi ta sn sng cng hin ht sc mnh cho cng vic trong mt thi gian di. Ch t l rt nhiu ngi ch thc s lm vic khi c p lc t bn ngoi.

NG V N L

246

Theo ngha ny th vn khuyn khch l vn sng cn c trong lnh vc lao ng ph thng cng nh lnh vc qun l. p dng cc phng php thit k k thut cho c mt dn tc m y chnh l k hoch ha - t ra vn k thut rt kh gii quyt, mt k s ngi M c nhiu kinh nghim trong lnh vc lp k hoch cp chnh ph vit nh th. Mun gii quyt mt cng trnh k thut, ng ta gii thch, cn phi c mt khu vc hot ng kinh t phi k hoch tng i ln. Cn phi c mt khu vc d tr tuyn m nhn cng sao cho mt nhn vin no b sa thi th anh ta khng ch bin khi ch lm vic m cn bin khi bng lng na. Khng c khu vc d tr nh th th ch c th duy tr k lut bng roi vt, ht nh thi n l1. Vn trng pht thi v trch nhim trong lnh vc qun l cng khng km phn nghim trng. Nh c ngi nhn xt rt ng rng nu nh trong nn kinh t cnh tranh nhn vin thi hnh n l cp thc thi phn quyt cui cng th trong nn kinh t k hoch ha nc thang trng tr cui cng nm trong tay ao ph2. Gim c cc x nghip c giao kh nhiu quyn lc. Nhng a v v thu
Coyle D.C. The Twilight of Naitonal Planning (Thoi tro ca k hoch ha quc dn) - Harpers Magazine, October, 1935. trang 558. 2 Roepke W.Die Gesellschaftskrisis der Gegenwart Zurich, 1942, trang 172.
1

247

An ton v t do

nhp ca anh ta, khng n thun ch ph thuc vo thnh cng hay tht bi ca x nghip di quyn anh ta. V v anh ta chng mt cng chng c g cho nn khng phi kin c nhn m l cc nguyn tc c xc nh s quyt nh anh ta phi lm g. Cho nn sai lm m anh ta phi trnh khng phi l ci thuc phm vi cng vic qun l ca mnh, m l nhng biu hin i ngc li x hi, nhng th b x hi ln n. Khi anh ta cn i theo con ng an ton hon thnh trung thc nhim v ca mnh, anh ta c th yn tm l thu nhp s n nh hn ch doanh nghip t nhn, nhng khi anh ta i lch khi con ng th hu qu s khng khip hn vic ph sn. Khi cp trn cn hi lng, anh ta s c bo m v mt kinh t, nhng ci gi phi tr l t do v s an ton ca chnh cuc sng ca anh ta. Nh vy l chng ta ang i mt vi mu thun cn bn gia hai kiu t chc x hi khng i tri chung, thng c m t, cn c vo nhng biu hin c th ca chng kiu: kiu thng mi v kiu qun s. Cc thut ng ny ng tic l khng hon ton chnh xc v chng hng s ch vo nhng biu hin khng phi l ct yu v che lp s thc l trc mt chng ta ch c hai la chn, khng cn cch th ba. Hoc l c nhn c c hai, quyn la chn v gnh chu ri ro i km, hoc mt c hai th . Qun i ng l mt minh ho tt cho kiu t chc th hai, y cng vic v ngi

NG V N L

248

cng nhn u do cp trn ch nh, cn khi ngun lc b hn ch th tt c u c mt khu phn t i nh nhau. y l h thng duy nht trong c nhn c bo m hon ton v mt kinh t, ch cn m rng h thng ra ton x hi l chng ta s lm c nh th cho tt c mi ngi. Nhng s bo m ny li gn lin vi nhng hn ch v quyn t do v h thng cp bc ca nh binh, ngha l s an ton ca tri lnh. D nhin l c th thnh lp trong x hi t do nhng c o ni cuc sng c t chc theo nguyn tc nh binh nh th v khng c l do g phi cm on nhng ngi thch cch sng nh th. Trn thc t, lao ng tnh nguyn c t chc theo kiu nh binh c l l bin php tt nht m chnh ph c th theo nhm bo m cho tt c mi ngi tham gia lm vic v c mc thu nhp tt nht sng cn. Nhng trc y nhng ngh nh th vn b bc b l v nhng ngi sn sng hi sinh t do i ly an ton li i tc ot t do ca c nhng ngi khng ng tham gia t nguyn nh th. R rng y l mt i hi qu ng. Nhng qun i, nh chng ta bit, ch l mt bc tranh gn ng v ci x hi c t chc hon ton theo kiu nh binh m thi. Khi ch c mt phn x hi c t chc theo kiu nh binh th s mt t do bn trong lng n s c cm nhn mt cch nh nhng hn v ngi ta bit rng ngay ngoi kia l cuc i t do, ta c th i ra nu cm thy

249

An ton v t do

qu g b. Hy nhn li thnh quc Sparta c i hay nc c hin i sau khi i theo con ng vi ba th h: y l nhng x hi ng nh tin gn n ci l tng m nhiu ng vin x hi ch ngha tng k vng, tc l xy dng x hi tng t nh mt nh my ln. *** Trong x hi quen vi t do, chc chng c my ngi sn sng mua s an ton vi ci gi nh th. Nhng chnh sch cung cp an ton ang tung honh khp ni, khi th nhm x hi ny, khi th cho nhm x hi kia, s nhanh chng to ra nhng iu kin m c mun an ton v kinh t s mnh hn tnh yu i vi t do. y l v bt c s bo m an ton tuyt i no cho mt nhm cng s lm gia tng s mt an ton ca nhng nhm khc. Nu bn bo m cho mt ngi mt ming bnh c nh trong mt chic bnh khi th to khi th nh, th phn chia cho nhng ngi khc s dao ng nhiu hn l kch thc ca chnh ci bnh . Trong khi nhn t chnh yu m bo s an ton m h thng cnh tranh cung cp, tc l s a dng ca c hi, s cng ngy cng gim i. Trong khun kh ca nn kinh t th trng, vic m bo an ton cho nhng nhm nht nh ch c th c thc hin nh kiu k hoch gi l ch ngha bo h (tt c cc loi k hoch ha ang c thc thi hin nay u thuc kiu ny!). Trong nn kinh t th trng th kim sot, ngha l gii hn

NG V N L

250

u ra sao cho gi c gi c khon li nhun thch ng l bin php duy nht nhm bo m cho nhng ngi sn xut mc thu nhp chc chn. Nhng nh th nht nh s lm gim cc c hi ca nhng ngi khc. Nu mt ngi sn xut, bt k l doanh nhn hay cng nhn, c bo h khi s cnh tranh ca nhng ngi cung cp cng mt loi hng ha vi gi c thp hn, iu o sc ngha l nhng ngi thit thi hn li khng c chia s s thnh vng tng i trong lnh vc b kim sot. Bt k s hn ch vic tham gia ca cc doanh nhn mi vo mt lnh vc no cng lm gim s an ton ca nhng ngi nm bn ngoi lnh vc kinh doanh . Khi s ngi vi thu nhp c bo m theo cch cng gia tng th c hi cho nhng ngi thit thi s gim i v nhng ngi chu nh hng bi cc thay i tiu cc s kh m thot khi cnh bn hn. V nu, nh gn y thng xy ra, nhn vin mt ngnh m iu kin kinh doanh c ci thin c quyn khng cho nhng ngi khc tham gia vo nhm hng trn bng lc di dng li nhun hay l tin lng cao hn th nhng ngi trong cc ngnh m nhu cu st gim s ht ng sng. Kt qu l mi thay i v c cu kinh t u dn n bng n ca nn tht nghip. Khng nghi ng g rng chnh lng khao kht c bo m v mt kinh t gy ra nn tht nghip v s mt an ton ca rt nhiu ngi trong vi chc nm li y.

251

An ton v t do

Anh v M vic bo h, c bit l bo h lin quan n tng lp trung lu, ch mi c p dng rng ri trong thi gian gn y v chng ta vn cha thy ht c hu qu ca chng. Ch nhng ai tng tri nghim ni tuyt vng ca mt ngi sng trong x hi b chia ct bi nhng hng ro khng th no vt qua c, b ngn cn khng c tham gia vo nhng cng vic bo m mt cuc sng m no, mi cm thy ht ci vc thm chia tch mt k tht nghip v mt ngi may mn, mt ngi c che chn khi s cnh tranh n mc chng thm nhc nhch nhng mt cht cho k khng may. Vn d nhin khng phi l nhng ngi gp may phi nhng ch cho nhng k bt hnh, nhng nhng ngi phi chia s nhng s ri ro bng cch gim thu nhp hay t nht cng phi hi sinh mt phn s phn vinh ca h ch. Nhng khi ngi ta cn tin rng vic bo m mt mc sng no hay bo m mt mc gi cng bng hay thu nhp cho ngi c tay ngh l iu cn thit v c chnh ph ng h th chuyn khng th xy ra c. Kt qu l khng phi gi c, lng bng hay thu nhp c nhn m chnh l sn xut v s ngi c vic lm b dao ng mnh. S bc lt, c chnh ph khuyn khch bng bin php iu tit cnh tranh ca nhng ngi sn xut thnh t i vi nhng ngi sn xut km may mn hay cha tr vng l s bc lt tn bo nht v xu xa nht trong lch s. Kh c th tm c khu hiu

NG V N L

252

gy ra nhiu tai ho hn l khu hiu v s n nh gi c (hay tin lng) trong mt s lnh vc no , v trong khi bo m thu nhp cho mt s ngi th li lm cho v th ca nhng ngi khc cng bp bnh thm. Nh vy l chng ta cng c gng bo m s an ton v kinh t cho tt c mi ngi bng cch can thip vo c ch ca th trng th s bp bnh li cng gia tng. V nguy him hn l n dn n s chnh lch gia nhng ngi c c quyn c li v nhng ngi khng c nhng c li nh th. S bo m cng tr thnh c n th nhng ngi khng c hng c quyn c li cng gp nhiu nguy him, khin cho s bo m nh vy cng tr nn c gi hn. S ngi c c quyn c li cng gia tng, khong cch gia h v nhng ngi khc cng cch bit th s xut hin cc xu hng v gi tr hon ton mi. Khng phi l tnh t ch m l vic c bo m v kinh t s quyt nh a v x hi ca mt ngi. Cc c con gi s khng ly nhng ngi t tin v t t m s ly ngi c ng lng m bo. Cn chng thanh nin khng tm c cch chui vo tng lp c quyn c li c nguy c s vnh vin tr thnh mt k khn kh, mt k sut i nm di y ca x hi. *** Nhng c gng nhm bo m s an ton bng cc bin php bo h, c nh nc thc hin hay ng h, cng vi thi gian to ra trong x hi

253

An ton v t do

nhng bin dng nghim trng nhng bin dng loi m c l nc dn u v nhng nc khc i theo. Qu trnh ny cn c l thuyt x hi ch ngha thc y hn na: c tnh mit th tt c cc hot ng c dnh dng vi ri ro kinh t v ln n v mt o c i vi nhng khon thu nhp c c nh mo him nhng ch mt t ngi thnh cng. Chng ta khng th trch cc bn tr khi h thch c an ton, c n lng hn l mo him kinh doanh v ngay t khi cn b h c dy rng vin chc hng lng l ngh cao sang, bt v li v khng ch k nh cc doanh nhn. Th h tr hin nay ln ln trong mt th gii m c trng hc ln bo ch u tm cch tho m tinh thn cnh tranh thng mi, u coi vic kim li l v lun, coi vic s dng 100 ngi lao ng l bc lt nhng ch huy mt s ngi tng ng li l vinh d. Nhng ngi gi hn c th cho rng ni th l phng i, nhng kinh nghim tip xc hng ngy vi sinh vin ca ti cho thy rng vic tuyn truyn chng t bn lm cho cc gi tr ca gii tr thay i v vc thay i gi tr din ra trc khi c nhng iu chnh trong cc thit ch. Vn l liu khi iu chnh cc thit ch cho ph hp vi nhng i hi mi, chng ta c v tnh ph hu cc gi tr m chng ta vn cn nh gi cao hay khng. Chin thng ca l tng mong mun bo h thay v c lp t ch to ra nhng thay i quan trng trong c cu x hi, v ta c th thy r iu

NG V N L

254

ny khi so snh x hi nc Anh vi x hi c cch y chng mi mi hai nm. D nh hng ca qun i c c ln n du cng khng th coi ci m ngi Anh cho l tnh cht nh binh ca x hi c l do nh hng m ra. Hin tng c nguyn nhn su xa hn rt nhiu, thi c bit ca cc gii chu nh hng mnh ca qun i v cc gii m nh hng ny khng ng k, cng gn nh nhau. Vn khng ch l gn nh lc no a s dn chng c (hn l dn chng cc nc khc) cng c t chc tin hnh chin tranh m vn l kiu t chc, c trng cho b my chin tranh c p dng cho nhiu mc ch khc nhau to cho x hi c nhng tnh cht c bit. Khng c nc no s dng nguyn tc t chc thang bc t trn xung mt cch rng ri nh c, cng khng u c nhiu ngi hot ng trong mi lnh vc li cm thy mnh khng phi l ngi t do m l mt quan chc nh c, iu to ra cu trc c th ca x hi c. Chnh ngi c vn thng khoe rng nc c tr thnh mt nh nc ca Beamtenstaat1, trong chnh quyn bo m thu nhp v a v x hi khng ch cho nhng ngi phc v trong b my nh nc m cho hu nh tt c nhng ngi lm vic trong cc lnh vc khc na.

Cc vin chc Ting c ND.

255

An ton v t do

Ti khng tin l bo lc c th bp cht c tinh thn t do, nhng ti ng rng khng phi dn tc no cng c th khng c c s hu dit t do mt cch t t nh tng xy ra c. Khi ch nhng ngi hot ng trong b my nh nc mi c v tr trong x hi, khi vic thc hin nhim v cng tc c ci l mt ci g y vinh quang hn hn s t do la chn lnh vc hot ng, khi tt c nhng ngh khng mang li cho ngi ta a v c tha nhn trong b my nh nc hay khng mang li cho ngi ta quyn c c ng lng m bo n nh u b coi l thp km thm ch nhc nh th tht kh m hi vng rng nhiu ngi s thch t do hn l c an ton. Nhng, nu thay cho mt a v c an ton, d l an ton trong ph thuc li l mt v tr bp bnh, b khinh thng c khi tht bi ln lc thnh cng, th vic rt t ngi dm nh i an ton ly t do cng l vic chng ng ngc nhin vy. Khi mi s tin xa n nh th th t do tr thnh gn nh mt s nho bng, bi v mun c n ngi ta phi hi sinh tt c mi th trn i. Khi b a n tnh trng nh th th cng ngy cng c nhiu ngi ngh rng khng c s bo m v kinh t th t do cng chng c ngha g v h s vui mng hi sinh n, sn sng nh i n ly s an ton. C th hiu c iu ny. Nhng tht kh m hiu c gio s Harold Laski khi ng ta c v cho chnh ci l l vn tng

NG V N L

256

ng vai tr quan trng nht trong vic thuyt phc ngi c hi sinh quyn t do ca h1. D nhin l mt s m bo nht nh dnh cho nhng trng hp thiu thn qu mc, cng nh c cc bin php gip c vic phng nga ri vo cc tnh hung khng mong mun, phi l mt trong nhng mc tiu ch yu ca chnh sch ca chng ta. Song cho nhng bin php ny thnh cng v khng e do t do c nhn th mi s bo m u phi c tin hnh bn ngoi quan h th trng, cnh tranh phi hot ng mt cch thng sut. Mun bo v t do th phi c mt s bo m kinh t no , v nhiu ngi sn sng chp nhn ri ro khi ri ro khng qu ln. Nhng khng c g khng khip hn l ci mt ca ngi s an ton vi ci gi phi tr l t do ca cc cy a, cy trong hng ng tr thc. iu quan trng l chng ta phi hc li nhn s chn thc rng t do c gi ca n v tng c nhn phi bo v t do. Chng ta phi ti khng nh li nim tin v cng l c s ca t tng t do trong cc nc Anglo-Saxon, c Benjamin Franklin th hin trong mt cu, c th p dng cho tng c nhn cng nh cho cc dn tc,
1

Nhng ai tng quen vi i sng ca ngi ngho, nhng ngi lun cm thy tai ho sp p xung, nhng ngi lun run ry ui theo cc gic m chng bao gi tr thnh hin thc mi hiu c t do m khng c an ton v kinh t l th v gi tr. (Laski H.J, Liberty in the Modern State (T do trong nh nc hin i) - Pelican edition, 1937, trang 51).

257

An ton v t do

nh sau: Ngi no t b t do thc s i ly mt t an ton tm thi th khng xng ng c t do, cng chng xng ng c an ton.

259

V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

X. V sao nhng k xu xa nht li leo cao nht?

Quyn lc dn n tha ha, quyn lc tuyt i dn n tha ha tuyt i. Lord Acton By gi chng ta s xem xt quan nim lm ch da cho nhng ngi cho rng ch ton tr l tt yu; n l quan nim lm suy sp sc khng c ca nhiu ngi khc, nhng ngi s chin u mt mt mt cn vi n nu h hiu c bn cht ca n. Quan nim ny cho rng cc c im kinh tm nht ca cc ch ton tr xy ra l do ngu nhin ca lch s, u cng u do nhng ngi tin v lu mnh thit lp nn. V nu, th d, c nhng ngi nh Streicher v Killinger, Ley v Heine, Himler v Heydrich nm c quyn lc, th iu ch chng t rng ngi c l mt dn tc xu xa ch khng phi vic ni ln ca nhng k nh th l kt qu tt yu ca h thng ton tr. Ch l nhng ngi t t, nhng ngi lo lng cho li ch ca cng ng, nhng ngi s gii quyt nhng nhim v v i li khng th ng u h thng ton tr c ?

NG V N L

260

Chng ta ch c s di lng: khng phi c ngi tt l dn ch v khng phi tt c ngi tt u mun tham gia qun l nh nc. Khng nghi ng g rng nhiu ngi thch giao vic cho nhng ngi m h cho l c hiu bit hn. V iu ny nghe c v khng hp l lm, nhng ti sao li khng ng h ch c ti ca nhng ngi tt? Ch ton tr l mt h thng hu hiu, n c th lm c vic tt ln vic xu, tt c ph thuc vo nh c ti, h l lun nh th. V nu ta khng phi s h thng m ch phi s nhng ngi lnh o khng ra g iu ng quan tm n gin ch l khi thi c n phi lm sao quyn lc ri vo tay nhng ngi tt l c. Khng nghi ng g rng h thng pht xt Anh hay M s khc rt xa m hnh ca hay c; khng nghi ng g rng nu vic chuyn ha c thc hin mt cch phi bo lc th chng ta c th hi vng c c nhng nh lnh o t t hn. V nu mt lc no s phn buc ti phi sng di ch pht xt th ti s thch ch pht xt do ngi Anh hay ngi M ng u hn bt k ngi ng u no khc. Nhng xt theo tiu chun hin nay th iu cng khng c ngha l h thng pht xt ca chng ta s hon ton khc hay s d chu hn nguyn mu ca chng. C y l do tin rng nhng c im xu xa nht ca cc h thng ton tr hin nay khng phi l sn phm ph ngu nhin l l nhng hin tng m ch ton tr trc sau g

261

V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

cng s to ra. Khi mt chnh khch dn ch quyt nh lp k hoch cho ton b cc hot ng kinh t th chng my chc ng ta s phi i mt vi mt trong hai la chn: chp nhn ch c ti hay t b cc d nh ca mnh, cn nh lnh o ton tr th phi gim ln o c truyn thng nu khng mun tht bi. y l l do v sao trong cc x hi c khuynh hng ton tr nhng k v lim s thng d thnh cng hn. Khng hiu iu l khng hiu c khong cch mnh mng, c th ni mt tri mt vc, gia ch ton tr v ch t do, khng hiu iu l khng hiu c rng o c tp th khng th i tri chung vi nhng gi tr nn tng ca ch ngha c nhn ca nn vn minh phng Ty. C s o c ca ch ngha tp th tng l ti ca nhiu cuc tho lun, nhng iu chng ta quan tm y khng phi l c s o c ca n m l nhng h qu o c ca n. Cc cuc tho lun v kha cnh o c ca ch ngha tp th thng bn vn l liu ch ngha tp th v cc nguyn tc o c hin hnh c tng thch vi nhau hay khng hay l mun cho ch ngha tp th thc hin c nhng iu m ngi ta k vng th phi lp ra nhng nguyn tc o c mi no. Nhng chng ta s t vn theo mt cch khc: t chc x hi theo ch ngha tp th s a n nhng nguyn tc o c no hay quan im o c no s ng tr? Tc ng qua li gia o c v cc thit

NG V N L

262

ch x hi c th dn n h qu l o c do ch ngha tp th to ra c th s khc hon ton vi nhng l tng o c tng lm cho ngi ta thy cn phi c ch ngha tp th. Chng ta thng ngh rng nu lng khao kht ch ngha tp th ca chng ta bt ngun t nhng ng c o c cao thng th h thng phi l thin ng c phm hnh, nhng trn thc t chng c l do g mt h thng phi cao nhng phm cht nhm phc v cho cc mc tiu m ngi ta d kin cho n. Quan im o c ng tr s ph thuc mt phn vo nhng phm cht c th dn cc c nhn n thnh cng trong h thng ton tr hay h thng tp th v ph thuc mt phn vo i hi ca b my ton tr. *** Xin quay li trong chc lt vi tnh hnh trc khi din ra vic n p cc thit ch dn ch v thit lp ch ton tr. y l lc s bt mn ca ton dn i vi chnh ph, mt chnh ph va chm chp, va th ng, b tri chn tri tay v cc th tc dn ch rc ri. y l nhn t ch cht khin ngi ta mong c mt chnh ph quyt on. Trong tnh hnh nh th, trong khi mi ngi u i hi phi c nhng hnh ng khn trng v dt khot th mt chnh khch hay mt ng t ra mnh m, sn sng hnh ng, s l ngi c qun chng mn m. Mnh m y hon ton khng c ngha l nm c a s v lc chnh s bt lc ca a s trong quc h lm ngi ta bt mn.

263

V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

iu quan trng l ngi cm u c c hu thun mnh m, mt s hu thun cho ngi ta cm tng rng ng ta s thc hin c mi iu ng ta mun. ng kiu mi, c t chc theo li nh binh, xut hin trn v i chnh tr nh th y. Ti cc nc thuc khu vc Trung u, nh n lc ca nhng ngi x hi ch ngha m qun chng quen vi nhng t chc chnh tr theo kiu nh binh, nhng t chc tm mi cch qun l i sng ring t ca tt c cc thnh vin ca n. V vy nu mt nhm no mun chim ot quyn lc khng hn ch th n phi s dng nguyn tc ny ri tin xa thm v da khng phi vo l phiu ca nhng ngi ng h trong nhng cuc bu c thnh thong mi c tin hnh m phi da vo s ng h tuyt i v v iu kin ca mt t chc, khng cn phi ln nhng c t chc tt. Kh nng thit lp ch ton tr trn c nc phn ln ph thuc vo kh nng tp hp xung quanh lnh t mt nhm nhng k t nguyn phc tng ci k lut ton tr m h s dng v lc p t cho ton b nhn dn. Mc d cc ng x hi ch ngha l nhng ng kh mnh, nu quyt nh s dng bo lc th h c th ginh c tt c nhng th m h mun, nhng h dao ng. Chnh h cng khng ng rng mnh t ra mc tiu m ch c nhng k tn nhn, nhng k sn sng bc qua mi ro cn v o c mi c th thc hin c.

NG V N L

264

Ch ngha x hi ch c th c a vo thc tin bng nhng bin php m a s nhng ngi x hi ch ngha phn i, y chnh l bi hc ca nhiu nh ci cch x hi trong qu kh. Cc ng x hi ch ngha c in hot ng trong khun kh ca cc l tng dn ch; h khng c tnh tn nhn cn thit thc thi cc nhim v m h chn. iu c bit l c c ln , ch ngha pht xt thnh cng sau khi cc ng x hi t chi nhn trch nhim lnh o chnh ph. H khng mun p dng mt cch trit nhng bin php m hc thuyt ca h dy. H vn hi vng vo php mu rng a s s ng v mt k hoch t chc ton b x hi, nhng nhng ngi khc th hc c bi hc rng trong x hi c k hoch ha vn khng cn l a s s ng m l nhm ln nht l nhm no, ch cn cc thnh vin ca n ng l hnh thnh ng li thng nht cho tt c mi cng vic. Cn nu cha c mt nhm nh th th ai v lm th no thnh lp ra mt nhm nh th. C ba l do v sao ci nhm ng v mnh, vi nhng thnh vin c quan im ging nhau, li khng c hnh thnh t nhng ngi t t nht m thng l t nhng phn t xu xa nht ca x hi. Theo tiu chun ca chng ta th ci nhm nh th ch c th hnh thnh trn nhng nguyn l hon ton mang tnh tiu cc. Th nht, nhng ngi c trnh hc vn v tri thc cng cao th th hiu v quan im cng phn

265

V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

ha, h kh c th thng nht v bt c thang gi tr c th no. Ngha l nu chng ta mun tm mt s thng nht cao v quan im th chng ta phi tm trong nhng tng lp x hi vi tiu chun o c v tri thc khng cao, vi th hiu v bn nng nguyn thu v th lu. iu khng c ngha l a s dn chng c tiu chun o c thp, n ch c ngha l ci nhm gm nhiu thnh vin vi nhng chun mc gi tr ging nhau l nhng ngi c tiu chun o c khng cao. C th ni chnh ci mu s chung o c cc k thp lin kt rt nhiu ngi li vi nhau. Nu chng ta cn mt nhm tng i ng v mnh, buc nhng ngi khc phi chp nhn cc quan im v gi tr ca nhm mnh th khng bao gi chng ta li tm n nhng ngi c th hiu pht trin cao v phn ha mt cch su sc. Chng ta s tm n qun chng, vi ngha tiu cc ca t ny, tm n nhng ngi km c o v t c lp nht, nhng ngi c th ly s lng lm b cho l tng ca h. Nhng nu nh c ti tng lai ch da vo nhng ngi c nhng bn nng n s v ging nhau th s ngi nh th s khng th thc hin nhim v t ra. Hn s phi tng thm s thnh vin ca mnh bng cch kt np tht nhiu ngi vo cng tn iu n gin ca hn. Tiu chun chn la tiu cc th hai: Hn phi tm c s ng h ca nhng k d bo v c tin,

NG V N L

266

nhng k khng c nim tin ring m sn sng chp nhn cc h thng gi tr sn c min l c rt vo tai h mt cch lin tc. Chnh nhng k vi cc t tng m m v c hnh thnh mt cch d dang, nhng k d dao ng, nhng k m tnh cm v nim am m sn sng bng n bt c lc no li l thnh phn ng nht ca cc ng ton tr. Tiu chun th ba, v c l l quan trng v cn thit nht mt k m dn lo luyn c tp hp quanh mnh mt nhm c kt nhng ngi ng h. Bn cht ca con ngi l d dng ng thun trn c s mt cng lnh mang tnh tiu cc ch cm th gic, lng ghen tc vi nhng k kh gi - hn l trn c s mt nhim v mang tnh tch cc. S tng phn gia chng ta v chng n, cuc chin u chng li nhng k nm bn ngoi t chc c v nh l cht kt dnh ch yu trong mt gio l, chnh n s gn cht ngi ta thnh mt nhm cho nhng hnh ng chung. Nhng k cm u mun sn tm khng ch s ng h v mt chnh tr m cn sn tm lng trung thnh v iu kin ca qun chng c tnh li dng ci phn tiu cc trong bn cht ca con ngi cho mc ch ca mnh. Theo h th cc cng lnh tiu cc c u im l dnh cho h quyn t do hnh ng hn bt k cng lnh tch cc no. Hnh nh k th, bt k bn trong nh Do Thi c hay kulak Nga, hay bn ngoi, u l mt trong nhng phng tin thit yu trong kho v kh ca lnh t ton tr.

267

V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

Vic ngi Do Thi c b tuyn b l k th trc khi cc nh ti phit th ch cho h cng ch l kt qu ca xu hng bi t bn ca phong tro, chng khc g vic chn tng lp ph nng (kulak) Nga. S tht l c v o ngi Do Thi b coi l i din ca ch ngha t bn v s th ch thm cn c ca qun chng i vi thng nghip lm cho lnh vc ny tr thnh d thm nhp hn i vi nhng nhm ngi khng c quyn la chn nhng ngh cao qu hn. Cu chuyn ny cng c nh l th gii vy: Cc sc dn ng c ch c lm nhng ngh hn mn v th l ngi ta cng cm ght h hn. Vic ch ngha bi Do Thi v bi t bn c c cng mt ngun gc l mt mt xch cc k quan trng, n gip ta hiu c nhng s vic ang din ra trn t nc ny; nhng ni chung, nhng ngi quan st nc ngoi khng nhn ra iu . *** Coi khuynh hng bin ch ngha tp th thnh ch ngha dn tc ang din ra khp ni ch l do ngi ta mun nhn c s ng h dt khot ca nhng tng lp x hi nht nh no , ng ngha vi b st mt tc nhn khng km phn quan trng. Tht vy, ngi ta c th hi rng liu c ngi no tng tng ni mt cng lnh ca ch ngha tp th m khng nhm phc v cho mt nhm hn ch no hay khng, liu ch ngha tp th c th tn ti di mt hnh tc no khc ngoi

NG V N L

268

hnh thc ca mt ch ngha phn lp (particularism) no hay khng, th d nh ch ngha dn tc, ch ngha phn bit chng tc hay l ch ngha giai cp. Nim tin rng cc thnh vin trong cng ng cng c chung mc ch v quyn li lm ngi ta d dng thng nht v quan im v t tng hn l vi nhng c dn khc trn Tri t. V nu chng khng bit mt tt c cc thnh vin ca nhm th t nht chng ta cng phi tin rng h ging nhng ngi xung quanh ta, h ni v ngh v nhng th nh ta. Ch khi ta mi c th ng nht mnh vi h. Khng th hnh dung ni ch ngha tp th quy m ton cu, tr phi n c dng bo v quyn li ca mt nhm u t cc k nh. y khng phi l vn k thut m l vn o c, mt vn m tt c nhng x hi ch ngha u khng mun i mt. Nu, th d, ngi v sn Anh c hng ngang nhau phn thu nhp c xut x t ngun lc t bn ca nc h v c quyn tham gia kim sot vic s dng cc ngun lc t bn, th bi v chng l kt qu ca s bc lt, nn cng theo nguyn tc , tt c ngi n khng ch c quyn hng thu nhp t t bn m cn c c quyn s dng mt phn tng ng ca cc ngun lc t bn Anh na. Nhng nhng ngi x hi ch ngha d nh phn chia ng u ngun vn t bn hin c trn th gii cho cc dn tc nh th no? Tt c u cho rng t bn khng phi l ti sn ca ton nhn loi

269

V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

m l ti sn ca mt dn tc, nhng ngay c trong khun kh ca cc quc gia cng t ngi dm t vn tc bt mt phn t bn ca h gip cho cc vng ngho hn. Nhng ngi x hi ch ngha cng khng sn sng bo m cho ngi nc ngoi ci m h tuyn b l trch nhim trc cc cng dn nc mnh. Nu theo quan im ca ch ngha tp th mt cch nht qun th phi cng nhn rng nhng i hi phn chia li th gii do cc dn tc ngho nn a ra l hp l, mc d nu t tng ny m c thc thi th nhng quc gia ng h nhit tnh nht s b mt mt chng khc g cc quc gia giu c. V vy m h lun t ra thn trng, h khng t nng yu cu vo nguyn tc bnh qun ch ngha nhng li lm ra v rng khng c ai c th t chc i sng ca cc dn tc trn th gii tt hn l h. Mt trong nhng mu thun ni ti ca trit l ca ch ngha tp th l, bn thn n da trn mt nn o c nhn vn, tc l nn o c pht trin trong khun kh ca ch ngha c nhn, nhng n ch c th c p dng cho nhng nhm tng i nh m thi. V l thuyt, ch ngha x hi l ch ngha quc t, nhng khi em ra p dng th d l Nga hay c n u bin thnh ch ngha dn tc cc oan nht. V vy m ch ngha x hi t do, nh nhiu ngi chu u hnh dung, ch l sn phm thun tu l thuyt, trong khi trn thc t ch ngha x hi lun lun ng hnh vi ch ngha

NG V N L

270

ton tr1. Ch ngha tp th khng chp nhn ch ngha nhn o theo ngha rng ca ch ngha t do, n ch c th chp nhn ch ngha bit lp ton tr m thi. Nu cng ng hay nh nc ng cao hn c nhn v c nhng mc tiu khng n nhp g vi cc mc tiu ca c nhn v cao hn cc mc tiu c nhn th ch nhng ngi hot ng cho cc mc tiu mi c coi l thnh vin ca cng ng. Hu qu tt yu ca quan im ny l ch khi l thnh vin ca nhm c nhn mi c tn trng, tc l ch khi v trong chng mc c nhn c tc dng thc y cho vic thc hin cc mc tiu c tt c mi ngi tha nhn th c nhn mi c tn trng. Ngi ta ch c nhn phm khi l thnh vin ca nhm, con ngi n l chng c gi tr g. V vy tt c cc gi tr nhn bn, k c ch ngha quc t, vn l sn phm ca ch ngha c nhn u khng c ch trong trit l ca ch ngha tp th2.

