Está en la página 1de 181

1

2

A Proaganda Poliica
Jcan-Maric DoncnacI
Ediao
Fidcndo Casiigai Morcs

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil.con

Fonic Digiial
www.jaIr.org
CoyrigIi
Auior. Jcan-Maric DoncnacI
Ediao clcirnica.
Ed. Fidcndo Casiigai Morcs
(www.jaIr.org}
Todas as olras sao dc accsso graiuiio. Esiudci scnrc or conia
do Esiado, ou nclIor, da Socicdadc quc aga inosios; icnIo a
olrigaao dc rciriluir ao ncnos una goia do quc cla nc
roorcionou." Nclson JaIr Carcia (1947-2002}
3

A PROPAGANDA POLTICA
La Propagande Politique

Jean-Marie Domenach
4

NDICE
APRESENTAO 6
Ncson JuI Gucu

A PROPAGANDA POLTICA
INTRODUO 8
CAPTULO I - 14
O ambIente
Agluiinaao nacional c conccniraao urlana
Invcnao dc novas iccnicas
CAPTULO II - 22
As duas Iontes da propaganda
Pullicidadc
Idcologia oliica
CAPTULO III - 30
Propaganda de tIpo IenInIsta
CAPTULO IV - 46
Propaganda de tIpo bItIerIsta
CAPTULO V - 60
LeIs e tcnIcas
Lci dc sinlificaao c do ininigo unico
Lci dc anliaao c dcsfiguraao
Lci dc orqucsiraao
Lci dc iransfusao
Lci dc unaninidadc c dc coniagio
Coniraroaganda
CAPTULO VI - 11?
MIto, mentIra e Iato
5
CAPTULO VII - 140
OpInIo e propaganda
CAPTULO VIII - 161
DemocracIa e propaganda
NOTAS 173
6


APRESENTAO
Ncson JuI Gucu

O quc c Proaganda Poliica? Ha un
rollcna cn oriugucs. En varias lnguas Ia
una disiinao lingusiica lcn clara cnirc os iios
dc conunicaao crsuasiva. Ccralncnic a
alavra Proaganda sc rcfcrc iransnissao dc
idcias, scjan oliicas ou rcligiosas. Pullicidadc
sc rcfcrc difusao dc roduios, scrvios ou
candidaios oliicos. En franccs Ia Proagandc"
c Pulliciic"; cn inglcs Proaganda" c
Advcriising", csanIois disiingucn cnirc
Proaganda" c Pullicidad". En oriugucs nao,
Proaganda c Pullicidadc sao uiilizadas
indisiiniancnic, da uiilizarnos as crcsscs
Proaganda Idcologica c Proaganda ou
Pullicidadadc concrcial. Ncsic livro, cujo original
foi cscriio cn franccs, a alavra Proaganda sc
rcfcrc iransnissao dc idcias oliicas, nada icn
a vcr con ronoao dc saloncics, sIanoos,
fraldas ou oliicos dcscariavcis.
un classico, ningucn icria coragcn dc
cscrcvcr solrc o icna scn ciia-lo. Mais do quc
7
isso, c fundancniado cn ouiros classicos, cono
os icios dc. Scrgc TcIalIoiinc, A. Sauvy, Dc
Fclicc, Darilcii, Lcnin, Cocllcls, Cusiavc Lc Don,
Walicr Linan, H.D. Lasswcll.
O icio aric dc una analisc da roaganda
fciia or Lcnin c Hiilcr ara cirair alguns
rincios c lcis lasicas; sinlificaao c ininigo
unico", anliaao c dcsfiguraao",
orqucsiraao", iransfusao", unaninidadc c
coniagio". Nao dcia dc lado a rcaao da
coniraroanda". sinlcsncnic lrilIanic.
8


INTRODUO

Un dos fcnncnos doninanics da rincira
nciadc do scculo XX c a roaganda oliica.
Scn cla, os grandcs aconiccincnios da nossa
coca. a rcvoluao conunisia c o fascisno, nao
scrian scqucr concclvcis. Foi cn grandc aric
dcvido a cla quc Lcnin logrou insiaurar o
lolcIcvisno; Hiilcr dcvc-lIc csscncialncnic suas
viiorias, dcsdc a ionada do odcr aic a invasao
dc 1940. Mais quc csiadisias c ldcrcs gucrrciros,
csscs dois Ioncns, quc dc nancira, scn duvida,
lcn difcrcnic vincaran rofundancnic a Iisioria
conicnoranca, sao dois gcnios da roaganda c
anlos roclanaran a surcnacia dcssa
nodcrna arna. O rincial asscvcrou Lcnin
c a agiiaao c a roaganda cn iodas as
canadas do ovo"; Hiilcr dissc. A roaganda
crniiiu-nos conscrvar o odcr, a roaganda
nos ossililiiara a conquisia do nundo".
Alfrcd Sauvy, no livro Lc Pouvoir ci l'Oinion,
assinala con jusicza quc cn ncnIun Esiado
nodcrno o rcginc fascisia caiu scn inicrvcnao
cicrna, o quc, na sua oiniao, consiiiui rova da
fora da roaganda oliica. Dir-sc-a iraiar-sc
9
solrciudo dc un cfciio do conirolc olicial.
Coniudo, a roaganda rcccdia a olcia ou
ccrciio c lIcs faciliiava a aao; a olcia alcna
nao odia grandc coisa fora das froniciras da
AlcnanIa; rcrcscnian, dc incio, viiorias da
roaganda, a ancaao scn conlaic da usiria
c da TcIcco-Eslovaquia, lcn cono a dcrrocada
da csiruiura niliiar c oliica da Frana. A
roaganda oliica, inconicsiavclncnic, ocua o
rinciro lugar, anics da olcia, na Iicrarquia
dos odcrcs do ioialiiarisno nodcrno.
No dccurso da Scgunda Cucrra Mundial, a
roaganda aconanIou scnrc c, algunas
vczcs, rcccdcu os ccrciios. Na EsanIa, as
lrigadas inicrnacionais disunIan dc
conissarios oliicos. A WcrnacIi iinIa, na
Fussia, conanIias dc roaganda". Sc a
Fcsisicncia franccsa nao Iouvcssc conrccndido
olscurancnic a inoriancia viial do csforo ara
inrinir c difundir folIcios c volanics dc
conicudo frcqucnicncnic dininuio, janais icria
sacrificado nilIarcs dc Ioncns c dos nclIorcs.
Scn cnlargo do arnisicio, a roaganda nao
ccssou. Ela fcz nais ara a convcrsao da CIina
ao conunisno do quc as diviscs dc Mao-Tsc-
Tung. Fadio, jornal, filnc, folIcios, discursos c
cariazcs ocn as idcias unas s ouiras,
rcflcicn os faios c disuian cnirc si os Ioncns.
Quao significaiiva dc nossa coca c a Iisioria dos
risionciros jaoncscs dcvolvidos cla UFSS cn
10
1949. Convcriidos ao conunisno aos una
icnorada nos canos dc cducaao oliica",
foran aguardados, na volia; or zcladorcs dc
ouira douirina, Dllia cn naos, a fin dc
sulncic-los rccducaao dcnocraiica".
Dcsdc quc cisicn conciics oliicas, isio
c, dcsdc o incio do nundo, a roaganda cisic c
dcscncnIa scu acl. Foran, or ccrio, una
csccic dc cananIa dc roaganda, aquclas
novidas or Dcnosicncs conira Filic ou or
Cccro conira Caiilina. Assaz conscicnic dos
roccssos quc iornan anados os cIcfcs c
divinizan os grandcs Ioncns, Naolcao
conrccndcu crfciiancnic quc un Covcrno dcvc
rcocuar-sc solrciudo cn olicr o asscniincnio
da oiniao ullica. Para scr jusio, nao c
suficicnic fazcr o lcn, c igualncnic ncccssario
quc os adninisirados csicjan convcncidos. A
fora fundancnia-sc na oiniao. Quc c o
Covcrno? Nada, sc nao disuscr da oiniao
ullica".
Poliicos, csiadisias c diiadorcs, dc iodos os
icnos, rocuraran csiinular o acgo s suas
cssoas c aos scus sisicnas dc govcrno. Todavia,
nao Ia nada dc conun cnirc as arcngas da
gora c as dc Nurcnlcrg, cnirc os grafiios
clciiorais dc Poncia c una cananIa dc
roaganda nodcrna. A scaraao siiua-sc nais
crio dc nos. A lcnda naolcnica, iao odcrosa a
11
onio dc, quarcnia anos dcois, clcvar ao odcr
un novo Naolcao, nao sc conara ao niio quc
cnvolvc os cIcfcs nodcrnos. A roaganda do
Ccncral Doulangcr arcscnia, ainda, as fcics dc
ouirora. cavalo rcio, canoncias, inagcns dc
Einal... Trinia anos assados, as fornidavcis
vagas da roaganda icrian sua disosiao o
radio, a foiografia, o cincna, a inrcnsa dc
grandc iiragcn, os cariazcs giganicscos c iodos
os novos roccssos dc rcroduao grafica. Nova
iccnica, quc usa ncios sulninisirados cla
cicncia, a fin dc convcnccr c dirigir as nassas
consiiiudas no ncsno noncnio, iccnica dc
conjunio, cocrcnic c quc odc scr, aic ccrio
onio, sisicnaiizada succdc ao conjunio dos
ncios cnrcgados cn iodos os icnos clos
oliicos ara o iriunfo dc suas causas c ligado
cloqucncia, ocsia, nusica, csculiura, s
fornas iradicionais das lclas-arics, cn suna. A
alavra quc a dcsigna c, cla ianlcn,
conicnoranca do fcnncno. roaganda c un
dos icrnos quc dcsiacanos arliirariancnic das
fornulas do laiin oniifical; cnrcgada cla
Igrcja ao icno da Conira-Fcforna (dc
roaganda fidc}, c nais ou ncnos rcscrvada ao
vocalulario cclcsiasiico (Colcgio da Proaganda"}
aic irroncr na lngua conun, no curso do
scculo XVIII. Mas a alavra guarda sua
rcssonancia rcligiosa, quc nao crdcra
dcfiniiivancnic scnao no scculo XX. Agora, as
12
ossvcis dcfinics csiao nuiio longc dcssc
rinciro scniido aosiolico. A roaganda c una
icniaiiva dc influcnciar a oiniao c a conduia da
socicdadc, dc ial nodo quc as cssoas adoicn
una oiniao c una conduia dcicrninada"(1} ou
ainda. A roaganda c a linguagcn dcsiinada
nassa; cla cnrcga alavras ou ouiros snlolos
vciculados clo radio, cla inrcnsa c clo
cincna. O cscoo do roagandisia c o dc influir
na aiiiudc das nassas no iocanic a onios
sulnciidos ao inacio da roaganda, oljcios
da oiniao(2}".
A roaganda confundc-sc con a ullicidadc
nisio. rocura criar, iransfornar ccrias oinics,
cnrcgando, cn aric, ncios quc lIc cdc
cnrcsiados; disiinguc-sc dcla, coniudo, or nao
visar oljcios concrciais c, sin, oliicos. a
ullicidadc susciia ncccssidadcs ou rcfcrcncias
visando a dcicrninado roduio ariicular,
cnquanio a roaganda sugcrc ou inc crcnas
c rcflcos quc, aniudc, nodifican o
conoriancnio, o siquisno c ncsno as
conviccs rcligiosas ou filosoficas. Por
conscguinic, a roaganda influcncia a aiiiudc
fundancnial do scr Iunano. Sol cssc asccio,
aroina-sc da cducaao; iodavia, as iccnicas
or cla cnrcgadas Ialiiualncnic, c solrciudo o
dcsgnio dc convcnccr c dc suljugar scn
anoldar, fazcn dcla a aniicsc.
13
Enircianio, a roaganda oliica nao c una
cicncia condcnsavcl cn fornulas. Movincnia,
inicialncnic nccanisnos fisiologicos, squicos c
inconscicnics lasianic conlcos, alguns dos
quais nal conIccidos; adcnais, scus rincios
rovcn ianio da csiciica cono da cicncia.
consclIos da ccricncia, indicacs gcrais
nancira das quais solcja invcniar; caso falicn as
idcias, cscasscic o ialcnio ou o ullico, nao Ia
nais roaganda quc liicraiura. A sicagogia,
isio c, a dircao da alna colciiva, dcvc nuiia
coisa s cicncias nodcrnas; odc iornar-sc una
cicncia? A fica a crgunia. Nossa icniaiiva,
orianio, nao c dc codifica-la, ncsno no csiado
aiual. Acrcdiianos cscranos quc cla nao
crnancccra cncadcada s rcgras funcionais quc
lIc rcconIcccnos.
14