Xem cuc tho lun rt ng nghin cu trong tc phm Socialism National of International? (Ch ngha x hi Quc gia hay quc t?), 1942 ca Franz Borkenau. 2 Zarathustra ca Nietzsche ni ng theo tinh thn ca ch ngha tp th: Cho n nay tng tn ti c ngn mc tiu v tn ti c ngn ngi. Nhng vn cha c mt ci cm chung cho c ngn ci c, cha c mt mc tiu duy nht. Nhn loi cha c mt mc tiu. Ti cu xin nhng ngi anh em, hy ni i: nhn loi khng c mc tiu, th chng phi l khng c nhn loi ?

271

V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

Cng ng theo ch ngha tp th ch c th tr thnh hin thc khi tt c cc thnh vin ca n c hoc c th t c s nht tr v tt c cc mc tiu, nhng bn cnh cn c mt lot tc nhn lm cho ci x hi nh th c xu hng tr thnh x hi khp kn v bit lp. iu quan trng nht l vic c nhn kht khao ng nht mnh vi nhm li l hu qu ca cm gic bt ton ca chnh mnh, vic c chn trong nhm trong trng hp s lm cho anh ta cm thy u th ca mnh so vi nhng ngi xung quanh, so vi nhng ngi khng thuc nhm ca anh ta. i khi, c th chnh bn nng gy hn m ngi ta bit rng phi b kim ch trong ni b nhm li c th lng trong hnh ng ca tp th chng li nhng ngi bn ngoi gip cho c nhn ha ng hn vi tp th. Moral Man and Immoral Society (Con ngi c hnh v x hi v lun) l nhan tuyt vi v rt chnh xc ca mt tc phm ca Reinhold Niebuhr, mc d chng ta khng th ng vi tt c cc kt lun ca ng. Nhng, ng nh ng ni: Con ngi hin nay thng c xu hng coi mnh l c c v h chuyn s i bi ca mnh cho nhng nhm ngi ngy cng ng hn1. Khi hnh ng nhn danh nhm ngi ta thng r b c nhiu hn ch v mt o c, vn l nhng th vn

Theo Carr E.H. trong tc phm The Twenty Years Criss (Hai mi nm khng hong), 1941, trang 203.

NG V N L

272

ng vai tr kim ch hnh vi ca ngi ta trong ni b nhm. Thi th ch khng th che giu i vi ch ngha quc t ca phn ng nhng ngi ng h k hoch ha c th c l gii, bn cnh cc nguyn nhn khc, l trong th gii hin i mi mi lin h vi bn ngoi u ngn cn vic tin hnh k hoch ha mt cch hu hiu. Cho nn khng phi ngu nhin m bin tp vin ca mt trong nhng cng trnh nghin cu tp th ton din nht v vn k hoch ha v cng tht vng khi pht hin ra rng: Phn ln nhng ngi ng h k hoch ha li l nhng ngi theo ng li dn tc ch ngha hiu chin nht1. Thin hng dn tc v quc ch ngha thng thy nhng ngi x hi ch ngha hn l ngi ta tng, mc d khng phi lc no cng th hin cng khai, th d nh hai ng b Webb hay mt s ngi thuc hi Fabian tr y, nhng ngi ny lng nhit tnh vi k hoch ha thng kt hp vi lng sng knh c th trc nhng quc gia ln mnh v khinh thng nhng nc nh. Hi tng li cuc gp g u tin vi ng b Webb bn mi nm v trc, s gia lie Halvy nhn xt rng tinh thn x hi ch ngha ca h hon ton i lp vi

Findlay Mackenzie (ed). Planned Society, Yesterday, Today, Tomorrow: A Simposium. (X hi c lp trnh, hm qua, hm nay v ngy mai), 1937, trang XX.

273

V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

ch ngha t do: ng b y khng cm ght nhng ngi bo th (Tories), thm ch cn t ra lng i vi h, nhng li khng chp nhn ch ngha t do ca Gladston. Lc ang din ra cuc chin tranh Anh-Boer (ngi Phi gc H Lan ND) v nhng ngi t do tin b nht cng vi nhng ngi ang ng ra thnh lp ng Lao ng ng h ngi Boer chng li quc Anh, nhn danh t do v lng nhn o. Nhng ng b Webb v bn h l nh vn Bernard Shaw li ng tch ra. H th hin tinh thn quc mt cch y khiu khch. Nn c lp ca cc dn tc nh b c th c ngha no i vi mt ngi t do theo t tng c nhn ch ngha, nhng li chng c ngha g i vi nhng ngi theo ch ngha tp th nh h. Bn tai ti vn vng vng li gii thch ca Sidney Webb rng tng lai thuc v cc nc ln, ni cc vin chc s cai tr, cn cnh st s gi trt t. mt ch khc, Halvy cn dn li li ni ca B.Shaw, cng n v khong thi gian : Th gii nht nh thuc v cc nc ln v mnh; cc nc nh khng nn th u qua bin gii ko s b bp cht y1. Ti trch dn mt on di, nu y l pht biu ca nhng bc tin bi ngi c ca ch ngha x hi quc gia th s chng lm ai ngc nhin v n l th d in hnh ca thi tn th quyn lc, mt
1

Halevy E. LEre des Tyrannies. Paris, 1938; History of the English People. Epilogue, vol. I, trang 105-106.

NG V N L

274

thi d dng a ngi ta t ch ngha x hi chuyn sang ch ngha dn tc v c nh hng su sc n quan im o c ca nhng ngi theo ch ngha tp th. Ni n quyn ca cc dn tc nh th quan im ca Marx v Engels cng chng khc g quan im ca nhng ngi theo ch ngha tp th khc, nhng li pht biu ca h v ngi Czech v ngi Ba Lan ging ht nh nhng g m cc ng vin x hi ch ngha quc gia hin nay ang ni1. *** Nu i vi cc trit gia c nhn ch ngha v i th k XIX, bt u t Lord Acton v Jacob Burckhardt v n nhng ngi x hi ch ngha ng i, nh Bertrand Russell, nhng ngi k tha cc truyn thng ca ch ngha t do, quyn lc l ci c tuyt i, th i vi nhng ngi theo ch ngha tp th thun thnh, quyn lc li l mc ch t thn. Vn khng ch l, nh Russell ch r, bn thn c mun t chc i sng x hi theo mt k hoch duy nht bt ngun t kht vng quyn lc2. iu quan trng hn l, t c mc tiu, nhng ngi theo ch ngha tp th phi to ra quyn lc th quyn lc do con ngi p t ln con ngi vi sc mnh cha tng c bit n
Xem K.Marx. Cch mng v phn cch mng, cng nh th ca Engels gi Marx ngy 23 thng 5 nm 1851. 2 Russell B. The Scientific Outlook (Quan im khoa hc), 1931, tr.211.
1

275

V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

trc y, thnh cng ca h ph thuc vo mc quyn lc m h ginh c. iu ny vn ng du cho nhiu ngi x hi ch ngha c t tng t do ang n lc lm vic v b dn dt bi ci o tng y bi kch rng tc ot quyn lc m cc c nhn s hu trong h thng c nhn ch ngha v chuyn quyn lc ny vo tay x hi l h ang thc hin vic xa b quyn lc. Nhng ngi l s nh th b qua s kin r rng sau y: tp trung quyn lc n c th phc v cho mt k hoch duy nht th quyn lc khng nhng khng c chuyn ha m cn tr thnh quyn lc tuyt i. Tp trung vo tay mt nhm ngi ci quyn lc trc vn nm trong tay nhiu ngi c lp vi nhau, th quyn lc chng nhng tng ln n mc cha tng c trc y m cn c nh hng su rng n mc gn nh tr thnh khc hn v cht. Tht sai lm khi cho rng quyn lc ca c quan lp k hoch trung ng cng khng hn g quyn lc tp th ca ban gim c x nghip t nhn1. Thc t l trong x hi cnh tranh, khng ngi no c th nm c d ch mt phn quyn lc m u ban k hoch x hi ch ngha c th s hu v nu khng c ngi no c th t s dng quyn lc th li khng nh rng cc nh t

Lippincott B.E. trong Introduction to Oscar Lange, Taylor F.M. On the Economic Theory of Socialism (Bn v l thuyt kinh t ca ch ngha x hi). Minneapolis, 1938, trang 35.

NG V N L

276

bn c mt quyn lc cng ng th y n gin ch l tr nh tro thut ng m thi1. Cu quyn lc b hi ng cc gim c t nhn thao tng, trong khi h cha thc hin cc hnh ng c phi hp, ch l mt tr chi ch, cn khi h phi hp hnh ng th cng c ngha l s co chung ca nn kinh t cnh tranh v bt u nn kinh t k hoch ha. Mun gim quyn lc tuyt i th phi chia nh n ra hay l phi tp trung ha n v h thng cnh tranh l h thng duy nht c thit k nhm phi tp trung ha quyn lc v bng cch lm gim ti a quyn lc ca mt s ngi i vi mt s ngi khc. Nh chng ta thy, vic tch cc mc tiu kinh t ra khi mc tiu chnh tr l s bo m thit yu cho t do c nhn, nhng y chnh l i tng tn cng khng khoan nhng ca nhng ngi x hi ch ngha. Cn phi ni thm rng khu hiu thnh hnh hin nay a quyn lc chnh tr thay th cho quyn lc kinh t c ngha em ci gng xing khng ai c th chy thot c th ch cho ci quyn lc v bn cht l c gii hn. Mc d
Chng ta khng cho php mnh b mc la bi s kin l t lc, ngoi ngha c s dng lin quan n con ngi cn c s dng theo ngha phi nhn cch (ng hn l c nhn cch ha) i vi bt k nguyn nhn no. D nhin l lun lun c mt ci g l nguyn nhn cho tt c nhng ci khc, theo ch ngha th tng quyn lc phi lun lun l mt hng s. Nhng iu ny khng lin quan g n quyn lc m mt s ngi c p t ln mt s ngi khc.
1

277

V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

quyn lc kinh t c th l mt cng c p bc, nhng khi cn nm trong tay nhng c nhn ring l, n khng th l v gii hn v khng th bao trm ln ton b i sng ca mt con ngi. Nhng khi tp trung vo tay mt nhm ngi nh l mt cng c ca quyn lc chnh tr th n s bin ngi ta thnh nhng ngi ph thuc chng khc g n l. *** T hai c im trung tm ca mi h thng tp th ch ngha tc l nhu cu phi c mt h thng cc mc tiu c tt c mi ngi trong nhm chp nhn v c m ca nhm c mt quyn lc tuyt i, nhm thc thi cc mc tiu , chc chn s ny sinh ra mt h thng o c nht nh vi mt s im trng hp trong khi mt s im li khc hn vi nn o c ca chng ta. Nhng c mt im m s khc bit r rng n ni c th lm ngi ta ng rng y c phi l o c hay khng na: n khng cho lng tm ca c nhn c p dng cc quy tc ca chnh mnh v n cng khng chp nhn bt k quy tc chung no m c nhn phi tun theo hoc c php theo trong mt hon cnh. iu ny lm cho o c tp th tr thnh khc hn vi ci m chng ta vn gi l o c v tht kh m tm c bt k nguyn tc no d rng o c tp th vn c nhng nguyn tc nh th. S khc bit v nguyn tc cng gn ging nh trng hp php tr m chng ta c dp xem xt trc y. Tng t nh cc o lut hnh thc, cc

NG V N L

278

tiu chun o c c nhn ch ngha, d khng phi lc no cng c th chi li, nhng l cc tiu chun chung v vn nng khi p dng. Cc tiu chun ny quy nh hoc cm on mt s hnh ng nht nh, khng ph thuc vo mc ch m nhng hnh ng y theo ui. Th d n cp hay ni di, tra tn hoc phn bi c coi l xu, ngay c trong trng hp c th no nhng hnh ng nh th khng gy ra bt c thit hi trc tip no. D khng c ai phi chu au kh hay ngay c y l nhng hnh ng nhn danh mt mc ch cao p no th cng khng th lm thay i c s kin l y l nhng hnh ng xu. Mc d i khi chng ta phi la chn, phi lm mt vic xu hn, nhng d sao y vn l vic xu. Trong o c hc c nhn ch ngha, nguyn tc mc ch bin minh cho phng tin c coi l s ph nhn mi tiu chun o c. Trong o c hc ca ch ngha tp th nguyn tc ny nht nh phi tr thnh quy tc ti thng, mt ngi theo ch ngha tp th kin nh phi sn sng lm tt c mi vic nu l vic mang li hnh phc cho tt c mi ngi v i vi anh ta y l tiu chun duy nht nh gi tnh o c ca hnh ng. o c tp th th hin r rng nht trong cng thc raison dtat1, mt ng c khng chp nhn bt k gii hn no, ngoi tnh v li, chnh tnh v
1

L tr ca nh nc Ting Php ND.

279

V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

li s quyt nh phi hnh ng nh th no t cho bng c mc tiu trc mt. Cch m reason dtat thc hin trong quan h gia cc quc gia cng c em ra p dng trong quan h gia cc cng dn trong cc nc theo ch ngha tp th. Trong cc nc theo ch ngha tp th lng tm cng nh tt c cc tc nhn khc khng cn ng vai tr kim ch cc hnh ng ca con ngi nu nh y l cc hnh ng nhm thc hin cc mc tiu do cng ng hay do cp trn giao ph. *** S thiu vng cc quy tc o c tuyt i mang tnh hnh thc d nhin khng c ngha l x hi theo ch ngha tp th ca cc cng dn v khng nn mt s thi quen khc. Ngc li, x hi theo ng li tp th quan tm ti thi quen ca con ngi hn l x hi theo ng li c nhn ch ngha. tr thnh ngi c ch cho x hi theo ng li tp th cn phi c mt s phm cht, nhng phm cht ny li i hi phi c rn luyn thng xuyn. Chng ta gi l nhng thi quen c ch ch khng phi l c hnh v trong bt k trng hp no chng cng khng c php tr thnh chng ngi vt trn con ng tin n mc ch chung hay l cn tr vic thc thi mnh lnh ca cp trn. Cc thi quen ch lm mi mt nhim v l lp y khong trng m cc mnh lnh hay cc mc tiu cha ni ti ch khng bao gi c mu thun vi ch ca nh cm quyn.

NG V N L

280

C th thy r s khc nhau gia nhng phm cht s c nh gi cao trong x hi theo ch ngha tp th v nhng phm cht nht nh s phi bin mt trong th d sau. C mt s phm cht o c c trng ca ngi c, hay ni ng hn c trng Ph c c nhng k th khng i tri chung ca h cng nhn v cng c nhng phm cht m theo kin chung l ngi c khng c, nhng li c ngi Anh, khin cho ngi Anh cm thy t ho. Chc chng my ngi ph nhn rng ngi c ni chung l yu lao ng v c k lut, cn trng v ngh lc n mc tn nhn, tn tu v ngay thng trong mi cng vic; h c thc cao v trt t, v trch nhim v thi quen tun phc chnh quyn; h sn sng hi sinh quyn li c nhn v t ra l nhng ngi cc k dng cm khi tnh mng b e da. Tt c nhng iu bin ngi c thnh cng c thc hin mi nhim v do nh cm quyn t ra, chnh ph Ph v ch mi trong xu hng Ph gi th thng phong, gio dc h theo ng tinh thn nh th. Trong khi ngi ta li cho rng ngi c in hnh thiu nhng phm cht ca ch ngha c nhn nh tinh thn bao dung, thi tn trng ngi khc, tn trng kin ca ngi khc, s c lp v tr tu, tnh ngay thng v sn sng bo v kin ca mnh trc nhng ngi c quyn lc, chnh ngi c cng nhn thy

281

V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

nh th v gi n l Zivilcourage1, h thiu s quan tm n nhng k yu ui, thiu s nghi ng lnh mnh i vi quyn lc, khng thch quyn lc, nhng phm cht ch c th c hnh thnh bi truyn thng t do c nhn lu i. Ngi ta cn cho rng ngi c khng c cc phm cht, c th l khng d nhn ra, nhng rt quan trng nu xt t quan im quan h gia nhng ngi sng trong x hi t do, y l lng nhn t, tnh khi hi, ci m v tn trng i sng c nhn ca ngi khc cng nh nim tin vo nh tt p ca nhng ngi xung quanh. Sau tt c nhng iu trnh by, c th thy r rng nhng phm hnh c trng ca ch ngha c nhn cng ng thi l nhng phm hnh mang tnh x hi, gip cho tng tc x hi din ra thun li hn, nh th m khng cn v rt kh kim sot t bn trn. Nhng phm hnh ny ch pht trin trong cc x hi mang tnh c nhn ch ngha hoc pht trin v mt thng mi, v khng hin din trong x hi ni ch ngha tp th hay qun phit gi th thng phong. C th nhn thy r s khc bit ny nhng vng khc nhau c, v hin nay chng ta cng c th thy khi so snh c vi cc nc phng Ty. Cho mi n tn thi gian gn y, ti nhng vng pht trin nht v thng mi, tc l li nhng thnh ph bun bn pha Nam v
1

Dng cm cng dn Ting c ND.

NG V N L

282

pha Ty, cng nh cc thnh ph vng Hanse, cc quan nim o c vn gn vi tiu chun ca phng Ty hn l nhng tiu chun ang gi th thng phong c hin nay. Tuy vy, s cc k bt cng khi cho rng khi qun chng ng h ch trong cc nh ton tr, m chng ta coi l ch v lun, l nhng ngi chng cn ng lc o c no. i vi a s th tnh hnh hon ton ngc li: ch c th so snh nhng xc cm v mt o c ng sau cc phong tro nh quc x hay cng sn vi nhng tri nghim ca nhng ngi tng tham gia cc phong tro tn gio v i trong lch s. Nhng mt khi tha nhn rng c nhn ch l phng tin phc v cho nhng mc tiu ca mt thc th cao qu hn, gi l x hi hay quc gia th cng th, th nhng c im ca ch ton tr nht nh s xut hin. T quan im ca ch ngha tp th th thi bt dung v n p th bo bt ng quan im, khinh thng i sng v hnh phc c nhn chnh l nhng hu qu thit yu v khng th trnh khi ca nhng tin l lun nn tng. ng nh th, nhng ng thi nhng ngi ng h ch ngha tp th li khng nh rng ch ny tin b hn l ci ch , ni nhng quyn li ch k ca tng c nhn c th cn tr cc mc tiu m cng ng theo ui. Cc trit gia c l nhng ngi chn thnh khi h c gng chng minh ht ln ny n ln khc rng phn u cho hnh phc c nhn l vic lm phi o c v ch c

283

V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

thc hin ngha v trc x hi mi l vic lm ng tn trng, nhng nhng ngi c gio dc theo truyn thng khc th kh m hiu ni chuyn . u ch tn ti mt mc tiu chung cao qu duy nht th khng cn ch cho bt k tiu chun hay quy phm o c no. Trong thi k chin tranh chng ta cng tng tri nghim nhng iu nh th mt mc no . Nhng ngay c chin tranh vi nhng mi him nguy vn c ca n cng ch to ra trong lng cc nc dn ch mt phin bn ton tr tng i n ha: ch mt vi gi tr c nhn b t sang mt bn dnh ch cho mc tiu duy nht lc m thi. Nhng khi ton x hi ch theo ui mt vi mc tiu chung no th nht nh s tn bo i khi s c coi l nhim v v nhng hnh ng lm chng ta kinh tm nh bn git con tin, git ngi gi hay ngi m c coi l nhng vic lm thch hp; di dn cng bc v bt lu y hng trm ngn ngi tr thnh bin php chnh tr c hu nh tt c mi ngi, tr cc nn nhn, ng h; thm ch ngi ta cn nghin cu c nhng ngh nh gi n b nhp ng sinh con ci na. Nhng ngi theo ch ngha tp th ch nhn thy nhng mc tiu v i, h sc bin h cho nhng hnh ng nh th v khng cn quyn con ngi no hay gi tr c nhn no c th tr thnh lc cn cho s nghip phng s x hi ca h.

NG V N L

284

Nhng trong khi i vi phn ng cng dn ca nh nc ton tr, l tng, mc d i vi chng ta y l l tng chng ra g, mc d i vi chng ta y l l tng chng ra g, chnh l th h sn sng hy sinh ht mnh, l th khin h ng h, thm ch thc hin nhng hnh ng bt nhn ni trn, th i vi nhng k iu hnh chnh sch li khng hn nh th. Mun tr thnh tr th c lc trong vic iu hnh nh nc ton tr th sn sng chp nhn nhng li gii thch c v hp l cho nhng vic lm n mt l cha , y cn phi sn sng ch p ln mi quy tc o c tng c bit n nu y l vic cn thit t mc tiu ra cho y. V lnh t ti cao l ngi duy nht c quyn t ra mc tiu cho nn cc tr th trong tay ng ta khng c c quan im o c ring ca mnh. Yu cu quan trng nht i vi ngi cn b l lng trung thnh tuyt i i vi c nhn lnh t, km theo lng trung thnh l tnh v nguyn tc v sn sng lm bt c vic g. Cn b khng c c l tng thm kn ca ring mnh hoc quan im ring v thin c, c th nh hng ti cc d nh ca lnh t. T c th thy rng cc chc v cao kh c s hp dn i vi nhng ngi c quan im o c vn tng l kim ch nam cho hnh ng trong qu kh ca ngi u chu. Bi v, chng c g c th n b c cho nhng hnh ng bt lng m h nht nh phi lm, s khng cn c hi theo ui nhng c m l tng hn, chng c g c th n b c

285

V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

nhng mo him khng th no trnh khi, chng c g c th n b c nhng nim vui ca cuc sng ring t v s c lp ca c nhn m chc v lnh o cao nht nh phi lm. Ch c mt kht khao, y l kht khao quyn lc theo ngha en ca t ny v ci khoi cm c ngi khc phc tng v c l mt phn ca mt c my quyn lc khng l khng ai c th cn tr c, l c th c tho mn theo cch m thi. Nu cc chc v cao trong b my quyn lc ton tr khng hp dn c nhng ngi xng ng, theo tiu chun ca chng ta, th iu c ngha l nhng k tn nhn v v lim s s c nhiu c hi. Khng nghi ng g rng s c nhiu vic gi l bn thu, nhng cn phi lm v mc ch cao thng v phi lm mt cch dt khot v chuyn nghip nh bt k cng vic no khc. V cng c nhiu hnh ng bn thn chng l xu xa ri, nhng loi m nhng ngi cn c quan nim o c truyn thng s khng chu lm, nn nhng k sn sng lm nhng vic xu xa nh th s c tm giy thng hnh thng tin v i n quyn lc. Trong x hi ton tr nht nh s c nhiu chc v i hi s tn nhn, do nt, la di v ch im. Gestapo hay cc ban qun l cc tri tp trung, B tuyn truyn hay SA hoc SS (hoc nhng c quan tng ng hay Nga) khng phi l ch th hin lng nhn o ca con ngi. Nhng y chnh l con ng tin thn trong ban lnh o ca nh

NG V N L

286

nc ton tr. Mt nh kinh t hc ni ting ngi M sau khi xem xt s qua trch nhim ca chnh quyn trong x hi theo ng li tp th rt ra kt lun rt ng rng: D mun hay khng h cng phi lm nhng vic : xc sut nhng ngi nm chnh quyn l cc c nhn khng thch gi v th hin quyn lc cng ngang bng vi xc sut mt ngi cc k du dng mun lm cng vic ca cai i trong n in n l1. Nhng nh th cha phi ht. Vn la chn ngi lnh o l mt phn ca mt vn ln hn: vn la chn ngi ph hp vi quan im ca h hay ni ng hn l la chn nhng ngi sn sng thch nghi vi hc thuyt thng xuyn thay i ca h. V iu dn chng ta n mt trong nhng c im ni bt nht ca o c ca ch ngha ton tr: quan h ca n vi v nh hng ca n ln nhng c tnh c gi bng mt tn chung l tnh trung thc. Nhng y l ti ln, cn phi c mt chng mi mong ni ht c.

Knight F.H. trong Journal of Poloitical Economy, 1938, December, trang 869.

287

S co chung ca chn l

XI. S co chung ca chn l

iu c bit l bt c u quc hu ha t tng cng ng ngha (pari passu) vi quc hu ha cng nghip. E. H. Carr Mun cho mi ngi cng phc v mt h thng cc mc tiu duy nht, c k hoch ca x hi tr liu, th cch tt nht l buc tt c cng phi tin tng v cc mc tiu . Ch dng cc bin php cng bch th b my ton tr cha th hot ng hu hiu c. iu quan trng l lm sao mi ngi cng coi cc mc tiu l ca chnh mnh. Mc d nhng quan im nh th c la chn v p t t bn ngoi, nhng chng phi tr thnh nim tin ca qun chng, phi tr thnh tn iu ca tt c mi ngi, sao cho cc c nhn c th hnh ng mt cch t pht m vn theo ng ca ngi lp k hoch. V nu trong cc nc ton tr ngi dn khng cm thy h b p bc nh l nhng ngi sng trong cc nc t do tng tng th ch yu l v chnh ph cc nc ny kh thnh cng trong vic buc ngi dn suy ngh theo hng chnh quyn mun.

NG V N L

288

C th lm c iu bng nhng hnh thc tuyn truyn khc nhau, k thut ny ph bin rng ri, chng cn ni thm y lm g. Tuy nhin cn phi nhn mnh rng cng tc tuyn truyn cng nh k thut tuyn truyn khng phi l nhng c im ring bit ca ch ngha ton tr. iu duy nht, c trng cho chnh sch tuyn truyn cho ch ton tr l tt c b my tuyn truyn n hng n cng mt mc tiu v tt c cc cng c u c phi hp nhm to nh hng i vi cc c nhn theo cng mt hng v to ra mt Gleichschaltung1 c th trong u c mi thn dn. Kt qu l, hiu ng m n to ra khc hn khng ch v lng m cn khc v cht so vi hiu ng tuyn truyn cho nhng mc tiu khc nhau do nhiu ch th c lp v cnh tranh vi nhau tin hnh. Khi tt c cc phng tin thng tin u b mt b my duy nht kim sot th vn khng cn l reo rc quan im ny hay quan im kia na. Khi mt tuyn truyn vin kho lo c th nho nn tm tr qun chng theo bt k hng no m anh ta chn, ngay c nhng ngi thng minh v c t duy c lp cng khng th hon ton trnh c nh hng ca b my tuyn truyn, nht l

Gleichschaltung l mt quan im chnh tr ca c nhm buc tt c cc lnh vc ca i sng phi phc v cho quyn li ca ch x hi ch ngha quc gia, ta thng gi l s thng nht v t tng ND.

289

S co chung ca chn l

nu h li b cch li vi cc ngun thng tin khc trong mt thi gian di. Nhng trong khi ti cc quc gia ton tr b my tuyn truyn chi phi hon ton tm tr ca dn chng, th hiu qu o c c bit ny sinh khng phi t k thut tuyn truyn m li t mc tiu v ni dung tuyn truyn ton tr. Nhng nu hot ng ca n ch gii hn vic p t mt h thng cc gi tr m x hi ang c gng hng ti th b my tuyn truyn ch l biu hin c th ca nhng c im ca o c tp th ch ngha m chng ta bn ti bn trn. Nu mc tiu ca n ch l dy cho dn chng mt tp hp cc chun mc o c xc nh th vn s ch cn l ci chun mc o c l tt hay xu m thi. Ngay vic phn u cho s bnh ng bng cch qun l tp trung nn kinh t chc chn s dn n s bt bnh ng theo thang bc ca nh nc, ngha l chc chn s dn n vic quyt nh bng nhng bin php cng bc c on a v ca tng c nhn trong trt t th bc mi, cn phn ln cc yu t o c nhn bn nh s tn trng i sng con ngi, tn trng k yu v tn trng c nhn s n gin l bin mt. Nhng d n c b a s coi khinh n u, d chun mc ny c lm thay i cc tiu chun o c, khng phi lc no cng c th ni rng n l phi o c. i vi nhng nh o c hc theo trng phi bo th, chun mc ny cn c mt s

NG V N L

290

nt hp dn hn l cc tiu chun nh nhng v khoan dung ca x hi t do. Nhng b my tuyn truyn ton tr cn gy ra nhng hu qu nghim trng hn, c tnh ph hoi hn rt nhiu i vi tt c cc h thng o c ni chung v n ng chm n mt trong nhng nn tng ca c hnh: thc v s tn trng chn l. Do bn cht cc nhim v m n theo ui, b my tuyn truyn ton tr khng th t gii hn mnh vo vic tuyn truyn cc gi tr, vo nhng tranh ci v quan im v nim tin o c c ngi ta tun th, d t d nhiu, theo cc quan im thnh hnh trong x hi, m cn lan sang c lnh vc nhn thc s tht, mt a ht khc hn ca tr tu con ngi. iu ny xy ra l bi v, th nht, mun buc ngi ta chp nhn cc gi tr chnh thng th phi bin minh chng, ngha l phi ch ra mi lin h ca chng vi cc gi tr m ngi dn vn coi trng, m mun lm nh th th phi khng nh c mi lin h nhn qu gia mc ch v phng tin. V th hai, v s phn bit gia mc ch v phng tin trn thc t khng phi l lc no cng dt khot v r rng nh l thuyt cho nn phi lm cho qun chng ng khng ch vi mc tiu cui cng m cn chp nhn cc quan dim v cc s kin, v l c s ra cc bin php c th. *** Chng ta thy r rng bt k k hoch kinh t no bao gi cng ngm nh mt s nht tr ca ton

291

S co chung ca chn l

dn v mt b chun mc o c kin ton, mt h thng gi tr bao trm ln tt c; y l iu khng th no tn ti c trong x hi t do; ngi ta phi to dng ra n. Nhng chng ta phi tha nhn rng nh lp k hoch khng nhn thc c nh th ngay t u v ngay c nu nh nhn thc c th cng kh m to c chun mc o c bao trm nh th trc khi bt u son tho k hoch. Xung t gia cc nhu cu khc nhau s dn xut hin v khi chng l r th phi c quyt nh. Nh th ngha l chun mc gi tr lm kim ch nam cho quyt nh khng phi l in abstracto1 khi phi quyt nh m phi c to ra cng vi chnh cc quyt nh . Chng ta cng thy r rng vic khng th tch vn gi tr khi cc quyt nh c th lm cho chnh ph dn ch, trong khi khng c kh nng son tho tt c cc chi tit k thut c th, cng khng c kh nng quyt nh cc gi tr lm kim ch nam cho hot ng ca n. V c quan lp k hoch buc phi thng xuyn gii quyt cc vn cng lao m khng c bt k quy tc o c r rng no cho nn n phi thng xuyn bin minh hay t nht l thuyt phc dn chng tin rng y l cc quyt nh ng n. V mc d k a ra quyt nh c th ch da vo nh kin ca mnh, ngi ta vn buc phi tuyn b cng khai mt nguyn l chung no v cc thn dn
1

Ci c trc Latin ND.

NG V N L

292

khng ch phi tun th mt cch th ng m phi ng h ng li mt cch tch cc na. Nhu cu hp l ha thi yu ght ch quan, tc l nhng th ng vai tr dn o ngi lm k hoch trong nhiu quyt nh ca mnh, v nhu cu dn gii cc l l ca mnh vi hnh thc ph hp nhm li ko c cng nhiu ngi cng tt s buc ngi ta phi ngh ra th l lun, tc l nhng nhn nh v cc mi lin kt gia cc s kin vi nhau, cc l lun ny s tr thnh mt phn ca h t tng chnh thng. Qu trnh sng to huyn thoi nhm bin h cho cc hnh ng ca chnh quyn khng phi lc no cng l vic lm c thc. Lnh t ca x hi ton tr c th hnh ng trn c s lng th hn bm sinh ca ng ta i vi trt t hin hnh v c m thit lp mt trt t th bc mi, ph hp vi quan nim v cng bng ca chnh ng ta m thi; c th n gin l ng ta khng thch ngi Do Thi, nhng ngi thnh t trong ci trt t m ng ta khng th chen chn vo v mt khc, ng ta li thn phc nhng ngi cao to, tc vng, tc l trng ging nh cc nhn vt anh hng trong nhng cun sch m ng ta c thi nin thiu. Vy l ng ta v vp ngay nhng l thuyt cung cp c s hp l cho chnh cc nh kin m ng ta chia s vi ng ng ca mnh. Cc l thuyt gi khoa hc tr thnh mt phn ca h t tng chnh thng, l kim ch nam cho hnh ng ca nhiu ngi, xut hin nh th y. Hay l thi cm ght nn cng nghip v

293

S co chung ca chn l

thi v ha i sng thn kh thnh hnh, li c cng c thm bng l lun (c l l sai) rng thn qu sinh ra cc chin binh qu cm, li to ra dng cht cho mt huyn thoi khc huyn thoi blut und Boden1, cha ng khng ch cc gi tr cao c m c mt lot cc khng nh nhn qu, nhng khng nh mt khi tr thnh l tng dn o cho hot ng ca ton x hi ri th khng ai c php nghi ng na. Nhu cu thit lp cc gio iu chnh thng nh l cng c nh hng v tp hp cc c gng ca tt c mi ngi c nhiu l thuyt gia ca h thng ton tr t ra. Li ni di hu ch ca Planton cng nh cc huyn thoi ca Sorel phc v cho cgn mc ch nh l thuyt chng tc ca quc x hay thuyt nh nc phng hi ca Musolini. Chng ch l nhng quan nim c bit da trn cc s kin m sau c trau chut thnh cc l thuyt khoa hc nhm bin minh cho cc nh kin c sn m thi. *** Cch tt nht ngi dn chp nhn cc gi tr m h phi phc v l thuyt phc h rng y l cc gi tr m h, hay t nht l nhng ngi u t nht trong s h vn lun lun tin tng, ch c iu trc y h hiu cha tht ng. Lc nhn dn s chuyn lng trung thnh t cc cha tri c
1

Mu v t ting c ND.

NG V N L

294

sang cc cha tri mi vi k vng rng cc cha tri mi ng l iu m h cn nhng t trc n nay h ch mi l m cm thy nh th. V bin php tt nht l gn cho cc ngn t c nhng ngha hon ton mi. t c c im no ca ch ton tr va lm cho nhng ngi quan st hi ht phi lng tng li va c trng cho bu khng kh tr tu ca n bng vic xuyn tc ton din ngn ng, bng thay i ngha ca ngn t th hin l tng ca ch mi. B xuyn tc nhiu nht chnh l t t do. Nh bt k ni no khc, t ny cng c s dng mt cch t do ngay trong cc nh nc ton tr. Trn thc t, c th ni v y phi l li cnh bo chng ta lun phi thn trng trc nhng k ha hn New Liberties for Old1 (T do mi thay cho t do c) rng bt c khi no t do, theo ngha chng ta hiu, b ph hoi th bao gi ngi ta cng ha hn cho nhn dn mt nn t do mi. Ngay trong chng ta cng c nhng ngi ng h k hoch ha nhn danh t do, nhng ngi ny cn ha cho chng ta nn t do tp th cho c nhm, m ngha ca n s tr nn r rng nu ta ch n iu h ni sau y: d nhin l t c t do theo k hoch khng c ngha l th tiu ngay lp tc tt c <sic!> mi hnh thc ca t do tng tn ti trc y. Tin s Karl Mannheim, ngi c tc phm cha cu
1

Nhan mt tc phm mi ca nh s hc Carl Becker (ND).

295

S co chung ca chn l

dn bn trn1, ch t cnh bo chng ta rng khi nim t do hnh thnh trong thi i trc l cn ngi cho cch hiu ng n vn ny. Nhng chnh t t do trong lp lun ca ng ta cng ng ng nh khi n nm trn u li ca cc chnh khch ton tr m thi. Ging nh h, ci t do tp th m ng ta ngh khng phi l t do cu tng thnh vin trong x hi m l quyn t do v hn ca ngi lp k hoch, c php lm vi x hi tt c nhng g hn mun2. y l s ln ln ca t do vi quyn lc tuyt i. Trong trng hp ny, khng nghi ng g rng chnh cc nh trit hc c, trong c cc l thuyt gia x hi ch ngha, ng vai tr quan trng trong vic xuyn tc ngha ca t t do. Nhng t do khng phi l t duy nht m ngha b nh tro theo hng ngc li tr thnh cng c ca b my tuyn truyn ton tr. Chng ta chng kin chuyn tng t vi cc khi nim nh lut php v cng l, quyn v bnh ng.

Man and Society in an Age of Reconstruction (Con ngi v x hi trong thi i ti thit), trang 377. 2 Peter Drucker nhn xt rt ng rng trn thc t, cng c t t do th cng c nhiu li ni sung v t do mi. Nhng y ch l ngn ng che y cch hiu tri ngc hon ton vi cch hiu v t do tng thnh hng chu u T do mi m ngi ta ang tuyn truyn chu u chnh l a s c quyn p t ch ca mnh ln c nhn con ngi (The End of Economic Man (S co chung ca con ngi kinh t), trang 74).

NG V N L

296

Ci danh sch ny c th cn ko di, c th a vo y hu nh tt c cc thut ng chnh tr v o c thng dng bng ngy. Mt ngi cha t mnh tri nghim th khng th nh gi c mc xuyn tc ngha ca cc t v s ri rm m n gy ra cng nh nhng ro cn m n to ra cho bt k cuc tho lun duy l no. Phi tn mt chng kin th mi hiu c lm sao m hai anh em rut khng th giao thip c vi nhau, sau khi mt ngi ci o v bt u ni bng mt ngn ng hon ton khc. Cn rc ri hn v s thay i ngha ca cc t th hin l tng chnh tr din ra khng ch mt ln m l mt qu trnh lin tc, tr thnh k thut tuyn truyn, c hoc v tnh nhm nh hng t duy ca con ngi. Dn d, khi qu trnh ny t n mt mc nht nh th ngn ng tr thnh bt lc, t ng tr thnh v bc trng rng chng cn ngha xc nh no, c th biu hin c ngha hon ton tri ngc vi ngha ban u ca chng, v ch c dng to ra nhng lin tng cm xc cn gn b vi chng m thi. *** Tuyt i a s mi ngi rt d b tc ot kh nng suy ngh c lp. Nhng thiu s nhng ngi cn gi c kh nng ph bnh cng phi nn thinh. Nh chng ta thy, vn khng ch l p buc nhn dn chp nhn mt b chun mc o c dng lm c s cho k hoch hot ng ca ton

297

S co chung ca chn l

x hi. V nhiu iu khon trong ci b chun mc khng th pht biu mt cch tng minh c, v nhiu iu khon trong thang gi tr lm kim ch nam cho k hoch, cn cc chi tit ca bn k hoch v mi hnh ng ca chnh ph u phi tr thnh thing ling v khng th b ph bnh. Mun cho dn chng ng h s nghip chung mt cch v iu kin th phi thuyt phc h rng c mc ch cng nh phng tin u c la chn mt cch ng n. V vy gio iu chnh thng phi bao trm tt c cc s kin c lin quan n k hoch v phi nhi vo c mi cng dn. Mi li ph phn cng khai hay thm ch ngay c nhng biu hin ca s nghi ng cng b n p v chng c th lm suy gim s ng h ca cng chng. Nh Sidney v Beatrice Webb vit v tnh hnh trong cc x nghip Nga: Khi cng vic ang c xc tin th bt k biu hin cng khai no v s ng vc, thm ch lo lng v kh nng thnh cng ca k hoch u b coi l s bt trung, thm ch phn bi, v n c th nh hng n ch v n lc ca nhng ngi khc1. Cn nu nghi ng v lo lng khng phi l v s thnh cng ca mt x nghip c th m lin quan n k hoch ca ton th x hi th b ci l hnh ng ph hoi.

Sidney v Beatrice Webb, Soviet Communism (Ch ngha cng sn X Vit), trang 1038.

NG V N L

298

Nh vy l s kin v l thuyt cng nh cc quan im v gi tr u tr thnh nhng thnh t khng th tch ri ca h t tng. Tt c cc knh truyn b kin thc trng hc v in n, i pht thanh v phim nh tt c u c s dng truyn b cc quan im, bt lun l ng hay sai, nhm cng c nim tin vo s ng n ca chnh quyn; trong khi mi thng tin c th gy nghi ng hay to ra dao ng u b cm. Tiu chun cho hoc khng cho cng b u b cm. Tiu chun cho hoc khng cho cng b mt thng tin l nh hng ca n i vi lng trung thnh ca nhn dn. Ni tm li, chnh th ton tr lun lun nm trong tnh trng m cc nc khc ch c th xy ra trong thi chin. Ngi ta giu tt c nhng g c th lm cho nhn dn nghi ng s sng sut hay lm mt nim tin vo chnh ph. Thng tin v iu kin sng ca ngi dn cc nc khc c th to c s cho nhng so snh bt li, kin thc v nhng ng li kh d c th la chn, thng tin cho php ngi ta ngh rng chnh ph mc sai lm, b qua c hi ci thin i sng ca ngi dn v.v... u b cm ht. Kt qu l thng tin trong tt c mi lnh vc u b kim sot, y l nhm to ra mt s thng nht tuyt i v t tng. Vic kim sot c thc hin vi c nhng lnh vc c v nh chng lin quan g n chnh tr, th d nh vi c cc ngnh khoa hc tru tng nht. Di chnh th ton tr cc ngnh khoa hc nhn vn nh

299

S co chung ca chn l

lch s, lut hc hay kinh t hc khng th no tin hnh c cc nghin cu mang tnh khch quan, nhim v duy nht ca cc ngnh ny l chng minh tnh ng n cu cc quan im chnh thng, y l s kin ai cng bit v c thc t xc nhn. Trong tt c cc nc ton tr cc ngnh khoa hc ny tr thnh nhng ngun cung cp huyn thoi hiu qu nht, chnh quyn dng chnh nhng huyn thoi ny tc ng ln l tr v ch ca dn chng. iu c bit l cc nh khoa hc trong nhng lnh vc ni trn chng cn phi gi v rng h ang tm ti chn l, chnh nh chc trch quyt nh phi tm hiu v cng b nhng lun thuyt no. Vic kim sot ton din lan sang c nhng lnh vc m mi nhn th c v nh chng c mt t ngha chnh tr no. i khi tht kh m gii thch v sao l thuyt ny c ng h m l thuyt kia th b ph phn, nhng iu k l l trong cc nc ton tr khc nhau s yu ght, trong nhiu trng hp, li c v nh ging nhau. C th l trong cc nc ny ngi ta bao gi cng c phn ng tiu cc i vi nhng hnh thc t duy tru tng, y l phn ng c trng ngay c trong s cc nh khoa hc ng h ch ngha tp th ca chng ta. Thuyt tng i b bc b hoc v n l m mu ca bn Do Thi nhm ph hoi nn tng Vt l hc Thin Cha gio v Bc u hay l v n mu thun vi ch ngha Marx v ch ngha duy vt bin chng khng cn l iu quan trng na. Cng chng c g khc nhau trong

NG V N L

300

nhng cuc tn cng vo mt s nh l ton thng k, bt k v chng l mt phn ca cuc u tranh giai cp trn mt trn t tng v l sn phm phc v giai cp t sn hay lnh vc ny b ph nhn sch trn v khng c g bo m rng n s phc v quyn li ca nhn dn. C v nh khng ch mn ton ng dng m c mn ton l thuyt cng c xem xt trn nhng quan im nh th, bt lun th no th mt vi quan im v cc hm lin tc b coi l nh kin t sn. Theo tng trnh ca ng b Webb th tp ch Journal for Marxist Leninist Natural Sciences (Tp ch khoa hc t nhin Marxist Leninist) y ry cc khu hiu t nh Bo v tnh ng trong ton hc hay Bo v s trong sng ca hc thuyt Marx Lenin trong phu thut hc. c tnh hnh cng tng t nh th. T Journal for National-Socialist Association of Mathematicans (Tp ch ca Hip hi cc nh ton hc X hi ch ngha quc gia) cng y ry tnh ng trong ton hc, thm ch Lenard, nh vt l c ni ting nht, ngi nhn gii thng Nobel cn tng kt s nghip ca i mnh trong b ton tp vi tn ngi German Physics in Four Volumes! (Vt l c trong bn tp!). Vic ln n tt c mi hot ng khng c mc ch thc tin trc mt l hon ton ph hp vi tinh thn ca ch ngha ton tr. Khoa hc v khoa hc hay ngh thut v ngh thut u b nhng ngi quc x, nhng tr thc theo ng li x hi ch ngha v cng sn ca chng ta cm ght nh nhau.

301

S co chung ca chn l

Mi hot ng u phi c mc ch x hi r rng. Mi hot ng t pht hay nhim v khng r rng u khng c khuyn khch v c th dn n nhng kt qu khng lng trc c, nhng kt qu mu thun vi k hoch, tc l nhng kt qu khng th tng tng ni i vi trit l lm kim ch nam cho k hoch ha. Nguyn tc ny cn lan sang c lnh vc tr chi v gii tr na. Ti xin mi bn c thng lm li ku gi nhng ngi chi c Nga hay c: Chng ta phi chm dt mt ln v vnh vin thi trung lp ca mn c vua. Chng ta phi ln n mt ln v vnh vin cng thc c v c cng nh khoa hc v khoa hc. D s xuyn tc nh th c l chuyn kh tin n u, chng ta cng phi nhn thc r rng y khng phi l nhng lch lc v tnh, khng c lin quan g vi bn cht ca h thng ton tr. Khng phi nh th. Chng l kt qu chnh ci mu toan buc tt c phi quy phc quan im duy nht v ci ton th, ca nhng n lc nhm gi vng quan im bng mi g, bt nhn dn phi lin tc hi sinh nhn danh cc quan im v ni chung t tng cho rng kin thc v nim tin ca con ngi ch l cng c cho nhng mc tiu c la chn t trc nht nh s dn n nhng s xuyn tc kiu nh th. Khi khoa hc khng cn phng s chn l m l phng s quyn li giai cp, x hi hay nh nc th nhim v ca tranh lun v tho lun ch cn l chng minh v truyn b nhng quan im vn l kim ch nam cho

NG V N L

302

ton b x hi m thi. Nh B trng B T php quc x gii thch, tt c mi l thuyt khoa hc mi u phi t hi: Ta c phng s ch ngha quc x v li ch cao c ca ton dn hay khng?. Chnh t chn l nh mt ngha ban u ca n ri. Nu trc y t ny dng m t ci cn tm, m lng tm c nhn l ngi quyt nh duy nht rng bng chng hay c s a ra bng chng y c bo m tin cy hay khng th nay chn l l do ngi c quyn lc t ra, l ci m mi ngi phi tin nhn danh s thng nht v s nghip chung v chn l c th thay i mt khi nhu cu ca s nghip chung i hi1. iu to ra mt bu khng kh tr tu c th vi thi v lim s i vi ci m chnh n gy ra, thi coi thng chn l, nh mt tinh thn tm ti c lp v nh mt nim tin vo l tr, bin tt c cc cuc tranh lun khoa hc thnh cc vn chnh tr m nh chc trch chnh l ngi c ting ni cui cng phi tri nghim th mi hiu c, y l nhng iu khng th din t ni trn mt vi trang giy. Nhng ng ngi nht l thi coi thng t do tr tu, khng phi ch xut hin sau khi ch ton tr c thit lp m l thi ca nhiu nh tri thc, nhng ngi m p t tng tp th ch ngha cng nh nhng ngi t coi mnh l
1

Vit Nam ngi ta tng ni Chn l l ci l c chn ND.

303

S co chung ca chn l

u lnh tr tu ngay trong cc nc c ch t do. Nhng ngi ang lm nh thay mt cc nh khoa hc trong cc nc t do cng khai bin h khng ch cho nhng v n p ti t nht nhn danh ch ngha x hi v thit lp h thng ton tr m cn cng khai ku gi thi bt dung na. Chng phi l gn y chng ta thy mt nh khoa hc Anh bo v To n d gio (Inquisition) v theo ng ta n c li cho khoa hc khi bo v giai cp ang ln1 hay sao? Thi nh th tht chng khc g thi ca bn quc x, nhng k tng bc hi c nh khoa hc, t sch v o tn gc mt cch c h thng tng lp tri thc trn bnh din quc gia. *** c mun p t ln dn chng mt tn hiu c coi l b ch i vi h d nhin khng phi l iu mi l hay c bit l m ch thi chng ta mi c. Ci mi l l l m cc nh tr thc ca chng ta dng bin h cho n. H bo rng khng lm g c t do t tng trong x hi hin nay, v rng kin v th hiu ca dn chng c nh hnh bi tuyn truyn, qung co v cch sng ca tng lp trn cng nh bi nhng yu t mi trng sng khc, nhng th nht nh s nh hng t duy ca dn chng vo nhng li mn c sn. T h rt ra kt lun rng nu kin v th hiu ca a phn
Crowther J.G., The Social Relations of Science (Quan h x hi ca khoa hc), 1941, trang 333.
1

NG V N L

304

dn chng c nho nn bi hon cnh m ta c th kim sot c th ta phi s dng ci quyn lc ny mt cch ch ng li t duy ca dn chng vo hng c li nht. C l ng l phn ln dn chng khng c kh nng t duy c lp, ng l ngi ta sn sng chp nhn cc quan im c sn v hng lot vn v ngi ta cm thy hi lng vi nhng c tin hnh thnh t thi th u hay c li ko vo. Trong mi x hi, t do t tng ch c ngha quan trng i vi mt thiu s khng ng k. Nhng iu khng c ngha rng mt ngi c quyn quyt nh rng ai mi l ngi c php t do t tng. Cng khng c ngha l mt nhm ngi no c quyn tuyn b rng ngi dn phi ngh th ny hay phi tin th kia. S l sai lm khi cho rng h thng no th a s dn chng cng i theo s lnh o ca mt ngi , cho nn nu tt c mi ngi u cng i theo s lnh o ca mt ngi th cng th m thi. Ph nhn quyn t do t tng v khng phi ai cng c kh nng t duy c lp nh nhau l hon ton b qua nhng l l bin minh cho t do t tng. T do t tng l ng c ch yu thc y s tin b v mt tri thc khng phi l v ai cng c th ni hay vit bt k ci g m l bt k l do hay t tng no cng c th c em ra tho lun. Khi bt ng quan im khng b n p th bao gi cng c ngi t ra nghi ng nhng t tng

305

S co chung ca chn l

dn o ng thi v a ra nhng t tng mi cho mi ngi tho lun v tuyn truyn. Qu trnh tng tc gia cc c nhn c nhng hiu bit v ng trn cc quan im khc nhau to ra i sng tinh thn. S pht trin ca l tnh l tin trnh x hi t cn bn trn s khc bit nh th. Bn cht ca vn l ta khng th tin on c kt qu, ta khng th bit quan im no s thc y s pht trin cn quan im no th khng, ni tm li, khng c quan im no hin nay li c th nh hng c s pht trin m ng thi li khng ngn chn chnh s pht trin . Lp k hoch hay t chc s pht trin ca tm tr cng nh s pht trin ni chung l v ngha, l mu thun ngay trong thut ng. tng cho rng tm tr ca con ngi phi t gic kim sot s pht trin ca chnh n xut pht t nhn thc sai lm v l tnh ca con ngi; s thc l, ch c l tnh mi c th ch ng kim sot c ci g khc v s pht trin ca l tnh l kt qu ca qu trnh tng tc gia cc c nhn vi nhau. C tnh kim sot n v khng chng th chy s dn n s tr tr v t tng v s suy thoi ca l tr. Bi kch ca t tng tp th l ch n bt u bng vic coi l tnh l ti tng nhng li kt thc bng vic tiu dit l tnh v hiu sai tin trnh ng vai tr nn tng cho s pht trin ca l tr. C th ni rng y chnh l nghch l ca tt c cc hc thuyt theo ng li tp th v yu cu kim sot

NG V N L

306

mt cch t gic hay ch ng lp k hoch nht nh s dn n nhu cu phi c mt tr tu ti cao iu khin tt c, trong khi cch tip cn ca ch ngha c nhn cho php chng ta nhn chn rng cc lc lng siu-c-nhn mi l lc lng dn dt s pht trin ca l tnh. Ch ngha c nhn chnh l thi nhn nhng trc cc tin trnh x hi v thi khoan dung i vi nhng kin khc bit, tri ngc hn vi thi t ph nm sn trong ci ngun ca yu cu lnh o ton din i sng x hi.

307

Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

XII. Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

Tt c cc lc lng chng t do ang tp hp li chng i mi biu hin ca t do. A.Moeller Van Den Bruck Nhiu ngi lm khi cho rng ch ngha quc x ch l mt v ni lon chng li l tr, l phong tro phi l tnh, khng c mt cn bn tr tu no. Nu qu vy th n khng nguy him n nh th. Nhng y l quan im sai lm v hon ton thiu cn c. Hc thuyt ca ch ngha quc x l nh im ca mt qu trnh tin ha t tng ko di, trong c s ng gp ca cc nh t tng c nh hng vt rt xa bn ngoi ranh gii nc c. D ta c ngh nh th no tin ca n th ta cng khng th ph nhn s kin l tc gi ca hc thuyt ny vn l nhng ngi cm bt c uy tn, nhng ngi li du n su m trong ton b tin trnh t tng ca chu u. H xy dng h thng ca mnh mt cch nht qun v lin tc. Khi ta chp nhn cc tin ca n th ta khng th no thot ra ngoi logic ca n c na. y n gin l ch ngha tp th c gii thot khi mi

NG V N L

308

vt tch ca truyn thng c nhn ch ngha, tc l gii thot khi nhng iu c th cn tr vic a ngi n vo thc t. Mc d cc nh t tng c gi vai tr quan trng nht, nhng h khng phi l nhng ngi n c. Thomas Carlyle v Houston Stewart Chamberlain, August Comte v George Sorel c vai tr khng km bt c ngi c no. R.D. Butler lm r s pht trin ca lung t tng ny trong tc phm The root of National Socialism (Gc r ca ch ngha x hi quc gia) va c cng b mi y ca ng. Tc phm a ra kt lun rng trong mt trm nm mi nm qua xu hng ny vn c hnh thc khng thay i v thng ti pht mt cch ng lo ngi, song ngha ca n cho n snm 1914 th b thi phng mt cch qu ng. Lc n ch l mt trong nhng lung t tng trong mt t nc c th l c nhiu quan im khc nhau hn bt k quc gia no khc. Rt t ngi chia s quan im ny v phn ln ngi c cng khinh b n chng khc g ngi dn cc nc khc vy. Th th ti lm sao cui cng quan im ca mt thiu s phn ng li c a s dn c v hu nh ton b thanh nin c ng h? y khng ch l do tht trn1, khng ch l do nhng kh khn sau chin tranh v ln sng dn tc ch ngha. Li cng khng phi l, nh nhiu ngi mun tin nh th,
1

Tht bi trong Th chin I (1914 1918) ND.

309

Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

phn ng ca ch ngha t bn nhm chng li s tin cng ca ch ngha x hi. Ngc li, chnh s ng h ca pht xt x hi ch ngha gip nhng ngi c t tng nh th nm c quyn lc. Khng phi t sn m chnh l s thiu vng giai cp t sn mnh gip h ln nh cao quyn lc. Ci hc thuyt ng vai tr kim ch nam cho gii lnh o c trong th h va qua khng h mu thun vi tinh thn x hi ch ngha trong ch ngha Marx m l mu thun vi nhng thnh t phng khong ca n, tc l mu thun vi tinh thn quc t v dn ch hm cha trong ch ngha ny. V, khi cng ngy ngi ta cng nhn ra rng cc thnh t chnh l vt cn cho vic bin ch ngha x hi thnh hin thc th nhng ngi x hi ch ngha cnh T mi cng ngy cng tin dn sang pha cnh Hu. y l lin minh ca nhng lc lng chng t bn do nhng xngi cnh t v cnh Hu lp nn, mt s kt hp gia ch ngha x hi cp tin v bo th, v lin minh ny o tn gc trc tn r mi biu hin ca ch ngha phng khong ra khi nc c. c, khi k thu ch ngha x hi gn b cht ch vi ch ngha dn tc ri. iu c bit l cc ng t ca ch ngha quc x nh Fichte, Rodbertus v Lassalle cng ng thi c mi ngi cng nhn l cha ca ch ngha x hi. Khi ch ngha x hi l thuyt, vi v bc l ch ngha Marx, ng vai tr kim ch nam cho phong tro lao

NG V N L

310

ng c th cc nhn t c on v dn tc ch ngha nh li vo bng ti. Nhng chuyn ko di khng lu1. T nm 1914 tr i trong hng ng nhng ngi marxit ln lt xut hin nhng thy c chuyn lm nhim v ci o, khng phi nhng k phn ng v bo th u, m l ci to cho nhng ngi cng nhn chuyn cn v nhng thanh nin m mng thnh tn ca ch ngha quc x. Sau ln sng ca ch ngha quc x mi t n nh cao v nhanh chng pht trin thnh ch ngha Hitler. Thi hiu chin nm 1914 vn l nguyn nhn cho v tht trn ca c, cha bao gi c cha tr hon ton, li l xut pht im cho ci phong tro hnh thnh nn ch ngha quc x vi s tr gip to ln ca nhng ngi x hi ch ngha. C l ngi u tin v l i din ni bt nht ca xu hng ny l c gio s Werner Sombart vi tc phm Handler und Helden (Nh bun v anh hng) kht ting, xut hin vo nm 1915 ca ng. Sombart bt u s nghip nh mt ngi x hi ch ngha theo trng phi marxit, nm 1919 ng cn t ho tuyn b rng hin dng phn ln cuc i cho cuc u tranh cho nhng t tng ca Karl Marx. C th ni ng l ngi ng gp nhiu nht cho vic truyn b t tng x hi ch ngha v lng

V ch mt phn. Ngay t nm 1892, August Bebel, mt trong nhng lnh t ca ng Dn ch X hi ni vi Bismark.

311

Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

cm th ch ngha t bn ra khp t c v nu cc thnh t ca ch ngha Marx thm vo t tng c, trc cuc cch mng Nga khng c nc no t c mc nh th, th y phn ln l nh cng ca Sombart. C thi Sombart cn c coi l i din li lc nht ca gii tr thc x hi b n p v chnh v nhng quan im cp tin m ng khng c nhn mt chn gio s i hc. Ngay c sau chin tranh, cc tc phm ca ng vn c nh hng rt ln c bn trong ln bn ngoi nc c vi t cch l mt nh s hc (vi cch tip cn marxit sau khi khng cn l ngi marxit trong lnh vc chnh tr na), nh hng ca ng c bit r trong cc cng trnh ca nhng ngi ng h k hoch ha Anh v M. Trong cun sch vit v chin tranh, ngi ng vin x hi ch ngha go ci ny hoan nghnh Cuc chin tranh ca c v y l cuc ng khng th no trnh c gia nn vn minh con bun ca Anh v nn vn minh cng nh vn ha anh hng ca c. Thi khinh b cc quan im con bun ca ngi Anh, nhng ngi nh mt ht bn nng chinh chin, ca Sombart tht l v b bn. Trong con mt ca ng ta th khng c g ng khinh hn l kht khao theo ui hnh phc ring t. ng ta cho rng chm ngn o c ch yu ca ngi Anh l: ngi hng phc v

NG V N L

312

sng lu1 l chm ngn b i nht do u c con bun to ra. T tng c v nh nc, nh Fichte, Lasalle v Rodbertus nh ngha, l nh nc khng phi c thit lp hay hnh thnh bi cc c nhn, cng khng phi l mt tp hp cc c nhn v mc ch ca n cng khng phi l phc v cho quyn li ca cc c nhn. y l mt Volksgemeinschaft (cng ng dn tc) trong c nhn ch c ton ngha v ch chng c hng bt c quyn li g. Mi i hi ca c nhn u xut pht t tinh thn con bun m ra c. T tng nm 17892 v t do, bnh ng, bc i u l cc t tng con bun v chng c mc ch no khc hn l m bo li th cho cc c nhn. Trc nm 1914, tt c cc l tng anh hng chn chnh ca c u b cc l tng con bun ca Anh, i sng tin nghi v nn th thao Anh e da xo s. Ngi Anh khng ch tha ha hon ton, ngi hot ng cng on no cng chm m trong vng bn ca tin nghi m cn truyn bnh cho cc dn tc khc na. Ch c chin tranh mi gip cho ngi c nh rng h l nhng chin binh, h l mt dn tc m tt c mi hot ng, c bit l hot ng kinh t, u nhm phc v cho mc ch chin tranh. Sombart bit rng cc dn tc

y l cu trong Kinh Cu c: Sch th nm ca Mi-se gi l Phc truyn lut l k ND. 2 Cch mng t sn Php ND.