CAPTULO I
O ambiente

A roaganda oliica, confornc a
caninanos, isio c, cono una cnrcsa
organizada ara influcnciar a oiniao ullica c
dirigi-la, surgiu soncnic no scculo XX, ao icrno
dc una cvoluao quc lIc roorciona ao ncsno
icno scu cano dc aao a nassa nodcrna
c scus ncios dc aao. as novas iccnicas dc
infornaao c dc conunicaao A anliiudc dc sua
influcncia avuliou dc ial nancira, quc sc inc
falar dc un salio qualiiaiivo, ncsno quc a
inicnao do roagandisia c ccrios
roccdincnios scus icnIan, cn rcgra,
crnanccido inalicrados dcsdc a origcn das
socicdadcs oliicas.
Aglutinao nacional e concentrao urbana
Dois faios csscnciais caracicrizan a cvoluao
da Iunanidadc no scculo XIX. a fornaao dc
nacs dc csiruiura c csriio cada vcz nais
unificados, c, dc ouira aric, una rcvoluao na
dcnografia c no Ialiiai.
15
En cicnsas rcgics da Euroa c da Ancrica,
o indivduo iorna-sc cidadao. Progrcssivancnic, c
convocado a voiar; c, ianlcn, cIanado a
ariiciar dc gucrras quc nao dizcn rcsciio
acnas a csccialisias c ncrccnarios. Suas
rcsonsalilidadcs, icoricancnic ao ncnos,
auncnian con a ariiciaao na vida ullica. A
oliica cicrior nao inicrcssa acnas s
cIancclarias; agiia, igualncnic, a oiniao
nacional. Por scu iurno, a oiniao iransforna-sc
cn un insiruncnio dc oliica cicrior; rcviscs
aoian-sc na calna ou na inquiciaao da oiniao
c uiiliza-sc dcla ara susicniar una oliica ou
rcssionar a do advcrsario; o irronincnio da
gucrra dc 1870, con o dcsacIo iruncado dc
Ens, as cdics cscciais dos jornais, a caliaao
rccniina do cIauvinisno, consiiiucn lrilIanic
siniona dcssa agluiinaao nacional c significan
quc a oiniao ullica asccndc a un novo csiadio.
Produz-sc, conconiianicncnic, conlcia
rcvoluao na dcnografia c no Ialiiai. A
oulaao do nundo dolrou cnirc 1800 c 1900;
a da Euroa auncniou dc 165% cnirc 1800 c
1932. Conccnira-sc solrciudo, nas cidadcs
indusiriais cssc novo ovoancnio, cn cujo
rovciio sc dcsovoan, cn ccrios ascs, os
canos. Ncssa cnornc agiiaao, dissolvcn-sc as
cclulas iradicionais. a casa, quc cra a noradia, o
airinnio da fanlia, iorna-sc un lugar dc
assagcn, ondc a gcnic sc anonioa; o lairro"
16
incssoal sulsiiiui a aldcia c a aroquia. Essas
conunidadcs inicrncdiarias quc cnquadravan o
indivduo, consiiiuindo-lIc una socicdadc
ariicular, con Iisioria roria, filirando-lIc os
aconiccincnios do nundo, dcsaarcccran,
dciando-o isolado, dcsoricniado, dianic dc un
nundo nacional cn raida cvoluao,
incdiaiancnic cosias s soliciiacs cicriorcs.
A niscria, a inscgurana da condiao olrcira, o
icnor do dcscnrcgo c da gucrra, crian
crnancnic csiado dc inquiciaao, quc agua a
scnsililidadc do indivduo c o inclc a rcfugiar-sc
nas ccriczas dc nassa. Indivduos rcduzidos a
una vida aninalcscancnic rivada ianlcn,
sicologica c noralncnic adcrcn quilo quc
dcsrcndc calor Iunano, isio c, quilo quc ja
agruou nuncrosos indivduos. Elcs rcsscnicn a
airaao social dc un nodo dircio c lruial(3}".
Conscqucnicncnic a dcsariiculaao dos
aniigos quadros, o rogrcsso dos ncios dc
conunicaao, a fornaao dos agloncrados
urlanos, a inscgurana da condiao indusirial,
as ancaas dc crisc c dc gucrra, a quc sc junian
nuliilos faiorcs dc unifornizaao rogrcssiva da
vida nodcrna (lngua, cosiuncs c ouiros}, iudo
isso conirilui ara criar nassas avidas dc
infornacs, influcnciavcis c susccivcis dc
lruiais rcacs colciivas. Ao ncsno icno, os
invcnios iccnicos forncccn os ncios dc agir
17
incdiaia c sinuliancancnic solrc cssas novas
nassas.
Inveno de novas tcnicas
Escriia, alavra c inagcn, iais os
susicniaculos crnancnics da roaganda. O
cnrcgo dclcs, coniudo, cra liniiado. a cscriia, o
nais ossanic vcculo dc roaganda, dcois da
invcnao da inrcnsa, cra rcjudicada or scu
alio rco c cla norosidadc dc sua disiriluiao;
a alavra cra liniiada clo alcancc da voz
Iunana;
a inagcn nao ia alcn dos dcscnIos ou
iniuras, rcroduzidos ncdianic cusiosos
roccssos.
Ora, as dcscolcrias dao, a csscs ircs
suorics, anliiudc raiicancnic indcfinida.
1 Difusao da cscriia inrcssa Os
idcologos do scculo XVIII cnrcgaran anflcios,
livros (c aic una cnciclocdia} ara una
roaganda rcvolucionaria dc cfciio ccrio; o
aroinar-sc dc 1848 vcra florcscincnio analogo.
Salvo ccccs a scrcn caninadas nais adianic,
o rco do livro, quc o iorna un lcn rcscrvado s
cliics, c os razos dc inrcssao, forosancnic
iiran o caraicr dc aiualidadc das lrocIuras ou
anflcios ncnos caros. E o jornal o vcculo dc
roaganda nclIor adaiado.
18
Hcgcl dizia quc a lciiura do jornal c a oraao
naiuiina do Ioncn nodcrno". Con a Fcvoluao
Franccsa surgiran os jornais dc oiniao c ncla
dcscncnIaran acl aiivo. Aic ncados do
scculo XIX, os jornais ainda sao nuiio caros c
rcscrvados s cliics; difundcn-sc, solrciudo,
ncdianic assinaiuras, c a assinaiura c sinal dc
riqucza. O jornal cusia 5 sous quando 30 sous
agan a jornada dc iralalIo. Lc Consiiiuiionncl,
cn 1825, conia 12.000 assinanics, c o Tincs
17.000, o quc arccia cnornc. O jornal dcssa
coca c dc ausicra arcscniaao c dc un csiilo
ondcrado, quc Iojc nos arccc alorrccido.
O jornal nodcrno dcvc sua cisicncia aos
scguinics faiorcs.
invcnao da roiaiiva, quc auncnia a
iiragcn c rcduz o rco;
uiilizaao da ullicidadc, quc iraz novos
rccursos;
acclcraao da disiriluiao (csirada dc
fcrro, auionovcl, aviao, quc crniicn iransoriar
os ccnlarcs cn un nnino dc icno ara
quaisqucr lugarcs};
acclcraao da infornaao (succdc o iclc-
grafo aos onlos-corrcio; consiiiucn-sc grandcs
agcncias dc infornaao}.
19
Cria-sc dcssa forna o jornal nodcrno, cujo
laio rco c cuja arcscniaao o iransfornan
cn un insiruncnio oular c cn una fornidavcl
oicncia dc oiniao. Ao ncsno icno cn quc
auncnian as iiragcns, lcn cono sua influcncia,
os jornais iornan-sc ncgocios" a scrvio do
caiialisno ou do Esiado c dccndcn dc agcncias
dc Infornacs, igualncnic coniroladas.
2 Difusao da alavra Dcnosicncs
rocurava colrir con a voz o rudo do nar,
cnquanio Jaurcs carccia dc una gargania
odcrosa ara solrcujar as inicrrucs nos
concios. A invcnao do nicrofonc crniiiu
anliar a voz Iunana dc acordo con as
dincnscs dc incnsas salas, dc vasios Ialls, dc
csiadios c ouiros.
O radio lilcriou dcfiniiivancnic a alavra dc
ioda liniiaao. Una voz odc rccrcuiir,
sinuliancancnic, cn iodos os onios do nundo.
O consianic auncnio do nuncro dc csiacs dc
radio icndc a dcvolvcr alavra o rcdonnio or
cla crdido, noncniancancnic, cn favor da
inrcnsa. Ncn Hiilcr ncn o Ccncral dc Caullc
icrian iido, scn o radio, o acl Iisiorico quc
lIcs coulc.
3 Difusao da inagcn A gravura, iao
inorianic, or ccnlo, na iradiao naolc-
20
nica, lcncficia-sc doa novos roccssos dc
rcroduao.
A invcnao da foiografia ossililiia
rcroduao dircia c, or isso, nais convinccnic,
susccivcl ianlcn dc iliniiada iiragcn. O cincna
ofcrccc una inagcn nais vcrdica c
surrccndcnic, quc sc afasia da rcalidadc acnas
cla auscncia do rclcvo.
Finalncnic, a iclcvisao ocrou, no iocanic
inagcn, a ncsna rcvoluao quc o radio no
conccrncnic ao son. iransniic-a
insianiancancnic ao doniclio.
As iccnicas nodcrnas dc difusao dcrranan
as noicias do nundo iniciro dirciancnic airavcs
da cscriia, da alavra c da inagcn, solrc nassas
dc quc grandc aric sc viu rcccnicncnic
iranslaniada, sulirada ao anlicnic cn quc
vivia, sua noral, sua rcligiao iradicional,
conscqucnicncnic nais scnsvcl c nalcavcl. Tais
iccnicas cnircgan-lIcs a Iisioria quoiidiana do
nundo, scn quc as nassas disonIan dc icno
c dc ncios ara ccrccr un conirolc
rciroscciivo; agarran-nas or icnor ou or
cscrana c aiiran-nas lia. Massas nodcrnas
c ncios dc difusao originan una cocsao da
oiniao scn rcccdcnics. PI. dc Fclicc, cn livro
rcccnic, rocurou nosirar quc iodos os ovos c
iodas as cocas ofcrcccran sinionas dc dclrio
21
colciivo. Ouirora, coniudo, iraiava-sc dc suliias
c sclvagcns nanifcsiacs, dc rccniinas
agiiacs quc sc ciinguian aos algunas
dcvasiacs; cn nossos dias, a nassa crnanccc
cn csiado dc crisializaao laicnic c a ncurosc
colciiva, cnlora suas fornas nais dcsvairadas sc
conscrvan liniiadas, aiingc nais ou ncnos
rofunda nas crnancnicncnic, grandc nuncro
dc indivduos. Mcsno cn cssoas
aarcnicncnic nornais, nao raro, olscrvanos
accssos inquicianics dc cciiaao c dc dcrcssao,
dc csquisiias alicracs da logica c, solrciudo,
dcficicncia da voniadc iraduzida or singular
lasiicidadc s sugcsics dc origcn inicrior ou
cicrior(4}"
22


CAPTULO II
As duas fontes da propaganda

Publicidade
Nao vanos dcllaicrar a fin dc salcr qual das
duas ullicidadc ou roaganda c filIa da
ouira. Mal sc disiinguian aic a coca nodcrna. a
roaganda dc Ccsar, dc Carlos Magno ou dc
Lus XIV nao assava, cn suna, dc ullicidadc
cssoal, asscgurada clos ocias, Iisioriadorcs c
falricanics dc inagcns, lcn cono clos rorios
grandcs Ioncns, nas suas aiiiudcs, nos scus
discursos c airavcs dc frascs Iisioricas".
Duranic longo icno, roaganda c ullicidadc
andan cnirclaadas, cvoluindo aralclancnic.
galan-sc as douirinas, dc incio, ial cono os
farnaccuiicos sc vanglorian dc scus ungucnios;
inian-sc as caracicrsiicas, orncnorizan-sc os
lcncfcios. corrcsondcn ullicidadc
infornaiiva quc assinala o conco da aric
ulliciiaria os rogranas c as clicacs no
criincnic aos sisicnas, ululanics no scculo
XIX. Nuncrosos sao os roccssos conuns
roaganda c ullicidadc. ao rcclano
corrcsondc a rofissao dc fc"; narca dc
23
falrica, o snlolo; ao slogan concrcial, o
csirililIo oliico. Parccc, na vcrdadc, quc a
roaganda sc insira nas invcncs c no ciio
da ullicidadc, coiando un csiilo quc, scgundo
sc julga, agrada ao ullico. Por ccnlo, os
ariidarios dc Doulangcr, nancira dos grandcs
arnazcns dc nodas, disirilucn joguinIos nas,
con a difcrcna dc quc as figuras c lcgcndas
conirilucn ara a gloria do Ccncral.
O rogrcsso iccnico logo arrasia a
ullicidadc a un novo csiagio. cla rocura dc
rcfcrcncia inrcssionar nais quc convcnccr,
sugcsiionar anics quc clicar. O csirililIo, a
rcciiao, as inagcns airacnics dcrroian,
rogrcssivancnic, os anuncios scrios c
dcnonsiraiivos. dc infornaiiva, iorna-sc a
ullicidadc sugcsiiva. Novas nanciras dc
arcscniaao, novas iccnicas cniran cn aao,
norncnic dcvido ao csinulo ancricano, cn
lrcvc aoiadas cn csquisas dc fisiologia, dc
sicologia c aic dc sicanalisc. Aosia-sc na
olscssao, no insiinio scual cic. Cono vcrcnos,
a roaganda oliica nao iardara a ionar dc
cnrcsiino iais roccssos ara uso rorio.
A ullicidadc, conconiianicncnic, icndc a
iornar-sc cicncia; scus rcsuliados sao
conirolados, conrovando sua cficacia. Dcssaric
c dcsnudada a lasiicidadc do Ioncn nodcrno.
cssc dificilncnic cscaa a ccrio grau dc olscssao,
24
a dcicrninados roccssos dc airaao. Torna-sc
ossvcl guia-lo no scniido dc ial roduio ou ial
narca, nao acnas inondo-o cn lugar dc ouiro,
nas nclc susciiando a sua ncccssidadc.
Dcscolcria fornidavcl, dccisiva ara os nodcrnos
cngcnIciros da roaganda. o Ioncn ncdio c
un scr csscncialncnic influcnciavcl; iornou-sc
ossvcl sugcrir-lIc oinics or clc considcradas
cssoais, nudar-lIc as idcias" no scniido
rorio, c or quc nao icniar cn naicria oliica
o quc c viavcl do onio dc visia concrcial?
Todo un scior da roaganda oliica
coniinua a vivcr cn sinliosc con a ullicidadc.
nos Esiados Unidos, or ccnlo, as cananIas
clciiorais ouco difcrcn das cananIas
ulliciiarias; as fanosas aradas", con
orqucsiras, girls c cariazcs, nao assan dc
ruidoso rcclano. Ouiro rano da roaganda
oliica, cnircianio, cnlora ainda sc insirc nos
roccssos c nos csiilos ulliciiarios, dcsligou-sc
da ullicidadc ara criar una iccnica roria; c
aqucla roaganda dc naiurcza nais anla c
nais caracicrsiica, quc csiudarcnos dc nodo
ariicular, visio scr cla quc nais rofundancnic
influcnciou a Iisioria conicnoranca.
Ideologia poltica
Liniia-sc a roaganda dc iio ulliciiario a
cananIas nais ou ncnos csaadas cujo
adrao c a cananIa clciioral; c a valorizaao dc
25
ccrias idcias c dc ccrios Ioncns ncdianic
roccssos lcn dcliniiados, crcssao nornal da
aiividadc oliica. Ouiro iio dc roaganda, dc
icndcncia ioialiiaria, dccorrc da fusao da
idcologia con a oliica; iniinancnic ligada
rogrcssao iaiica, joga con iodas as nolas"
Iunanas. Nao sc iraia nais dc una aiividadc
arcial c assagcira, nas da crcssao concrcia
da oliica cn novincnio, cono voniadc dc
convcrsao, dc conquisia c dc cloraao. Esia,
cssa roaganda ligada iniroduao, na Iisioria
nodcrna, das grandcs c scduioras idcologias
oliicas, iais cono o jacolinisno, o narisno c o
fascisno, c ao cnlaic dc nacs c llocos dc
nacs nas novas gucrras.
Tal roaganda oliica(5} daia, na vcrdadc,
da Fcvoluao Franccsa; os rinciros discursos dc
roaganda, os rinciros cncarrcgados dc
roaganda (cnirc ouiros, os conissarios junio
aos ccrciios} ariiran dos clulcs, das
asscnllcias, das conisscs rcvolucionarias;
foran clcs quc cnrccndcran a rincira gucrra
dc roaganda c a rincira roaganda dc
gucrra. Una naao, cla rincira vcz, lilcriava-
sc c organizava-sc cn nonc dc una douirina
suliiancnic considcrada univcrsal. Una oliica
inicrior c cicrior, cla rincira vcz, fazia-sc
aconanIar cla cansao dc una idcologia c,
or isso ncsno, scgrcgava a roaganda.
Surgiran, cniao, iodos os rccursos da
26
roaganda nodcrna. a MarsclIcsa, o larrcic
frgio, a fcsia da Fcdcraao, a do Scr Surcno, a
rcdc dos clulcs jacolinos, a narcIa solrc
VcrsalIcs, as nanifcsiacs dc nassa conira as
Asscnllcias, o cadafalso nas raas ullicas, as
criicas violcnias dc L'Ani du Pculc, as injurias
dc Pcrc DucIcnc.
Novo iio dc gucrra origina-sc ianlcn da
Fcvoluao. Progrcssivancnic, sao nolilizadas
iodas as cncrgias nacionais aic a fasc da gucrra
ioial quc Ernsi Jungcr acrcdiiava aiingida cn
1914 c quc, na rcalidadc, nao o fora scnao
duranic a uliina gucrra. Dcois dc 1791 a
idcologia alia-sc aos ccrciios ara a conduao
das gucrras, iornando-sc a roaganda a auiliar
da csiraicgia. Visa-sc criar, inicrnancnic, a
cocsao c o cniusiasno c insiaurar, no cano
ininigo, a dcsordcn c o ncdo. Ao alolir, cada vcz
nais, a disiinao cnirc a frcnic c a rciaguarda, a
gucrra ioial ofcrccc roaganda, cono cano
dc aao, nao so os ccrciios, nas as oulacs
civis, ois, visando as scgundas, aiingc-sc ialvcz
nais scgurancnic as rinciras; conscguc-sc
ncsno sullcvar cssas oulacs, susciiando o
aarccincnio dc novos iios dc soldados,
Ioncns, nulIcrcs, crianas, na rciaguarda do
ininigo. csics, saloiadorcs ou gucrrilIciros.
Nao scra nunca dcnasiado salicniar aic quc
onio as gucrras nodcrnas rcararan o icrrcno
ara a roaganda, ao favorcccr a caliaao, a
27
crcdulidadc, o naniqucsno scniincnial. O
lourragc dc cranc"(6} dc 1914-1918 alriu o
caninIo s grossciras ncniiras do Iiilcrisno.
Surgcn das gucrras rcccnics conlcio
vocalulario dc iniinidaao c una niiologia
inicira dc conquisia. As gucrras scrviran dc
laloraiorio ara os iccnicos dc sicagogia, cono o
scrviran ara os cngcnIos nccanicos. A
roaganda ligou-sc gucrra a onio dc sc lIcs
sulsiiiuir naiuralncnic. dcsdc 1947, nuiriu a
gucrra fria", ial cono alincniou, cn 1939, a
gucrra dc ncrvos"... A aiual roaganda c a
gucrra lcvada a calo or ouiros ncios.
O narisno-lcninisno rcionou, clcvou a
ouiro lano c acrfcioou cssc lianc cnirc a
idcologia c a gucrra. Progrcssivancnic, o
narisno sulsiiiuiu o llanquisno c a
insurrciao csonianca do iio. das Jornadas dc
JunIo, or una csiraicgia rcvolucionaria das
nassas. O novincnio ocrario, ouiro faior
dccisivo do scculo XIX, cria una conunidadc
suranacional, quc anina una niiologia roria.
Nao o csqucanos, foi a social-dcnocracia quc
invcniou o ariido dc nassas; c cla quc cnsaia
ccrio nuncro dc iccnicas dc roaganda (dcsfilcs,
snlolos c ouiros}, dcois alicadas
corrcnicncnic. Lcnin, coniudo, vai nais longc.
qucr dinanizar cla agiiaao c roaganda as
nassas sociais-dcnocraias quc caran sol a
influcncia dc oliicos alurgucsados. En lcna
28
gucrra, Lcnin c Troisly, ao conlinar a
insurrciao con a roaganda, logran a
dcconosicao do ccrciio c da adninisiraao,
insiaurando a rcvoluao lolcIcvisia. Assin
cscrcvcu J. Monncroi. Os odcrcs dcsiruiivos
coniidos nos scniincnios c rcsscniincnios
Iunanos odcn scr uiilizados, naniulados or
csccialisias, ial cono o sao, dc nancira
convcrgcnic, os closivos urancnic naicriais".
A liao nao scra crdida. A Uniao Soviciica
rcicvc-a cn sua oliica. Ncla, Hiilcr insirou-sc
cficazncnic.
Dc una ou dc ouira nancira, a roaganda
foi sccularizada clo jacolinisno c clas grandcs
idcologias nodcrnas. Mas, dcsviando-sc, nao
rcgrcssa cla s suas origcns? Traia-sc, ainda, dc
difundir una fc dc fidc roaganda or
ccrio, dc una fc icrrcna, cuja crcssao c
disscninaao nuiio cdcn cnrcsiado
sicologia c iccnica das rcligics. A roaganda
inicial do crisiianisno nuiio dcvcu ao niio
cscaiologico... Igualncnic as novas roagandas
oliicas icn Iaurido insiraao cn una
niiologia dc lilcriaao c dc salvaao, ligada,
coniudo, ao insiinio dc oicncia c dc luia
niiologia ao ncsno icno gucrrcira c
rcvolucionaria. Enrcganos a alavra niio" no
scniido quc lIc airiluiu Sorcl. Os Ioncns quc
ariician dos grandcs novincnios sociais vccn
sua roria aao sol a forna dc inagcns dc
29
laialIas asscguradoras do iriunfo dc suas
causas. ProonIo o nonc dc niio a cssas
idcalizacs". Tais niios, quc iocan no nais
rofundo do inconscicnic Iunano, consiiiucn
rcrcscniacs idcais c irracionais ligadas luia;
ccrccn solrc as nassas odcrosa influcncia
dinanogcnica c cocsiva.
As grandcs roagandas alincnian-sc
largancnic ncssas ncsnas fonics. una so
Iisioria, niliiar c rcvolucionaria, da Euroa; un
so dcscjo vccncnic. o da conunidadc crdida.
Muiio difcrcnic, cnircianio, c o nodo clo qual
orqucsiran c oricnian os vclIos sonIos
aguados c rccalcados cla socicdadc nodcrna.
30