313

Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

khc khinh ngi c v thi sng bi chin tranh ca h, nhng ng ta li coi l nim t ho. Ch c quan im con bun mi coi chin tranh l bt nhn v v ngha m thi. C mt i sng cao thng hn i sng ca c nhn, y l i sng ca nhn dn, i sng ca t nc v mc ch ca c nhn l hi sinh thn mnh cho i sng cao c ny. Chin tranh l hin thn ca quan im anh hng v cuc chin chng Anh l cuc chin chng li l tng i ch, chng li l tng con bun v t do c nhn v tin nghi ca ngi Anh, m biu hin ng khinh nht l chic li dao co ru c binh lnh c tm thy trong cc chin ho ca qun Anh. *** Nu nhng li cng kch ca Sombart lc nghe c v qu ng ngay c i vi ngi c th l lun ca mt gio s ngi c khc cng dn n t tng tng t nhng vi hnh thc nh nhng hn, mang tnh hn lm hn v v vy m hiu qu hn. y l gio s Johann Plenge, mt ngi marxit c uy tn chng km g Sombart. Tc phm Marx und Hegel (Marx v Hegel) ca ng nh du s phc sinh ca tinh thn Hegel trong t tng ca cc hc gi theo trng phi Marxit v khng nghi ng g rng ng ta khi u s nghip ca mnh nh mt ngi x hi ch ngha chn chnh. Trong rt nhiu tc phm vit trong thi k chin tranh ca ng th cun sch mng nhng ng thi to ra nhng

NG V N L

314

cuc tho lun rng ri vi nhan y ngha: 1789 v 1914: nm thng tng trng trong lch s t tng. Tc phm ny ni v cuc xung t gia cc t tng ca nm 1789 tc l l tng t do v cc t tng ca nm 1914, tc l l tng ca s t chc. i vi Plenge, cng nh i vi tt c nhng ngi x hi ch ngha, nhng ngi em cc quan im k thut vo gii quyt cc vn x hi, th t chc l bn cht ca ch ngha x hi. ng ta nhn xt rt ng rng t tng v t chc l ci ngun ca phong tro x hi ch ngha pht sinh hi u th k XIX nc Php. Gn b vi t tng tru tng l t do, Marx v ch ngha Marx phn bi l tng c bn ny ca ch ngha x hi. Ch n nay ta mi c chng kin s tr v ca t tng t chc, mt s tr v ang din ra khp ni, m bng chng l tc phm ca H.G. Wells (Wells l ngi c Plenge coi l mt trong nhng nh hot ng ni ting nht ca phong tro x hi ch ngha ng thi v cun Future in America (Tng lai nc M) c nh hng rt ln i vi ng ta), c bit l c, ch c y t tng ny mi c thc thi mt cch trn vn v thu hiu mt cch y m thi. V vy chin tranh gia Anh v c ng l cuc xung t gia hai nguyn tc i khng. Cuc chin tranh kinh t th gii l giai on th ba ca cuc u tranh t tng trong lch s hin i. Vai tr ca n cng quan trng nh

315

Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

Phong tro Ci cch v cuc Cch mng t sn vi t tng phng khong. y l cuc u tranh ca nhng lc lng mi, nhng lc lng thot thai t nn kinh t tin b ca th k XIX, kt cc ca n s l chin thng ca ch ngha x hi v t chc. V trong lnh vc t tng, c l nc ng h trit nht gic m x hi ch ngha, cn trn thc t th c cng l kin trc s quyn nng nht trong vic thit lp h thng kinh t c t chc mt cch cht ch nht. Chng ta l th k XX. D chin tranh c kt thc nh th no i na, chng ta vn l hnh mu cho nhn dn cc nc khc. T tng ca chng ta s quyt nh mc ch sng cho ton th loi ngi. Lch s th gii ang chng kin mt i h trng, cng vi chng ta, mt t tng v i mi v cuc i nht nh s ginh chin thng, trong khi mt trong nhng nguyn l mang tm lch s th gii ca Anh cui cng nht nh s sp . Plenge vit nh th. Nn kinh t thi chin c thit lp c nm 1914 l kinh nghim xy dng x hi ch ngha u tin trn th gii v tinh thn ca n l tch cc ch khng phi l tiu cc, y chnh l biu hin ca tinh thn x hi ch ngha. Nhu cu ca chin tranh a t tng x hi ch ngha vo nn kinh t c, nhu cu quc phng ca chng ta tng cho nhn loi t tng ca nm 1914, tc l t tng t chc ca c, t tng cng ng dn tc (Volksgemeinschaft) ca ch ngha quc x... Chng ta khng nhn ra

NG V N L

316

rng ton b i sng chnh tr trong nc cng nh nn cng nghip vn ln mt tm cao mi. Nh nc v nn kinh t to thnh mt th thng nht mi... Tinh thn trch nhim trong lnh vc kinh t, c trng cho cng tc ca ngi cng bc thm vo mi lnh vc ca hot ng ring t. Ci thit ch kinh t mang tinh thn phng hi hon ton mi m ca c m theo Plenge l cha chn mui l hnh thc cao nht, ln u tin hin din trong i sng ca mt s quc gia. Ban u gio s Plenge cn hi vng kt hp l tng t do vi l tng t chc nu cc c nhn hon ton t nguyn t mnh di s ch o ca x hi. Nhng sau ny cc tn d ca ch ngha phng khong nh th khng cn xut hin trong trc tc ca ng. n nm 1918 th s kt hp gia ch ngha x hi v n p chnh tr nh hnh hon ton trong tm tr ca ng. Ngay trc khi chin tranh kt thc ng ta vit trn t Die Glocke theo khuynh hng x hi ch ngha nh sau: n lc phi cng nhn rng ch ngha x hi l bo lc v n chnh l t chc. Ch ngha x hi phi ginh ly quyn lc ch khng phi l ph hoi n mt cch m qung. V trong khi dn chng ang nh nhau th cu hi quan trng nht, quyt nh nht i vi ch ngha x hi l: dn tc no thch s dng quyn lc hn c th y chnh l ngi lnh o mu mc cho cc dn tc khc?.

317

Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

Ri ng ta a ra tng m sau ny s tr thnh c s cho ci Trt t Mi ca Hitler: T quan im ca ch ngha x hi, m ch ngha x hi l t chc, th quyn t quyt ca cc dn tc chng phi l quyn gy ra s hn lon trong nn kinh t c nhn ch ngha hay sao? Chng ta c mun bo m cho c nhn quyn t quyt trong i sng kinh t hay khng? Ch ngha x hi nht qun ch c th cho ngi dn quyn kt hp trn c s s phn b lc lng do nhng iu kin lch s quy nh m thi. *** L tng c Plenge trnh by mt cch r rng nh th vn c rt nhiu nh khoa hc v k s c cng nh hin nay ang c cc ng nghip ca h Anh v M ng h, h chnh l nhng ngi ku gi t chc ton b i sng x hi theo k hoch tp trung. ng vai tr ch o l nh ha hc ni ting tn l Wilhelm Ostwand, ng ny pht biu mt cu ni ting. C ngi ni rng ng ta pht biu cng khai: Nc c mun t chc chu u, cho n nay vn chng c t chc g c. Ti xin gii thch cho cc bn ci b mt ln nht c: Chng ti, hay c th ni, dn tc c pht hin ra ngha quan trng ca t chc. Trong khi cc dn tc khc cn ang ln hp di chnh th c nhn ch ngha th chng ti sng di ch c t chc ri.

NG V N L

318

Cc tng ging ht nh th cng c truyn b trong nhng nhm thn cn vi ng Walter Rathenau, mt ngi nm c quyn trong lnh vc cung cp nguyn liu th c. Mc d ng ny c l s phi run bn ln khi nhn chn c hu qu ca nn kinh t ton tr, nhng ng ta xng ng gi v tr ng k trong lch s hnh thnh cc t tng quc x v cc trc tc ca ng ta c nh hng hn bt k ai khc trong vic hnh thnh quan im kinh t ca th h ngi c ln ln trong v ngay sau chin tranh1; v mt s cng s gn gi nht ca ng ta sau ny tr thnh nhng thnh vin ct cn trong B ch huy K hoch Kinh t Ng nin ca Goring. Friedrich Naumann, mt ngi cu marxit khc cng c vai tr tng t nh th: tc phm Miltteleuropa (Trung tm chu u) ca ng ta c l l tc phm bn chy nht trong thi chin tranh c 2 . Nhng ngi c cng trong vc pht trin mt cch y nht v truyn b mt cch rng ri nht cc quan im ny li l ng Paul Lensch, mt thnh vin cnh T ca ng Dn ch X hi3 trong
1 2

Chin tranh th gii I ND. Tc phm ca Butler R.D., The Roots of National Socialism (Ci r ca ch ngha x hi quc gia) (1941), trang 203-209 a ra mt bn tng quan cc trch dn quan im ca Naumann, cng l quan im c trng cho s kt hp gia ch ngha x hi v ch ngha quc c, tng t nh cc trch dn c trnh by trong cun sch ny. 3 Tc l ng ng li x hi ch ngha ND.

319

Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

Reichstag (Quc hi c). Ngay trong nhng tc phm u tin Lensch m t cuc chin nh l v xa chy cao bay ca b l t bn Anh trc s thng tin ca ch ngha x hi v gii thch s khc nhau mt tri mt vc gia l tng t do ca ch ngha x hi v quan nin ca ngi Anh v vn ny. Nhng phi n cun th ba, cng l cun thnh cng nht trong thi gian din ra cuc chin, vi nhan Three Years of World Revolution (Ba nm cch mng th gii), th t tng ca ng, di nh hng ca Plenge, mi c trnh by mt cch y nht1. Lensch a ra nhng phn tch kh l th v mt s kha cnh no th kh chnh xc kt qu ca vc p dng ch ngha bo h ca Bismark. Chnh sch bo h nh th lm cho nn cng nghip c pht trin theo hng tp trung v to ra cc cng ty c quyn to ln, m theo quan im marxit ca ng ta th y chnh l biu hin ca mt nn cng nghip pht trin cao. Cc quyt nh c bismark thng qua nm 1897 a n kt qu l nc c bc vo con ng cch mng, ngha l tr thnh nc c mt h thng kinh t tin tin v pht trin cao nht th gii. Hin nay c i din cho pha cch mng cn k th chnh ca n l nc Anh th ng v pha phn
Paul Lensch, Three Years of World Revolution (Ba nm cch mng th gii), vi li gii thiu ca J.E.M. (London, 1918). Bn dch ting Anh tc phm ny c nhng ngi nhn xa trng rng hon thnh ngay trong thi chin.
1

NG V N L

320

cch mng. S kin ny chng t rng nhn t quan im pht trin ca lch s th th ch ca t nc, d y c l t do v cng ho hay qun ch v c ti, c nh hng rt t n vic nc c phi l nc phng khong hay khng. Ni mt cch n gin hn quan nim ca chng ta v ch ngha phng khong, v dn ch v.v... c ngun gc t ch ngha C nhn ca Anh, theo mt nc c chnh ph yu l nc phng khong v bt k hn ch no i vi quyn t do c nhn cng u b ci l c ti v qun phit c. c, vi vai tr lch s phi tr thnh mu mc v kinh t cho cc nc khc, cuc u tranh cho ch ngha x hi din ra mt cch rt thun li v tt c nhng iu kin cn cho ch ngha x hi u c thit lp ri. V vy nhim v ca tt c cc ng x hi ch ngha l ng h nc c trong cuc u tranh chng li k th, c c th thc hin c nhim v lch s ca mnh l thc y phong tro cch mng trn ton th gii. V th cuc chin tranh ca khi Entente chng li c lm ngi ta nh li nhng c gng ca giai cp t sn lp di ca thi tin t bn nhm ngn chn s suy sp ca chnh giai cp ny. Vic t chc t bn, Lensch vit tip, c bt u mt cch v thc trc chin tranh, c tip tc mt cch c thc trong thi k din ra chin tranh v s tip tc mt cch c h thng sau khi chin tranh kt thc. y khng phi l v tnh yu

321

Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

i vi ngh thut t chc cng chng phi l ch ngha x hi c coi l nguyn tc t chc x hi cao hn. Trn thc t nhng giai cp ng vai tr tin phong ca s nghip x hi ch ngha v l thuyt ang b coi hay t nht trong mt thi gian ngn trc y tng b coi l k th ca ch ngha x hi. Ch ngha x hi ang li gn, mc no th n hin din ri, chng ta khng th sng thiu n c na. Ch cn nhng ngi phng khong tip tc cuc u tranh chng li xu hng ny m thi. Nhng ngi thuc giai cp ny v tnh lp lun theo cung cch ca ngi Anh. Tng lp t sn c hc c thuc loi ngi nh th. Cc khi nim chnh tr ca h v t do v quyn cng dn, v hin php v ch i ngh xut pht t th gii quan c nhn ch ngha, ch ngha phng khong ca Anh l hin thn ca chng, cc pht ngn vin ca giai cp t sn c nhng nm 50, 60 v 70 ca th k XIX a cc khi nim vo nc ta. Nhng cc khi nim tr thnh c l v b p tan, cng nh ch ngha phng khong c l ca Anh b cuc chin tranh ny p tan vy. iu cn phi lm hin nay l thot khi nhng t tng chnh tr do qu kh li ny v tm mi cch ng h cho s pht trin ca cc quan nim mi m v Nh nc v X hi. Trong lnh vc ny, ch ngha x hi cn phi chin u mt cch t gic v kin quyt nhm chng li ch ngha c nhn. Cng lin

NG V N L

322

quan n vn ny, iu lm ngi ta kinh ngc l giai cp cng nhn trong nc c c gi l phn ng li ginh c v th vng chc trong i sng ca quc gia hn l ti Anh v Php. Kt lun ca Lensch ni chung l chnh xc v rt ng c xem xt mt cch cn thn: Nh vo quyn ph thng u phiu m nhng ngi dn ch x hi chim c tt c cc v tr m h c th chim trong Reichstag (quc hi), trong cc hi ng hng tnh, trong cc to trng ti thng mi, trong cc qu tr gip ngi m au v.v..., h thm nhp rt su vo b my ca nh nc. Vi ci gi m h phi tr l, n lt n, nh nc li c nh hng rt ln i vi giai cp cng nhn. Kt qu hot ng khng ngng ngh ca nhng ngi x hi ch ngha trong sut hai nm mi nm qua l nh nc khng cn l nh nc nh hi nm 1867, nm p dng ph thng u phiu na v n lt mnh ng Dn ch X hi cng khng cn l dn ch-x hi thi na. Nh nc tri qua qu trnh x hi ha, cn Dn ch X hi th tri qua qu trnh quc hu ha. *** n lt mnh, Plenge l Lensch li tr thnh nhng ngi dn ng cho nhng k ng vai tr trc tip cho s hnh thnh ch ngha quc x, c bit l Oswald Spengler v Arthur Moeller van den

323

Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

Bruck, y l ch k hai ngi ni ting Nht1. Ngi ta c th c quan im khc nhau v vic Oswald Spengler c thc s l mt ngi x hi ch ngha hay khng, nhng r rng l tc phm Prussianism and Socialism (Tinh thn Ph v Ch ngha x hi) n hnh vo nm 1920 th hin nhng quan im c nhiu ngi x hi ch ngha chia s. Ch cn mt vi trch dn l chng t iu . Tm hn xa ca nc Ph v nim tin x hi ch ngha, m hin ang cm th nhau nh hai ngi anh em, thc ra li ch l mt. Cn cc i din ca nn vn minh phng Ty c, tc l nhng ngi theo phi phng khong c, ch l nhng i qun v hnh ca Anh m Napoleon li trn t c sau trn chin trn sng Jena m thoi. i vi Spengler th nhng ngi nh Hardenberg v Humboldt v nhng nh ci cch phng khong khc u l ngi Anh. Nhng ci tinh thn Anh s b cuc cch mng khi u vo nm 1914 qut sch.

C th ni nh th v nhng lnh t tinh thn khc thuc th h sinh ra ch ngha quc x nh Othmar Spann, Hans Freyer, Carl Schmitt v Ernst Junger. Quan im ca h c Aurel Kolnai phn tch trong tc phm: The War against the West (Cuc chin chng phng Ty, 1938). Tc phm ny c mt khim khuyt l ch gii hn trong giai on hu chin trong khi nhng l tng ny c nhng ngi dn tc ch ngha tip thu t trc, tc gi b qua nhng ngi x hi ch ngha, tc l cc tc gi thc s ca chng.

NG V N L

324

Ba dn tc cui cng phng Ty ang theo ui ba hnh thc tn ti, c th hin bng ci khu hiu ni ting: T do, Bnh ng, Bc i. Chng xut hin bng nhng hnh thc chnh tr nh ch i ngh phng khong, ch dn ch x hi v ch ngha x hi c on1... Tinh thn c, ng hn phi ni tinh thn Ph, l: quyn lc thuc v ton th... Mi ngi u c v tr ca mnh. Mi ngi u l k cai tr hay l k b tr. T th k XVIII ch ngha x hi c on l nh th y, bn cht ca n l hp hi v phi dn ch, theo cch hiu ca ch ngha phng khong ca Anh v ch dn ch ca Php... c, nhiu th b ngi ta ght, nhiu th b ngi ta coi thng, nhng ring ch ngha phng khong th b ngi ta khinh. Cu trc ca dn tc Anh da trn s phn bit giu ngho, nhng ca Ph li da trn k cai tr v ngi b tr. V vy gia hai nc s phn chia giai cp cng c hiu mt cch hon ton khc nhau. Sau khi ch r s khc nhau cn bn gia h thng kinh t cnh tranh ca Anh v h thng qun l kinh t ca c v sau khi ch cho ta thy (theo
Cng thc ny ca Spengler li c Schmitt, mt chuyn gia hng u v lut hin php ca quc x, nhc li trong tuyn b thng xuyn c trch dn ca ng ta, theo s tin ha ca chnh ph din ra qua ba giai on bin chng: t nh nc chuyn ch th k XVII XVIII qua nh nc trung lp phng khong th k XIX sang nh nc ton tr trong nh nc v x hi ha lm mt (Schmitt C., Der Huter der Verfassung, Tubingen, 1931, trang 79).
1

325

Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

cch ca Lensch) lm th no m vic qun l kinh t mt cch c ch ch t thi Bismark li chuyn dn sang hnh thc x hi ch ngha, Spengler tip tc: Ph tn ti mt nh nc chn chnh vi ngha cao c nht ca t ny. Ni chnh xc, y khng c ngi no l ring t c. Bt c ngi no sng trong mt h thng lm vic chnh xc nh mt c my ng h cng s gn b vi n bng cch no . V vy vic qun l cng vic ca x hi khng th nm trong cc c nhn ring r nh ch i ngh i hi. y l b my nh nc v cc chnh khch c trch nhim chnh l cng bc ca x hi, cng bc ca ton dn. T tng Ph i hi mi ngi u phi l vin chc nh nc, tin lng v tin cng u do nh nc quy nh. Qun l tt c ti sn phi l nhim v ca cc vin chc n lng. Nh nc tng lai phi l mt Beamtenstaat (nh nc ca cc quan chc). Nhng vn quyt nh khng ch i vi nc c, m i vi ton th gii, nc c phi gii quyt cho ton th gii l: Trong tng lai thng mi s iu khin nh nc hay nh nc s iu khin thng mi? T tng Ph v ch ngha x hi c chung mt mt cu tr li cho vn ny... T tng Ph v ch ngha x hi cng chin u chng li ci nc Anh gia chng ta. T y n li tuyn b ca Arthur Moeller van den Bruck, mt thnh tng ca ch ngha quc x, rng Chin tranh Th gii I v chin tranh gia

NG V N L

326

ch ngha phng khong v ch ngha x hi, ch cn l mt bc nh. Chng ta tht bi trc phng Ty. Ch ngha x hi thua ch ngha phng khong1. Cng nh Spengler, Bruck coi ch ngha phng khong l k th s mt ca mnh. Moeller van den Bruck t ho tuyn b rng c hin khng cn ngi theo t tng phng khong no; c nhng nh cch mng tr tui, c nhng ngi bo th tr tui. Nhng ai c th tr thnh ngi phng khong?... Ch ngha phng khong l trit l m tui tr c quay i v cm thy bun nn, cm thy tc gin v khinh b v khng c g li xa l, li gh tm v tri ngc vi t tng ca h n nh th. Thanh nin c coi ch ngha t do l k th chnh ca mnh. ch Th ba ca Moeller van den Bruch ha s mang n cho ngi c ch ngha x hi, th ch ngha x hi ph hp vi tnh cch ca dn tc c, th ch ngha x hi gii thot khi cc t tng phng khong ca phng Ty. Kt qu din ra ng nh th. Nhng h khng phi l hin tng n l. Ngay t nm 1922 nhng ngi quan st khch quan c th thy mt hin tng c bit, mi nhn th c v l nhng sau ny s tr nn bnh thng c: Nhiu ngi cho rng cuc u tranh chng
Moeller van den Brock A., Socialismus und Aussenpolitik, 1933, trang 87, 90, 100. Cc bi bo trong tp sch ny, m c th l bi Lenin v Keynes bn k ni dung c tho lun y, c in ln u tin vo khong nm 1919-1923.
1

327

Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

ch ngha t bn l s tip tc ca cuc chin tranh chng li khi Entente trong lnh vc tinh thn v t chc kinh t, h coi y l con ng dn n ch ngha x hi, l con ng a ngi c tr li vi nhng truyn thng tt p nht v cao qu nht1. Cuc u tranh chng li ch ngha phng khong, ci ch ngha phng khong chin thng nc c, l t tng lin kt nhng ngi x hi ch ngha v nhng ngi bo th vo mt mt trn chung. tng ny c Phong tro Thanh nin c, mt phong tro mang tinh thn x hi ch ngha, tip thu v y cng chnh l ni sinh ra th hn hp gia ch ngha x hi v ch ngha dn tc. T cui nhng nm 1920 cho n khi Hitler nm c chnh quyn, cc thanh nin tp hp xung quanh tp ch Die Tat, do Ferdinand Fried lnh o, tr thnh nhng ngi din gii ch yu ca xu hng ny trong gii tr thc. C l thnh qu c bit nht ca nhm ny, ly tn l Edelnazis (quc x - qu tc), l cun sch ca Fried c nhan Ende des Kapitalismus (S co chung ca ch ngha t bn). y l hin tng c bit ng lo ngi v n rt ging vi nhng tc phm c xut bn Anh v
Pribram K., Deutscher Nationalism us und Deutscher Socialism us. Archiv fur Social-wissenschaft und Socialpolitik, tp 49, 1922, trang 298 299. Tc gi cn trch dn nh trit hc Max Scheler, ngi ch trng s mnh truyn b ch ngha x hi trn ton th gii ca nc c v mt ngi marxit l K.Korsch vit v tinh thn ca mt Volksgemeinschaft (cng ng dn tc) mi.
1

NG V N L

328

M hin nay, y ta cng thy s xch li gn nhau gia nhng ngi x hi ch ngha cch Hu v cnh t v s khinh thng tng t nh th vi tt c nhng biu hin ca ch ngha phng khong c in. Ch ngha x hi bo th (v trong mt s gii th l ch ngha x hi tn gio) l nhng khu hiu m nhiu ngi cm bt dng chun b khng gian tinh thn a n chin thng ca ch ngha quc x. Ch ngha x hi bo th cng l xu hng ang gi th thng phong hin nay. Liu y c phi l cuc chin tranh trong lnh vc tinh thn v t chc kinh t chng li cc cng quc phng Ty thng trc khi cuc chin1 thc s din ra hay khng?

ni chin tranh Th gii II ND.

329

Nhng ngi ton tr gia chng ta

XIII. Nhng ngi ton tr gia chng ta

Khi chnh quyn khoc ln mnh chic o ca nh t chc, th n tr nn hp dn n mc c th bin cng ng nhng ngi t do thnh nh nc ton tr. The Times (London) C l ng l chnh mc c on ca cc chnh ph ton tr l ra phi lm cho ngi ta s l mt ngy no ci h thng nh th c th xut hin trong cc nc c khai sng hn, th ngc li li cng c thm nim tin rng iu khng th xy ra c. Nc c quc x khc chng ta mt tri mt vc, khng th no tng tng ni l nhng chuyn din ra y li c th xy ra y c. S khc nhau li ang ngy cng gia tng dng nh bc b tt c nhng kin cho rng c th chng ta ang i theo cng mt hng. Nhng xin ng qun rng mi lm nm trc kh nng xy ra nhng chuyn nh th c b ci l chuyn hoang ng, khng ch chn trong mi ngi c m ngay c nhng nh quan st ngoi quc c t tng th ch nht cng ngh nh

NG V N L

330

th (d by gi h c lm ra v tng t ra thng thi nh th no). Nhng nh ni trn nhng trang trc, tnh hnh trong cc nc dn ch hin nay ging nhau phi nc y by gi m l nc c ca hai mi hay ba mi nm v trc. C rt nhiu c im m lc c coi l c trng c th nay tr thnh quen thuc Anh v c nhiu triu chng chng t rng s pht trin s i theo cng mt hng. iu quan trng nht, nh chng ti ni, l cnh Hu v cnh T cng ngy cng c quan im ging nhau v kinh t v cng c thi th ch i vi ch ngha t do, vn tng l c s ca ng li chnh tr ph bin Anh. Chnh ngi Harold Nicolson ng knh tuyn b rng trong nhim k ca chnh ph bo th va qua trong s nhng thnh vin ngh vin thuc ng Bo th tt c nhng ngi c ti nht trong thm tm u l nhng ngi x hi ch ngha c1, v chng cn nghi ng g rng, cng ging nh thi nhng ngi Fabian, ngy nay nhiu ngi x hi ch ngha c cm tnh vi nhng ngi bo th hn l vi nhng ngi theo phi t do. Cn c nhiu c im khc lin quan mt thit n chuyn ny. Thi sng bi nh nc ngy cng gia tng, thi thn phc quyn lc v cn bnh say m tt c nhng g to ln, lng nhit tnh ng h t chc mi th (chng ta
1

Bo Spectactor, April 12, 1940, trang 523.

331

Nhng ngi ton tr gia chng ta

gi l lp k hoch) v khng chu cho bt c th g c pht trin mt cch t nhin l nhng c im ca ngi c cch y sau mi nm tng lm cho von Treitschke lo lng hin cng c mt Anh chng khc g c trc y. Ch cn c mt s tc phm ni v s khc nhau gia cc quan nim ca ngi Anh v ngi c v cc vn chnh tr v o c xut bn Anh trong cuc chin tranh va qua l c th thy r trong hai mi nm qua nc Anh tin xa n u trn con ng m c chn. C l ng l lc dn chng Anh ni chung c nhng nh gi ng hn v s khc bit hn l hin nay. Nu lc ngi Anh ly lm t ho v truyn thng c bit ca mnh th hin nay a s s ly lm xu h v cc quan im c coi l c trng ca Anh, nu khng ni l h hon ton chi b nhng quan im nh th. S khng qu li khi ni rng mt tc gi vit v cc vn chnh tr v x hi lc cng th hin c c trng Anh bao nhiu th ngy nay cng d b lng qun ngay trn qu hng mnh by nhiu. Nhng ngi c c th gii thn phc, c coi l in hnh uyn bc ca nc Anh t do nh Lord Morley hay Henry Sidgwick, Lord Acton hay A.V.Dicey th th h hin nay li coi l nhng ngi c l s t thi Victoria. C l khng c g th hin r c thay i hn l thi u i i vi Bismarck trong vn hc Anh hin nay, cn tn ca Gladstone li t khi c th h tr nhc ti m khng km theo

NG V N L

332

nhng li ch nho i vi quan im o c thi Victoria v ch ngha khng tng ngy th ca ng. c g ti c th hin r c trong vi on ci cm gic lo lng trong khi nghin cu mt vi trc tc ca Anh vit v nhng t tng tng gi th thng phong c trong cuc chin tranh va qua (Th chin I ND), trong hu nh mi t u c th c p dng cho cc quan im thnh hnh nht trong vn hc Anh hin nay. Xin trch mt on ngn ca Lord Keynes, m t vo nm 1915 cn c mng m ng pht hin c trong mt tc phm in hnh ca c giai on : theo tc gi ngi c ny th ngay c trong thi bnh cng phi gi nn cng nghip trong tnh trng ng vin. y chnh l ca ng ta khi ni v qun s ha nn cng nghip ca chng ta(Nhan ca tc phm c xem xt). Ch ngha c nhn phi b thanh ton mt ln v vnh vin. Phi thit lp h thng iu tit, mc tiu ca n khng phi l hnh phc ca tng c nhn (gio s Jaff khng h xu h khi ni rt nhiu v chuyn ny), m l tng cng s thng nht ca nh nc c t chc li nhm t cho c hiu qu cao nht (Leistungsfahigkeit), nhng li ch c nh hng gin tip i vi s ci thin iu kin sng ca tng con ngi c th. Ci hc thuyt kinh tm ny li c ngi ta coi l mt kiu l tng ch ngha. Dn tc s pht trin thnh mt t chc thng nht khp

333

Nhng ngi ton tr gia chng ta

kn v s tr thnh, trn thc t, ci m Platon tuyn b n nht nh phi l: Der Mensch im Grossen1. C th l, nn ho bnh ang n s cng cng c thm t tng v nh hng ca nh nc trong lnh vc cng nghip... u t nc ngoi, vic di dn, chnh sch cng nghip trong my nm gn y vn vn coi th gii l mt th trng tt c u l nhng hin tng rt nguy him. Trt t cng nghip c da trn li nhun hin ang co chung; cn nc c mi, cng quc th k XX, khng thm quan tm n li nhun s kt liu h thng t bn ch ngha, c xut x t nc Anh hn mt trm nm trc2. Ngoi vic khng mt ngi cm bt Anh quc no dm cng khai mit th hnh phc c nhn, y l theo hiu bit ca ti, c cu no trong on trn li khng hin din trong vn chng Anh, ht nh chng c chiu qua mt chic gng vy? Khng nghi ng g rng, khong ch cc t tng dn ng cho ch ton tr c v cc nc khc m cn c cc nguyn tc ca ch ngha ton tr cng ang ngy cng m hoc c nhiu ngi nhng ngi khc na. Mc d chng c my ngi Anh sn sng nut trn thc n ca ch ngha ton tr, hu nh tt c cc mn ca n u c ngi ny hay ngi khc khuyn chng ta th
1 2

Con ngi trong m ng Ting c ND. Economic Journal 1915, P.450.

NG V N L

334

dng ri. Thc vy, gn nh chng c trang no trong cun sch ca Hitler m khng c mt ngi no Anh hay M khng khuyn chng ta c v p dng cho mc ch ca mnh. Cu ny c th p dng cho c nhng k t th ca Hitler na. Chng ta cng khng c qun rng ch ngha bi Do Thi ca Hitler buc nhiu ngi vn l nhng thun thnh ca ch ngha ton tr kiu c phi ra i hay tr thnh k th ca n1. Vic m t chung chung khng th truyn ti ht c s ging nhau ca nhiu tc phm vit v chnh tr v Anh hin nay vi nhng tc phm ph tan nim tin vo nn vn minh phng Ty c v to ra ci no trng a n thng li ca ch ngha quc x. Khng ch ni dung m cch tip cn vn c tho lun cn ging nhau hn na, tc l c hai nc ngi ta u sn sng ph b tt c cc mi lin h vn ha vi qu kh, sn sng t cc
Khi xem xt t l nhng ngi x hi ch ngha chy sang pha quc x th phi nh l ngha thc s ch xut hin nu ta so snh khng phi vi tng s ng vin x hi ch ngha m phi so vi s ngi khng chy sang c v l do sc tc. Trn thc t, mt trong nhng c im ng quan tm ca thnh phn nhng ngi di dn t nc c l rt t di dn t khuynh li khng phi l ngi Do Thi theo cch hiu ca c. Hin nay chng ta thng c nghe nhng li ca ngi h thng ca c vi nhng li mo u i loi nh cu dn cuc hi tho Nhng phng php ton tr ng lu trong vic ng vin nn kinh t nh sau: ng Hitler khng phi l l tng ca ti cn lu mi nh th. C nhiu l do xc ng lm cho Hitler khng th tr thnh l tng ca ti, nhng
1

335

Nhng ngi ton tr gia chng ta

mi th cho thnh cng ca mt th nghim c th. Ging nh c, a s cc nc dn ch u do nhng ngi cm bt thc tm theo ch ngha l tng v thng l cc bc th gi li lc chp bt. V th, vic a mt vi ngi ra lm th d minh ho trong khi c hng trm ngi ng h cc quan im nh th c th lm cho ai mt lng vn l cch m ti thy tt hn c nhm chng t rng cc quan im nh th tin xa n mc no. Ti s c tnh la chn cc tc gi m s chn thnh v v t ca h l khng th ng vc c. Mc d ti hi vng l s ch ra c cc quan nim khi ngun cho ch ngha ton tr ang lan trn nhanh chng nh th no ti kh m c th truyn t thnh cng s ging nhau cng quan trng khng km trong lnh vc xc cm. Cn phi c nhng cuc kho cu su rng v nhng thay i tinh th trong lnh vc ngn ng v t duy th mi lm r c vic ngi ta sn sng cng nhn nhng triu chng ca s pht trin quen thuc. Khi gp nhng ngi i hi phi phn bit t tng ln vi t tng nh v thay cch ngh tnh hay b phn bng cch ngh ng hay tng th, ta c th nhn thc c rng ci m ban u c v nh l v ngha li l du hiu ca quan im tri thc, quen thuc m chng ta s nghin cu y. *** Xin c dn hai tc phm ca mt hc gi li lc gy c s ch trong my nm gn y.