CAPTULO III
Propaganda de tipo leninista

O narisno odcria scr caracicrizado clo
scu odcr dc difusao; iraia-sc dc una filosofia
caaz dc roagar-sc cnirc as nassas, dc inicio
orquc corrcsondc a un ccrio csiagio da
civilizaao indusirial, dcois orquc rcousa cn
una dialciica quc odc scr rcduzida sua
circna sinlicidadc, scn dcfornar-sc
sulsiancialncnic Ccrio c, coniudo, quc o
narisno nao icria iao larga c raida cansao,
sc Lcnin nao o Iouvcssc iransfornado cn un
nciodo dc aao oliica raiica.
Para Mar, a conscicncia dc classc c a lasc
da conscicncia oliica. Todavia c csia c a
coniriluiao dc Lcnin alandonada a si ncsna,
a conscicncia dc classc sc cnccrra na luia
cconnica", isio c, liniia-sc conscicncia iradc-
unionisia", aiividadc urancnic sindical c nao
aiingc a conscicncia oliico. Cunrc, dcscria-la
rcviancnic, cduca-la c arrasia-la luia cn
anliio nais largo quc o consiiiudo clas
rclacs cnirc ocrarios c aircs. Calc cssa
iarcfa cliic dos rcvolucionarios rofissionais,
31
vanguarda conscicnic do rolciariado. O Pariido
Conunisia dcvc scr rccisancnic o insiruncnio
dcssa rclaao cnirc a cliic c a nassa, cnirc a
vanguarda c a classc. Lcnin sulsiiiuiu a
conccao social dcnocraia do Pariido Ocrario,
ial cono solrciudo a conIcccran a AlcnanIa c a
Inglaicrra, cla conccao dialciica dc una cooric
dc agiiadorcs quc scnsililizan c arrasian as
nassas. Ncssa crscciiva, cnicndida a
roaganda cn un scniido assaz largo (assando
da agiiaao cducaao oliica}, iorna-sc a
corrcia dc iransnissao, o lianc csscncial dc
crcssao, ao ncsno icno rgido c flcvcl, quc
coniinuancnic liga as nassas ao ariido,
lcvando-as ouco a ouco a unir-sc vanguarda
na conrccnsao c na aao.
A roaganda dc iio lolcIcvisia odc ligar-
sc a duas crcsscs csscnciais. a rcvclaao
oliica (ou dcnuncia} c a alavra dc ordcn.
Scgundo Mar, c rcciso iornar a orcssao rcal
ainda nais dura, ajuniando-lIc a conscicncia da
orcssao c iornar a vcrgonIa ainda nais
IunilIanic, dando-a ullicidadc"; scguindo-
lIc o consclIo, Lcnin convida os sociais-
dcnocraias a organizarcn rcvclacs oliicas
cn iodos os donnios"(7}. Consisicn cssas
rcvclacs" cn dcsirinar, or cnirc os sofisnas
con quc as classcs doninanics cnvolvcn scus
inicrcsscs cgosias, a naiurcza rcal dc scus
aciiics c o rcal fundancnio dc scu odcr, c dar
32
s nassas una rcrcscniaao clara". Ora
asscvcra Lcnin nao c nos livros quc o ocrario
odcra Iaurir cssa clara rcrcscniaao; nao a
cnconirara scnao nas cosics vivas, nas
rcvclacs ainda qucnics accrca do quc ocorrc cn
iorno dc nos, cn dado noncnio, dc quc a gcnic
fala ou cocIicIa c quc sc nanifcsia or csic ou
aquclc faio, or iais c iais algarisnos, vcrcdiios c
ouiros. Essas rcvclacs oliicas, quc alrangcn
iodos os donnios, consiiiucn a condiao
ncccssaria c fundancnial ara a fornaao das
nassas icndo cn nira sua aiividadc
rcvolucionaria." Eis aqui a alicaao concrcia
dcssc aiaquc narisia nisiificaao. o
roagandisia lcninisia, no iocanic a nao inoria
qual aconiccincnio dc inicrcssc ara a vida das
nassas, dcvc clcvar-sc da aarcncia rcalidadc,
quc sc cnconira no nvcl da luia dc classcs, c nao
dcvc dciar os csriios sc dcsviarcn ou sc
afogarcn cn clicacs sucrficiais c falsas.
Cucrras, grcvcs, cscandalos oliicos
roorcionaran ocasics; nas, cn gcral, c a
ariir dc faios nninos, assaz concrcios, quc a
dcnonsiraao rcnoniara causa ara rcaiar o
quc arccia acidcnial clicaao oliica gcral,
quc c a do Pariido Conunisia. Assin, o Pariido
Conunisia Franccs cncnIou-sc na
dcnonsiraao dos nalcs do Plano MarsIall",
ariindo dc una cnuria arcial, do fccIancnio
33
dc una falrica ou do airaso da canalizaao dc
agua ara una conuna rural.
Toncnos cono ccnlo o dcscnrcgo
arcial, quc aiingc a aiividadc dos salcs dc
lclcza. odcra o clicnic cnsar quc os salcs dc
lclcza sao cn nuncro dcnasiado, quc a noda c
dc calclos conridos ou quc os calclos crcsccn,
ncnos csic ano... clicacs sinlisias ou
niiologicas, rcjciiadas clo roagandisia
conunisia. Essc, con facilidadc, lcvara o clicnic
a adniiir quc, sc os salcs dc lclcza csiao vazios,
c orquc o ovo disc acnas do dinIciro
indiscnsavcl s suas ncccssidadc viiais; clc o
conduzira, cn scguida, vcrificaao dc quc o
conjunio dos assalariados c insuficicnicncnic
rcnuncrado c, cn conscqucncia, orquc o
dinIciro quc lIcs dcvia calcr c dcsviado or
iriluios c iaas, cn lcncfcio dc un orancnio
dcvorado clos rcaraiivos niliiarcs inosios
Frana cla oliica ailaniica, a qual nao assa
dc dcfcsa dos inicrcsscs do caiialisno
inicrnacional... Isso nao assa dc sinlcs
ccnlo, or nos forjado, dcssa arguncniaao
sisicnaiica, ncdianic a qual un roagandisia
cducado no nciodo lcninisia dcvc csforar-sc or
unir a aric ao iodo, dcnunciando
infaiigavclncnic iodas as injusiias susciiadas
clo rcginc caiialisia.
34
A alavra dc ordcn lcva-nos ao asccio
conlaiivo c consiruiivo dcssa roaganda.
Palavra dc ordcn c a iraduao vcrlal dc una fasc
da iaiica rcvolucionaria. Concciio noiriz,
crcssa o oljciivo nais inorianic do noncnio,
o quanio ossvcl clara, lrcvc c cufonicancnic.
qucr, cn crodo rcvolucionario, o aniquilancnio
do advcrsario c un cscoo uniiario ara as
nassas Todo o Podcr aos Sovicics", Tcrra c
Paz", Pao, Paz c Lilcrdadc", Por un Covcrno dc
Anla Uniao Dcnocraiica" cic. qucr, cn
crodo dc cdificaao socialisia", un oljciivo dc
lanificaao. Cunrir c Sucrar o Plano cn
Quairo Anos" cic.
Inoria, orcn, quc o conunisia nao
condcnsc dcnasiado a iaiica inolilizando-sc cn
una alavra dc ordcn quc as circunsiancias
iornaran caduca. En un ariigo dc 1917, A
roosiio dc alavras dc ordcn" Lcnin nosira a
jusicza da alavra dc ordcn Todo o Podcr aos
Sovicics", aic quc ouiros ariidos rcrcscniados
nos Sovicics sc aliasscn lurgucsia conira-
rcvolucionaria. Una alavra dc ordcn condcnsa
a linIa oliica do noncnio, nao c un cciianic
vazio, oco. Toda alavra dc ordcn dcvc dcduzir-
sc da sona das ariicularidadcs dc dcicrninada
siiuaao oliica". As alavras dc ordcn lalizan
ciaas cscalonadas quc conclcn as dcnais
foras oliicas a ionarcn osiao ro ou conira
35
a colaloraao, visando a oljciivos concrcios c
scduiorcs ara as nassas.
Toda alavra dc ordcn dcvc corrcsondcr nao
so siiuaao oliica, nas, inclusivc, ao nvcl dc
conscicncia das nassas Nao icn valor sc nao
rccrcuic largancnic ncssa conscicncia, c, ara
ianio, dcvc disiinguir as asiracs laicnics no
iocanic ao icna nais favoravcl. Dizia Troisly.
Acusan-nos dc criar a oiniao das nassas. A
ccnsura c incaia, icnianos acnas fornula-la".
Aqui csia o scgrcdo do ciio da rcvoluao
lolcIcvisia. cn duas alavras soulc Lcnin ligar c
crinir as duas rcivindicacs fundancniais
dos nilIcs dc canoncscs-soldados do ccrciio
russo. Tcrra c Paz". Eiio ianio nais fulninanic,
considcrando-sc quc os lolcIcvisias nao
assavan dc un unIado c quasc scn odcr,
assin o concnia Troisly. Era inrcssionanic a
olrcza dc ncios dc quc disunIa a agiiaao
lolcIcvisia. Cono, con iao dclil aarclIo c
dianic do nuncro insignificanic da iiragcn dos
jornais, udcran inor-sc ao ovo as idcias c as
alavras dc. ordcn do lolcIcvisno? lcn
sinlcs o scgrcdo dcssc cnigna. as alavras dc
ordcn quc corrcsondcn s agudas ncccssidadcs
dc una classc c dc una coca, crian nilIarcs dc
canais. O ncio rcvolucionario, iornado
incandcsccnic, disiinguc-sc or alia
conduiililidadc dc idcias".
36
A fin dc iralalIar o ncio, visando nclc
difundir rcvclacs c alavras dc ordcn, o
lolcIcvisno assou a disiinguir duas csccics dc
agcnics. os roagandisias c os agiiadorcs.
PlclIanov o auior dcsia fanosa disiinao. O
roagandisia rocura inculcar nuiias idcias cn
una so cssoa ou cn cqucno nuncro dc
indivduos; o agiiador nao inculca nais quc una
unica idcia ou cqucno nuncro dc idcias; cn
concnsaao, clc as inculca cn nuncrosos gruo
dc cssoas". Ao concniar cssa dcfiniao, diz
Lcnin(8}, quc o agiiador, ariindo dc una injusiia
concrcia, cngcndrada cla coniradiao do rcginc
caiialisia, sc csforara or susciiar o
dcsconicniancnio, a indignaao das nassas
conira cssa griianic injusiia, dciando ao
roagandisia o cuidado dc dar conlcia
clicaao dcssa coniradiao. Da or quc o
roagandisia agc solrciudo cla cscriia c, o
agiiador, dc viva voz". Visivclncnic, cnircianio,
Lcnin icnc dciar iransfornar-sc cn una
disiinao icorica o quc c acnas disiinao raiica,
csscncialncnic lascada cn aiidcs dc
icncrancnio. Scguiranos cssas duas fanlias,
alias, con facilidadc, ao longo da Iisioria das
rcvolucs scjan sociais, oliicas ou rcligiosas.
Hclcri c Marai foran agiiadorcs; Folcsicrrc c
Saini-Jusi foran roagandisias. Mussolini
nunca conscguiu uliraassar o csiagio dc
agiiador. Ao conirario, Hiilcr foi un agiiador quc
37
soulc clcvar-sc ao nvcl dc sisicnaiizaao icorica
do roagandisia.
cssc un onio no qual Lcnin insisiiu cn
nuncrosas ooriunidadcs(9}. nao sc iraia acnas
dc agiiar c caicquizar a classc ocraria, cono cn
gcral sc conicnian cn fazc-lo os sociais-
dcnocraias, c rcciso ir a iodas as classcs da
oulaao cono roagandisias, cono agiiadorcs
c cono organizadorcs". Cunrc raiicar
dcnuncias, fazcr rcvclacs oliicas vivas quc
inicrcsscn ao ovo iniciro. ocrarios,
canoncscs, cqucnos lurgucscs. E, ara logra-
lo, c ncccssario quc icnIanos "nossos Ioncns",
sociais-dcnocraias, scnrc c or ioda a aric,
cn iodas as canadas sociais, cn iodas as
osics quc crniian conIcccr as nolas
inicriorcs do nccanisno do nosso Esiado".
O acl dcsscs Ioncns, dc incio, c o dc fazcr
a roaganda c a agiiaao or iodos os ncios,
diligcnciando no scniido dc adaiar scus
arguncnios ao ncio cn quc sc cnconiran. A
grandc divcrsidadc dc sua inrcnsa consiiiui
una das caracicrsiicas da roaganda
conunisia. Ha, na Uniao Soviciica, jornais ara
cada rcgiao c cada rofissao; iodos rccicn a
ncsna coisa, nas o dizcn dc nancira aroriada
s divcrsas ncnialidadcs. Por ouiro lado, nao Ia
roaganda scn consianic coniriluiao dc
naicria infornaiiva, ianio assin quc ouiro
38
cncargo dos csccialisias conunisias c o dc
alincniar as rcvclacs dc ordcn oliica or
coninuo afluo dc noicias colIidas cn iodos os
sciorcs rofissionais c sociais. Funciona cada
cclula cono una anicna dc infornaao c, sol o
rcginc soviciico, os jornais discn dc una
nuliidao dc corrcsondcnics oularcs"
colocados cn iodos os nvcis dc aiividadcs do
as. Para a roaganda conunisia, cssc iralalIo
dc infornaao rcvcla-sc inconicsiavcl clcncnio dc
sucrioridadc; crniic-lIc, solrciudo, rcagir
nais cclcrcncnic quc a roaganda advcrsa,
dcsconccriando-a c, nuiias vczcs, uliraassando-
a.
Dc Lcnin os ariidos conunisias rciivcran a
aiao clas rcvclacs oliicas" organizadas
dianic dc iodo o ovo". Para clcs, nao sc iraia dc
raiicar cn rcginc lurgucs una oliica dc
alianas c dc conronissos, a qual nonooliza
as foras dos ouiros ariidos, nas, arcscniado-
sc cono ininigos irrcconciliavcis do rcginc, dc
fazcr clodir coniinuancnic cnirc os advcrsarios
as ninas quc clcs ncsnos rcararan
inconscicnicncnic. Todo asso dado cn falso or
un govcrno, ioda dclilidadc dc una naioria,
ioda injusiia, iodo c qualqucr cscandalo sao,
dcssaric, dcsnascarados", dcnunciados" c
sisicnaiicancnic ligados ao icna oliico ccniral.
Essc vasio c crnancnic cnrccndincnio
dcscnrola-sc dcsdc a ncnor oficina, assa clos
39
consclIos nuniciais c gcrais, clas cniidadcs
rofissionais, clos irilunais aic o rccinio do
Parlancnio. Os conunisias clciios discn,
assin, dc irilunas dc ondc as dcnuncias" cacn
nais ruidosancnic; a Inicrnacional Conunisia,
no scu II Congrcsso, rccordou a cada dcuiado
niliianic quc clc nao cra acnas un lcgislador
rocura, con os dcnais lcgisladorcs, dc una
linguagcn conun, nas un agiiador cnviado ao
ininigo, a fin dc alicar as dcciscs do Pariido".
Eisicn, ianlcn, as alavras dc ordcn do P. C.
quc os dcuiados conunisias dcvcn aoiar c
consulsianciar no icio dc roosics
aarcnicncnic concrcias, scgundo a scnIa ja
dada clo Durcau Poliico cn 1924. Os clciios
dcvcn arcscniar rojcios urancnic
dcnonsiraiivos, concclidos nao visando sua
adoao, nas roaganda c agiiaao".
Lcnin salc, cnircianio, quc ccrciios dc
roagandisias c dc agiiadorcs, ncsno quc sc
coniasscn aos nilIcs, sao insuficicnics ara
lograr a viioria sc a aao dciar dc aoiar-sc cn
una linIa oliica jusia c cn rcalizacs raiicas.
Scn aios concrcios cn quc sc arrinc qualqucr
roaganda nao assa dc un vcrlalisno criador
dc crigosas iluscs, inolilizando a iaiica cn un
csiagio caduco.
Traduz-sc cssa aiividadc, cn rcginc
caiialisia, clo susicniaculo das rcivindicacs,
40
cla aao nos sindicaios c nos agruancnios dc
ioda csccic, lcn cono or rcalizacs concrcias,
icsicnunIando incquvoca voniadc na
rcfiguraao da fuiura socicdadc caiialisia. Essc
c o acl da anosira-icsicnunIo quc sc olscrva,
or ccnlo, nas nunicialidadcs, ao
dcscnvolvcrcn as olras sociais, as colnias dc
fcrias, ao consirurcn noradias c insialacs
ara a raiica dc csorics. A roaganda, cn
dccorrcncia, c auicniicada or aios, c isso c
fundancnial.ara a nassa daquclcs aos quais
longa ccricncia inc duvidas no iocanic ao
valor dos rogranas oliicos.
Mais inorianic, ainda, c a funao dcsscs
roioiios cn crodo dc conquisia rcvolucionaria
c cdificaao socialisia. Assin, clo coniagio inicial
do ccnlo, a rcforna agraria avana or cnirc
as nassas do cancsinaio cIincs. a icrra c osia
cn conun cn una aldcia culiivada or un
gruo dc iralalIadorcs convicios c cducados; os
canoncscs dos arrcdorcs vcn olscrvar dc crio,
crsuadindo-sc ouco a ouco das vaniagcns
daqucla soluao.
inconicsiavcl quc, sol a sua forna
nodcrna, a roaganda oliica foi inaugurada
clo lolcIcvisno c csccialncnic or Lcnin c
Troisly. En 1917, Lcnin, gcnial roagandisia c
agiiador, lana as alavras dc ordcn quc vao dar
o riino s ciaas da conquisia do odcr.
41
Inovaao scn rcccdcnics c a dc Troisly, ao
dirigir-sc clo radio s nassas sofrcdoras",
assando or cina dos govcrnanics.
Dcscnvolvcn-sc no rolciariado, no cancsinaio
c no Ecrciio roaganda c agiiaao dc inaudiia
inicnsidadc. Prolifcran os crculos oliicos, os
jornais dc falrica", os oradorcs dc lairros; os
agiiadorcs aiiran-sc ao iralalIo c disscninan
sulicrrancancnic a inquiciaao c a divisao cnirc
os clcncnios ficis ao rcginc izarisia. Logo quc a
rcvoluao sc aossa dc Lcningrado c dc Moscou,
cssa aiividadc, longc dc inicrroncr-sc, anlia-sc
con o fiio dc alargar c consolidar o odcr dos
Sovicics. Conissarios oliicos" sao cnviados
ara junio das unidadcs niliiarcs, a fin dc
clucidarcn as ordcns c rccoloca-las no conicio
oliico gcral(10}. Equics novcis" dc jovcns
conunisias dcslocan-sc dcniro do Ecrciio,
csiacionan or oucos dias nas rcfciiuras
rurais, no dccurso dos quais rcrcscnian,
canian c fazcn alcsiras oliicas. Cria-sc,
assin, vasia rcdc sicooliica quc, or ncio dc
nuliilos canais inrcnsa, radio, icairo,
cincna, jornais locais c dc falrica, confcrcncias,
concios c ouiros ncios aiingcn os onios
nais afasiados do as. A dircao dcssa aiividadc
olinorfa c confiada a una dircao agii-ro"
(alrcviaiura dc agiiaao c roaganda}, quc icn
rcsonsavcis cn iodos os cscalcs aic a cclula dc
lasc c quc scra scnrc o rano csscncial da
42
aiividadc conunisia. Mais iardc, as rcvolucs
conunisias far-sc-ao aconanIar dc analogo
iralalIo dc cnciraao c dc cducaao idcologica c
oliica. Pariisans iugoslavos c cIincscs o
inulsionan aralclancnic organizaao dc
scus ccrciios. raro cnconirar una unidadc
quc nao disonIa dc sua inrcnsa", asscvcra
Djilas, un dos ldcrcs dos ariisans iugoslavos(11}.
Mas c na CIina quc a roaganda dcvcria
aiingir sua naior dincnsao. Mao-Tsc-Tung foi
con cfciio o csiraicgisia c o icorico dc un novo
iio dc gucrra insirada na ccricncia dos
ariisans, c quc na Frana foi cIanada gucrra
rcvolucionaria". Mao aric do rincio quc o
ccrciio dcvc scr a vanguarda dc una nassa
inicira cncnIada no conlaic. Mao adaia s
rclacs cnirc ccrciio c ovo os laos insiiiudos
or Lcnin cnirc o ariido c a classc ocraria.
Cria-sc assin. un aarclIo oliico niliiar quc
rcousa solrc Iicrarquias aralclas"
(associacs rofissionais, csoriivas cic.,
organizaao icrriiorial organizaao do ariido}, as
quais iransniicn scn ccssar as ordcns oficiais c
a cducaao oliica. Nada lIc cscaa.
En icno dc gucrra, cssc sisicna c alicado
aos risionciros quc sao rcviancnic
aniquilados" (isio c, fisiologicancnic
cnfraquccidos c sicologicancnic isolados}, anics
dc scrcn sulnciidos rccducaao", cono
43
aconicccu nos canos da Corcia do Noric c do
Vici-ninI(12}.
En icno dc az, csia nolilizaao das
cncrgias c uiilizada ara fins oliicos c
cconnicos. Foi na CIina, ainda, quc csic
nciodo aiingiu scu aroisno. Ccnicnas dc
nilIarcs dc Ioncns foran inclidos ao iralalIo
or cananIas quc os iornaran voluniarios"
cniusiasias. Na CIina, cono nas dcnocracias
oularcs, o ariido dcscnvolvc una nsiica do
lano", ianio or roclanacs gcrais quanio or
csinulos individuais (ciiaao dc ciios nodclos c
dc sucraao dc liniics fiados, condccoracs
dos ocrarios dc cliic cic.}.
Mas csia naniulaao sicologica scrvc
ianlcn ara susicniar, sc for o caso, a oliica
cicrior dos dirigcnics. Assin, cn 1958, no
noncnio da cananIa or Fornosa, as
dircirizcs scnanais cniiidas or radio, inrcnsa
c cariazcs, rcforadas or nanifcsiacs
nonsiros, sc difundian airavcs da CIina cn
ondas giganicscas, cuja rogrcssao os scrvios
oficiais conirolavan dc Iora cn Iora.
Fclcva noiar, cnircianio, scr inossvcl
dcliniiar, con rccisao, o cano da roaganda
nos rcgincs soviciicos ou dc insiraao soviciica.
Ela c acnas un asccio dc una aiividadc ioial,
da insiruao rinaria roduao indusirial c
44
agrcola, cnglolando a liicraiura, a aric c os
lazcrcs. Torna-sc oljcio dc roaganda a
aiividadc inicira do cidadao. Ja dizia Zinovicv. A
agiiaao c a roaganda, cnirc nos, rcousan na
insiruao (...}. Elas fornan un iodo quc c rcciso
concrciizar scgundo a conccao lcninisia do
cnsino". Ulicriorncnic, o csriio dc ariido",
scgundo a icrninologia dc Jdanov, aodcrou-sc
da cicncia, da nusica, da criica liicraria cic., quc
icn a funao dc fornar o novo Ioncn soviciico".
A cscola iorna-sc un dos ilarcs dcssa
roaganda ioial. En scguida, dos scninarios
oliicos", das cscolas dc acrfcioancnio" c dos
crculos dc csiudos" sacn, fornados, ccnicnas
dc nilIarcs dc roagandisias" ou agiiadorcs
quc dao cursos oliicos, rcalizan alcsiras nas
falricas, nos lollozcs, nos csialclccincnios
concrciais c cn insiiiuics dc ioda csccic. As
olras dc Mar, dc Engcls, dc Lcnin, dc Sialin c dc
Mao-Tsc-Tung fornan a lasc dcssc cnsino. Tao
giganicsco iralalIo c cscorado cn inuncras
associacs culiurais, quc cnancian nos
rccanios vcrnclIos" das falricas, nas islas dc
lciiura" nos canos, nas socicdadcs lcncficcnics
do Ecrciio, nos clulcs csoriivos c cn ouiras
agrcniacs.
A roaganda iriunfa ao onio dc dissolvcr-
sc no conjunio das aiividadcs oliicas,
cconnicas c iniclcciuais dc un Esiado. Cada
45
una dcssas aiividadcs arcscnia un asccio
roagandsiico. A olscssao dcla rcsulianic,
ccrios roccssos dc cnccnaao colciiva, a dircao
ccniralizada dos insiruncnios dc difusao, a
ccnsura, a cloraao dos novos aconiccincnios,
iudo isso nao sc origina alsoluiancnic do
narisno-lcninisno, nas da uiilizaao ioialiiaria
da roaganda.
46