NG V N L

336

Trong nn hc thut Anh hin i kh c tc phm no m nh hng ca t tng c, l iu chng ta ang quan tm, li r rng nh hai cng trnh ca gio s E.H. Carr: Twenty Yearss Crisis (Cuc khng hong ko di hai mi nm) v Conditions of Peace (iu kin ca ha bnh). Trong tc phm th nht, gio s khng nh thng thn th nhn l ngi k tc trng phi lch s ca nhng ngi theo trng phi hin thc khi ngun t nc c v s pht trin ca n c th truy nguyn n c nhng tn tui v i nh Hegel v Marx. ng ta gii thch rng ngi theo trng phi hin thc l ngi coi o c l chc nng ca chnh tr v l ngi khng th chp nhn v mt logic bt c tiu chun gi tr no ngoi tiu chun ca s tht. Theo ng tinh thn c th ch ngha hin thc tri ngc hn vi ch ngha khng tng c t th k XVIII thc cht l t tng c nhn ch ngha coi lng tm con ngi l quan ta cao nht. Nhng o c c vi cc nguyn l chung chung tru tng phi b loi b v ngi theo ch ngha kinh nghim x l tng trng hp c th trn c s gi tr ring ca n. Ni cch khc, mi th u v ngha, ch c tnh thit thc l c gi tr m thi, tc gi cn khng nh rng ngay c quy tc pacta sunt servanda1 cng khng phi l
Ting Laitn: Phi tun theo hp ng mt trong nhng nguyn tc ca lut php quc t ND.
1

337

Nhng ngi ton tr gia chng ta

nguyn tc o c na. Khng c cc nguyn l chung chung tru tng th gi tr ch cn tu thuc vo kin tu thuc vo kin tu tin ca mt ngi no v cc hip c quc t nu khng b rng buc v o c th s chng c ngha g, nhng gio s Carr khng quan tm n nhng vn nh th. Theo gio s Carr, mc d ng khng ni trng ra nh th, nc anh chn lm lin minh trong cuc chin tranh va qua [Th chin I ND]. Bt k ai c li cc tuyn b v mc tiu chin tranh ca Anh cch y hai mi lm nm v so snh chng vi cc quan im hin nay ca gio s Carr cng thy ngay rng quan im ca ng ging ht cc quan im ca c lc . C l chnh gio s Carr s vn li rng cc quan im c tha nhn lc t nc ny ch l sn phm ca thi o c gi ca ngi Anh m thi. Vic ng ta khng nhn ra s khc nhau gia cc l tng ca nc ta v cc l tng c thc thi c hin nay th hin r trong li khng nh sau y: Khi mt ng vin ni ting ca ch ngha x hi quc gia khng nh rng nhng g c li cho nhn dn c u xu th ng ta ch xut chnh ci nguyn l hp nht quyn li ca dn tc vi lut tng qut c Tng thng Wilson, gio s Toynbee, Lord Cecil v nhiu ngi khc thit lp trong cc nc ni ting Anh t trc ri.

NG V N L

338

V cc trc tc ca gio s Carr chuyn ni v cc vn quc t cho nn t tng ca ng cng th hin r nht trong lnh vc ny. Nhng ch cn lt qua l thy ngay rng c im ca ci x hi tng lai m ng d liu cng chng khc g m hnh ton tr. i khi ngi ta phi t hi rng s ging nhau nh th l v tnh hay c . Khng bit gio s Carr c nhn thc c rng, th d, khi ng khng nh: S phn bit gia x hi v nh nc, vn quen thuc i vi t tng th k XIX, khng cn nhiu gi tr i vi chng ta na, th y chnh l hc thuyt ca gio s Carl Schmitt, mt l thuyt gia quc x hng u ca ch ngha ton tr v thc cht ng l nh ngha v ch ngha ton tr do chnh tc gi ny a ra hay khng? Liu ng c nhn thc c rng quan im: Vic sn xut hng lot t tng v hu qu tt yu ca qu trnh sn xut hng lot hng ha v v vy Thnh kin vn c ca nhiu ngi i vi t tuyn truyn cng chng khc g thnh kin i vi vic qun l trong lnh vc cng nghip v thng mi vy, nn thc t chnh l li bin h cho s ng phc v t tng m quc x ang thc hin hay khng? Trong tc phm Conditions of Peace (iu kin ca ho bnh), xut bn trong thi gian gn y, gio s Carr a ra cu tr li khng nh cho cu hi m chng ta t ra cui chng trc nh sau: Cc nc thng trn nh mt ho bnh, cn nc Nga X Vit v nc c th ginh c ho

339

Nhng ngi ton tr gia chng ta

bnh v cc nc thng trn tip tc thuyt ging v phn no p dng cc l tng v quyn ca cc dn tc v ch ngha t bn laissez-faire, ngy xa l ng nhng nay b ph sn ri; trong khi hai nc kia, d v tnh hay c , vt ln pha trc trn ngn triu ca th k XX, h c gng xy dng th gii mi t cc n v ln hn theo nguyn tc k hoch ha v qun l tp trung. Gio s Carr sng to ra li tuyn chin kiu c ca mnh, tc l li tuyn chin ca cuc cch mng x hi ch ngha ca phng ng chng li phng Ty t do, trong c gi vai tr lnh o nh sau: Cuc cch mng khi ngun t cuc chin tranh va qua l ng lc cho mi phong tro chnh tr quan trng hai mi nm gn y... Mt cuc cch mng chng li cc t tng tng gi th thng phong trong th k XIX, tc l cc t tng dn ch t do, quyn t quyt ca cc dn tc v laissez-faire trong lnh vc kinh t. ng ni rt ng rng: Li thch thc gn nh khng th trnh khi ny i vi nhng quan im ca th k XIX s phi kim tm nc c, t nc cha bao gi chia s cc quan im , mt trong nhng ngi ng h mnh m nht. Nhng vi tt c nim tin mang tnh nh mnh, c trng ca nhng s gia rm (psedohistorian), bt u t Hegel v Marx, ng trnh by xu hng pht trin khng trnh khi nh sau: Chng ta bit xu hng pht trin ca

NG V N L

340

th gii, chng ta phi khut phc n hoc chng ta s b n nghin nt. Nim tin vo tnh tt yu ca xu hng ny da trn nhng nhn thc sai lm quen thuc v kinh t, tc l da trn gi nh rng s pht trin v cng ngh nht nh s dn n s tng trng ni chung ca cc cng ty c quyn, trn li ha v s sung tc tim tng v nhng cu khu hiu m dn khc cha y trong cc tc phm loi ny. Gio s Carr khng phi l mt nh kinh t hc, cc lp lun v kinh t ca ng ni chung khng th ng vng trc bt c li ph bnh nghim tc no. Nhng iu ny cng nh nim tin c trng ca ng rng ngha ca cc tc nhn kinh t trong i sng x hi ang gim i mt cch nhanh chng khng ngn cn c ng xy dng tt c cc d bo ca mnh v xu hng pht trin tt yu trn c s cc lp lun v kinh t v di trong thi gian ti y phi l gii li ch yu bng cc thut ng kinh t cc l tng dn ch nh bnh ng v t do! Gio s Carr cng khinh thng tt c t tng ca cc nh kinh t hc t do ch ngha (m ng nht quyt gi l nhng t tng ca th k XIX, d ng bit rng nc c khng bao gi chia s nhng tng nh th v ngay t th k XIX p dng nhng nguyn tc m ng ang bo v hin nay) chng khc g bt k tc gi ngi c no c trch dn trong chng trc. ng cn vay mn c mt lun im c, do Friedrich List a ra, rng t

341

Nhng ngi ton tr gia chng ta

do thng mi l chnh sch c p t bi v ch ph hp vi quyn li ca nc Anh th k XIX m thi. Nhng hin nay mc t cp t tc nhn to no l iu kin cn thit cho s tn ti mt x hi c trt t. Cn vic quay tr li vi nn thng mi th gii v trt t v khng c bin gii... bng cch d b cc hng ro thng mi hoc phc hi cc nguyn tc laissez-faire hi th k XIX l khng th tng tng ni. Tng lai thuc v Grossraumwirschaft1 theo kiu c: Ch c ti t chc mt cch ch ng ton b i sng chu u nh Hitler v ang lm th mi c th t c kt qu m chng ta mong mun! Sau khi c nhng iu trnh by hn c gi khng ly lm ngc nhin khi thy ci on c trng vi tiu Chc nng o c ca chin tranh, trong gio s Carr t lng thng hi nhng ngi c thin ch (c bt l trong nhng nc ni ting Anh), vn cn chm m trong truyn thng ca th k XIX, vn khng khng coi chin tranh l v ngha v chng c mc ch g. Cn chnh tc gi th t ra hoan h vi nhn thc v ngha v mc ch m chin tranh, mt cng c hng mnh nht ca s on kt x hi, to ra. Tt c u rt quen, ch c iu chng my ai ngh l c th gp nhng iu nh th trong tc phm ca cc hc gi ngi Anh.
1

Sn xut ln Ting c ND.

NG V N L

342

*** C l chng ta cha quan tm ng mc n mt c im ca qu trnh pht trin tr tu c trong mt trm nm qua m hin nay cng xut hin di hnh thc ging ht nh th trong cc nc ni ting Anh: S vn ng ca cc nh khoa hc cho vic t chc x hi mt cch khoa hc. L tng ca mt x hi c t chc t trn xung di, xuyn sut ton b x hi, thm su vo nc c l do y c nhiu iu kin cho mt khng hai, cho php cc nh khoa hc v cc chuyn gia k thut gy nh hng ti vic hnh thnh chnh sch v d lun x hi. t ngi cn nh rng trong lch s hin i c, cc gio s hot ng chnh tr tng gi vai tr chng khc g vai tr ca cc lut s tch cc hot ng chnh tr Php1. Nhng nm gn y cc nh khoa hc chnh khch ny li thng khng ng v pha t do: S bt dung v tr tu thng thy cc nh khoa hc, s thiu kin nhn khi xem xt cch lm ca ngi bnh thng cng l c th ca cc chuyn gia, v s khinh thng tt c nhng g khng c nhng u c siu vit ch ng t chc theo ng cc quan im khoa hc u l nhng hin tng quen thuc trong i sng x hi c sut my th h, trc khi tr thnh hin tng ng k Anh. V c
Xem: Franz Schnabel, Deutsche Geschichte im neunzchnten Jahrhundert, II, 1933, trang 204.
1

343

Nhng ngi ton tr gia chng ta

l hn bt c nc no khc, c trong giai on 1840-1940 chnh l nc c th cung cp minh ho tt nht v nh hng i vi dn tc khi phn ln h thng gio dc chuyn hng t nhn vn sang thc tin1. V cui cng, tr mt vi ngoi l, vic cc hc gi v cc nh khoa hc sn sng phc v cho nhng ngi cm quyn mi l mt trong nhng cnh tng gy tht vng nht v ng xu h nht trong ton b lch s ngc u dy ca ch ngha x hi quc gia2. Nh mi ngi u bit, chnh cc nh khoa hc v cc k s to mm nht i dn dt hnh trnh tin ti mt th gii tt p hn li l nhng

Theo ti, tc gi cun Leviathan l ngi u tin ngh b vic ging dy cc tc phm c in v chng gieo vo lng ngi ta tinh thn t do rt nguy him. 2 Thi n l ca cc nh khoa hc i vi quyn lc xut hin c t rt lu ri, n cng ng hnh vi s pht trin nhy vt ca nn khoa hc do nh nc t chc v nay ang c tn dng n tn my xanh nc ngoi. Mt trong nhng nh khoa hc ni ting nht c, chuyn gia sinh l hc Emil du Bois-Reymond, khi ang gi lin mt lc hai chc v l Hiu trng i hc Berlin v Ch tch Vin Hn lm Khoa hc Ph, khng thy ngng khi pht biu vo nm 1870 rng: Trng i hc Berlin ca chng ti nm i din vi cung in Hong gia v bng ngh nh thnh lp trng, chng ti lun lun l v s tinh thn ca hong tc Hohenzolern (cai tr Brandenburg v nc Ph ND). (Emil du Bois Reymond. A speech on the German War, London, 1870, trang 31). ng ch l du Bois Reymond cho rng nn cng b bn dch ting Anh bi ni chuyn ny.

NG V N L

344

ngi sn sng qu lu ch c ti mi hn bt k giai cp no khc1. Vai tr ca gii tr thc trong vic chuyn ha x hi thnh x hi ton tr c Julien Benda d bo t trc, tc phm Trahison des clercs (S phn bi ca cc hc gi) ca ng c mt ngha hon ton mi khi ta c n hm nay, mi lm nm sau ngy xut bn. c bit c mt on trong tc phm rt ng suy ngha v ghi nh khi xem xt mt vi cuc du ngon ca cc nh khoa hc Anh vo a ht chnh tr. y l on Benda ni v S m tn, ti nhc li, c t th k XIX, cho rng khoa hc c thm quyn v mi lnh vc, k c lnh vc o c. Cn phi tm hiu xem liu nhng ngi tuyn truyn cho hc thuyt ny c thc s tin nh th hay h ch
Ch cn a ra dn chng ca mt ngi nc ngoi l : R. A. Brady, trong tc phm Tinh thn v t chc ca ch ngha pht xt c (The Spirit and Structure of German Fascism), sau khi xem xt nhng thay i trong gii hn lm c rt ra kt lun nh sau: Trong tt c cc chuyn gia trong x hi hin i th nh khoa hc c th l ngi d dng v d sp xp nht. ng l bn quc x ui nhiu gio s i hc v sa thi nhiu nh nghin cu khoa hc ang lm vic trong cc phng th nghim. Nhng y ch yu l cc gio s trong lnh vc khoa hc x hi, nhng ngi nhn thc r v ph phn quyt lit cc chng trnh ca quc x ch khng phi l cc gio s trong lnh vc khoa hc t nhin l lnh vc c t duy kht khe hn. Trong lnh vc t nhin m b sa thi th ch yu l ngi Do Thi hoc mt s ngi ngoi l l nhng ngi theo cc tn iu tri ngc vi quan im ca quc x. Kt qu l quc x d dng sp xp cc hc gi v cc nh khoa hc, ri buc b my tuyn truyn tinh vi ca h h ho rng gii c hc c ang ng h h.
1

345

Nhng ngi ton tr gia chng ta

mun khoc cho nim am m ca h ci v khoa hc m h bit chc l chng c g ngoi nim am m. Cn phi ghi nhn l ci gio iu cho rng lch s tun theo cc quy lut khoa hc thng hay c nhng ngi ng h cc chnh quyn c on rao ging. T nhin l nh th bi v quan im cho php loi b hai thc th m h cm th nht, tc l loi b c t do ca con ngi v hnh ng mang tnh lch s ca c nhn. Chng ta c dp nhc ti mt sn phm ca Anh thuc loi ny, mt tc phm, trong tt c cc kh cht c trng ca ngi tr thc ton tr, tt c lng hn th i nhng g c ngha i vi nn vn minh phng Ty k t thi Phc hng c ha quyn vi nhau bng cc phng php ca Ta D gio, trn nn tng ca ch ngha Marx. Chng ti khng mun xem xt y trng hp cc oan nh th v s lc ra mt tc phm c tnh i din hn v cng c nhiu ngi bitt n hn. Cun sch mng ca C.H. Waddington vi ta c trng The Scientific Attitude (Thi khoa hc), l mt th d tt cho loi sch m tun bo Nature, mt tun bo c nh hng Anh, ti tr. Cun sch ny lin kt yu cu cho cc nh khoa hc tham gia nhiu hn vo lnh vc chnh tr vi nhng li ku gi chy bng cho vic k hoch ha ton din. Mc d khng trng trn khinh mit t do nh ng Crowther, tin s Waddington cng chng lm ngi ta t lo ngi hn. Nhng ng khc vi nhng

NG V N L

346

ngi cm bt vit v cng ti l ng nhn thc r v nhn mnh rng nhng xu hng m ng m t v ng h nht nh s dn n h thng ton tr. Song iu , theo ng, cn tt hn l ci m ng gi l nn vn minh chung kh tn bo hin nay. Li tuyn b ca tin s Waddington rng nh khoa hc sc lnh o nh nc ton tr ch yu da trn lun thuyt ca ng v vic khoa hc c th nh gi c kha cnh o c ca hnh vi ca con ngi, mt li tuyn b m t Nature nng nhit ng h ng h. D nhin y l lun im m cc khoa hc gia kim chnh tr gia c bit t lu v c J. Benda ch r ri. bit iu ny c ngha l g chng ta khng cn phi tham kho g khc ngoi cun sch ca tin s Waddington. T do, ng gii thch l khi nim m nh khoa hc rt kh tho lun, mt phn l v ni cho n cng ng ta khng tin l c mt ci g nh th. Mc d vy, ng ni rng khoa hc cng nhn mt s dng t do, nhng t do khc ngi, t do chng ging ai... khng c gi tr khoa hc. Hnh nh cc khi nim nhn vn im, m tin s Waddington nhn xt vi nhng t xu xa, dy chng ta lng khoan dung v chnh v th lm chng ta lm ng lc li mt cch trm trng. Khi bn n cc vn kinh t v x hi th cun sch vit v thi khoa hc li chng cn, ging nh bt k cun sch no thuc loi ny, bt k mi lin h no vi tnh khoa hc na. Chng ta li

347

Nhng ngi ton tr gia chng ta

thy y nhng li so rng quen thuc v nhng khi qut v cn c v s sung tc tim tng v xu hng tt yu ca c quyn mc d nhng tc phm c uy tn nht c ng a ra cng c cho cc lun im ny, sau khi kim tra, ch l nhng tiu lun chnh tr rt ng ng v mt khoa hc trong khi nhng nghin cu nghim tc v nhng vn nh th li b b qua. Cng nh phn ln cc tc phm thuc loi ny, lp lun ca tin s Waddington ch yu da trn nim tin ca ng vo nhng xu hng tt yu ca lch s m khoa hc c nhim v khm ph. Nim tin ny c xut x t trit l khoa hc su sc ca ch ngha Marx, m theo tin s Waddington l nh cao ca tr tu loi ngi, vi cc khi nim c bn gn nh, nu khng ni l hon ton, ng nht vi cc khi nim c bn gn nh, nu khng ni l hon ton, ng nht vi cc khi nim lm nn tng cho vic nghin cu t nhin. Mc d kh m ph nhn rng cuc sng Anh hin nay kh khn hn nm 1913, nhng tin s Waddington vn k vng mt h thng kinh t tp trung v ton tr theo ngha l tt c cc kha cnh pht trin kinh t ca cc khu vc ln s c k hoch ha mt cch c ch nh mt tng th tch hp. i vi s lc quan d di v vic t do t tng vn c ch ng trong h thng ton tr, th thi khoa hc ca ng khng nh chc chn rng s phi c cc thng tin c gi tr v tt c cc vn m khng cn phi

NG V N L

348

l chuyn gia mi hiu c, k c vn ch ngha ton tr c th song hnh vi t do t tng hay khng. Mun kho st mt cch y cc xu hng ton tr khc nhau Anh cn phi ch n nhng n lc khc nhau nhm to ra mt kiu ch ngha x hi cho cc tng lp trung lu, d khng nghi ng g rng cc tc gi ca chng khng nhn thc c, mt xu hng ging mt cch ng lo ngi vi nhng g din ra c thi trc khi Hitler nm c chnh quyn1. Cn nu chng ta quan tm n cc phong tro chnh tr th chng ta phi xem xt cc t chc mi nh phong tro Forward March (Tin ln) hay phong tro Common Wealth (Thnh vng Chung) ca Sir Richard Acland, tc gi cun Unser Kampf (Cuc u tranh ca chng ta); hay cc hot ng ca U hi 1941 ca ng J.B. Priestley, c thi lin kt vi phong tro bn trn. Nhng mc d s l sai lm nu coi thng cc hin tng c tnh triu chng ni trn, chng vn khng th c
Sau chin tranh cn mt nhn t na c th dn n vic tng cng xu hng ton tr, y l nhng ngi m trong thi chin c quyn qun l theo kiu cng bc v s kh chp nhn vai tr khim tn hn sau chin tranh. Mc d sau cuc chin tranh va qua [Th chin I ND] s ngi nh th khng nhiu nh s thy trong tng lai nhng h c vai tr khng phi l khng ng k i vi chnh sch kinh t ca t nc. Ti cn nh mi hay mi hai nm trc, khi tip xc vi nhng ngi nh th ln u tin ti c cm gic lc cn c v bt bnh i vi t nc ny, y l bng nhin b qung vo mi trng tr thc c trng c.
1

349

Nhng ngi ton tr gia chng ta

coi l cc lc lng chnh tr quan trng. Ngoi nhng nh hng mang tnh tr tu m chng ti dn ra bng hai th d bn trn, ng lc ch yu a n ch ngha ton tr xut pht t hai nhm quyn lc ln: t bn c t chc vo lao ng c t chc. C l mi e da ln nht chnh l chnh sch ca hai nhm quyn lc ln nht ny li ang hng v cng mt pha. Hai nhm ny cng ng h vic t chc c quyn nn cng nghip nn thng phi hp hnh ng vi nhau; y l xu hng cc k nguy him. Khng c l do tin rng phong tro ny l tt yu, nhng nu chng ta tip tc i theo con ng m chng ta t chn ln th n nht nh s dn chng ta ti ch ton tr. D nhin l phong tro ny ch yu c hoch nh bi cc nh t bn, nhng ngi t chc ra cc cng ty c quyn, v v th h chnh l ngun gc ca him nguy. D mc ch ca h khng phi l h thng ton tr m l mt kiu x hi mang tnh phng hi, trong cc ngnh cng nghip c t chc s ng vai tr nh nhng lnh a na c lp v t qun trong mt quc gia, th trch nhim ca h cng khng h thay i. Nhng, ging nh cc ng nghip c, h l nhng ngi thin cn v tin rng h khng nhng c php thnh lp mt cn c iu khin h thng nh th trong mt thi gian di na. Cc quyt nh m nhng ngi lnh o cc ngnh cng nghip c t chc nh

NG V N L

350

th phi thng qua hng ngy khng cn ging nh cc quyt nh c a ra trong cc x hi ni cc c nhn ng vai tr ch o. Mt nh nc cho php s tch t quyn lc khng l nh th pht trin s khng th cho php quyn lc nm trong tay t nhn. S l ngy th khi tin rng trong iu kin cc doanh nghip vn gi c a v u i nh trong x hi cnh tranh ni mo him tr thnh ng gi v ch cho php mt s t ngi thnh cng trong s rt ng ngi mo him. Khng c g ngc nhin khi cc doanh nghip va mun c thu nhp cao vn ch dnh cho nhng ngi thnh t trong x hi cnh tranh li va mun c an ton nh mt cng chc nh nc. Khi bn cnh cng nghip quc doanh cn song song tn ti lnh vc cng nghip t nhn to ln th mt nh qun l ti nng c th gi c cc v tr an ton m vn hi vng c nhn mc lng cao. Nhng trong khi cc doanh nhn c th thy hi vng ca h tr thnh hin thc trong giai on chuyn tip th h s nhanh chng nhn ra, nh cc ng nghip c ca h nhn ra, rng h khng phi l ngi lm ch tnh th v s phi chp nhn quyn hn v th lao m chnh ph ban pht cho h. Nu cc lun im trong cun sch ny khng b ngi ta hiu lm th chc chn tc gi s khng th b nghi ng l t ra u i i vi giai cp t sn khi nhn mnh rng vic gn, ton b hay ch yu, cho giai cp t sn trch nhim v xu hng c

351

Nhng ngi ton tr gia chng ta

quyn hin i l mt sai lm. Xu hng ny khng phi l mi, nhng t bn thn n cng khng phi l mt sc mnh gh gm g. Nhng ti ha l ch h nhn c s ng h ca nhng nhm x hi khc, s nhm nh th ang ngy cng gia tng, v nh nhng nhm ny m h nhn c s ng h ca nh nc. mt chng mc no cc nh c quyn nhn c s ng h l do h chia s li nhun cho nhng nhm ngi kia v c l quan trng hn, l h thuyt phc c mi ngi rng vic hnh thnh cc cng ty c quyn v nhm p ng li ch chung ca x hi. Nhng chnh vic tuyn truyn phn i cnh tranh ca cnh T to ra s thay i trong d lun x hi v qua nh hng ln c quan lp php v b my t php1 li l tc nhn quan trng nht trong vic thc y qu trnh ny. iu thng thng li hay xy ra l; chnh nhng bin php chng c quyn trn thc t li ch dn ti cng c quyn lc ca cc cng ty c quyn. Mi mt v tn cng vo li nhun ca cng ty c quyn, d y l v li ch ca mt nhm no hay li ch ca nh nc ni chung, u to ra nhng nhm no hay li ch ca nh nc ni chung, u to ra nhng nhm li ch mi sn sng bnh

Xem bi lun ca W. Arthur Lewis, Monopoly and Law (c quyn v lut php) trn t Modern Law Review, tp VI. s 3 (April, 1943).

NG V N L

352

vc c quyn. Mt h thng trong nhng nhm c quyn c li thu li t nhng khon li c quyn l h thng cc k nguy him v chnh tr v c quyn trong h thng chc chn s mnh hn rt nhiu nu so vi h thng trong li nhun ch c chia cho mt nhm nh. D r rng l, th d, ng lng cao m nh c quyn c th tr cng nh li nhun ca chnh ng ta ch l kt qu ca s bc lt m thi, tc lm cho khng kh ch ngi tiu dng m c nhng ngi lnh lng khc b ngho i, y th nhng khng ch nhng ngi c hng li, m c x hi hin nay u coi kh nng tr lng cao l l do chnh ng ng h c quyn1. C nhng l do nghim tc nghi ng ngay c khi c quyn l khng th trnh khi th c nn giao n vo tay nh nc hay khng. Nu y ch l mt ngnh cng nghip n l th lm nh th c th l ng. Nhng khi phi x l nhiu ngnh cng nghip c quyn khc nhau th c nhiu l do ni rng nn giao chng cho t nhn hn l kt hp
Cn ng ngc nhin hn na l lng nhn hu ca nhng ngi x hi ch ngha i vi cc rentier, tc l nhng ngi nm gi c phiu c cc cng ty c quyn bo m mc thu nhp n nh. Lng hn th m qung i vi li nhun dn ngi ta n vic bin h c v mt x hi ln o c cho nhng khon thu nhp n nh m chng cn mt c gng no, v chp nhn ngay c cc cng ty c quyn min l n bo m c thu nhp n nh, th d, cho nhng ngi nm gi c phn ngnh ng st. y l mt trong nhng triu chng k l nht ca s xuyn tc cc gi tr tng din ra trong th h va qua.
1

353

Nhng ngi ton tr gia chng ta

chng li v t di s qun l ca nh nc. Ngay c nu c quyn l khng trnh khi trong nhng ngnh nh ng st, ng b v hng khng, cung cp kh t v in lc, nhng y l cc cng ty c quyn ring r th ngi tiu dng cng c v th vng chc hn l khi chng c phi kt hp di mt b my qun l tp trung. Chng my khi c quyn t nhn c th thao tng c hon ton v li cng him khi ko di c lu hoc c th coi thng nhng i th cnh tranh tim tng. Cn c quyn nh nc l c quyn c nh nc bo h, bo h khi c cc i th cnh tranh tim tng ln s ph phn. iu c ngha l trong a s trng hp ci c quyn tm thi c giao cho quyn lc s lm cho n tr thnh vnh vin v quyn lc ny chc chn s c em ra s dng. Khi l ra ngi cm quyn phi kim tra v qun l c quyn th li i che ch v bo v nhng k c h b nhim, khi ng l phi khc phc nhng s lm dng th chnh ph li ng ra nhn trch nhim v nhng s lm dng nh th, khi ph phn cc cng ty c quyn ng ngha vi vic ph phn chnh ph th kh m hi vng rng cc cng ty c quyn s tr thnh cng bc ca x hi. Khi nh nc tham gia vo vic qun l hot ng ca tt c cc doanh nghip c quyn th tuy c sc mnh nghin nt bt k c nhn no, n li t ra yu ui, xt trn kha cnh la chn phng n chnh sch. B my vn hnh cc doanh nghip c quyn

NG V N L

354

s ging ht b my nh nc, cn chnh nh nc th cng ngy cng quan tm n quyn li ca nhng k vn hnh b my ch khng cn quan tm n quyn li ca dn chng ni chung na. Cn nu vn nht trong mt lnh vc no c quyn l khng trnh khi th c l tt nht l nn lm theo ngi M: nh nc qun l cht cc doanh nghip c quyn t nhn. Nu chnh sch ny c thc hin mt cch nht qun th n s cho kt qu tch cc hn l s qun l trc tip ca nh nc. t nht nh nc c th tng cng kim sot gi c, khng cho tn ti nhng lnh vc siu li nhun ni ch nhng nh sn xut c quyn c hng li. Ngay c nu vic ny c lm gim hiu qu hot ng ca mt s ngnh c quyn (nh tng xy ra trong cc ngnh dch v cng cng M) th y l ci gi phi tr cho vic kim sot quyn lc ca cc lnh vc c quyn. C nhn ti sn sng chp nhn s km hiu qu y hn cho mt s t chc c quyn c t chc kim sot ton b cuc sng ca ti. Chnh sch s nhanh chng lm cho a v ca nh c quyn tr thnh km hp dn nht so vi a v ca cc doanh nhn khc, to iu kin hn ch c quyn trong nhng lnh vc khng th trnh khi v thc y vic pht trin cc hnh thc cnh tranh c th thay th cho c quyn. Hy a nh c quyn vo v th ca a tr b n, bi chnh sch kinh t, v bn s thy nhng doanh

355

Nhng ngi ton tr gia chng ta

nhn c nng lc s ti pht hin s thch cnh tranh ca h nhanh chng n mc no. *** Vn cc doanh nghip c quyn s khng kh khn n th nu chng ta ch phi chin u chng li cc nh t bn c quyn. Nhng nh ni, xu hng c quyn tr thnh nguy him khng phi ch v nhng c gng ca mt t nh t bn c quyn lin quan m cn c s ng h ca nhng ngi c h cho tham gia chia s li nhun v c nhng ngi c h thuyt phc rng ng h c quyn l gip cho vic hnh thnh x hi cng bng hn v trt t hn. Bc ngot cht ngi trong tin trnh pht trin hin i xy ra khi phong tro cng on hng hu ng l c th phng s nhng mc tiu ban u ca n bng cch u tranh chng li mi c quyn c li th li ri vo nh hng ca nhng hc thuyt chng cnh tranh ri b n li ko vo cuc tranh chp nhm bo v c li. Gn y cc t chc quyn pht trin mnh phn ln l nh s hp tc ca lc lng t bn c t chc v lc lng lao ng c t chc, ni mt vi nhm ngi lao ng c u tin u i chia nhau li nhun c quyn lm thit hi cho cng ng v c bit l thit hi cho nhng ngi lao ng ngho nht, trong cc ngnh cng nghip thiu t chc hn v c nhng ngi tht nghip na. Tht ng bun khi phi chng kin cnh mt phong tro dn ch hng hu li ng h chnh sch

NG V N L

356

nht nh s dn n vic th tiu dn ch v ch em li li ch cho mt nhm nh nhng ngi ng h n. Th m chnh s ng h ca cnh T li lm cho xu hng c quyn cng thm mnh m v tng li cng tr nn en ti hn. Khi cng nhn tip tc ng h vic ph hy ci trt t duy nht trong t nht mt mc t ch v t do no cho cng nhn cn c bo m th tnh hnh qu tht l ht sc en ti. Nhng nh lnh o nghip on tuyn b m rng h chm dt mt ln v vnh vin h thng cnh tranh in r1, chnh l nhng ngi ang bo hiu s co chung ca quyn t do c nhn. Ch c mt trong hai kh nng, hoc l mt trt t c iu khin bi cc k lut v nhn xng ca th trng hoc l trt t c lnh o bi mt nhm ngi, v nhng ngi quyt tm ph hy ci th nht chnh l nhng ngi ang c hoc v tnh to iu kin cho vic hnh thnh ci th hai. Ngay c nu nh trong ch mi mt s cng nhn c c n ngon hn v khng nghi ng g rng s c mc nhng b ng phc p hn th ti cng ng rng a s cng nhn cha chc lm n nhng bc tr gi nm trong hng ng nhng
1

Trch t din vn ca gio s H.J. Laski ti hi ngh thng nin ln th 41 ng Lao ng, London (Report, p.111). Cn phi ghi nhn rng theo gio s Laski th h thng cnh tranh in r ny ng ngha vi i ngho ca ton th nhn dn v chin tranh nh l hu qu ca s ngho i tht l mt cch hiu l lng v lch s sut mt trm nm mi nm qua.