CAPTULO IV
A propaganda de tipo hitlerista

cnornc a coniriluiao dc Hiilcr c Cocllcls
roaganda nodcrna. Cono vinos, nao a
invcniaran, nas a iransfornaran; ois, nao
ousanos dizcr quc a icnIan acrfcioado. Hojc,
o nundo salc a quc onio cIcgaran os
rcsuliados dcssa nccanica giganicsca. O grandc
nuncro dc iccnicas c roccssos iniroduzidos clo
nazisno cn naicria dc roaganda, iodavia,
sulsisic ncsno fora do clina dc odio c dclrio cn
quc dcsalrocIaran c nada odc incdir quc,
doravanic, faan aric do arscnal da roaganda
oliica.
Enirc a conccao lcninisia dc roaganda c
a Iiilcrisia, Ia dc crncio un nundo. Do anliio
da crscciiva lcninisia, a roaganda c a
iransosiao da iaiica, nas os fins a quc sc
roc, cnlora oljciivos iaiicos, nao sao ncnos,
cfciivancnic visados. Ao lanar Lcnin o slogan
Tcrra c Paz, iraia-sc rcalncnic dc dividir as
icrras c assinar a az; quando Mauricc TIorcz
rcconcnda. Mao csicndida aos caiolicos, iraia-sc
igualncnic dc fazcr una aliana con os caiolicos,
47
ncsno nao assando dc ciaa rovisoria no
caninIo da conquisia do odcr. Mas, no
noncnio cn quc Cocllcls, dcois dc rcgar un
racisno aniicrisiao, roclana quc o ovo alcnao
faz a gucrra cn dcfcsa da civilizaao crisia", ial
afirnaiiva nao icn ara clc ncnIuna rcalidadc
concrcia; nao assa dc ooriuna fornula
dcsiinada nolilizaao dc novas nassas. O
Iiilcrisno corroncu a conccao lcninisia dc
roaganda. Transfornou-a cn una arna cn si,
uiilizada indifcrcnicncnic ara iodos os fins. As
alavras dc ordcn lcninisias, ncsno ligando-sc
cn dcfiniiivo aos insiinios c a niios
fundancniais, arcscnian lasc racional.
Quando, orcn, ao dirigir-sc s nuliidcs
fanaiicas, quc lIc rcsondian griiando o Sicg
Hcil Hiilcr invocava o sanguc c a raa, inoriava-
lIc acnas solrccciia-las, nclas incuiindo
rofundancnic o odio c o dcscjo dc odcr. Essa
roaganda nao nais dcsigna oljciivos
concrcios; cla sc dcrrana or ncio dc griios dc
gucrra, dc inrccacs, dc ancaas, dc vagas
rofccias c, sc faz roncssas, cssas sao a ial
onio nalucas quc so aiingcn o scr Iunano cn
un nvcl dc caliaao cn quc a rcsosia c
irrcflciida. Scria rcciso fazcr a Iisioria das
succssivas variacs quc sofrcran os icnas da
roaganda Iiilcrisia duranic a uliina gucrra,
dcsdc a conquisia do csao viial aic a dcfcsa do
ovo, assando cla Nova Euroa c cla
48
salvaguarda dos valorcs crisiaos. Dcsdc cssa
coca, a roaganda nao csia nais vinculada a
una rogrcssao iaiica, convcric-sc cla ncsna cn
iaiica cn una aric ariicular con lcis rorias,
iao uiilizavcl cono a dilonacia c os ccrciios.
En viriudc dc sua fora inirnscca, consiiiui una
vcrdadcira ariilIaria sicologica", ondc sc
cnrcga iudo quanio icnIa valor dc cIoquc,
ondc finalncnic a idcia nao conia, conianio quc a
alavra cncirc. Conrccndcran crfciiancnic
os diiadorcs fascisias quc a agluiinaao da nassa
nodcrna alria aos scus cnrccndincnios
incnsas ossililidadcs or clcs cnrcgadas
dcsavcrgonIadancnic, con ioial dcsrczo da
cssoa Iunana. O Ioncn nodcrno csia
surrccndcnicncnic disosio a crcr", dizia
Mussolini. Por scu iurno, Hiilcr dcscolriu quc a
nassa, ao agluiinar-sc, assunc un caraicr nais
scniincnial, nais fcninino. O ovo, cn grandc
naioria, csia cn una disosiao c cn un csiado
dc csriio a ial onio fcninino, quc as suas
oinics c scus aios sao dcicrninados nuiio
nais cla inrcssao roduzida nos scniidos quc
cla rcflcao ura". Essa a razao cfciiva do ciio
da roaganda nazisia cn rclaao s nassas
alcnas. rcdonnio da inagcn solrc a
clicaao, do scnsvcl lruial solrc o racional.
Tcrcnos ooriunidadc dc vcrsar os nciodos quc
conirilucn ara dar s nassas naior
rccciividadc. Toda gcnic ouviu falar do rufar dos
49
ianlorcs quc aconanIava Hiilcr ao galgar as
cscadas da iriluna do Congrcsso dc Nurcnlcrg c
dos conuiadorcs dc corrcnic clcirica quc lIc
crniiian, da iriluna, dosar voniadc a
iluninaao. Dcssc onio dc visia c ianlcn
conrccnsvcl quc a nazisno icnIa
frcqucnicncnic dirigido aclos nulIcr, no quc
cla ossui dc scniincnialncnic nais irracional c
o icnIa fciio con ciio. Hiilcr, ainda, c qucn
dcclarava. Quando alcanarnos o odcr, cada
nulIcr alcna icra un narido".
Por un lado, a roaganda Iiilcrisia
ncrgulIa suas razcs nas nais olscuras zonas
do inconscicnic colciivo, ao galar a urcza do
sanguc, ao glorificar os insiinios clcncniarcs dc
violcncia c dcsiruiao, ao rcnovar or ncio da
cruz ganada rcnoissina niiologia solar.
Adcnais, cnrcga succssivancnic icrnos
divcrsos c aic coniradiiorios con a unica
rcocuaao dc oricniar as nuliidcs anic as
crscciivas do noncnio. Julcs Monncroi
olscrvou crfciiancnic cssc caraicr ao ncsno
icno irracional c dcsconiinuo da roaganda
nacional-socialisia. Os Iiilcrisias Iavian
alocanIado iodos os icnas disonvcis na
AlcnanIa, iodos os quc, con un nnino dc
convcrgcncia no iocanic s inicncs do
noncnio, udcsscn favorccc-las"(13}.
50
Nao olsianic, dcvc-sc indagar or quc
scnclIanic dcsconiinuidadc nao rcjudicou a
roaganda Iiilcrisia, visio icr cla conscguido
nao so nolilizar un ovo, cono ianlcn aiingir
gravcncnic ccrias nacs curocias. Por ccrio, o
csforo foi colossal. Ncssc donnio, Hiilcr c
Cocllcls nada dciavan ao acaso. Prcaravan
cuidadosancnic ioda nanifcsiaao. Hiilcr
assinalara ncsno quc as Ioras do cniardcccr
cran as nais favoravcis ao donnio dc una
voniadc alIcia. Tanlcn o ullico csiava
rcarado". Conunidadcs nao csiaiais foran
dcslocadas, anulando-sc ioda csccic dc
inicrncdiarios ara quc o indivduo sc ofcrcccssc
scn rcsisicncia s soliciiacs da roaganda;
Iavia lcn oucos doningos cn quc una fanlia
odia rcunir-sc na iniinidadc. O Pariido c o
CIcfc csiavan rcscnics cn ioda a aric. nas
ruas, nas falricas c aic dcniro das casas, nas
arcdcs dos quarios. Jornais, cincna c radio
rcciian inccssanicncnic a ncsna coisa. En
suna, c incgavcl quc ccrio nuncro dc niios
Iiilcrisias corrcsondian, scja a una consianic
da alna gcrnanica, scja a una siiuaao criada
cla dcrroia, clo dcscnrcgo c or una crisc
financcira scn rcccdcnics.
Isso clica nuiias coisas, nas nao iudo,
norncnic a influcncia aralisadora ccrcida cla
roaganda Iiilcrisia solrc nacs nao alcnas.
Para quc a roaganda nazisia o conscguissc,
51
nalgrado as coniradics c cagcros, ara quc
igualncnic udcssc aicrrorizar c cniusiasnar as
nassas, das quais algunas nornalncnic dcvian
crnancccr a salvo dc qualqucr crigo, cunrc
adniiir quc sua aao sc ccrcia ncnos no nvcl
do scniincnio c da razao quc cn ouira csfcra, cn
zonas fisiologicos c inconscicnics, ondc
cnconiran cquillrio c sc ajusian aics c
Ialiios, alsurdos ou coniradiiorios luz da
logica. O cscriior russo TcIalIoiinc, cn un
livro(14} quc, acsar dc scu caraicr sisicnaiico, c a
unica olra fundancnial consagrada ao nosso
icna, csclarccc o ciio da roaganda nazisia
airavcs da inicrrciaao da icoria dos rcflcos
condicionados dc Pavlov.
Arcscnianos, adianic, ligcira dcscriao da
ccricncia dc lasc. coloqucnos un iorrao dc
aucar dianic dc un cao rcviancnic
inolilizado. roduzir-sc-a saliva na loca do
aninal. En scguida, associcnos a arcscniaao
do iorrao dc aucar audiao dc una luzina c
isso nuiias vczcs. nornalncnic, o cao coniinuara
a roduzir saliva. En una icrccira fasc, orcn,
conicnicno-nos con fazc-lo ouvir a luzina scn
arcscniar-lIc o aucar. a saliva aarcccra dc
novo. Crianos, cniao, un rcflco condicionado,
isio c, o son da luzina associou-sc
suficicnicncnic ao aarccincnio do aucar a
onio dc susciiar a salivaao. A luzina iornou-sc,
assin, un agcnic condicionador. Noic-sc,
52
iodavia, quc cssc cciianic dc scgundo grau nao
conscrvara scnrc sua cficacia. Con cfciio, o
agcnic condicionador conlco a luzina
icndc a crdcr o valor cono sulsiiiuio do agcnic
condicionador sinlcs o aucar caso cssc
nao lIc scja associado novancnic dc icnos cn
icnos, ou nclIor, caso nao sc rcciir
criodicancnic a rincira ccricncia.
Ao dar-sc rosscguincnio a cssa ncsna
ccricncia, isio c, sc coniinuarnos a cnrcgar
aquclcs cciianics cn riino rcgular, ncn cr isso
a salivaao do cao sc fara cn ordcn crcsccnic. Ao
conirario, olicrcnos a iniliao das funcs
rcflcas, a qual odc csicndcr-sc ao organisno
iniciro c rovocar un csiado dc sonolcncia.
Olscrvcnos, finalncnic, quc scnclIanic csiado
odc scr conscguido dc nancira divcrsa. nao
scria nais a rcciiao c sin a inicnsidadc do
cciianic quc csiaria cn jogo ara inilir os
rcflcos nornais dc un indivduo. O
aarccincnio rccniino da scrcnic odc inilir
os rcflcos dc fuga do assaro quc, fascinado, sc
lanara na gocla da colra.
Agora, rcsia-nos acnas alicar as rcgras
dcssa ccricncia. Inicialncnic, ioncno-la no
lano da ullicidadc. quando, ara galar
dcicrninada agua gasosa clos nuros do ncir,
a ullicidadc cscolIc cono insgnia una linda
nulIcr surgindo or cnirc as lolIas, nao cisic,
53
cvidcnicncnic, ncnIuna ligaao dc ordcn
racional cnirc a agua nincral X" c a lcla nulIcr.
Traia-sc acnas dc condicionar o fuiuro
consunidor, a ial onio quc rcionando nossa
conaraao clc da or dianic, salivara con o
sinlcs nonc dc agua X", o qual lIc cvocara
incdiaiancnic a inagcn dc una lcla nulIcr ao
sair das ondas. Tais associacs fornan-sc nais
naiuralncnic con narcas dc saloncics ou dc
ncias. A a ullicidadc uiiliza infalivclncnic o
insiinio scual.
A roaganda oliica odc igualncnic
uiilizar o insiinio scual. MulIcrcs graciosas,
sinlolizando ascs, cono Mariannc, dccorrcn
dcssc rcflco, lasianic aicnuado no caso. O
condicionancnio rcalizado cn larga cscala
clo nazisno, cnircianio, foi calcado, solrciudo,
no insiinio dc odcr. Para naior clarcza,
disiinguircnos duas fascs corrcsondcnics s
ccricncias or nos raidancnic analisadas. dc
inicio, fornar os rcflcos c -los cn
funcionancnio; cn scguida, uiiliza-los no riino
ncccssario ara criar o csiado dc iniliao.
1 Traia-sc dc clalorar os rcflcos
condicionados quc sc consiiiuirao no nccanisno
dcssa roaganda, no aio dc associar o cscoo
dcscjado clas nassas ao ariido quc o ionou
cono alvo. aqui, a grandcza do FcicI c a
fclicidadc dc iodos os alcnacs sao associadas ao
54
Pariido Nacional-Socialisia. Acunular clicacs
c razcs ara cn cada ocasiao dcnonsirar quc a
csiao os fins visados clo ariido, scria fasiidioso
c dc rcsuliados ncdocrcs. Torna-sc nuiio nais
convcnicnic sulsiiiuir cssc agcnic condicionador
sinlcs, quc c a grandcza do FcicI, or un
indivduo quc sc roonIa rcalizar cssa grandcza,
or una frasc ou inagcn quc a rcsunan ou a
cvoqucn. Conscqucnicncnic, a idcia a scr
difundida c ligada a cssa fisiononia, a cssc
snlolo, a cssc slogan a cssc griio. Nada dc
rogranas ninuciosos c dcnonsiracs
confusas. lasian a cruz ganada, a saudaao
Iiilcrisia c a cfgic do CIcfc disiriluda aos
nilIcs dc ccnlarcs... Ouiro ianio dc
luzinadas, quc fazcn salivar iodo un ovo.
Vinos, iodavia, quc o snlolo, o cciianic
sccundario, crdcrian sua fora sc nao fosscn
rcviializados, rcsiaurados or novas associacs
cono o cciianic rinario. O iorrao dc aucar c,
assin, disiriludo cdao or cdao. c a usiria,
c a TcIcco-Eslovaquia, c Mcncl c, afinal, c o
iorrao iniciro quc icn dc sc aiirar ao cao.
2 Mais ainda quc cIanancnios dc
roncssa ou cvocacs dc grandcza, csscs
snlolos sao aclos dc foras, sao cvocacs dc
angusiia. ConIcccnos o nccanisno fundancnial
do icrror Iiilcrisia; o Pc. Fcssard dcnonsirou-o
crfciiancnic luz da dialciica Icgcliana do ano
c do cscravo. Sc, nuiio icno aos o dcsfccIo
55
do conlaic, a voniadc do cscravo crnanccc
suljugada c scn quc o ano faa grandc csforo,
a razao disso c quc o icrror dianic da noric lIc
arranca o nnino dc conscniincnio quc o liga
voniadc do vcnccdor. Sc for rcciso, casiigos
arciais virao rcavivar a lcnlrana dcssc
noncnio dc angusiia, duranic o qual irocou a
lilcrdadc cla vida c dc novo fora-lo a una
adcsao infiniicsinal"(15}. O Pc. Fcssard dcscrcvc
caiancnic a iniliao condicionada, cnlora or
ouiras alavras. O quc nao diz, orcn, c quc
csscs aclos iniliiorios odcn scr fciios lcn
nais ccononicancnic. dc faio, a roaganda
fornccc sulsiiiuios quc, ara cvocar a angusiia,
fazcn conodancnic as vczcs das cIicoiadas ou,
clo ncnos, dao ccclcnics rcsuliados quando sc
salc associa-los dcvidancnic aos golcs do
azorraguc. Sao os snlolos, as cancs ou os
slogans csscs sulsiiiuios. O odcr dc Hiilcr
associou-sc, ois, cruz ganada c cssa c
rcroduzida or ioda a aric, c dcssaric, ao vc-la,
o niliianic rccorda-sc do noncnio dc caliaao
cn quc a cla sc voiou dc coro c alna; o
advcrsario lcnlra-sc do noncnio dc icrror cn
quc viu sc lIc arrcncicrcn os uniforncs ardos
agruados or iras da landcira cnsangucniada,
caccics cn unIo, insianic cn quc, dc lon ou
dc nau grado, icvc quc concluir o acio dc
scrvidao. A cruz ganada, cssa sinlcs inagcn,
iornou-sc scgundo a crcssao dc TcIalIoiinc,
56
un ncncnio da ancaa, o qual susciia
inconscicnicncnic o scguinic raciocnio. Hiilcr c
a fora, a unica fora rcal, c cono ioda a gcnic
csia con clc, c rcciso quc faa o ncsno, cu,
Ioncn. da rua, sc nao quiscr scr csnagado".
Vc-sc cn dccorrcncia, a inoriancia do riino
con quc os Iiilcrisias conduzian a roaganda.
Janais ccssava, ncn no icno ncn no csao,
consiiiuindo-sc cn crnancnic icla, visual c
sonora, quc, cnlora variando dc inicnsidadc,
naniinIa alcria o ovo. Sc o oljciivo arccia
disianic, dciava-sc cozinIar a alna do ovo",
scgundo a crcssao cnrcgada, a fin dc quc
csiivcssc ronia no noncnio ooriuno. Ccrias
cananIas ian aic o fin incluiavclncnic, cn un
crcsccndo or vczcs assaz longo c quc os
aconiccincnios odian anoricccr. O AnscIluss,
or ccnlo, foi rcccdido or una cananIa dc
cinco anos. En ouiras ooriunidadcs, a gradaao
fora nais raida c nais dranaiica, cono duranic
as scnanas rcccdcnics invasao dc TcIcco-
Eslovaquia. En iodos os casos, o golc cra
dcsfcrido suliiancnic c scn rcvio aviso. Assin,
o niliianic cra naniido cn coninuo csiado dc
caliaao, aic a Hora H. No iocanic ao advcrsario,
sulnciido a crciuo alcria, dcsariiculado
siquicancnic, quasc cniorccido cono o cao dc
Pavlov, na ccciaiiva do golc, nao nais rcagia
quando cssc o aanIava.
57
Sc nao sc iraiassc dc scnclIanic cnrcsa,
adnirar-sc-ia a nancira cla qual sc
novincniava cssa orqucsira dc roaganda. a
nusica janais sc inicrronia. Na sinfonia, Iavia
scnrc, cn qualqucr irccIo, una frasc cn
suscnso c quc sc odcria rcionar. Sc a oliica
inicrnacional nao andassc, rciornava-sc
qucsiao judaica(16}. Duranic a gucrra, ao
conirario, o icna ariano aniicrisiao c sulsiiiudo
clo najcsioso niio da Nova Euroa, Icrdcira
dos valorcs crisiaos, cn arnas conira a larlaric
lolcIcvisia. Janais sc coniradizcn ou sc
corrigcn, nuda-sc sinlcsncnic dc insiruncnio.
Assin, a roaganda anii-soviciica, suliiancnic
inicrronida cn agosio dc 1939, c rcionada cn
junIo dc 1941. A orqucsira, coniudo, faz
iananIo larulIo, quc so alguns indivduos
olsiinados cn rcflciir noian a dcsconiinuidadc.
A rcgra, rccisancnic, c nao dciar icno ara
cnsar. Succdcn-sc os aclos s urnas,
juniancnic con as inciiacs luia c a lisia dos
novos oljciivos a scrcn alcanados.
Eniao, c aicnic a confirnaao das
ccricncias dc Pavlov. Esialclccc-sc, coniudo,
no scio ncsno dcssa crnancnic csiinulaao,
una csccic dc rcgular alicrnancia. ao aucar
junia-sc o cIicoic. Quando o ininigo arccc
insulnisso, c afagado; orcn, dcsdc quc rcsira,
c dc novo ancaado. Assin, incdiaiancnic
dcois dc Muniquc, quando a oiniao
58
inicrnacional acrcdiiou odcr rcsirar, Hiilcr
ronuncia dois dos scus nais violcnios discursos.
Os ouvinics c os inicrlocuiorcs dc Hiilcr
cosiunavan assinalar a Ialilidadc con quc
alicrnava a scduao con a lruialidadc, a assin
cIanada CcsraccIsiccInil" ou aric dc
convcrsaao, alias ja conIccida or Naolcao.
Conscqucnicncnic, cn vcz dc rcciir o
csinulo, cria-sc una alicrnancia na cciiaao,
cn lugar da sinlcs iniliao olicn-sc cssc
csiado squico anlguo c insiavcl quc P. Janci
dcscrcvcu no livro Dc l'Angoissc l'Eiasc. o
quc TcIalIoiinc iraduz na crscciiva quc lIc c
roria. Esiinulado, o insiinio dc luia odc
nanifcsiar-sc dc duas nanciras aniagnicas.
una, ncgaiiva ou assiva, cicriorizada clo
ncdo c clas aiiiudcs dc dcrcssao, dc iniliao;
ouira, osiiiva, quc conduz caliaao, a un
csiado dc cciiaao c agrcssividadc... A cciiaao
odc lcvar ao ciasc, a un csiado quc, confornc
o indica o nonc, dccorrc dc una sada ara fora
dc si ncsno". Essc c lcn o csiado anlguo do
alcnao sulnciido roaganda Iiilcrisia,
cirificado cla caliaao c ao ncsno icno or
una angusiia quc alias odc icr assado ao
sulconscicnic. Nuncrosos olscrvadorcs
surrccndcran-sc, cn ocasics cn quc Hiilcr
discursava, con o asccio dc indivduos
inolilizados na aiiiudc auscnic c rgida do
sonanlulo. Con cfciio, ao jogar succssivancnic
59
con os dois olos da vida ncrvosa, o icrror c a
caliaao, os nazisias acalaran ar doninar
voniadc o sisicna ncrvoso das nassas oularcs,
inicrnancnic c no Eicrior. Isso, finalncnic,
dcriva dc un idcniico csiado sicologico
anlivalcnic quc, do ncdo ao cniusiasno, assa
or iodos os graus.
Enirc os Ioncns quc scguian Hiilcr aic o fin
c or clc norrian, nuiios, or ccrio, o iinIan
odiado; os roccssos c o riino da roaganda,
coniudo, os iinIan Iinoiizado c arrancado a si
ncsnos. Condicionados aic a ncdula, Iavian
crdido a ossililidadc dc conrccndcr, dc odiar.
Nao anavan ncn dcicsiavan Hiilcr, na vcrdadc.
fascinados or clc, iinIan-sc iornado auinaios
cn suas naos.
60