357

Nhng ngi ton tr gia chng ta

ngi lnh o ca h, nhng ngi gii thiu cho h ci hc thuyt x hi ch ngha cha y him ha i vi quyn t do c nhn ca h. Nhng ngi lm quen vi lch s cc nc ln trn lc a chu u hn phi ly lm cc k tht vng khi nghin cu Cng lnh mi ca ng Lao ng Anh c thng qua gn y vi cam kt xy dng x hi k hoch ha. Ngi ta a ra mt cng, khng ch vi nhng tng chung m cn c c cc chi tit c th, thm ch c cch hnh vn, chng khc g nhng gic m x hi ch ngha tng gi th thng phong trong cc cuc tho lun c cch y hai mi n hai mi lm nm chng li mi c gng nhm khi phc li nc Anh c truyn. Ngh quyt c thng qua theo ngh ca gio s Laski khng ch yu cu gi trong thi bnh nhng bin php kim sot cn thit ca chnh ph nhm huy ng cc ngun lc ca quc gia trong thi chin m cn c c cc khu hiu nh mt nn kinh t cn i, m theo gio s Laski th rt cn cho nc Anh hin nay, hoc tiu th cng ng phi l mc tiu ca nn sn xut c qun l mt cch tp trung, c ly t h t tng c. Mt phn t th k trc cn c th thng cm vi nim tin ngy th rng x hi c k hoch ha c th l x hi t do hn x hi cnh tranh

NG V N L

358

laissez-faire m n chun b thay th1. Nhng nhc li chuyn sau khi ta c hai mi nm kinh nghim v xem xt li nhng nim tin c, nhc li chuyn ng vo lc ta ang chin u chng li chnh ci h thng m t tng ngy sinh ra th ng l mt bi kch khng bt no t xit. Vic mt ng v i trc y vn c coi l mt trong s cc ng vin tin b trong c quc hi ln d lun x hi li ng v pha nhng lc lng m di nh sng ca nhng g xy ra trong qu kh phi coi l mt phong tro phn ng, l mt thay i quyt nh trong thi i chng ta v l ngun gc ca mi e da cht ngi i vi tt c nhng g m ngi t do coi trng. Trong qu kh cc lc lng truyn thng ca cnh Hu chng li tin b, y l hin tng xy ra trong mi thi i v chng lm chng ta lo lng. Nhng nu v tr ca phe i lp, c trong cc cuc tho lun cng khai ln ti quc hi s tr thnh s c quyn ko di ca mt ng phn ng th hai th qu tht s chng cn mt cht hi vng no.

The Old World and the New Society: An Interim Report of the National Executive of the British Labor Party on the Problems of Reconstruction. (Th gii c v x hi mi: D tho bo co ca ng x hi v cc vn ti thit) trang 12 v 16.

359

iu kin vt cht v mc ch l tng

XIV. iu kin vt cht v mc ch l tng

Liu c hp l khng khi nhm a s, nhng ngi ln ting phn bc chc nng cai qun ca chnh quyn, phi phc tng thiu s nhng ngi t do? Khng nghi ng g rng gia hai trng hp (i) thiu s t do nm quyn lc v, chng mt mt g c, thc p s ng kia gi ly t do ca chnh h, v (ii) a s nm quyn lc v bt thiu s lm n l nhm tho mn nim vui h ng ca mnh, th trng hp u s hp l hn. Nhng ngi khng tm kim g ngoi t do chnh ng ca chnh h s lun c quyn bo v n mi khi h c sc mnh d s ngi phn i c ng n mc no. John Milton Th h chng ta thng hnh din l h t quan tm n cc vn kinh t hn cc th h cha ng. S co chung ca con ngi kinh t ha hn tr thnh huyn thoi quan trng nht ca thi i chng ta. Trc khi chp nhn li khng nh ny hay coi s thay i nh th l c ngha ta phi kim tra mt cht xem n ng n mc no. Khi xem xt nhng li ku gi v vic ti thit x hi

NG V N L

360

ang vang ln mnh m khp ni, chng ta u thy rng tt c u c tnh cht kinh t: chng ta thy rng vic gii thch li theo thut ng kinh t cc l tng chnh tr ca qu kh nh t do, bnh ng, v an ninh l mt trong nhng i hi c bn ca chnh nhng ngi va tuyn b v s co chung ca con ngi kinh t. Khng cn nghi ng g rng hn lc no ht, nim tin v kht vng ca con ngi hin nay c dn o bi cc hc thuyt kinh t, bi nim tin c c ng mt cch rng ri rng h thng kinh t ca chng ta l mt h thng phi l, bi nhng li khng nh sai lm v s sung tc tim tng, bi nhng l thuyt rm (pseudotheories) v tnh tt yu ca c quyn v bi n tng v nhng s c c lm rm beng nh vic ph hu cc kho nguyn liu hay vic ngn chn cc sng ch m ngi ta quy cho l ti v cnh tranh, nhng y l nhng vic khng th xy ra trong nn kinh t cnh tranh, chng ch c th xy ra trong nn kinh t c quyn v thng l nn kinh t c quyn c chnh ph bo tr1.
Ngi ta thng ni n nhng v ph hy la m hay c ph nh l l l chng li cnh tranh, nhng iu ny ch chng t s thiu trung thc v mt tr tu ca l l bi v trong nn kinh t cnh tranh vic ph hu nh th chng mang li li ch cho ai. Trng hp ngn chn sng ch phc tp hn v khng th tho lun mt cch y trong mt ch gii. Nhng giu mt sng ch c ch cho x hi th cn phi c nhng iu kin c bit cho nn kh c th tin rng nhng trng hp nh th c th xy ra.
1

361

iu kin vt cht v mc ch l tng

mt kha cnh khc, khc vi cc th h trc, chng ta ng l thng khng chu ch n cc rng buc kinh t. Chng ta dt khot khng chu hi sinh bt k nhu cu no nh iu kin kinh t i hi phi lm nh th; chng ta khng chu chp nhn nhng tc nhn hn ch cc tham vng trc tip ca mnh v khng chu khut phc trc cc nhu cu v mt kinh t. Khng phi l thi coi thng s thnh vng v mt kinh t hay thm ch khng cn c s thnh vng m ngc li, l thi khng chp nhn s tn ti ca bt k chng ngi no, bt k s xung t no vi cc mc tiu khc, cn tr vic thc hin cc c m ca mnh, y chnh l c im ch yu ca th h chng ta. m t thi ny ch c l thut ng bi bc kinh t (economophobia) s chnh xc hn l s so chung ca con ngi kinh t mt thut ng sai n hai ln v n gi mt s dch chuyn t trng thi cha bao gi tn ti sang hng m chng ta s khng bao gi i theo. Con ngi trc y tng thun phc nhng lc lng v nhn xng, d l chng thng xuyn lm hng nhng c gng ca anh ta, th hay bt u cm th v ni dy chng li chng. Cuc ni dy ny l th d v mt hin tng rng ln hn: thi bt tun nhng quy tc hay nhu cu tt yu m tm thi ngi ta cha hiu c tnh hu l ca chng. Ta thy hin tng ny trong nhiu lnh vc ca i sng, c bit l trong lnh vc o c v thng c nhng kt qu tch cc.

NG V N L

362

Nhng c nhng lnh vc m tr tu cha th hiu bit ht c, ng thi vic khng tun phc tt c nhng g ta cha hiu chc chn s dn n s hy hoi nn vn minh ca chng ta. Hon ton t nhin l th gii quanh ta cng ngy cng tr nn phc tp hn, s chng i ca chng ta vi nhng lc lng m chng ta khng hiu nhng thng xuyn can thip vo cc k hoch v k vng ca chng ta cng ngy mt gia tng, chnh trong hon cnh nh th m cng ngy nhng lc lng ny cng tr nn kh hiu hn. Nn vn minh phc tp nh ca chng ta phi da trn s t iu chnh ca c nhn cho ph hp vi nhng bin i m anh ta khng th no hiu c nguyn nhn cng nh bn cht ca chng: ti sao thu nhp ca anh ta li tng hay gim, ti sao mt s th li kh kim hn mt s th khc. Cc vn ny u lin quan n mt lot hon cnh m khng mt u c n l no c th hiu c, chng nhng th, nhng ngi b tc ng thng gn tt c ti li cho nhng nguyn nhn trc tip, nhng nguyn nhn c th nhn ra ngay, trong khi s thay i li c quyt nh bi nhng mi quan h phc tp khng th nm bt c. Ngay c nu ngi cm u mt x hi c k hoch ha mt cch hon ho mun gii thch cho mt nhn vin no v sao anh ta phi chuyn sang v tr cng tc khc hay v sao lng ca anh ta li thay i th ng ta phi gii thch v trnh by ton b k

363

iu kin vt cht v mc ch l tng

hoch ca mnh. Nh th ngha l s ngi nhn c li gii thch s chng ng l bao. Trong qu kh, chnh s phc tng cc lc lng v nhn xng ca th trng to iu kin cho s pht trin ca nn vn minh, khng c s phc tng nh th th nn vn minh khng th pht trin c. Nh s phc tng nh th m hng ngy chng ta mi c th ng gp mt phn sc lc ca mnh xy dng nn nhng chuyn thn k m khng mt ngi no trong chng ta c th hiu ht c. Trong qu kh c th ngi ta phc tng v nhng quan nim m nay c th b coi l m tn: s khim nhng mang tnh tn gio hay s tn trng qu ng i vi cc l thuyt th thin ca cc nh kinh t hc xa xa, y khng phi l iu quan trng. iu quan trng l gii thch mt cch duy l s cn thit phi phc tng cc lc lng m c ch hot ng ca n ta khng nm c mt cch c th l vic cc k kh, kh hn rt nhiu vic phc tng chng, d y l do lng knh s mang tnh tn gio hay s tn trng cc hc thuyt kinh t. Nu mi ngi u khng lm bt c vic g khi anh ta cha hiu bit ht c s cn thit ca vic n th ch duy tr nn vn minh phc tp hin nay khng ngi no c. Thi khng chu phc tng nhng lc lng m ta khng hiu hoc khng nhn ra c v chng khng ging nhng th do mt b c thng minh no to ra l sn phm ca mt th ch ngha duy l cha hon ho v sai lm. Cha

NG V N L

364

hon ho bi v khng nhn thc c rng lm cng tc phi hp nhng c gng ca nhng c nhn khc nhau trong mt x hi phc tp th phi tnh n cc s kin m khng mt c nhn no c th hiu c mt cch y . Sai lm bi v khng nhn thy rng nu ta khng mun ph hu x hi ny th ta ch c mt cch, y l phc tng cc lc lng v nhn xng, m thot nhn c v phi l, nhm trnh phi phc tng quyn lc cng khng th kim sot ni v v vy l quyn lc c on ca ngi khc. Kht khao gii thot khi nhng tri buc m con ngi nhn thc c song ngi ta li khng hiu rng nhng tri buc ca h thng chuyn c m h s t gic khoc ln mnh cn nng n v au kh hn nhiu. Mt s ngi khng nh rng chng ta hc c cch lm ch cc lc lng t nhin nhng cha bit cch phi hp cc hot ng x hi. Hon ton ng, nu ch ni nh th. Nhng s l sai khi ngi ta so snh tip v khng nh rng chng ta cng phi hc c th lm ch cc lc lng t nhin vy. y khng ch l con ng dn ti ch ton tr m cn l con ng dn ti s hu dit nn vn minh ca chng ta v chc chn s chn ng s tin b trong tng lai. Nhng ngi ku gi nh th ch chng t rng h khng hiu mt iu l mun gi nhng thnh tu m chng ta t c cho n nay th chng ta phi tm cch phi

365

iu kin vt cht v mc ch l tng

hp nhng c gng ca c nhn bng nhng lc lng v nhn xng. *** By gi chng ta phi quay li ni mt cht v tng then cht l t do c nhn khng th ha hp vi quyn uy tuyt i ca mt mc ch duy nht m c x hi phi phc tng mt cch ton din v vnh vin. Ngoi l duy nht i vi quy tc cho rng x hi t do khng th khut phc mt mc ch duy nht l tnh trng chin tranh hay nhng thm ha tm thi khc, khi m hu nh tt c u phi phc tng cho nhu cu bc bch trc mt, y chnh l ci gi chng ta phi tr trong ngn hn nhm bo v s t do ca chng ta trong di hn. iu gii thch ti sao nhiu cu ni thnh hnh hin nay rng trong thi bnh chng ta cng s lm nhng vic nh chng ta hc lm trong thi chin l nhng cu ni hon ton sai: c th tm thi hi sinh t do trong tng li t do cng vng chc hn, nhng khng th ni nh th c nu h thng phi t do nh th tr thnh vnh cu. Nguyn tc l trong thi bnh khng mc tiu no c tuyt i ng trn cc mc tiu khc cn p dng c cho c nhim v m by gi mi ngi u coi l khn thit: u tranh chng nn tht nghip. Khng nghi ng g rng y l mc tiu m chng ta phi c gng ht sc, nhng nh th cng khng c ngha l n s ln t tt c cc mc tiu khc hay nh ngi ta vn ni l phi gii quyt

NG V N L

366

bng mi gi. S tht l, trong lnh vc ny, tnh hp dn ca nhng pht ngn m dn, m h nh ai cng c vic lm c th dn ti nhng bin php cc k thin cn, hay nhng i hi quyt lit v thiu trch nhim nh phi lm bng mi gi ca nhng ngi l tng ha chc chn s mang li nhiu tc hi to ln. iu quan trng l chng ta phi tnh to khi tip cn vi nhng nhim v m chng ta s gp trong lnh vc ny thi hu chin v chng ta phi nhn thc r chng ta c th k vng vo nhng mc tiu no. Mt trong nhng c im quan trng ca thi hu chin l hng trm ngn ngi, c n ng v n b, do nhu cu chin tranh c a vo lm nhng cng vic c bit trong thi chin v c thu nhp tng i cao. Trong thi bnh kh nng s dng mt s lng ngi ln n nh th s khng cn. S phi chuyn ngay rt nhiu ngi sang cc cng vic khc v nhiu ngi s thy rng cng vic m h c th lm c tr t lng hn l cng vic h lm thi chin. Vic ti o to, chc chn s c thc hin trn quy m to ln, cng khng th gii quyt c ton b vn . Bt k h thng no th cng s c rt nhiu ngi, nhng ngi c tr lng theo lao ng tc l ph hp vi li ch m h mang li cho x hi, s buc phi chp nhn s st gim thu nhp so vi nhng ngi khc. Nu cng on chin thng trong cuc u tranh chng li bt k s gim lng no cho nhng

367

iu kin vt cht v mc ch l tng

nhm c bit m ta ni n y th s ch cn mt trong hai la chn: s dng bin php p buc (mt s ngi s b buc phi chuyn sang nhng cng vic c mc lng thp hn) hoc nhng ngi tng nhn lng cao trong thi chin s phi tht nghip cho n khi h chp nhn nhng cng vic vi mc lng thp hn. Trong ch x hi ch ngha vn ny cng xut hin ht nh cc x hi khc: a s ngi lao ng s phn i vic gi mi mc lng ngt ngng cho nhng ngi c a vo lm nhng cng vic c tr lng cao do nhu cu ca chin tranh. Trong trng hp ny ch x hi ch ngha chc chn s s dng hnh thc cng bc. iu quan trng i vi chng ta l nu chng ta khng chp nhn tht nghip bng mi gi v nu chng ta khng s dng cc bin php cng bc th c l chng ta s phi s dng cc th on liu lnh, nhng bin php nh th ch c th gii quyt vn trong ngn hn v s nh hng nghim trng n hiu qu s dng cc ngun lc ca chng ta. Cn phi nhn mnh rng chnh sch tin t cng khng gip gii quyt c kh khn ngoi tr vic n s a n lm pht ng k trong ton x hi, mt mc lm pht nng mc lng v gi cao bng vi mc lng ca nhng ngi m ta khng th h xung c. Nhng iu ny ch to ra kt qu ng mong mun khi vic gim lng thc t c che giu v thc hin trong vng kim sot. Hn na, vic nng lng v thu

NG V N L

368

nhp ca tt c mi ngi cho ngang bng vi nhm ngi m ta ang ni ti y c th a n lm pht quy m m s xo trn, au kh v bt cng ln hn nhiu nhng bt cng m ta nh un nn lc ban u. Vn ny s c bit gay gt sau chin tranh v s thng xuyn xut hin mi khi h thng kinh t phi t iu chnh thch nghi vi cc thay i. Lun lun c th to ra s lng vic lm ti a trong ngn hn, bng cch gi li tt c nhng ngi lm nhng cng vic c v pht hnh thm tin mt. Nhng vic s ch dn ti lm pht lu tin v cn tr vic ti phn phi sc lao ng gia cc ngnh cng nghip, iu cn thit phi lm khi tnh hnh thay i; khi ngi lao ng c t do la chn vic lm th qu trnh ti phn phi sc lao ng s din ra mt cch chm chp v v vy s gy ra tht nghip: nhm n mc tiu l to ra nhiu ch lm vic nht bng phng tin tin t l chnh sch chc chn cui cng s dn n nhng kt qu tri ngc vi mc ch ban u ca n. N s lm cho nng sut lao ng gim v v th s lm gia tng t l nhng ngi lm vic m lng bng ca h c gi nguyn ch nh cc bin php nhn to. *** Khng nghi ng g rng sau chin tranh s khn ngoan trong qun l kinh t cn quan trng hn c trc kia v s phn ca nn vn minh ca chng ta rt cuc s ph thuc vo vic chng ta s gii quyt

369

iu kin vt cht v mc ch l tng

nhng vn kinh t nh th no. D sao mc lng, nc Anh s ngho, rt ngho, v vic phc hi v ci thin mc sng c i vi Anh l vic kh hn nhiu nc khc. Nu hnh ng mt cch khn kho, bng lao ng cn c v n lc i tu v i mi my mc v t chc, th trong vi nm nc Anh c th tr li thm ch vt qua mc sng m h t c trc y. Nhng y l vi iu kin ngi ta phi chp nhn mc tiu dng kh d khng gy tr ngi cho qu trnh ti thit, phi chp nhn khng c nhng k vng qu ng i phi p ng ngay lp tc, v phi s dng cc ngun lc mt cch ti u nht v vi mc ch ng gp nhiu nht cho s thnh vng ch khng phi s dng tt c cc ngun lc theo cch c chng hay ch1. C l cng khng km phn quan trng l khng c khc phc tnh trng ngho i bng cc bin php thin cn nh ti phn phi thay v phi nng cao thu nhp, lm nh th l y nhiu nhm x hi ng ngi thnh k th ca trt t hin
C l cn phi nhn mnh y rng d chng ta c mun quay tr li nn kinh t t do nhanh n u, iu cng khng c ngha l phi d b ngay lp tc cc hn ch thi chin. Khng c g c th lm mt nim tin vo h thng t do kinh doanh hn l s mt n nh gay gt, d l ngn hn, m n lc nh th c th gy ra. Vn l chng ta nhm n h thng no trong qu trnh khc phc hu qu chin tranh ch khng phi l h thng thi chin phi c chuyn ha thnh cc hnh thc n nh lu di trong thi bnh bng mt chnh sch ni lng kim sot c cn nhc k lng, iu c th ko di vi nm.
1

NG V N L

370

hnh. Khng c qun rng tc nhn quyt nh cho vic ngc u dy ca ch ngha ton tr lc a chu u, iu vn cha xut hin Anh v M, l s tn ti ca giai cp trung lu ng o va b trut hu ti sn. Chng ta c th hi vng trnh c ci s phn ng bun ang e do chng ta bng cch thc hin mt s tin b vt bc v kinh t, c th a chng ta n nhng thnh tu mi d im xut pht ca chng ta c thp n mc no. iu kin chnh cho s tin b nh th l chng ta phi sn sng thch nghi vi mt th gii thay i rt nhiu, khng cho cn nhc v tiu chun sng quen thuc ca nhng nhm ngi c bit gy tr ngi cho s thch nghi nh th, v mt ln na chng ta phi hc cch chuyn tt c ngun lc ca chng ta sang nhng ngnh s c ng gp nhiu nht tt c nhng chng ta cng ngy cng giu c hn. Nu chng ta mun khi phc v t c mc sng cao hn th chng ta phi phc v t c mc sng cao hn th chng ta phi tin hnh nhng iu chnh ln cha tng c, v ch tin hnh nhng iu chnh ln cha tng c, v ch khi mi ngi chng ta sn sng tun theo nhng nhu cu tt yu ca qu trnh ti iu chnh ny th chng ta mi c th vt qua giai on kh khn nh nhng ngi t do, nhng ngi c quyn la chn cch sng ring ca mnh. Hy tm mi cch m bo mt mc sng ti thiu ng u cho tt c mi ngi, nhng ng

371

iu kin vt cht v mc ch l tng

thi vi vic bo m mt mc sng ti thiu nh th ri th mi i hi v u tin u i cho nhng giai tng c bit phi b bi b, mi l do cho php thnh lp nhng nhm khp kn nhm bo m nhng tiu chun c bit cho h cng s phi b bi b. Mc xc kinh t, chng ta s xy dng mt th gii t t, y l nhng li ku gi nghe c v cao thng nhng trn thc t li l nhng li ni hon ton v trch nhim. Trong th gii ca chng ta, khi ai cng cho rng iu kin vt cht ni ny hay ni khc cn phi c ci thin, chng ta ch c th xy dng c mt th gii t t nu chng ta c th tip tc ci thin c iu kin sng cho tt c mi ngi. iu duy nht m nn dn ch hin i khng th chu ng, n nht nh s b tn thng, y l vic buc phi gi mc sng thp trong thi bnh hoc s gim chn ti ch ca nn kinh t trong mt thi gian di. *** Nhng ngi cho rng cc xu hng chnh tr hin nay ang gy ra mi e do nghim trng i vi trin vng kinh t ca chng ta v thng qua hiu ng kinh t e da c nhng gi tr cao hn nhiu, li tip tc t la phnh mnh rng chng ta ang hi sinh quyn li vt cht nhn danh nhng mc ch l tng. Tuy th, liu nm mi nm tip xc vi ch ngha tp th c nng cao c tiu chun o c ca chng ta hay s thay i s i

NG V N L

372

theo chiu ngc li? Mc d chng ta thng t ra t ho l nhy cm hn vi cc bt cng x hi, nhng hnh ng ca mi ngi chng ta th li cha chng t c iu . V kha cnh tiu cc, th h chng ta c l t ra phn n hn cc th h cha anh trc nhng bt bnh ng ca trt t x hi hin hnh. Nhng nh hng ca n ln cc tiu chun tch cc trong lnh vc o c, trong cc hnh vi c nhn v thi ca chng t trong vic gi vng cc nguyn tc o c khi phi i mt vi cc th on v i hi ca b my x hi th li l vn hon ton khc. Trong lnh vc ny cc vn tr thnh ri rm mc cn phi bt u t cn . Th h chng ta c nguy c qun rng cc tiu chun o c nht nh phi gn b mt thit vi cc hnh vi mang tnh c nhn cng nh chng ch c hiu lc khi c nhn c t do quyt nh v t nguyn hi sinh cc quyn li c nhn nhm thc thi cc quy tc o c. Bn ngoi lnh vc trch nhim c nhn th khng cn khi nim tt xu na, khng cn c hi th hin cc gi tr o c cng chng th chng minh c nim tin ca mnh bng cch hi sinh nhng ham mun c nhn cho nhng iu m mnh cho l ng na. Ch khi chng ta hon ton chu trch nhim v quyn li ca mnh v c t do khi hi sinh cc quyn li th quyt nh ca chng ta mi c gi tr o c. Chng ta s chng th c coi l v tha khi hi sinh quyn li ca ngi khc hoc chng

373

iu kin vt cht v mc ch l tng

c vinh danh khi tr nn v tha nu nh ta khng c quyn la chn. Nhng thnh vin ca mt x hi m trong bt c lnh vc no cng buc phi lm iu tt th cng chng c g phi ca ngi. Nh Milton ni: Nu mi hnh ng ca mt ngi trng thnh d tt hay xu - u ch l do tin th lao, do quy nh hay b p buc th c hnh chng phi ch cn l mt danh t trng rng sao? Vic tt cn ng ngi ca na khng? Tnh to, cng bng v iu c ng cm n na khng? T do hnh ng ngay trong lnh vc m hon cnh vt cht buc chng ta phi la chn v chu trch nhim khi t chc cuc sng ph hp vi lng tm ca mnh chnh l nhng iu kin cn thit thc v o c c th pht trin v nhng gi tr o c c ti to hng ngy thng qua nhng quyt nh t do ca tng c nhn. Trch nhim khng phi trc cp trn m trc lng tm ca mnh, thc v trch nhim khng phi do cng bc m c, ct li ca vic coi ci g c gi tr l phi dm hy sinh nhng ci khc, v sn sng chp nhn hu qu ca nhng quyt nh do mnh a ra, tt c nhng iu chnh l bn cht ca c hnh, theo ngha ng n nht ca t ny. Trong lnh vc hnh vi c nhn th nh hng ca ch ngha tp th ch mang tnh ph hoi, y l iu chc chn v khng th no ph nhn c. Phong tro ha hn s gii thot con ngi ta khi

NG V N L

374

trch nhim c nhn1 khng th khng tr thnh phong tro phi o c trn thc t d l tng ban u ca n c cao qu n mc no. C th c l do nghi ng rng cm gic c nhn ca chng ta trong vic khc phc nhng bt cng khi ta sc lm vic s yu i thay v mnh ln? Rng c tinh thn sn sng chu trch nhim ln thc rng mnh phi c trch nhim tm hiu c th chn la b suy yu i mt cch r rng? i hi nh cm quyn ci thin tnh hnh hoc ngay c sn sng phc tng min l nhng ngi khc cng b buc phi lm nh th v t mnh sn sng lm nhng vic m mnh cho l ng ngay c khi phi hi sinh nhng c m ring ca mnh v c th phi hng chu nhng iu ting khng hay l hai vic hon ton

Khi ch ngha x hi tin dn n ch ngha ton tr th iu ny cng ngy cng tr nn r rng hn v Anh c tuyn b r nht trong cng lnh ca ch ngha x hi mang hnh thc mi nht v ton tr nht gi l phong tro CommonWealth (Thnh vng Chung) do Sir Richard Acland cm u. c trng ch yu ca x hi mi, theo li ha ca ng ny, l x hi s ni vi c nhn ng c lo chuyn kim sng na. V hu qu d nhin s l ton th x hi s phi cn nhc cc ngun lc v quyt nh mt ngi c c thu nhn vo lm hay khng, lm th no, khi no v theo cch no v x hi s phi lp ra cc tri lao ng cho bn trn vic vi nhng iu kin c th chu ng c. Liu c ai ly lm ngc nhin khng khi tc gi pht hin ra rng Hitler ch tnh c bt gp (hay buc phi s dng) mt phn nh hay ni cch khc, mt kha cnh ca ci m cui cng nhn loi s buc phi lm? (Sir Richard Acland. Bt., The Forward March (Tin ln), 1941, trang 127, 126, 135 v 32).

375

iu kin vt cht v mc ch l tng

khc nhau. C nhiu s kin chng t rng trn thc t cng ngy chng ta cng d b qua nhng hnh ng bt lng c th, cng ngy cng t ra bng quan i vi nhng bt cng ring l trong khi li ch mc vo ci h thng l tng, trong nh nc s t chc mi vic mt cch hon ho. C th, nh ni bn trn, chnh nim say m hnh ng tp th l con ng a chng ta chm m vo thi ch k tp th, ci thi ch k m tng ngi chng ta him khi t tit ch c. Nhng c tnh tt nh t lp, t lc cnh sinh, sn sng mo him, sn sng bo v kin ca mnh d tri ngc vi a s v tinh thn sn sng hp tc vi tha nhn l nhng c tnh ti quan trng ca x hi c nhn ch ngha th nay khng cn c nh gi cao v t c thc hnh hn trc. Ch ngha tp th khng th thay th c nhng c tnh v trong khi ph hy chng, ch ngha tp th li mt chn khng o c c lp y bng yu cu duy nht l phc tng v s cng bc c nhn phi lm iu m tp th quyt nh l tt. S la chn mang tnh o c ca c nhn trc cc cuc bu chn nh k nhng ngi i din ngy mt thu hp thm; n khng cn l tnh hung khi gi tr o c ca c nhn b thch thc, cng khng phi l ni anh ta phi thng xuyn ti khng nh v chng t thang gi tr o c ca mnh, v chng minh lng chn thnh ca mnh bng cch hi sinh

NG V N L

376

nhng gi tr m anh ta cho l thp hn cho nhng gi tr m anh ta nh gi cao hn. V cc quy tc hnh x ca c nhn chnh l ci ngun c hnh ca cc hnh ng chnh tr tp th, cho nn qu l chuyn l nu tiu chun o c c nhn gim li i km vi s gia tng cc tiu chun ca hnh ng x hi. Nhng thay i to ln trong lnh ny l rt r rng. D nhin l cc th h sau s coi mt s gi tr cao hn, mt s thp hn so vi cc th h i trc. Nhng xin hy t hi: nhng mc tiu no ang b coi l thp v gi tr no c th phi hi sinh nu chng xung t vi cc gi tr khc? Trong cc ha phm v v tng lai m cc vn s v din gi a ra cho chng ta th nhng gi tr no c v tr m nht hn so vi nhng bc tranh tng hin din trong nhng gic m v nim hi vng ca cha ng chng ta? Chc chn l tin nghi vt cht, nng cao mc sng v bo m mt v tr x hi nht nh khng th chim cc v tr thp trn thang gi tr ca chng ta. Liu c vn s hay din gi no dm ngh qun chng nhn danh nhng l tng cao c m chp nhn hi sinh cc trin vng vt cht ca h hay khng? C phi trn thc t mi vic ang din ra hon ton ngc li hay khng? Chng phi l cng ngy chng ta cng c dy rng tt c cc gi tr o c nh t do v c lp, s tht v tnh trung thc tri thc, ha bnh v dn ch v s tn trng c nhn nh l mt con ngi ch khng phi ch l

377

iu kin vt cht v mc ch l tng

thnh vin ca mt t chc, u l nhng ng nhn ca th k XIX hay sao? Nhng gi tr no c coi l tr ct khng th xm phm, khng mt nh ci cch no dm ng vo v chng c coi l nhng gi tr thing ling trong bt c k hoch no cho tng lai? y khng cn l quyn t do c nhn, khng phi l quyn t do i li v cng khng phi l quyn t do ngn lun na. y l c quyn c li ca nhm ngi ny hay nhm ngi kia, y l quyn khng cung cp cho nhng ngi ng bo ca h nhng th m nhng ngi kia cn. Vic phn bit i x vi nhng thnh vin v khng phi thnh vin ca cc nhm khp kn, y l cha ni ti nhng kiu dn thuc cc quc gia khc, cng ngy cng c coi l vn ng nhin. Nhng bt cng do chnh ph gy ra cho cc c nhn khi n hnh ng nhm bo v quyn li ca mt nhm no b ngi ta l i vi thi bng quang c th snh ngang vi s tn nhn. Nhng v vi phm trng trn quyn c bn ca con ngi, th d nh p buc di dn hng lot c ngay c nhng ngi t nhn l theo trng phi t do ng h. Tt c nhng iu ny chng t rng thc o c ca chng ta cn mn i ch khng phi l sc bn thm. Khi chng ta c nhc nh mt cch thng xuyn rng mun c mn trng rn th phi p trng, nhng trng y li thng l nhng gi tr m mi cch y mt hai th h vn c coi

NG V N L

378

l c s thit yu ca i sng vn minh. C ti c no ca chnh quyn m nhng ngi gi l t do ca chng ta, khi t ra cm tnh vi nguyn l ca n, khng sn sng tha th? *** C mt kha cnh trong s bin dch cc gi tr o c, m s ln ti ca ch ngha tp th gy ra, rt ng c suy ngm vo lc ny. y l nhng c tnh cng ngy cng t c coi trng v v vy cng ngy cng tr thnh him hoi hn, nhng trc y cc c tnh ny tng l nim t ho ca ngi Anglo Saxon v h cng c mi ngi tha nhn l xut sc v mt . Nhng c tnh m cc dn tc ny s hu ( mc cao hn a s cc dn tc khc, ngoi tr mt vi dn tc nh nh Thy S v H Lan) l tnh c lp v t lc cnh sinh, sng kin c nhn v trch nhim khu vc, bit da vo cc hot ng tnh nguyn, khng can thip vo cng vic ca tha nhn v khoan dung vi nhng ngi khc mnh cng nh nhng ngi k quc, tn trng tp qun v truyn thng, c thi nghi ng lnh mnh i vi chnh quyn v nh chc trch. Gn nh tt c cc truyn thng v thit ch, trong tinh thn o c dn ch c th hin mt cch c trng nht v n lt n, li hun c nn tinh thn dn tc v ton b bu khng kh o c ca nc Anh v nc M li ang b ch ngha tp th v cc xu hng tp quyn gn lin vi n ph hy.

379

iu kin vt cht v mc ch l tng

Ngi ngoi quc i khi li d nhn ra nhng hon cnh gp phn hun c nn s trng c bit trong bu khng kh o c ca mt dn tc no . V nu ti, d php lut c ni g i na, phi mi mi l mt ngi ngoi quc, c th c php pht biu quan im ca mnh th xin ni rng vic chng kin cnh ngi Anh coi thng nhng ng gp c gi tr nht ca h cho nhn loi l mt trong nhng cnh tng ng bun nht trong thi i chng ta. Ngi Anh kh m bit c mc khc bit ca h vi phn ln cc dn tc khc l ch tt c h, bt k theo ng phi no, d t d nhiu u trung thnh vi nhng t tng vn c gi l ch ngha t do. Hai mi nm trc, ngi Anh, nu so vi dn chng phn ln cc nc khc, u l nhng ngi theo trng phi t do ch ngha d h c khc ch ngha t do ng phi n mc no. Ngay c hin nay, mt ngi Anh, d theo phi bo th hay x hi ch ngha, i ra nc ngoi th anh ta s thy, chng khc g mt ngi theo phi t d, rng anh ta chng c g chung vi nhng nhm ngi, bao gm c cc ng vin quc x v nhng ngi c t tng ton tr khc, ang c v ang i theo cc t tng ca Carlyle hay Disraeli, ca ng b Webb hay ca G.H. Wells; nhng nu anh ta lc vo mt c o tr tu, ni truyn thng do Macaulay v Galdston, J.S.Mill v John Morlye li vn cn sng ng th anh ta s tm thy nhng tm hn ng iu, nhng ngi ni cng mt th ting vi

NG V N L

380

anh ta d l tng ca anh ta v l tng m nhng ngi kia ang bo v c khc nhau n mc no. Khng u m vic nh mt nim tin vo nhng gi tr c th ca nn vn minh Anh li th hin r hn v cng khng u n li lm t lit nhng c gng trong vic theo ui cc mc ch v i trc mt ca chng hn l s thiu hiu qu mt cch ngu ngc ca hu ht cc c quan tuyn truyn Anh quc. Mun cho cng tc tuyn truyn i ngoi c hiu qu th iu kin tin quyt l phi cng nhn mt cch y t ho nhng gi tr c th, nhng tnh cch c trng ca mnh m mnh mun gii thiu cho cc dn tc khc. Cng tc tuyn truyn ca Anh km hiu qu l do nhng ngi lnh o n c v nh nh mt nim tin vo nhng gi tr c th ca nn vn minh Anh hoc hon ton khng bit g v nhng c im chnh lm cho ngi Anh khc vi cc dn tc khc. Trn thc t, tng lp tr thc cnh T sng bi nhng thn tng ngoi quc qu lu cho nn khng cn nhn thc c nhng iu tt p trong cc truyn thng v thit ch c th ca nc Anh na. Nhng ngi x hi ch ngha ny d nhin l khng bao gi chu cng nhn rng cc gi tr o c m a s h vn ly lm t ho li l sn phm ca nhng thit ch m h ku gi ph hu. ng tic l thi ny khng ch gii hn nhng ngi t nhn l x hi ch ngha. D ai c quyn hi vng rng a s ngi Anh c hc, thm lng, khng

381

iu kin vt cht v mc ch l tng

ngh nh th, nhng nu ch nh gi thng qua cc t tng c trnh by trong cc cuc tho lun chnh tr v tuyn truyn hin nay th ngi ta c th ngh rng nhng ngi dn Anh, nhng ngi khng ch ni ci ngn ng m Shakespeare ni m cn gi lng trung thc v c hnh m Milton tng gi hu nh bin mt hon ton ri1. Tht l mt sai lm tai hi nu tin rng cch tuyn truyn nh th c th to ra hiu qu mong mun i vi k th, c bit l vi ngi c. Ngi c c th khng hiu r ngi Anh v M, nhng cng hiu rng cc gi tr truyn thng c th ca nn dn ch l g v iu g lm cho tm tr ca hai ba th h gn y, c hai nc, cng ngy cng tr nn chia r. Nu chng ta mun thuyt phc h rng chng ta khng ch l nhng ngi chn thnh m cn mun gii thiu cho h mt s la chn thay cho con ng m h ang i th chng ta khng th nhng b cch t duy ca h. Chng ta khng th nh la h bng cch lp
Trong chng ny chng ta my ln trch dn Milton ri, nhng tht kh trnh c s cm d khng a ra thm y mt cu na, kh thng dng nhng by gi ch c ngi ngoi quc mi dm chc ti m thi: Lm sao nc Anh ng qun rng y l nc u tin dy cho cc dn tc khc phi sng nh th no. ng ch l trong h thng chng ta, c Anh v M, c nhiu k ph bng Milton, m u s l Ezra Pound, mt ngi thc hin nhng bui pht sng t trong sut cuc chin tranh hin nay!
1

NG V N L

382

li mt cch chn ngt cc t tng ca cha ng h m chng ta vay mn nh ch ngha x hi nh nc, Realpolitik1, lp k hoch mt cch khoa hc, hay ch ngha nghip on. Chng ta s khng th thuyt phc c h trn con ng dn ti ch ton tr. Nu cc nn dn ch t t b l tng ti cao l t do v hnh phc c nhn, nu h chp nhn rng nn vn minh ca h khng ng c bo v v khng thy c cch no tt hn l i theo con ng ca ngi c th h s chng c g m gii thiu cho nhng ngi khc. i vi ngi c th y chnh l li th nhn mun mng rng nhng ngi theo phi t do hon ton sai v h ang l ngi dn ng n th gii mi, tt p hn, d giai on chuyn tip c kinh khng n mc no. Ngi c cng bit rng ci m h vn coi l truyn thng ca Anh v M v nhng l tng mi ca h l nhng quan im sng tri ngc v khng th dung ha. C th thuyt phc h l chn sai ng, nhng chng c g thuyt phc c h rng ngi Anh hay ngi M s l nhng ngi dn ng tt hn trn con ng m nc c khai ph. Cch tuyn truyn nh th s chng hp dn c nhng ngi c m nht nh cui cng ta s phi nh h gip trong vic ti thit chu u v
Chnh sch chnh tr v i ngoi thc dng Ting c ND.
1

383

iu kin vt cht v mc ch l tng

cc gi tr ca h rt gn vi ca chng ta. Nhng kinh nghim li lm cho h tr thnh nhng ngi khn ngoan hn v chn nn hn: h hiu rng c cc nh tt p ln tnh hiu qu ca h thng u chng th bo v c s ng n trong mt h thng ni m t do v trch nhim c nhn khng cn. Ngi c v ngi , y l ni nhng ngi thm nhun bi hc, mun trc ht l s bo v chng li nh nc khng l. H khng cn nhng k hoch i m hnh nhm t chc li ton b x hi, ci h cn l c hi xy dng li th gii nh b ca mnh mt cch thanh bnh v trong t do. Chng ta c th hi vng vo s tr gip ca nhng kiu dn ca cc nc tng l i th ca chng ta khng phi v h tin rng b ngi Anh hay ngi M sai bo th tt hn l b ngi c sai bo m v h tin rng trong ci th gii, ni cc l tng dn ch chin thng, h s t b sai bo hn, s c sng trong ho bnh v theo ui nhng mi quan tm ring ca mnh. Mun thng trong cuc u tranh t tng v li ko c nhng phn t t t trong cc quc gia th ch th trc ht chng ta phi ginh li lng tin vo nhng gi tr truyn thng m chng ta ng bo v trong qu kh v phi c dng kh o c bo v nhng l tng m i th ca chng ta ang tn cng. Chng ta s ginh c nim tin v s ng h khng phi bng nhng li xin li ng xu h, khng phi bng nhng li bo m rng

NG V N L

384

chng ta s ci t mt cch nhanh chng, khng phi bng nhng li gii thch rng chng ta ang i tm s tha hip gia cc gi tr do truyn thng v nhng t tng ton tr mi. Khng phi l nhng ci tin cc nh ch m chng ta thc hin gn y, chng c vai tr nht nh, nhng vai tr tht l nh b so vi s khc bit cn bn gia hai cch sng tri ngc nhau, m chnh l nim tin khng h lay chuyn ca chng ta vo nhng truyn thng lm cho nc Anh v nc M tr thnh quc gia ca nhng con ngi t do, ngay thng, khoan dung v c lp mi l iu ng quan tm.

385

Trin vng ca trt t th gii

XV. Trin vng ca trt t th gii

Hnh thc kim tra dn ch hu hiu nht v ph hp nht l ch lin bang... H thng lin bang hn ch v kim ch ti cao bng cch chia n ra v ch giao chnh chnh ph mt s quyn c xc nh mt cch r rng. Ch c phng php ny l c th kim ch c khng ch a s m cn kim ch c quyn lc ca ton th dn chng ni chung. Lord Acton Quan h quc t, ni cc nguyn tc ca ch ngha t do th k XIX b t b trc tin cng l lnh vc m th gii phi tr gi t nht cho s t b nh th. Nhng chng ta mi ch hc c mt phn nh ci bi hc m kinh nghim chc chn dy cho chng ta. C th, hn bt c lnh vc no khc, y cc quan nim ca chng ta v iu chng ta mong mi v nhng vic chng ta c th lm vn cn l nhng quan nim c th to ra kt qu ngc hn vi nhng iu m chng ha hn. Mt trong nhng bi hc ca qu kh cha xa ang c nhn thc mt cch t t v chm chp l: cc hnh thc k hoch ha kinh t, c tin hnh

NG V N L

386

mt cch c lp trn bnh din quc gia, chc chn l c hi trong tc ng gp ca chng ngay c nu ch xt t quan im kinh t thun tu, ng thi cng to ra nhng cng thng nghim trng trong cc quan h quc t. Hin nay khng cn phi nhc i nhc li rng chng no mi nc cn t thc hin nhng bin php m h cho l tt i vi chnh quyn trc tip ca h, mc cho nhng thit hi c th gy ra cho nhng nc khc th hi vng v mt trt t quc t v mt nn ho bnh di lu qu l mt hi vng rt mong manh. Trn thc t nhiu loi hnh k hoch ha kinh t ch kh thi khi c quan lp k hoch c th loi tr c nh hng t bn ngoi, kt qu ca k hoch ha nh th chc chn s l s gia tng hn ch ca vic di chuyn ca con ngi v hng ha. Mt nguy c, kh thy hn nhng khng km phn nguy him i vi ho bnh, li c xut x t s thng nht kinh t c nui dng mt cch nhn to gia cc cng dn mi quc gia v t s hnh thnh cc khi c quyn li tri ngc nhau do vic lp k hoch trn bnh din quc gia to nn. Khng cn v cng khng nn bin bin gii quc gia thnh im phn cch qu ng v mc sng, khng cn v khng nn cho dn chng ca nhm nc ny c chia ci bnh khc hn vi dn chng ca mt nhm nc khc. Nu ngun lc ca cc quc gia c coi l ti sn ring ca cc quc gia , nu cc quan h kinh t quc t, thay v l quan h gia cc

387

Trin vng ca trt t th gii

c nhn vi nhau li tr thnh quan h gia cc quc gia thng nht va c t chc nh l cc ch th kinh doanh th y chc chn s l ngun gc ca s bt ho v ghen t gia cc dn tc. Mt trong nhng ng nhn cht ngi l dng m phn gia cc quc gia hay nhng nhm ngi c t chc thay cho cnh tranh trong th trng hng ha v nguyn vt liu th cc mi quan h quc t s bt cng thng. iu ny ch a vic ganh ua bng sc mnh th ch cho ci vn c gi mt cch hoa m l cuc tranh u v s chuyn s knh ch gia cc c nhn vn vn c gii quyt m khng cn n v lc thnh s knh ch gia cc quc gia hng mnh v c v trang tt, m li chng chu tun theo bt k lut l no. Giao dch kinh t gia nhng nc t do coi mnh l thm phn ti cao cho nhng hnh ng ca mnh, gia nhng nc ch quan tm n nhng quyn li trc tip ca mnh chc chn s kt thc bng nhng v xung t v trang1. Nu chng ta khng bit s dng chin thng mt cch hu hiu hn thay v i ng h nhng xu hng theo chiu hng ny, nhng xu th qu hin nhin t trc nm 1939, th trn thc t chng ta s thy rng chng ta thng ch ngha x hi quc
V vn ny v nhng vn khc c trnh by trong chng ny nhng ti ch c th ni mt cch ngn gn, c th tm c trong tc phm ca gio s Lionel Robins, Economic Planning and International Order (K hoch ha kinh t v trt t quc t), 1937, passim.
1

NG V N L

388

gia l to ra mt th gii gm nhiu ch ngha x hi quc gia, khc nhau v tiu tit nhng tt c cng ging nhau ch u l cc ch ton tr, dn tc ch ngha v thng xuyn xung t vi nhau. Nh th ha ra ngi c l nhng k ph hoi ha bnh, nh gy ra nhiu nc ln bang1, ch v h l nhng ngi u tin bc ln con ng m cui cng tt c nhng ngi khc s phi i theo. *** Nhng ngi phn no nhn ra nhng mi nguy him ny thng a ra kt qu rng k hoch ha kinh t phi c tin hnh trn bnh din quc t, tc l bi mt chnh quyn siu quc gia no . Mc d vic ny c th ngn chn c mt vi mi nguy do vic lp k hoch trn bnh din quc gia to nn, nhng c v nh nhng ngi ng h cc cng lnh y tham vng nh th cha nhn thc c rng cc ngh ca h s to ra nhng kh khn v nguy c cn ln hn nhiu. Nhng vn pht sinh t vic qun l tp trung nn kinh t trn bnh din quc gia nht nh s phnh to thm khi vic qun l nh th c thc hin trn bnh din quc t. S xung t gia k hoch ha v t do khng th khng tr thnh nghim trng hn khi s

c bit, xin c tc phm quan trng ca James Burham, The Managerial Revolution (Cuc cch mng trong qun l), 1941.

389

Trin vng ca trt t th gii

a dng v tiu chun v gi tr ca nhng ngi phi phc tng mt k hoch duy nht tng ln. Lp k hoch kinh t cho mt gia nh tng i nh, trong mt cng ng khng ln, l mt vic khng kh. Nhng khi s ngi gia tng th s ng thun v th t u tin ca cc mc tiu s gim, trong khi nhu cu s dng v lc v cng bc s tng ln. Trong mt cng ng nh, v c chung quan im v mc quan trng ca cc nhim v chnh, c chung quan im v gi tr nn ngi ta d ng thun trn nhiu vn . Nhng chung ta cng qung li rng ra th nhng vn ng thun s cng gim i, nhu cu s dng v lc v cng bc s cng tng ln. C th d dng thuyt phc ngi dn mt nc hi sinh gip nn cng nghip luyn kim hay nn nng nghip ca h hoc m bo cho tt c mi ngi trong nc u c mt mc sng ti thiu no . Khi ni v s gip nhng ngi c cch sng v cch ngh ging nh chng ta, khi ni v vic iu chnh phn phi thu nhp hay iu kin lm vic ca nhng ngi chng ta c th hnh dung c, hay ca nhng ngi c quan im v nhu cu vt cht cng ging nh quan im ca chng ta th chng ta thng sn sng chp nhn mt s hi sinh no . Nhng ch cn tng tng cc vn s ny sinh trong vic k hoch ha kinh t, chng hn cho khu vc Ty u, l s thy ngay rng c s o c cho vic nh vy l hon ton khng c. L

NG V N L

390

tng chung no v s cng bng trong phn phi c th buc mt ng dn Na Uy hi sinh trin vng, pht trin kinh t ca mnh gip cho ng nghip ngi B o Nha hay mt ngi cng nhn H Lan tr thm tin khi mua chic xe p gip ngi th c kh vng Coventry, hay ngi nng dn Php ng thm thu gip qu trnh cng nghip ha nc ? Nhiu ngi khng mun nhn nhn cc kh khn ny v cho rng, v tnh hay c , h chnh l nhng ngi s thay mt nhng ngi khc gii quyt cc vn , v v h tn rng c th gii quyt mt cch cng bng v cng chnh. Th d ngi Anh s thy ci k hoch y c ngha l g khi h c bo cho bit rng h s gi vai tr thiu s trong c quan lp k hoch v chnh sch pht trin kinh t tng lai ca nc Anh li do mt a s khng phi l ngi Anh quyt nh. D c c dng ln mt cch dn ch n mc no th phi c bao nhiu ngi Anh chp nhn vic c mt chnh ph quc t c quyn ra sc lnh rng vic pht trin ngnh luyn kim Ty Ban Nha s thu c u tin hn vng South Wales, ngnh quang hc nn c tp trung nc c ch khng cho pht trin Anh, hay nc Anh s ch nhp khu xng du tinh ch, cn tt c cc ngnh lin quan n lc du s dnh cho cc nc khai thc du th? Ch c nhng ngi hon ton khng nhn thc c cc vn m k hoch ha s to ra mi ngh

391

Trin vng ca trt t th gii

rng c th qun l v lp k hoch cho nn kinh t ca mt khu vc rng ln vi nhiu dn tc khc nhau. K hoch ha trn bnh din quc t chc chn, cn hn c trn bnh din quc gia, s l mt nn chuyn ch khng che y, mt s p t ca mt nhm nh ln ton b x hi cc chun mc v vic lm m nhng ngi lm k hoch g l ph hp cho tt c mi ngi. y chnh l kiu Grossraumwirtschaft1 m ngi c nhm ti, ch c dn tc Herrenvolk2 mi p t mt cch nhn tm mc ch v t tng ca mnh cho nhng dn tc khc. S l sai lm khi cho rng s tn bo v khinh thng mi mong mun v l tng ca cc dn tc nh m ngi c bc l n gin ch l biu hin ca tnh c c th ca h; y ch l hu qu tt yu ca ci nhim v m h t t ra cho mnh m thi. nh hng i sng kinh t ca nhng con ngi c nhng l tng v gi tr hon ton khc nhau i hi ai phi nhn lnh trch nhim sn sng s dng bo lc, phi chp nhn v tr ni m nhng nh tt p nht cng khng th gip ngi ta trnh c tnh trng b buc phi tin hnh nhng hnh ng m nhng ngi nhn lnh hu qu s coi h l nhng ngi cc k bt nhn3.
Sn xut ln Ting c ND. Thng ng Ting c ND. 3 Kinh nghim trong lnh vc thuc a, ca Anh cng nh ca mi quc gia khc, chng t rng ngay c nhng hnh thc k hoch ha nh nhng, gi l pht trin thuc a, d
2 1

NG V N L

392

iu ny ng ngay c nu cho rng chnh quyn trung ng l mt chnh quyn l tng v v tha nht m ta c th tng tng c. Nhng xc sut mt chnh quyn v tha th qu nh m cm d th qu ln! Ti tin rng Anh mc trung thc v ng n, nht l trong cc vn quc t, l cao, nu khng ni l cao hn bt k nc no khc. Th m by gi chng ta c th nghe thy ngi Anh ku gi s dng chin thng to ra nhng iu kin, trong nn cng nghip Anh c th s dng ton b trang thit b c xy dng ln trong thi k chin tranh v phi tin hnh vic ti thit chu u cho ph hp cc nhu cu ca nn cng nghip Anh v bo m cho mi ngi dn Vit Nam lm m h cho l ph hp nht i vi h. iu ng bo ng khng phi l ngi ta a ra nhng ngh nh th m l chng c a ra mt cch v cng ngy th v c coi nh l vic ng nhin bi nhng ngi t t, nhng ngi khng nhn thc c rng mun t cc mc ch nh th th nht nh phi s dng bo lc vi nhng hu qu khng khip v mt o c1.
mun d khng, cng phi p t mt s gi tr v l tng ln nhng ngi m ta mun gip . Chnh kinh nghim ny buc cc chuyn vin thuc a c t duy mang tnh ton cu nht cng t ra nghi ng tnh kh thi ca vic qun l quc t cc thuc a. 1 Nu ai cn cha nhn thy cc kh khn hay cn p nim tin rng vi mt t thin h s vt qua tt c, th xin hy suy ngh v nhng h ly ca vic qun l tp trung nn

393

Trin vng ca trt t th gii

C l tc nhn mnh m nht gip to ra nim tin vo kh nng qun l tp trung bng cc bin php dn ch nn kinh t ca nhiu dn tc khc nhau l ng nhn cht ngi rng nu nhn dn c thng qua tt c cc quyt nh th cng ng quyn li ca giai cp lao ng s vt qua c nhng khc bit tn ti gia giai cp thng tr ca cc nc. C y l do tin rng vi vic lp k hoch cho ton th gii th nhng xung t v li ch kinh t xung quanh chnh sch kinh t ca cc nc ring bit trn thc t s bin thnh nhng v xung t d di hn gia cc dn tc, ch c dng v lc mi c th gii quyt c. C quan lp k hoch quc t cn phi gii quyt vn sau y: chc chn l ngi lao ng cc nc khc nhau c nhng quyn li v kin tri ngc nhau, nhng y c t tiu ch chung c mi ngi cng nhn gii quyt xung t mt cch cng bng khi so snh vi trng hp xung t quyn li gia cc giai cp khc nhau trong cng mt nc. i vi ngi cng nhn

kinh t trn phm vi ton cu. Liu c th tin c rng ngi ta s khng c gng tm cch bo m v tr thng tr ca ngi da trng v cc chng tc khc c coi nh th l ng hay khng? Khi ti cha nhn thy mt ngi c u c lnh mnh no thc s tin rng dn chng chu u s t nguyn tun th tiu chun sng v tc pht trin do quc hi th gii xc nh th ti ch c th coi cc k hoch l phi l m thi. Nhng iu ny, ng tic khng lm cho ngi ta ngng tho lun nhng bin php c th nh l chnh ph th gii l mt l tng kh thi vy.

NG V N L

394

nc ngho th i hi ca nhng ngi ng nghip may mn hn anh ta nhm bo v khi phi nhn mc lng thp hn khi cnh tranh bng cch lut ha mc lng ti thiu, thot nhn tng nh nhm bo v quyn li ca anh ta, nhng thc ra li tc ot ca anh ta c hi ci thin iu kin sng ca mnh bng cch lm vic vi mc lng thp hn nhng ngi ng nghip ca mnh cc nc khc. i vi anh ta vic trao i sn phm lm trong mi gi ly mt sn phm lm trong nm gi ca ngi cng nhn cc nc c trang thit b tt hn cng l hin tng bc lt, chng khc g cc nh t bn vn thng lm. R rng l trong h thng quc t c k hoch ha, cc nc giu hn v ng nhin l mnh hn s l i tng b cc nc ngho cm ght v ghen t nhiu hn l trong h thng kinh t t do: cc dn tc ngho s tin rng, ng sai khng cn bit, tnh trng ca h s c ci thin nhanh hn nu h c t do lm nhng iu h mun. Cn nu nhim v ca chnh ph quc t l thc hin vic phn phi cng bng gia cc dn tc th y chnh l s pht trin nht qun v tt yu ca hc thuyt x hi ch ngha rng cuc u tranh giai cp s chuyn ha thnh cuc u tranh gia cc giai cp cn lao ca cc nc khc nhau. Thi gian gn y din ra nhiu cuc tho lun ng ngn v k hoch ha nhm co bng mc sng. Chng ta s kho st mt cch chi tit mt

395

Trin vng ca trt t th gii

ngh xem chuyn ny s a ti u. Khu vc c nhng ngi ng h k hoch ha c bit ch l vng sng Danube v vng ng Nam u. Khng nghi ng g rng t nhng l do nhn o v kinh t cng nh vic bo v ha bnh chu u cn phi ci thin nhanh chng hon cnh kinh t v c nhng gii php chnh tr khc vi qu kh cho khu vc ny. Nhng iu khng c ngha l buc nn kinh t ca khu vc ny phi tun theo mt k hoch kinh t duy nht, khng c ngha l c v cho s pht trin ca cc ngnh cng nghip khc nhau i theo cc s cho trc, mi sng kin khu vc phi c chnh quyn trung ng chun y v a vo k hoch ca h. Th d khng th lp ra chnh quyn kiu nh Chnh quyn lu vc Sng Tennessee cho vng Danube m khng xc nh t trc nhiu nm tc pht trin ca cc chng tc sng vng ny hoc khng buc kht vng v c nguyn ca h phi tun theo nhim v ny. K hoch ha kiu nh th nht nh phi bt u bng vic xc nh th t u tin ca nhng i hi khc nhau. Lp k hoch nhm san bng mc sng mt cch c ch c ngha l nhng i hi khc nhau phi c phn loi, mt s yu cu phi c p ng trc, mt s s c p ng sau, trong khi nhng ngi m quyn li b sp xp li c th tin rng chng nhng vic sp xp th t nh th l bt cng m h cn c th d dng t c mc ch ca mnh nu c t do hnh ng. Khng c

NG V N L

396

c s no cho php chng ta quyt nh xem liu yu cu ca ngi nng dn ngho Rumania l cp bch hn hay khng cp bng yu cu ca nhng ngi cn ngho hn Albania, hoc nhu cu ca ngi chn cu vng ni Slovakia l quan trng hn nhu cu ca ngi ng nghip ca anh ta Slovenia. Nu mun nng cao mc sng ca nhng ngi theo mt k hoch duy nht th ai phi cn nhc mt cch thn trng cc i hi v a ra quyt nh la chn u tin ci no trc ci no sau. V khi k hoch nh th c a vo thc hin th tt c ngun lc trong khu vc s phi phc v cho k hoch ny, khng c ngoi l no, ngay c nhng ngi cm thy rng t lc cnh sinh vn l cch tt hn. Khi yu cu ca mt nhm no b xp xung hng th yu th h s phi lm vic nhm p ng nhu cu ca nhng ngi c u tin. Trong tnh hnh nh th mi ngi u cm thy rng mnh b thit thi, nu k hoch khc c chp nhn th a v ca mnh s kh hn, chnh quyt nh v sc mnh ca cc cng quc buc anh ta vo a v m anh ta cho l khng xng ng i vi mnh. a mt vic nh vy vo khu vc c nhiu dn tc nh b m dn tc no cng t do rng mnh u vit hn nhng ngi kia ngha l gnh vc mt nhim v ch c th c thc hin bng bo lc. Trn thc t iu c ngha l cc nc ln c quyn quyt nh mc sng ca ngi nng dn

397

Trin vng ca trt t th gii

Macedonia hay ca ngi nng dn Bulgaria, s pht trin nhanh hn, ngi th m Czech hay Hungaria s tip cn vi tiu chun sng ca Ty u sm hn. Khng cn phi l mt chuyn gia v tm l hc, ch cn mt t kin thc v nhn dn Trung u cng thy rng d quyt nh c nh th no th ngi, c th l a s, s cho rng th t u tin l mt bt cng cc k ln v h s quay ra chng li ci chnh quyn ng ra quyt nh s phn ca h, d chnh quyn ny c v t n u. Th nhng vn c nhiu ngi chn thnh tin rng nu h c giao cng vic nh th th h s gii quyt tt c cc vn mt cch cng chnh v v t. H s kinh ngc khi pht hin ra rng mnh tr thnh i tng ca lng hn th v ng vc, h s l ngi s dng v lc trc tin khi nhng ngi h mun gip t ra ngoan c v s tr thnh nhng k tn nhn trong vic p buc dn chng chp nhn ci c coi l quyn li ca chnh dn chng. Nhng ngi l tng ha nguy him ny khng nhn ra rng khi dng v lc p buc cho ngi ta nhng quan nim o c m ngi ta khng chia s, th ngi p buc c kh nng ri vo tnh trng buc phi thc hn nhng hnh ng bt nhn. Giao cho dn tc chin thng nhim v bt kh thi v mt o l nh th ng ngha vi vic a h vo con ng suy thoi v mt o c v lm mt uy tn ca chnh h.