CAPTULO V
Leis e tcnicas

A roaganda oliica ja icn Iisioria. O uso
quc dcla fizcran os conunisias c nazisias, alias
dc nanciras lcn divcrsas, iorna-sc
ariicularncnic valioso ara a infcrcncia dc
ccrias lcis. Vanos co-las o nais oljciivancnic
ossvcl, ondo dc lado iodo falso udor. Sc
algucn indignar-sc, crniian-nos rccordar icr
Iavido una coca nao nuiio rcnoia
rccisancnic aqucla cn quc csic csiudo sc
iniciou dc un nodo aiivo, anics dc scr rcdigido
coca cn quc a roaganda nao cra ncn
curiosidadc ncn aiividadc dc scgunda ordcn,
nas luia quoiidiana. Fonos aanIados na sua
rcdc, cniao c raida foi a assagcn das alavras
aos aios. iodo convcrso da nova ordcn", iodo
ouvinic dc PIilic Hcnrioi cra un dcnuncianic
oicncial. Todo aquclc quc adcria Fcsisicncia
cra un soldado arrclaiado ao ininigo c ganIo
ara a naao. Nao sc iraiava ianio dc raciocinar,
c sin dc convcnccr ara vcnccr. Dcsrczada clos
dclcis, cssa roaganda iransfornara-sc cn una
arna icrrivclncnic cficaz nas naos dos nazisias;
61
c, sua cusia, os franccscs arcndian a volia-la
conira o ininigo. Essc cisodio dc nossa Iisioria
lasiaria ara jusiificar o inicrcssc, clas fornas
da roaganda, ncsno as nais cagcradas c
as nais crvcriidas. O faio dc airavcssarnos
agora, na Euroa Ocidcnial, un crodo dc
roaganda arcial c aicnuada, nao incdc quc
icnIanos conIccido c csicjanos arriscados dc
novo a conIcccr una coca dc roaganda ioial.
Ningucn odcria alincniar a rcicnsao dc
cnccrrar- a roaganda dcniro dc ccrio nuncro
dc lcis funcionais. Ela c olinorfa c disc dc
rccursos quasc iliniiados. Confornc a asscriiva
dc Cocllcls. Fazcr roaganda c falar dc una
idcia or ioda a aric, aic nos londcs. A
roaganda c iliniiada cn suas variacs, cn
sua flcililidadc dc adaiaao c cn scus cfciios".
O vcrdadciro roagandisia, aquclc quc qucr
convcnccr, alica ioda csccic dc rccciias,
scgundo a naiurcza da idcia c dos ouvinics,
agindo, dc incio, clo coniagio dc sua fc cssoal,
or suas rorias viriudcs dc sinaiia c
cloqucncia. Nao sao clcncnios facilncnic
ncnsuravcis; coniudo, a roaganda dc nassa
icria rcsuliados insignificanics, sc nao fossc
susicniada or icnaz c nuliilo csforo dc
roaganda individual.
Ercssa-sc a roaganda individual cla
sinlcs convcrsaao, cla disiriluiao dc
62
lrocIuras c jornais ou, nais sisicnaiicancnic
clo nciodo dc oria cn oria, o qual consisic
cn laicr succssivancnic cn iodas as orias dc
un quaricirao ara ofcrcccr jornais ou soliciiar
assinaiuras cn ciics c, sc ossvcl, cnialular
convcrsaao a ariir da.
A alocuao coloca-nos no caninIo da
roaganda dc nassas. Essc c o roccsso favoriio
do agiiador" conunisia, quc sc arovciia dc
qualqucr incidcnic ara discursar o nais lrcvc c
claro ossvcl.
Os suorics iccnicos da roaganda dc
nassa sao odcrosos c inuncros. Nao c ossvcl
iraia-los ninuciosancnic. Conicnicno-nos con
ligcira clanaao.
O inrcsso O livro, caro c dc lciiura
dcnorada, crnanccc, cnircianio, insiruncnio
dc lasc. Fcfliia-sc na inoriancia do Manifcsio
Conunisia, das olras dc Lcnin c Sialin, na
roaganda conunisia; na iiragcn do Mcin
Kanf na AlcnanIa.
O anflcio, arna rcdilcia da roaganda no
dccurso do scculo XIX, c usada Iojc clos
conunisias, dcsiinando-sc norncnic aos
iniclcciuais.
O jornal c o rincial insiruncnio da
roaganda inrcssa, dcsdc os grandcs
63
naiuiinos c vcscriinos aic os jornais dc lairro c
dc falrica, disiriludos c afiados (jornais
nurais}.
Enfin, o cariaz c o ousculo, rcdigidos con
lrcvidadc c dc cunIo inrcssionisia. O folIcio
arcscnia a vaniagcn dc scr cnodo c dc
crniiir facil c annina disiriluiao. Quando o
folIcio sc rcduz a un sinlcs slogan ou a algun
snlolo, iona o nonc dc volanic.
A alavra o radio, cvidcnicncnic, o
rincial insiruncnio dc difusao da alavra. As
cnissoras, rincialncnic dc ondas curias, foran
uiilizadas duranic a gucrra c o sao ainda cn
funao da roaganda no Inicrior c no Eicrior.
Vcrificou-sc quc a voz Iunana rcforava
considcravclncnic a arguncniaao, infundindo-
lIc vida c rcscna incisicnics cn un icio
inrcsso. Nos Esiados Unidos, as vozcs dos
locuiorcs foran caninadas cn funao do scu
odcr dc scduao. O radio odc scr
icnorariancnic osio disosiao dos ariidos
oliicos, cn icno dc clcics. Dclc, orcn, sc
scrvcn con naior frcqucncia os govcrnos
dcscjosos dc susicniar suas concccs c sua
oliica cn cnisscs dcsiinadas aos nacionais ou
aos ovos csirangciros. A influcncia do radio odc
scr ainda auncniada, ncdianic a audiao
colciiva".
64
O alio-falanic c uiilizado nas rcunics
ullicas. Podc scr dcslocado . voniadc.
scrviran-sc dclc na linIa dc frcnic, cn 1939/40,
c duranic a gucrra civil na CIina. Algunas vczcs
c noniado cn un caninIao. duranic a
cananIa clciioral dc junIo dc 1950, o Pariido
Socialisia lclga cnrcgou caninIcs assin
cquiados; csscs vcculos aravan dc inroviso
cn una localidadc; aos icrcn iocado alguns
discos, quc alcriavan a oulaao, un orador
falava ao nicrofonc. Arcscnia cssc nciodo a
vaniagcn dc alcanar as cssoas quc nao
cosiunan ir aos concios. No Vicina, as
auioridadcs franccsas usaran igualncnic
caninIcs con alio-falanics, nas, ncssc caso,
iraiava-sc dc un lazar anlulanic quc scrvia
ara airair a oulaao.
O canio ianlcn c un vcculo dc roaganda,
qucr as cancs rcvolucionarias, oliicas, cicas
ou sairicas, cssas una arna favoriia das
oosics. Fclcnlrcnos a MarsclIcsa c a
Inicrnacional, dc un lado, c o ciio das cancs
sairicas difundidas clas cnisscs franccsas da
D.D.C., dc ouiro lado.
A inagcn Sao nuliilas as csccics.
foiografias, caricaiuras c dcscnIos sairicos
cnllcnas c snlolos rciraios dc lidcrcs. A
inagcn c, scn duvida ncnIuna, o insiruncnio
nais noiavcl c o nais cficaz. Sua crccao c
65
incdiaia c nao dcnanda ncnIun csforo.
AconanIado dc una lcgcnda, sulsiiiui
vaniajosancnic nao inoria quc icio ou
discurso. Ncla rcsunc-sc a roaganda, dc
rcfcrcncia, confornc icrcnos ooriunidadc dc
vcr a roosiio dos snlolos.
O csciaculo Enfin, c o csciaculo un
clcncnio csscncial da roaganda. A Fcvoluao
Franccsa, quc fcz dc David o grandc ncsirc das
fcsias da Fcullica", icvc o scniido das
nanifcsiacs dc nassa, organizadas con
grandiosa cnccnaao (Fcsia da Fcdcraao, Fcsia
do Scr Surcno}. Naolcao rcicvc a liao. Quanio
a Hiilcr, soulc rcarar adniravclncnic
nanifcsiacs giganicscas cn csiilo dc
solcnidadc ao ncsno icno rcligiosa c csoriiva.
Congrcsso dc Nurcnlcrg, aradas noiurnas con
iocIas (olscrvcnos o acl airiludo aos
rcflciorcs, iluninaao, s iocIas. iudo quc c
cIana c luz na noiic ioca no nais rofundo da
niiologia Iunana}.
A roaganda iniroduziu-sc na liiurgia
funclrc. NcnIun csciaculo inrcssiona iao
rofundancnic a alna nodcrna c lIc da ianio
cssc scniincnio dc conunIao rcligiosa a quc
asira; c o unico dc ccria ona assinalou
Pcguy, acciio cla nossa Fcullica civil c laica.
Cocllcls organizava os funcrais dos cIcfcs do
ariido carinIosancnic c cn inrcssionanic
66
csiilo; conia-nos Plicvlcr(17} quc o ldcr nazisia
cIcgou aic a cnccnar as ccquias colciivas dc
iodo o 6o. ccrciio alcnao, do qual una aric
ainda conlaiia no lolsao dc Esialingrado.
Scn incidir na ronaniica suniuosidadc da
cnccnaao Iiilcrisia, sao oucas as
nanifcsiacs oliicas quc agora nao inclucn
una aric csciacular, induliiavclncnic ara
airair as nuliidcs c disira-las, nas ianlcn
nais rofundancnic ara saiisfazcr o csar
clo dcsaarccincnio dc una liiurgia colciiva.
O icairo, cujo acl foi dc grandc rclcvo na
Fcvoluao Franccsa, rccnconirou duranic a
Fcvoluao DolcIcvisia a sua cficacia cono
roaganda(18}. SlcicIcs ligciros, adaiados aos
divcrsos audiiorios (ccrciio, cancsinaio c
ouiros}, cvidcncian os ncriios c o fuiuro dos
ocrarios c canoncscs rcvolucionarios,
conirasiando con a iorcza dos ininigos. Farsas
insiradas no folclorc sao igualncnic
rcrcscniadas con cssc dcsgnio.
Aniudc o icairo insirou a iccnica da
roaganda. or ccnlo, os coros falados"
cigidos nas nanifcsiacs ou quc scrvian aic
ara aninar Hiilcr c Mussolini; as confcrcncias
dialogadas", cn quc un conarsa sc cncarrcga,
nais ou ncnos grosscirancnic, do acl dc
coniradiior. O csciaculo rccncIc una funao
67
cada vcz naior nos concios c nos dcsfilcs.
nascarados cncarnan os ininigos; vcculos
cnfciiados rcrcscnian ccnas idcalizadas do
fuiuro. assisic-sc aic a slcicIcs sinlificados,
or vczcs rcduzidos acnas a gcsios, csccic dc
nnica oliica.
O cincna c un insiruncnio dc roaganda
ariicularncnic cficicnic, scja ao uiiliza-lo clo
scu valor cono docuncniario dcvolvc a
rcalidadc con o scu novincnio, confcrindo-lIc
indiscuivcl auicniicidadc scja ao usa-lo, cono
ao icairo, ara difundir ccrias icscs airavcs dc
aniiga lcnda, dc naicria Iisiorica ou dc nodcrno
ccnario. Jornais cincnaiograficos nais ou ncnos
oricniados, dcicrninadas rcoriagcns, cricnccn
rincira caicgoria. Na scgunda, iinIan os
nazisias rcalizado, con O Judcu Suss, un
nodclo dc roaganda anii-scniia.
Finalncnic, a iclcvisao lcva ao donicilio una
inagcn aninada c sonora. Proorciona
roaganda naravilIoso insiruncnio dc
crsuasao. a visao do orador confcrc a cssc una
rcscna conlcia, c o csciaculo iorna-sc visvcl
a iodos. No cnianio, a iclcvisao, na ncdida cn
quc c anics una conicnlaao soliiaria ou
fanilial, cigc da roaganda un csiilo ncnos
lruial, nais cssoal c rovavclncnic nais
racional.
68
Dcois dcssa raida arcciaao dos nais
inorianics vcculos dc roaganda,
caninarcnos as rinciais lcis dc scu
funcionancnio, rcgras dc uso, quc odcnos
dcduzir, a iiulo dc indicacs, da Iisioria rcccnic
da roaganda oliica.
1 Lei de simplificao e do inimigo nico
En iodos os donnios, a roaganda logo sc
cncnIa na lusca da sinlificaao Traia sc dc
dividir a douirina c a arguncniaao cn alguns
onios, dcfinindo-os o nais clarancnic ossvcl.
O roagandisia icn disosiao una cscala
inicira dc fornulas. nanifcsios, rofisscs dc fc,
rogranas, dcclaracs, caiccisnos, os quais, cn
gcral sol forna afirnaiiva, cnuncian ccrio
nuncro dc roosics cn icio conciso c claro.
Noiavcl c quc, na origcn das ircs grandcs
roagandas quc iransiornaran duradourancnic
a icrra, cnconiranos ircs icios dcssa csccic. no
Crcdo ou Snlolo dc Niccia, condcnsou-sc a fc
caiolica; a Dcclaraao dos Dirciios do Honcn c
do Cidadao, cnanada da Fcvoluao Franccsa,
consiiiui, or assin dizcr, o alfalcio da sua
roaganda c, ao solrcvivcr-lIc, icsicnunIa a
viialidadc dc scus rincios. Sao dois icios dc
una dcnsidadc c dc una clarcza adniravcis, nao
sc lIcs assinalando una alavra a nais;
rcdigidos cn frascs curias c riinadas, odcn scr
facilncnic rciidos cla ncnoria. O narisno, or
69
scu iurno, aoia-sc cn un docuncnio nais
longo, o Manifcsio Conunisia, c nclc Mar c
Engcls condcnsaran a douirina cn cnciranics
fornulas.
Essc csforo dc rccisao c siniciizaao
consiiiui a ncccssidadc rcvia dc qualqucr
roaganda. Enconirano-lo cn un icio fanoso
cono a Dcclaraao cn 12 onios do Prcsidcnic
Wilson c, ianlcn, con rcsuliados divcrsos, nos
nuliilos rogranas, nanifcsios c rofisscs dc
fc clciioral quc fornan a naicria lruia da vida
oliica.
Progrcdindo scnrc no scniido dc naior
sinlificaao, a alavra dc ordcn c o slogan
iornaran-sc o nais ossvcl lrcvcs c lcn
cunIados, scgundo iccnica dcscnvolvida cla
ullicidadc. Vinos quc a alavra dc ordcn icn