NG V N L

398

Chng ta s tm mi cch, trong kh nng ca mnh, nhm tr gip nhng c gng ca cc dn tc ngho hn trong vic xy dng i sng v nng cao mc sng ca h. Cc t chc quc t c th l rt cng bng v s c ng gp to ln vo s pht trin kinh t nu h ch n thun lm nhim v gi gn trt t v to iu kin cho nhn dn cc nc c th pht trin i sng ring ca mnh; nhng nu chnh quyn trung ng tin hnh phn b nguyn vt liu v quy nh th trng tiu th, hay nu mi n lc t pht u phi c chun y v khng c lm g nu chnh quyn trung ng khng cho php th chnh quyn nh th khng th l mt chnh quyn cng chnh v khng cho ngi dn sng cuc sng ring ca h. *** Sau nhng l l trnh by trong cc chng trc, c l chng cn phi nhn mnh rng chng ta s khng th vt qua c kh khn nu ch trao cho cc nh chc trch quc t quyn gii quyt cc vn kinh t. Ci nim tin rng y ch l gii php thc tin xut pht t quan nim sai lm rng k hoch ha kinh t ch l nhim v k thut, c th c cc chuyn gia gii quyt mt cch hon ton khch quan, cn nhng vn thc s quan trng s c dnh cho cc chnh tr gia. Nhng mt s t chc kinh t quc t khng b kim sot bi mt t chc chnh tr cao hn, ngay c nu c b gii hn nghim ngt trong mt lnh vc nht nh, vn c

399

Trin vng ca trt t th gii

th tr thnh mt c quan quyn lc c on v v trch nhim nht m ta c th tng tng c. Vic kim sot c quyn mt loi hng ha hay dch v (th d nh ngnh hng khng) trn thc t chnh l quyn lc khng hn ch. Chng ta cng t c kh nng kim sot c quyn lc v hu nh tt c mi vic u c th coi l yu cu k thut m ngi bn ngoi khng th no hiu ni hay coi l vn nhn o, vin c l cn tr gip mt nhm ngi b thit thi no (c th l ng nh th). Vic thu gom tt c cc ngun lc trn th gii di quyn nhng c quan tng i c lp hin ang c nhiu nhm ng h, y chnh l h thng c quyn ton din c tt c cc chnh ph cng nhn nhng li khng nm di quyn kim sot ca bt c chnh ph no, t chc nh th chc chn s bin thnh t chc lm tin ti t nht c th tng tng c, d nhng ngi trc tip qun l c l nhng ngi bo v trung thnh nht cc quyn li c giao th cng vy m thi. Cn phi suy ngh mt cch nghim tc cc h lu ca nhng xut c v nh v thng v pht m nhiu ngi coi l c s ca trt t kinh t tng lai nh vic kim sot v phn phi c ch ca nguyn vt liu chnh thy rng cc ngh nh th c th to ra nhng kh khn v chnh tr v nhng nguy him v o c kinh khng n mc no. Ngi lm ch cc nguyn vt liu chnh nh xng, du, g, cao su hay thic s l ngi nm sinh

NG V N L

400

mnh ca ton b ngnh cng nghip hay thm ch ca c cc quc gia. Bng cch iu chnh vic cung cp nguyn vt liu hay gi c hoc thu nhp ca ngi sn xut, anh ta c th quyt nh cho mt nc no xy dng mt ngnh cng nghip mi hay khng. Trong khi bo v quyn li ca nhng ngi m anh coi l mnh c trch nhim trng nom th anh ta li tc ot ca nhiu ngi khc, nhng ngi cn trong hon cnh ti t hn, c hi tt nht m cng c th l duy nht ci thin iu kin sng ca mnh. Nu cc nguyn vt liu chnh u b kim sot nh th th nhn dn cc nc khng th bt tay vo bt c d n no hay khi ng mt ngnh cng nghip mi no nu cha c php ca c quan kim sot, khng mt k hoch pht trin hay ci tin no m khng c nguy c b h ph quyt. iu cng ng khi ni v vic dn xp quc t th trng tiu th v cn ng hn khi ni v vic qun l u t v pht trin cc ngun lc t nhin. Ngi ta phi ly lm ngc nhin khi thy nhng ngi t ra l thc t nht, nhng ngi khng bao gi b l c hi nho bng nhng ai tin vo kh nng ca trt t chnh tr quc t l khng tng, li l nhng ngi coi vic can thip su v v trch nhim vo i sng ca cc dn tc khc nhau m k hoch ha kinh t nht nh s ko theo li l kh thi hn. H cn tin rng khi trao quyn lc cha tng c t trc ti nay cho ci chnh ph quc

401

Trin vng ca trt t th gii

t, m nh chng ta thy, khng b kim ch bi nguyn tc php tr, th quyn lc li c s dng mt cch vi tha v cng chnh n ni mi ngi sn sng tun th. Thc ra l cc nc c th tun th cc quy tc m h tho thun, nhng h s khng bao gi chp nhn s qun l ca c quan lp k hoch quc t v trong khi c th tho thon v lut chi th h li chng bao gi chp nhn th t u tin, trong nhu cu cng nh tc pht trin ca h li c n nh bi s phiu ca a s. Ngay c nu thi gian u ngi dn b nhng o tng nh th m hoc v ng chuyn giao quyn lc cho nh chc trch quc t th h s nhanh chng nhn ra rng h khng ch u thc nhim v k thut n thun m l giao cho c quan kia quyn lc bao trm i vi i sng ca chnh h. Tuy nhin nhng ngi thc tin ca chng ta cng khng hon ton thiu u c thc t n nh th, h ng h cc cng ny vi n : trong khi cc cng quc khng chu tun th bt k quyn lc cao hn no th h li c th s dng chnh cc nh chc trch quc t nhm p t ch ca mnh cho cc nc nh hn trong khu vc m h ginh c b quyn. y ng l c kh nhiu ch ngha hin thc v ng sau v bc quc t ca c quan lp k hoch ngi ta c th d dng to ra nhng iu kin cho ch c mt kiu k hoch quc t m c th l do mt siu cng duy nht thc hin. S che y nh th vn khng lm thay

NG V N L

402

i c s kin l cc nc nh b ph thuc vo nc ln cn hn c khi h ng t b mt phn xc nh s c lp chnh tr ca mnh. iu cn ghi nhn l nhng ngi ng h nhit tnh nht cho Trt t kinh t Mi chu u, cng nh nhng ngi tin nhim ca h c v nhng ngi Fabian Anh, li l nhng ngi t ra coi thng nht i vi quyn ca cc c nhn v quyn ca cc nc nh. Quan im ca gio s Carr trong lnh vc ny ng xng ng l ngi i din cho xu hng ton tr Anh cn hn c trong lnh vc i ni, khin cho mt ng nghip phi a ra cu hi: Nu thi ca bn quc x i vi cc quc gia nh c ch quyn tr thnh thi chung ca tt c mi ngi th chin tranh lm g1?. Nhng ai nhn thy s lo lng m nhng t bo khc nhau nh Times London v New Statesman2 gy ra cho nhng nc ng minh nh b ca chng ta khi tho lun nhng vn ny u bit rng nhng nc ng minh thn cn ca chng ta s bt bnh vi thi nh th no, v nu lm theo cc c vn th chng ta s nh mt mi thin cm c vun
Xem bi im sch ca gio s C.A.W. Manning vit v cun Conditions of Peace (Cc iu kin ca ho bnh) ca gio s Carr, ng trn tp ch International Affairs Review Supplement, 1942, June. 2 Nh mt t tun bo ghi nhn: Chng ta s khng ngc nhin khi thy t the New Statesman cng nh t The Times phng pht t tng ca gio s Carr (Four Winds in Time and Tide, February 20, 1943).
1

403

Trin vng ca trt t th gii

bi trong cuc chin tranh va qua nhanh chng n mc no. *** Nhng ngi sn sng ch p ln quyn li ca cc quc gia nh b, c th ng mt iu: chng ta ng c hi vng vo trt t hay mt nn ha bnh di lu sau cuc chin tranh ny nu cc quc gia, c ln ln nh, u ginh li c s t ch hon ton v mt kinh t. Nhng iu khng c ngha l cc siu cng mi s c ban cho quyn lc m chng ta cha hc c cch s dng ngay c trn bnh din quc gia hay mt chnh quyn quc t phi c trao quyn quc t phi c trao quyn ch o cc quc gia ring r cch s dng cc ngun lc ca mnh. iu ch c ngha l cn c mt lc lng sc ngn chn cc quc gia khc nhau khng c nhng hnh ng ph hoi cc quc gia lng ging, cn phi c mt h thng cc quy nh xc nh r nhng vic m mt quc gia c th lm v mt t chc sc buc ngi ta phi tun th cc quy tc ny. Quyn lc ca c quan ny ch yu s mang tnh ph nh, trc ht n phi c kh nng ni khng i vi mi biu hin ca nhng chnh sch mang tnh cm on. S l sai lm, nhng hin nay nhiu ngi li tin nh th, khi cho rng chng ta cn mt c quan ph trch v kinh t trn bnh din quc t trong khi cc quc gia vn gi c s c lp hon ton v chnh tr. Chnh ra phi l ngc li. iu chng ta cn v

NG V N L

404

c th hi vng c khng phi l a thm quyn lc kinh t vo tay cc c quan thiu trch nhim no , m ngc li, mt quyn lc chnh tr ti cao sc kim sot cc quyn li kinh t v khi cc quyn li ny c xung t th ng vai tr trng ti v c quan ny khng tham gia vo hot ng kinh t. Chng ta cn mt t chc chnh tr trn bnh din quc t, t chc ny khng sc hng dn nhn dn cc nc phi lm g, nhng phi sc ngn chn nhng hnh ng c hi cho cc nc lng ging. Quyn lc ca t chc quc t s khng phi l th quyn lc m mt vi quc gia nm gi trong thi gian gn y. y s l quyn lc ti thiu, cn thit cho vic gi gn cc quan h ho bnh, ngha l v thc cht l quyn lc ca cc quc gia siu t do kiu laissez-faire! y, nguyn tc php tr phi c tun th cn hn c trn bnh din quc gia li cng cn thit v khi cc quc gia ring l cng tr thnh cc n v qun l kinh t, tr thnh cc ch th trn sn khu quc t ch khng cn l gia cc c nhn m s l va chm gia cc quc gia vi nhau. Chnh ph quc t, trong mt s quyn c xc nh mt cch cc k c th s c giao cho nh ng cc quc t, cn cc lnh vc khc th cc quc gia ring l tip tc chu trch nhim v cng vic i ni ca h, d nhin s phi l chnh ph lin bang. Chng ta khng c cho nhng i hi

405

Trin vng ca trt t th gii

thiu thn trng v cc k ng ngn nhn danh t chc lin bang ton cu trong chin dch tuyn truyn cho Federal Union lm lu m s kin: lin bang ch l mt hnh thc lin kt cc dn tc khc nhau; lin bang s to ra mt trt t quc t nhng khng ngn cn kht vng c lp chnh ng ca cc dn tc1. Ch lin bang chnh l a cc nguyn tc dn ch vo lnh vc quan h quc t, l phng php chuyn ha mt cch ha bnh duy nht m con ngi tng pht minh ra cho n nay. Nhng y l mt nn dn ch vi nhng quyn lc cc k tit ch. Ngoi l tng hp nht cc nc khc nhau vo mt nh nc tp quyn vn d rt t kh thi (s cn thit ca n cng khng tht r rng) th lin bang chnh l con ng duy nht bin l tng v lut php quc t thnh hin thc. Chng ta s khng t la di mnh bng cch khng nh rng trong qu kh tng c lut php quc t v khi gi cc quy tc hnh x quc t l lut th tc l chng ta coi c m l s tht. Khi chng ta mun ngn chn vic git ngi th a ra li tuyn b rng git ngi l khng tt vn cha , phi giao cho nh chc trch quyn lc ngn chn
ng tic l c qu nhiu tc phm vit v th ch lin bang trong my nm gn y thnh ra c mt s cng trnh quan trng v su sc b b qua. Mt trong nhng cng trnh ng c tham kho khi cn xc nh khun kh cho cu trc chnh tr mi chu u l cun sch kh nh ca gio s W.Ivor Jenning: A Federation for Western Europ (Mt lin bang cho Ty u) (1940).
1

NG V N L

406

nhng v git hi. Tng t nh th, khng th ni n lut php quc t khi cha c lc lng buc ngi ta phi tun th lut l. Chnh tng cho rng lc lng quc t phi nm quyn kim sot tt c cc quyn lc m mt quc gia hin i ang nm l tr ngi chnh cho vic thnh lp mt lc lng nh th. Nhng nu thc hin c vic phn chia quyn lc theo nguyn tc lin bang th iu s tr thnh khng cn cn thit na. Vic phn chia quyn lc chc chn s hn ch c quyn lc ca ton b lin bang cng nh ca tng quc gia tham gia lin bang. Kt qu l nhiu hnh thc k hoch m ngi ta ang ni ti hin nay s tr thnh bt kh thi1. Nhng iu cng khng c gy cn tr cho vic lp k hoch ni chung, Mt trong nhng u im ch yu ca ch lin bang l n ngn chn nhng hnh thc k hoch ha c hi v to thun li cho nhng hnh thc k hoch ha c li. N ngn chn hay c thit k ngn chn cc hnh thc bo h. N gii hn vic k hoch ha trn bnh din quc t trong nhng lnh vc c s ng thun thc s, khng ch gia nhng bn trc tip lin quan m cn c ca nhng ngi c th b nh hng. Nhng hnh thc k hoch ha ng mong mun c thc hin trong tng khu vc v
1

Xin xem bi bo ca tc gi nhan : Economic Conditions of Inter state Federation (Cc iu kin kinh t trong nh nc lin bang). New Commonwealth Quarterly Vol.V (September, 1939).

407

Trin vng ca trt t th gii

khng km theo cc bin php bo h s giao cho nhng ngi c hiu bit tin hnh. Cng c th hi vng rng trong ni b lin bang, ni khng cn l do lm cho mi quc gia ring bit cng mnh cng tt, s din ra qu trnh phi tp trung ha v cc chnh ph s chuyn giao bt quyn lc cho cc chnh quyn a phng. Cn phi nhc li rng t tng v mt nn ha bnh vnh vin trn ton th gii thng qua vic thu np cc quc gia ring l vo nhng nhm lin bang ln v cui cng l vo mt lin bang duy nht hon ton khng phi l t tng mi; y gn nh l l tng ca tt c cc nh t tng theo trng phi t do th k XIX. Bt u t Tennyson vi tm nhn cuc chin khong tri c thay bng tm nhn v lin bang ca cc dn tc, hnh thc s xut hin sau trn chin u v i cui cng ca h, cho n cui th k th hnh thnh t chc lin bang vn l nim hi vng khng bao gi tt v mt bc tin v i trong s pht trin ca nn vn minh ca chng ta. Nhng ngi theo trng phi t do th k XIX c th cha nhn thc y rng t tng v hnh thc t chc lin bang gia cc nc khc nhau c ngha quan trng nh th no trong h thng cc nguyn l ca h1; nhng hu nh tt c u tin rng

Xin xem cun sch ca gio s Robbin, ti trch dn bn trn.

NG V N L

408

y l mc ch cui cng1. Ch t u th k XX, trc s tri dy mt cch c thng ca Realpolitik th t tng lin bang mi b coi l bt kh thi v khng tng m thi. *** Khi ti thit nn vn minh, chng ta nn trnh nhng vic qu to tt. Khng phi v tnh m ni chung i sng ca cc dn tc nh b th thng tt p hn v t t hn, cn cc dn tc ln th ch hnh phc khi h trnh c tai ha cht ngi ca s tp trung ha. Chng ta ch c th bo tn v pht huy c dn ch nu tt c quyn lc v quyt nh u nm trong tay cc t chc khng qu ln, sao cho mt ngi bnh thng c th theo di v hiu c. Dn ch s khng th no hot ng hu hiu nu cc a phng khng c quyn t ch rng ri, y s l trng hc chnh tr c cho dn chng, c cho cc lnh t tng lai. Ch khi trch nhim c th c hc v thc tp trong nhng cng vic m a s ngi dn quen; ch khi nhn thc v nhu cu ca ngi lng ging c th ch khng phi nhng hiu bit mang tnh l thuyt v nhu cu
Cui th k XIX, Henry Sidgwick cho rng Phng on rng mt s lin kt no trong tng lai s din ra trong cc nc Ty u khng nm ngoi nhng d bo nghim tc, nu chuyn xy ra th c nhiu kh nng l h s theo gng Hoa K v tp hp mi v chnh tr s hnh thnh trn c s lin bang (The Development of European Polity (S pht trin ca chnh th chu u), cng b sau khi mt vo nm 1903, trang 439).
1

409

Trin vng ca trt t th gii

ca con ngi ni chung ng vai tr hng dn cho hnh ng th khi mt ngi bnh thng mi c th tham gia vo cc cng vic x hi v y l cc vn lin quan n ci th gii m anh ta bit. Khi lnh vc hot ng chnh tr tr thnh qu rng, ch c b my quan liu mi c kin thc cn thit th ng lc sng to ca c nhn s phi yu i. Ti tin rng kinh nghim ca cc nc nh nh H Lan v Thy S c nhiu iu m ngay cc nc ln hn v may mn nh nc Anh cng c th hc tp. Tt c chng ta u c li nu chng ta c th to ra mt th gii m cc nc nh cng cm thy an ton. Nhng cc nc nh s ch gi c nn c lp c trong lnh vc i ngoi cng nh i ni trong khun kh ca mt h thng lut php bo m rng, th nht, mt s quy tc nht nh no s c tun th v th hai, c quan c quyn buc ngi ta phi tun th cc quy tc ni trn khng dng quyn lc ca mnh cho cc mc ch khc. c th buc ngi ta tun th lut php th c quan siu quc gia ni trn phi rt mnh, nhng ng thi n phi c thit k sao cho c th ngn chn c cc nh ng cc quc t cng nh quc gia h khng tr thnh cc c quan chuyn ch. Chng ta s khng bao gi c th ngn chn c vic lm dng quyn lc, ngay c i khi vic c th cn tr vic s dng quyn lc cho cc mc ch tt. Vic cc siu cng chin thng ln u tin t tun th cc quy tc m h t ra, ng thi c quyn hn

NG V N L

410

v mt o c buc nhng ngi khc tun th cc quy tc l mt c hi cc k to ln m chng ta s c trong thi hu chin. Mt c quan quc t c kh nng kim ch mt cch hu hiu quyn lc ca nh nc i vi c nhn s l mt trong nhng bo m tt nht cho ho bnh. Nguyn tc php tr quc t phi l phng tin bo v nhm chng li s chuyn ch ca nh nc i vi c nhn cng nh s chuyn ch ca siu cng mi i vi cc cng ng dn tc. Mc tiu ca chng ta khng phi l mt siu nh nc vi quyn lc v gii hn, cng khng phi l mt lin hip lng lo ca cc dn tc t do m l cng ng cc dn tc ca nhng con ngi t do. Chng ta ni mi rng khng th hnh x trong quan h quc t mt cch hu l c v cc nc khc u c tun th lut chi. S dn xp sp ti s to c hi chng t rng chng ta l nhng ngi chn thnh v chng ta sn sng chp nhn cc hn ch i vi quyn t do hnh ng ca chng ta m v quyn li chung chng ta cho l mi ngi u c trch nhim tun theo. Nu c s dng mt cch khn kho, cc nguyn tc lin bang c th cung cp gii php tt nht cho nhng vn kh khn nht ca th gii hin i. Nhng p dng n l nhim v cc k kh v chng ta s khng th thnh cng nu bt n phi lm nhng vic vt qu kh nng ca n. C th s xut hin xu hng bin bt k t chc quc t mi

411

Trin vng ca trt t th gii

no cng thnh t chc bao trm ln tt c v cc phm vi ton cu; v d nhin l s xut hin nhu cu khn thit v mt t chc bao trm th d nh Hi Quc Lin mi. Mi nguy him ln nht l khi tin tng tuyt i vi t chc quc t ny ta s giao cho n tt c cc nhim v c v nh nn giao vo tay mt t chc quc t no , lc cc nhim v s khng c gii quyt mt cch tha ng. Ti lun lun cho rng nhng tham vng kiu l nguyn nhn ca s yu km ca Hi Quc Lin: chnh nhng c gng (bt thnh) lm cho n tr thnh t chc ton cu lm cho n thnh yu km, nu l t chc nh hn v mnh hn th Lin minh c th tr thnh mt cng c hu hiu trong vic gi gn ho bnh. Ti tin rng nhng kin nh th vn cn gi tr v th d, gia ch Anh v cc nc Ty u v c th c Hp chng quc Hoa K c th t c mt mc hp tc, m trn bnh din ton cu th cha kh thi. Mt lin hip tng i cht ch c xy dng trn nguyn tc lin bang trong giai on u c th ch bao gm mt phn Ty u ri c kh nng m rng dn ra cc khu vc khc na. D nhin l vic thnh lp mt lin bang khu vc nh vy cha loi b kh nng xy ra chin tranh gia cc khi khc nhau v mun gim nguy c xy ra chin tranh n mc thp nht th phi thnh lp mt hip hi rng ln hn v lng lo hn. Ti cho rng nhu cu v mt t chc nh th khng phi l tr ngi cho vic hnh thnh lin hip gn b hn

NG V N L

412

gia cc nc gn gi vi nhau v vn ha, quan im v tiu chun sng. Trong khi tm cch ngn chn mi cuc chin tranh trong tng lai, chng ta khng c ng nhn rng c th to ra ngay lp tc mt t chc quc t sc ngn chn mi cuc chin tranh trong bt k khu vc no trn th gii. Chng ta khng ch s tht bi m cn b l c hi gii quyt nhng vn khim tn hn. Cng nh mi cuc u tranh chng li ci c khc, nhng bin php nhm ngn chn chin tranh trong tng lai c th cn c hi hn l chnh chin tranh na. Gim thiu nguy c xung t c th dn n chin tranh, y l tt c nhng g chng ta c th k vng.

413

Kt lun

XVI. Kt lun
Mc ch ca cun sch ny khng phi l vch ra mt chng trnh chi tit cho trt t x hi trong tng lai. V trong khi xem xt cc vn quc t, chng ta i hi qu nhim v ph phn nhng vn c bn v trong lnh vc ny chng bao lu na chng ta s phi i mt vi nhu cu to ra mt c cu t chc cho s pht trin tng lai c th din ra trong mt thi gian di. Tt c ph thuc vo vic chng ta s s dng c hi nh th no. Nhng d chng ta c lm g th y cng ch l s khi u ca mt qu trnh kh khn v lu di, trong tt c chng ta u hi vng c th dn dn to ra mt th gii khc bit hon ton vi ci th gii m chng ta sng sut hai mi lm nm qua. Ta hon ton c quyn nghi ng rng trong giai on ny liu vic xy dng mt k hoch chi tit v c cu ni ti ca x hi c mang li nhiu li ch hay khng; v cng kh tin rng c mt ngi no sc a ra c k hoch nh th. iu quan trng l chng ta phi tha thun c mt s nguyn tc nht nh v gii thot khi mt s sai lm hng

NG V N L

414

dn hnh ng ca chng ta trong thi gian qua. D c kh chu n u, chng ta cng phi cng nhn rng ngay trc chin tranh, mt ln na chng ta vo giai on i hi phi dn dp nhng tr ngi do s ngu dt ca con ngi to ra trn ng i ca chng ta v phi gii phng nng lng sng to ca tng c nhn thay v tip tc ci tin b my lnh o v qun l, ngha l to ra nhng iu kin thun li cho s pht trin ch khng phi l lp k hoch cho s pht trin. Nhng vic u tin l phi gii phng chng ta khi vic tuyn truyn la m rng nhng vic chng ta lm trong thi gian va qua u l nhng vic khn ngoan hoc l khng th trnh khi. Chng ta s chng th tr thnh khn ngoan hn nu khng nhn thc c rng chng ta lm nhiu vic cc k ngu xun. Nu chng ta t ra cho mnh nhim v xy dng th gii mi th chng ta phi c gan khi s t u, ngay c khi iu c ngha l reculer pour mieux sauter1. Nhng ngi tin vo cc xu hng tt yu, nhng ngi rao ging v Trt t Mi ngha l s phng chiu nhng xu hng tng tn ti sut bn mi nm qua, nhng ngi chng ngh c iu g hay ho hn l bt chc Hitler, l nhng ngi khng c dng kh nh th. Nhng ngi ku gi p t Trt t Mi to mm nht chnh l nhng
1

Li li nhy tt hn Ting Php ND.

415

Kt lun

k b nh hng nng n nht ca nhng th lc gy nn cuc chin tranh va qua cng nh nhng tai ha m n gy ra cho chng ta. Th h thanh nin hon ton c l khi h nghi ng nim tin ca th h cha anh. Nhng h s lm nu tin rng y vn l l tng t do ca th k XIX, nhng l tng m th h tr sau ny hon ton khng bit. Mc d chng ta khng mun cng nh khng c kh nng quay li th k XIX, chng ta c iu kin thc hin cc l tng cao c ca n. Chng ta khng c quyn c thi trch thng vi th h cha ng mnh, khng c qun rng chnh chng ta, nhng ngi sng trong th k XX, ch khng phi l h, lm cho mi th ri tung ln. Nu h cha bit cch to ra th gii m h mong mun th vi kinh nghim thu thp c, chng ta c chun b tt hn cho nhim v ny. Nu chng ta tht bi trong ln th nghim u tin trong vic to ra th gii ca nhng ngi t do, chng ta phi th mt ln na. Nguyn tc th vn th, hm nay cng nh trong th k XIX, chnh sch tin b duy nht vn l: t do cho mi c nhn.

417

Sch tham kho

Sch tham kho

Trnh by mt quan im khng c a chung trong nhiu nm lun gp kh khn l trong phm vi vi chng ch c th tho lun mt vi kha cnh ca n m thi. i vi cc c gi m quan nim nh hnh bi cc quan im vn gi th thng phong trong sut hai mi nm qua th nhng iu trnh by y s khng to c c s cn thit cho nhng cuc tho lun hu ch sau ny. Mc d khng c hm m, nhng quan im ca tc gi cun sch ny cng khng phi l n c nh mt s c gi ngh. Quan im c bn ca tc gi cng ging nh quan im ca nhiu ngi cm bt trong cc nc khc, nhng ngi bng con ng nghin cu t i n cc kt lun tng t. Nhng ai mun lm quen vi cc kin khc l nhng khng km phn l th c th tm thy trong danh sch di y mt s tc phm quan trng thuc th loi ny, k c nhng tc phm, trong trnh by k hn c cu ca x hi tng lai, nhm b sung cho tc phm ch yu mang tnh ph phn ny. Sm nht v quan trng nht vn l cc tc phm ca von Mises xut bn ln u vo nm 1922.

NG V N L

418

Cassel, G., From Protectionism through Planned Economy (T ch ngha bo h n nn kinh t k hoch ha), Cobden Memorial Lecture, London, 1944. Chamberlain , W. H., A False Utopia: Collectivism in theory and practice (a ng lm lc: Ch ngha tp th trong l lun v thc tin). London: Duckworth, 1937. Graham, F. D. Social Goals and Economic Institutions (Mc tiu x hi v thit ch kinh t). Princeton University Press, 1942. Gregory, T. E. Gold, Unemployment and Capitalism (Nn tht nghip v ch ngha t bn). London: King 1933. Halvy, lie. LEre des tyranies (Thi ca cc nh c ti). Paris: Gallimard, 1938. (Bn dch ting Anh hai tiu lun quan trng nht ca tc phm c in trong Economica, February, 1941, v trong International Affairs, 1934). Halm, G.; Mises, L. von; et al. Collectivist Economic Planning (K hoch ha kinh t tp th), ed. F. A. Hayek. London: Routledge, 1937. Hutt, W. H. Economists and the Public (Nh kinh t hc v cng chng). Cape, 1935. Lippmann, Walter. An Inquiry into the Principles of the Good Society (Kho cu cc nguyn l ca x hi t t). London: Allen & Unwin, 1937. Mises, L. von. Sosialism (Ch ngha x hi), trans. J. Kahane. London: Cape, 1936.

419

Sch tham kho

Mises, L. von. Omnipotent Government (Chnh ph ton nng). New Haven: Yale University Press, 1944. Muir, Ramsay. Library and Civilization (Th vin v nn vn minh). London: Cape, 1940. Polanyi, M. The Contempt of Freedom (Coi r t do). London: Watt, 1940. Queeny, Edgar M. The Spirit of Enterprise (Tinh thn kinh doanh). New York: Scribner, 1943. Rappard, William. The Csisis of Democracy (Cuc khng hong ca nn dn ch), Chicago: University of Chicago Press, 1938. Robbins, L. C. Economic Planning and International Order (K hoch ha kinh t v trt t quc t). London: Macmillan & Co., 1939. Robbins, L. C. The Economic Basis of Class Conflict and Other Essays in Political Economy (C s kinh t ca xung t giai cp v cc tiu lun khc trong lnh vc kinh t chnh tr hc). London: Macmillan & Co., 1939. Robbins, L. C. The Economic Causes of War (Nguyn nhn kinh t ca chin tranh). London: Cape, 1939. Roepke, W. Die Gesellschaftskrisis der Gegenwart. Zurich: Eugen Rentsch, 1942. Roepke, W. Civitas Humana. Zurich: Eugen Rentsch, 1942. Rougier, L. Les Mystiques Economiques. Paris: Librairie Medicis, 1938.

NG V N L

420

Voigt, F.A. Unto Caesar. London: Constable, 1938. Cc cun sch mng sau y v chnh sch cng do Nh xut bn trng i hc Chicago n hnh: Simons, Henry. A Positive Program for Laissez Faire: Some Proposals for a Liberal Economic Policy. (Cng lnh cho nn kinh t th trng t do: Mt vi ngh cho chnh sch kinh t phng khong), 1934. Gideonse, H. D. Organized Scarcity and Public Policy, 1939. Hermens, F. A. Democracy and Proportional Representation (Nn dn ch v ch i din theo t l), 1940. Sulzbach, Walter. Capitalist Warmongers: A Modern Superstition (Nhng k hiu chin t bn ch ngha: Mt tn gio hin i), 1942. Heilperin, M. A. Economic Policy and Democracy (Chnh sch kinh t v ch dn ch), 1943. Cn mt s tc phm quan trng ca c v v cng ti ny, nhng xt n s an nguy ca cc tc gi, c l tt hn ht l khng nn nhc ti tn tui ca h vo lc ny. Ti a thm vo danh sch ny ba cun m theo ti l s rt c ch cho vic hiu h t tng dn o k th ca chng ta v s khc bit v tm l gia h v chng ta:

421

Sch tham kho

Ashton, E. B. The Fascist: His State and Mind (Ngi pht xt: Nh nc v tm a ca hn). London: Putnam, 1937. Foerster, F. W. Europe and the German Question (Chu u v vn nc c). London: Sheed, 1940. Kantorowicz, H. The Spirit of English Policy and the Myth of the Encirclement of Germany (Tinh thn ca chnh sch ca Anh v huyn thoi v s phong ta ca c). London: Allen & Unwin, 1931. V mt tc phm xut sc v lch s hin i c cha ni ting nc ngoi: Schnabel, F. Deutsche Geschichte im 19. Jahrhundert. 4 vols. Freiburg i. B., 1919-1937. C l ta c th tm thy nhng ch dn tt nht nhm gii quyt nhng vn ca chng ta trong cc trc tc ca cc trit gia chnh tr v i thi t do nh De Tocqueville hay Lord Acton v c th v n tn Benjamin Constant, Edmund Burk v t The Federalist ca Madison, Hamilton v Jay, tc l cc th h m t do cn l vn v gi tr phi bo v, cn th h chng ta th coi y l iu ng nhin v khng nhn ra ngun gc ca him nguy cng nh khng dng kh gii phng n khi nhng hc thuyt e da chnh s tn vong ca n./.