conicudo iaiico. rcsunc o oljciivo a aiingir; o
slogan acla dirciancnic s aics oliicas, ao
cniusiasno, ao odio. Tcrra c Paz" c una alavra
dc ordcn; Ein voll, cin FcicI, cin FuIrcr", c un
slogan. Ncn un iosiao, ncn un Ioncn ara a
gucrra do Marrocos" c una alavra dc ordcn;
Dorioi no odcr", Fc vcnccra" sao slogans. A
disiinao, alias, ncn scnrc c clara.
A rigor; una douirina ou un rcginc
rcsuncn-sc cn un snlolo. snlolo grafico
S.P.Q.F., F.F., iniciais dos solcranos rcinanics.
70
snlolo-inagcn, iais cono landciras,
landcirolas, cnllcnas ou insgnias divcrsas cn
forna dc aninais ou oljcios cruz ganada,
foicc c nariclo c ouiros; snlolo lasiico, a
ccnlo da saudaao fascisia, dos unIos
lcvaniados c ouiros; snlolo nusical, Iino ou
frascs nusicais.
O snlolo, quc originariancnic cra solrciudo
figuraiivo, cono o nacIado do licior c o larrcic
vcrnclIo da Fcvoluao Franccsa, afasiou-sc
rogrcssivancnic da rcalidadc or clc
rcrcscniada, cn rovciio da facilidadc dc
rcroduao. A cruz ganada c un snlolo solar
rc-Iisiorico, quc so icn un lianc ociico con o
nazisno. Analogancnic, os difcrcnics iios dc
cruz adoiados nos uliinos anos. a cruz dc
Lorcna, or ccnlo, snlolo da Frana Livrc,
cvocava un as nariirizado, cujo valor rcsidia
solrciudo na sua sinlicidadc (a cruz c o snlolo
nais sinlcs, susccivcl dc scr facilncnic
rcroduzido}. O V" lriianico, adoiado cono
snlolo aliado, foi un crfciio ciio. Lcira inicial
dc Viioria", arcscniava valor figuraiivo dircio;
alcn disso, consiiiua-sc, ao ncsno icno, cn
snlolo grafico circnancnic sinlcs c cnodo
ara scr rcroduzido nos nuros, c cn snlolo
lasiico (os dois dcdos ou os dois lraos
lcvaniados} c cn snlolo sonoro (os... , a
iranscriao do V" ara o alfalcio Morsc,
anunciadora das cnisscs da D. D. C. ara os
71
icrriiorios ocuados} c, or cssc csiraiagcna, o
V" or uliino, adquiria valor ociico, ao
confundir-sc con o noiivo inicial da Quinia
Sinfonia dc DcciIovcn, o qual cvoca os golcs
dados na oria clo Dcsiino.
Analisanos, no caiulo rcccdcnic, o
nccanisno or cujo inicrncdio csscs divcrsos
snlolos cvocan or si ncsnos un conjunio dc
idcias c scniincnios. En iodo caso, olscrvcnos
quc a rcduao a fornulas claras, a faios c a
nuncros roduz scnrc nclIorcs rcsuliados quc
una longa dcnonsiraao. Scgurancnic, c una
dclilidadc dc ccrios ariidos oliicos, cono o
M.F.P. na Frana, nao icrcn conscguido janais
cnccrrar suas douirinas c scus rogranas cn
algunas fornulas c snlolos assaz cvidcnics
ara scrcn conscrvados dc ncnoria.
Adcnais, una loa roagando nao visa a
nais dc un oljciivo dc cada vcz. Traia-sc dc
conccnirar o iiro cn un so alvo duranic dado
crodo. Os Iiilcrisias raiicaran crfciao cssc
nciodo dc conccniraao, o. qual foi o A. D. C. dc
sua iaiica oliica. aliados aos ariidos lurgucscs
c rcacionarios conira os narisias, aliados,
dcois, dirciia nacionalisia conira os ariidos
lurgucscs c, finalncnic, ao clininar os
nacionalisias, scnrc sc arranjaran a fin dc
icrcn acnas un ininigo.
72
A forna sinlificadora nais clcncniar c
rcndosa c cvidcnicncnic a dc conccnirar solrc
una unica cssoa as cscranas do cano a quc
cricnccnos ou o odio olo cano advcrso. Os
griios dc Viva Fulano!" ou Alaio Sicrano!"
cricnccn aos rinciros cnsaios da roaganda
oliica c forncccran-lIcs scnrc un lon
calcdal ara a sua linguagcn dc nassas. Fcduzir
a luia oliica rivalidadc cnirc cssoas c
sulsiiiuir a difcil confroniaao dc icscs, o lcnio c
conlco nccanisno arlancniar or csccic dc
jogo dc quc os ovos anglo-sacs anan o jciio
csoriivo c, os ovos laiinos, o lado dranaiico c
assional Didauli scn TIorcz" cssc slogan do
M.D.P. duranic a cananIa clciioral dc 1946, ou
nclIor ainda, o snlolo grafico P.M.F. (Picrrc
Mcndcs-Francc} sao nais crcssivos quc longos
rogranas.
A individualizaao do advcrsario ofcrccc
inuncras vaniagcns. Cada cscruinio cra
iransfornado, clos nazisias, cn un conlaic
conira o uliino oosicionisia". Arccian os
Ioncns cnfrcniar cssoas visvcis, dc rcfcrcncia
a foras oculias. Morncnic ao crsuadi-los dc
quc o vcrdadciro ininigo nao c ial ariido ou ial
naao, nas o cIcfc dcssc ariido ou dcssa naao,
ganIa-sc dulancnic. or un lodo, iranquilizan-
sc os adcios, convcncidos dc icrcn clo frcnic
nao nassas rcsoluias cono clcs, nas una
nuliidao nisiificada conduzida or un nau
73
asior c quc o alandona ao sc lIcs alrircn os
olIos; or ouiro lado, cscra-sc dividir o cano
do advcrsario rciirando-lIc alguns clcncnios.
Aiacar-sc-a scnrc, conscqucnicncnic, a
indivduos ou a cqucnas fracs, c nunca a
nassas sociais ou nacionais cn conjunio. Assin,
Hiilcr janais rcicndcu conlaicr a classc
ocraria narisia, nas alguns narisias-judcus
quc scguravan os cordcs", janais a Igrcja,. nas
una sucia dc adrcs Iosiis ao Esiado"
Conorian-sc os ariidos conunisias, na
roaganda dcsiinada aos caiolicos c aos
socialisias, scgundo cssas rcgras(19}. Pcrcclcn-sc
a as razcs da osiao dcsconunal, dcniro da
roaganda, das nacs dc gruo, dc conluio, dc
consiraao. Os grandcs julgancnios oliicos,
cono os do inccndio dc FcicIsiag ou o roccsso
dc Fajl, vcn a roosiio ara auicniicar a
rcalidadc da irana dcnunciada c convcnccr as
nassas dc quc, na rcalidadc, luian acnas con
una corja dc csics, dc saloiadorcs c dc
iraidorcs.
Na ncdida do ossvcl, icniar-sc-a ligar cssc
nfino gruo dc advcrsarios dcclarados a una so
caicgoria ou a un so indivduo. A roaganda
Iiilcrisia arcscniou a consiraao dos
dcnocraias, luiocraias c lolcIcvisias conira a
Euroa", cono dirigida cla judiaria
inicrnacional"(20}. Quando sc crcclc scr cssa
caicgoria insuficicnicncnic Ionogcnca, crian-sc
74
fora, conjugando os advcrsarios cn una
cnuncraao rcciida con a naina frcqucncia, a
fin.dc csalIar-a convicao dc quc dcvcn scr
iodos nciidos no ncsno saco". A roaganda
conunisia usa aniudadancnic incscradas
cnuncracs cn quc sc rocura confundir cn
una ncsna avcrsao un oliico radical, un
arccliso c un filosofo cisicncialisia. o quc sc
cIana o nciodo dc conianinaao, ncdianic o
qual un ariido sugcrc quc as diviscs dos
advcrsarios nao assan dc ariifcios dcsiinados a
cnganar o ovo, ois, na rcalidadc, sc cnicndcn
conira clc.
Na nancira cono a roaganda Iiilcrisia
clorava o scnso do ininigo, Iavia una iaiica dc
ciraordinaria cficicncia sicologica c oliica.
Aric da iacaao lcvada ao circno liniic,
consisic cn solrccarrcgar o advcrsario dc scus
rorios crros ou dc sua roria violcncia,
nanolra gcralncnic dcsconccrianic. P. Fciwald
assinala con jusicza quc o faio dc cnrcsiar-sc
ao ininigo os rorios dcfciios c airiluir-lIc os
aios quc sc csia a onio dc raiicar, iornou-sc,
graas a Hiilcr, a cculiaridadc da roaganda
nacional-socialisia"(21}. Ciia, inclusivc,
surrccndcnic afirnaao dc Hiilcr a FauscIning,
a qual rova quc o FuIrcr, crsonalizando a iodo
iransc o ininigo, airilua sua roaganda
vcrdadcira funao dc caiarsc dc auiourificaao
clo odio. Carrcganos iodos o Judcu cn nos
75
ncsnos; c nais facil, coniudo, conlaicr o
ininigo visvcl quc o dcnnio invisvcl".
2 Lei de ampliao e desfigurao
A anliaao cagcrada das noicias c un
roccsso jornalsiico cnrcgado corrcnicncnic
cla inrcnsa dc iodos os ariidos, quc coloca
cn cvidcncia iodas as infornacs favoravcis aos
scus oljciivos. a frasc casual dc un oliico, a
assagcn dc un aviao ou dc un navio
dcsconIccidos, iransfornan-sc cn rovas
ancaadoras. A Ialil uiilizaao dc ciiacs
dcsiacadas do conicio consiiiui ianlcn
roccsso frcqucnic.
A roaganda Iiilcrisia scrviu-sc
sisicnaiicancnic das noicias cono dc un ncio
dc dirigir os csriios. As infornacs"
inorianics janais cran conunidadcs cn
lruio"; ao aarcccrcn, vinIan ja valorizadas,
carrcgadas dc un oicncial dc roaganda.
Walicr Hagcnann da un ccnlo dc cono a
inrcnsa alcna arcscniava una grcvc nos
Esiados Unidos; cla nao dizia. Fooscvcli rcaliza
una arliiragcn, rccusado clos grcvisias", c,
sin. Os grcvisias rcsondcn csiuida oliica
social dc Fooscvcli con a rccusa da arliiragcn".
A clicaao conca, ois, no csiagio da
infornaao c gcralncnic c accniuada clo iiulo c
clo concniario.
76
A rcocuaao consianic dos roagandisias
Iiilcrisias cra a dc una ullicidadc or
aiacado". Lc-sc no Mcin Kanf. Toda
roaganda dcvc csialclcccr scu nvcl iniclcciual
scgundo a caacidadc dc conrccnsao dos nais
oliusos dcnirc aquclcs aos quais sc dirigc. Scu
nvcl iniclcciual scra, orianio, ianio nais laio
quanio naior a nassa dc Ioncns quc sc rocura
convcnccr". Da a ironia csada, a zonlaria
cnica, as injurias(22} quc caracicrizan a
cloqucncia Iiilcrisia. Julcs Monncroi rcssaliou
quc os iiranos nodcrnos iivcran o don dc
iornar rinario" c rccscrcvcran suas douirinas
cn una linguagcn dc nassas". No quadro cn
quc Drucc L. SniiI(23} rclaciona iodos os grandcs
roagandisias, acnas un dcnirc clcs, o dr.
Cocllcls, fcz csiudos sucriorcs dc
Iunanidadcs.
ccrio quc a roaganda, scn cair cn iais
cccssos, rcclana una crcssao quc scja
conrccndida clo naior nuncro. Cunrc
graduar c orncnorizar o ncnos ossvcl, c logo
arcscniar a icsc cn lloco c da nancira nais
surrccndcnic. Nao acrcdiianos naquclc quc
rinciia oondo rcsirics s suas rorias
asscriivas. Para qucn rocura o favor das
nuliidcs, c nclIor quc nao diga. Quando
csiivcr no odcr, os funcionarios rccclcrao ianio,
os alonos faniliarcs scrao auncniados dc ianio
77
cic.", nas, dc rcfcrcncia. Todo o nundo scra
fcliz".
3 Lei de orquestrao
A rincira condiao ara una loa
roaganda c a infaiigavcl rcciiao dos icnas
rinciais. Cocllcls dizia asiuiancnic. A Igrcja
Caiolica nanicn-sc orquc rccic a ncsna coisa
Ia dois nil anos. O Esiado nacional-socialisia
dcvc agir analogancnic".
A rcciiao ura c sinlcs, cnircianio, logo
susciiaria o icdio. Traia-sc, or conscguinic, ao
insisiir olsiinadancnic solrc o icna ccniral, dc
arcscnia-la sol divcrsos asccios. A
roaganda dcvc liniiar-sc a cqucno nuncro dc
idcias c rccii-las incansavclncnic. As nassas
nao sc lcnlrarao das idcias nais sinlcs a
ncnos quc scjan rcciidas ccnicnas dc vczcs. As
alicracs ncla iniroduzidas nao dcvcn janais
rcjudicar o fundo dos cnsinancnios a cuja
difusao nos roonos, nas acnas a forna. A
alavra dc ordcn dcvc scr arcscniada sol
difcrcnics asccios, cnlora scnrc figurando,
condcnsada, cn una fornula invariavcl,
nancira dc conclusao"(24}. O quc, alias, nao c
una invcnao, nas, a sisicnaiizaao dc un
roccsso ja conIccido do vclIo Caiao, quc
icrninava iodas as suas arcngas cla
cclanaao. Dclcnda CariIago", c raiicado
ianlcn or Clcncnccau quc colocava cn iodos
78
os scus discursos a fanosa fornula. Jc fais la
gucrrc".
A qualidadc fundancnial dc ioda cananIa
dc roaganda c a crnancncia do icna, aliado
varicdadc dc arcscniaao. Os ariidos
conunisias roorcionan un nodclo ncssa
naicria, cla olsiinaao con quc rccicn un
ncsno icna, iraiando-o sol iodos os angulos. Sc
conulsarnos a colcao dc L'Hunaniic dc 1948,
dcsdc lo. dc janciro, daia cn quc dcscja aos
lciiorcs un Ano Don, ano dc viioria solrc o
lano dc runa do ariido ancricano", vcrifica-sc
quc nao Ia cdiiorial ou ariigo dc fundo quc, a
roosiio dc nao inoria qual assunio, nao iraga
laila o lano MarsIall, c cssc lciinoiiv c
rcroduzido Iunorisiicancnic ou indicado nos
concniarios c nas crnicas dc cincna, dc
csorics c ouiras.
A orqucsiraao dc dado icna consisic na sua
rcciiao or iodos os orgaos dc roaganda, nas
fornas adaiadas aos divcrsos ullicos c iao
variada quanio ossvcl. Para un ullico
difcrcnic, scnrc un naiiz difcrcnic", rcscrcvia
una das dirciivas dc Cocllcls, c clc ncsno
lcvava o cuidado dc adaiaao ao ullico a onio
dc olscrvar cn scu Diario quc a roaganda no
donnio da culiura c scnrc a nais cficicnic no
iocanic aos franccscs".
79
Tal cono cn una cananIa niliiar, cada
un conlaic con suas rorias arnas no scior
quc lIc c dcsignado. A cananIa anii-scniia dos
nazisias foi conduzida sinuliancancnic clos
jornais, quc infornavan" c olcnizavan, clas
rcvisias, quc ullicavan salios ariigos solrc a
noao dc raa, c clo cincna, quc roduzia filncs
cono O Judcu Suss. Quando os nazisias iivcran
cn naos os ncios dc agir solrc ioda a oiniao
curocia, a sua iccnica dc orqucsiraao aiingiu
sua naina anliiudc. cniao scnanalncnic,
aarccia no Das FcicI un cdiiorial do Dr.
Cocllcls, logo rcionado, cn lnguas c cn
rcgisiros difcrcnics, con as corrccs
dcnandadas clas divcrsas ncnialidadcs
nacionais, clos jornais c clo radio alcnao, clo
jornais da frcnic c cla inrcnsa dc iodos os
ascs ocuados.
O ariido conunisia, sua nancira, ianlcn
raiica ccclcnic orqucsiraao. Os icnas
fundancniais, fiados iodas as scnanas or una
aia dc scssao do Poliiluro cn icio scnrc claro
c conciso, sao dcscnvolvidos clo conjunio da
inrcnsa conunisia c dc scus oradorcs, c
dcsccn aic os cscalcs da lasc sol a nodalidadc
dc avisos, dc ciics, dc roaganda oral, dc
oria cn oria" c ouiros. Assin, as grandcs
cananIas lanadas clo Pariido Conunisia
Franccs (conira o lano MarsIall, conira a lonla
ainica} cnconiran rccrcussao cn iodos os
80
canios do as c, dc un ou dc ouiro nodo,
alcanan quasc iodos os cidadaos. Una grandc
cananIa dc roaganda icn ciio quando sc
anlifica cn ccos indcfinidos, quando conscguc
susciiar un ouco or ioda a aric a rcionada
do ncsno icna c quc sc csialclccc cnirc os scus
ronoiorcs c os scus iransnissorcs vcrdadciro
fcnncno dc rcssonancia, cujo riino odc scr
scguido c anliado. cvidcnic, alias, quc, ara
sc olicr ial rcssonancia, o oljciivo da cananIa
dcvc corrcsondcr a un dcscjo nais ou ncnos
conscicnic no csriio dos grandcs nassas. O
rosscguincnio c o dcscnvolvincnio dc una
cananIa dc roaganda cigc quc sua
rogrcssao scja aconanIada dc crio, quc sc
saila alincnia-la coniinuancnic dc infornacs
c dc novos slogans c rciona-la na ocasiao
ooriuna sol forna difcrcnic c o quanio ossvcl
original (rcunics, voiacs, colcias dc
assinaiuras, nanifcsiacs dc nassa c ouiras}.
Una cananIa icn duraao c riinos rorios.
dcvc agarrar-sc", no incio, a un aconiccincnio
ariicularncnic inorianic, dcscnrolar-sc ianio
quanio ossvcl rogrcssivancnic c icrninar cn
una aoicosc, cn gcral or una nanifcsiaao dc
nassa. vcrdadciro fogo dc ariifcio, cn una
succssao ciraordinaria dc girandolas, aqucccndo
o cniusiasno aic o naino, quc scra aiingido
clo csoucar da ca final. O faior rinordial dc
una cananIa dc roaganda c, cn iodo caso, a
81
raidcz. Torna-sc rcciso fazcr rcvclacs
coniinuancnic, arcscniar arguncnios novos a
un riino ial quc, quando o advcrsario rcsonda,
a aicnao do ullico sc icnIa voliado ara
alIurcs. Suas rcsosias succssivas nao
conscguirao rccolrar o fluo asccndcnic das
acusacs, c o unico rccurso scra rccucrar a
iniciaiiva, sc udcr, c aiacar con naior raidcz
ainda.
Por vczcs, os faios incn duraao nais
longa. a cananIa dc rcvisao do roccsso
Drcyfus, nagnificancnic iniciada clo anflcio dc
Zola, dcscnvolvcu-sc Iarnoniosancnic, s cn
jogo iodos os ncios dc influir solrc a oiniao
ullica, c sacudiu o as cn suas rofundczas,
cono janais o fizcra ncnIuna ouira cananIa.
Na vcrdadc, foi una csccic dc alrasancnio c as
aics raidancnic ocuaran una ial osiao a
onio dc susciiar un novincnio dc oiniao nais
csonianco quc, dc ordinario, o sao as nodcrnas
cananIas dc roaganda.
Pariicularncnic as conanIias nazisias
foran conduzidas do conco ao fin or un
nciodo ninucioso. Ao rcionar a iradiao
lisnarliana, Cocllcls logrou cla orcssao o
quc o CIancclcr dc Fcrro dcvcu corruao
alincniada clo scu fanoso Fundos dos
Fcicis". o conlcio scrvilisno da inrcnsa. Os
insiruncnios da orqucsira cncadcian-sc uns nos
82
ouiros, scgundo una ariiiura dc anicnao
cscriia. Mcncioncnos, ara ccnlificar, a
nancira cla qual foran rcaradas as agrcsscs
conira a TcIcco-Eslovaquia c a Polnia. os jornais
das rcgics fronicirias rinciiaran or forncccr
infornacs" accrca das airocidadcs sofridas
clas ninorias alcnas; a scguir, csscs rclaios
foran rcroduzidos" or iodos os jornais cono
sc vicsscn dc fonics difcrcnics, c,
conscqucnicncnic, aarcniando auicniicidadc
conlcncniar. a asiucia do cancl, ao arranjar
un suosio clicnic, quc nao assa dc un
arcciro, ara clogiar o roduio or clc vcndido.
Essa giganicsca csiraicgia da oiniao
conoria aic nisscs cscciais". Ccrios jornais,
ccrios concniarisias dc radio, cn iodos os
ascs, sao cncarrcgados dc lanar lalcs dc
cnsaio". A nancira cono rcagc a oiniao nacional
c inicrnacional rcrcscnia rcciosa indicaao
ara oricniar a oliica. O lalao dc cnsaio" c,
solrciudo, cnrcgado ara a roaganda dc
gucrra ou a fin dc rcarar una nudana dc
oliica cicrior. Ha, or vczcs, nisscs
sacrificadas". sc a rcaao da oiniao c
dcsfavoravcl ou sc as circunsiancias nudaran
rccniinancnic, o jornal ou o infornanic
cncarrcgado dc lanar o lalao dc cnsaio sao
dcsarovados c acusados dc falia dc scricdadc ou
ncsno dc scrcn rovocadorcs" ao scrvio do
advcrsario.
83
Ha ascs cn quc ccrios jornais icn a nissao
dc dirigir-sc ao csirangciro cn icrnos nais
scrcnos c concdidos quc os cnrcgados ara uso
inicrno. Foi o caso do Franlfuricr Zciiung, na
AlcnanIa. Cocllcls iinIa lcvado a divisao das
iarcfas a onio dc novincniar aric os
rccursos da roaganda oral. Scu Minisicrio
rcalizara ccricncias das quais rcsuliara quc un
loaio lanado Iojc cn Dcrlin cIcgaria dcois dc
ananIa s cidadcs do Fcino c, no quinio dia,
rcionaria a Dcrlin, sol forna alias nodificada.
Scrvia-sc, or vczcs, dcssc ncio indircio ara
clicar aquilo quc nao odia scr oficialncnic
clicado. Conia-nos, no scu Diario, o cnlarao
surgido a roosiio do crigo anarclo". cssc
vclIo icna da roaganda gcrnanica
rcionado clos nazisias, nao odia scr dclaiido
ullicancnic, sol cna dc cindir o Eio; cra
rcciso, cniao, rcnunciar a csclarccc-lo dc
ullico c icniar difundir cnirc o ovo nossas
vcrdadciras razcs airavcs da roaganda oral".
Essa, ianlcn, odc scr cnrcgada a fin dc
anoricccr os cIoqucs. Cocllcls, or ccnlo,
icn o cuidado dc, inconiincnii, nandar anunciar
clandcsiinancnic a rcduao das racs dc
alincnios, visando a cviiar un cIoquc cujo
coniragolc scria nocivo ao noral do ovo c
incdiria os cfciios da roaganda cn curso
solrc o auncnio da rcnda.
84
Aconiccc quc ccrios icnas dcvcn scr
alandonados or scrcn coniradiios clos faios
ou cla roaganda advcrsaria. Ncssc caso, o
roagandisia nao rcconIccc o crro c rcgra
cvidcnic quc a roaganda nao sc coniradiz. Elc
cala-sc no criincnic aos onios fracos. Tornou-
sc roccsso quasc univcrsal a dissinulaao ou
conirafaao das noicias favoravcis ao advcrsario.
W. Hagcnann, quc caninou as cinqucnia nil
dirciivas cnviadas or Cocllcls inrcnsa,
vcrificou quc un quario dcnirc clas cran
insirucs dc silcncio. Mas, cn rcgra, o silcncio c
aconanIado dc ofcnsivas dc dcsisiancnio.
Aquclc auior rclaia quc, cn 1935, ao icno cn
quc as crscguics anii-scniias cscandalizavan
a oiniao csirangcira, Cocllcls dcsfccIa na
inrcnsa alcna una cananIa conira a
crscguiao dos caiolicos irlandcscs clos
lriianicos. O dcsisiancnio c una iaiica favoriia
da roaganda dc gucrra; nas c uiilizada,
ouirossin, or iodos os roagandisias
aanIados cn crro, c Cocllcls, a lcn dizcr,
nisso foi ncsirc. Scu liografo, Curi Ficss(25}
insisic, con razao, cn un faio narcanic do incio
da carrcira do ldcr nazisia. Dcuiado c
jornalisia, Cocllcls aiacava violcniancnic os
advcrsarios, roicgido clas inunidadcs
arlancniarcs. Suscnsas cssas, foi roccssado
or difanaao. Cono nao odia ncgar os faios,
dccidiu conira-aiacar, lanando nao dc furiosa
85
criica c injuriando juizcs c rocuradorcs.
Pcirificado, o Trilunal condcna-o nulia dc 200
narcos c csquccc-sc dos fundancnios do
roccsso.
A condiao csscncial dc una loa
orqucsiraao, cn iodos os casos, c a cuidadosa
adaiaao do ion c da arguncniaao aos
divcrsos ullicos. Isso arccc facil; scn cnlargo,
aos roagandisias dc fornaao iniclcciual c,
nuiias vczcs, difcil falar linguagcn aroriada a
nuliidcs dc canoncscs ou dc ocrarios. Nisso
ianlcn Hiilcr sc fizcra ncsirc na aric dc variar
os cfciios. dianic dc aniigos conanIciros,
cvocava o Icrosno das luias assadas; dianic dc
canoncscs, falava da fclicidadc faniliar; dianic
dc nulIcrcs, discorria solrc os dcvcrcs das nacs
alcnas. Naolcao, quc sc odc considcrar cono
un dos rccursorcs da roaganda nodcrna,
ariicularncnic or sua aric na concisao c no
slogan, salia dirigir-sc igualncnic, cn icrnos
adcquados, s iroas, aos acadcnicos, aos
nuulnanos do Egiio... inicrcssanic vcrificar
quc os nazisias icniaran cnrcgar o ncsno
roccsso s rcligics quc dcscjavan airair, con
ciio, alias, rclaiivo. A dcfcsa da civilizaao
crisia" janais cIcgou a inquiciar scriancnic a
Igrcja caiolica c a roicsianic. Ao ncsno icno,
Cocllcls visava aos nuulnanos. rccordc-sc o
uso cla sua roaganda do Crandc Mufii dc
Jcrusalcn; os gruos dc roaganda da
86
WcIrnacIi iinIan a csccial incunlcncia dc
cilir aos iariaros da UFSS una foiografia do
Mufii cn convcrsa con o FuIrcr.
4 Lei de transfuso
Janais acrcdiiaran os vcrdadciros
roagandisias na ossililidadc dc sc fazcr
roaganda a ariir do nada c inor s nassas
nao inoria quc idcia, cn nao inoria quc
noncnio. A roaganda, cn rcgra gcral, agc
scnrc solrc un sulsiraio rccisicnic, scja
una niiologia nacional (a Fcvoluao Franccsa, os
niios gcrnanicos}, scja sinlcs conlco dc
odios c dc rcconcciios iradicionais.
cIauvinisnos, folias ou filias divcrsas. Princio
conIccido or iodo orador ullico c o dc quc nao
sc dcvc coniradizcr fronialncnic una nuliidao,
nas dc incio, dcclarar-sc dc acordo con cla,
aconanIando-as anics dc anolda-la ao cscoo
visado. Escrcvc o grandc ullicisia ancricano
Walicr Linann cn Pullic Oinion. O cIcfc
oliico acla incdiaiancnic ara o scniincnio
rcondcranic da nuliidao (...}. O quc conia c
rcndcr, cla alavra c or associacs
scniincniais, o rograna roosio, aiiiudc
riniiiva quc sc nanifcsiou na nuliidao".
Fccnconiranos facilncnic cssc nciodo cn
Dcnosicncs c Cccro, os dois naiorcs oradorcs da
Aniiguidadc. Os nodcrnos csccialisias da
roaganda nada nais fizcran quc alica-lo
87
sisicnaiicancnic a grandcs nassas, uso, alias,
acrfcioado cla ullicidadc. A naior
rcocuaao das iccnicos ulliciiarios rcsidc na
idcniificaao c na cloraao do gosio oular,
ncsno naquilo quc icn dc nais criurlador c
alsurdo, a fin dc adaiar-lIc a ullicidadc c a
arcscniaao dc un roduio. Esscncial c dar
incdiaiancnic razao clicnicla, afirnando, or
ccnlo, quc ial dcniifrcio alvcja os dcnics ou
quc ial azciic c nais gorduroso" quc ouiro, o
quc, dc ncnIun nodo, consiiiui vcrdadcira
qualidadc ara un azciic ou un dcniifrcio.
Eisic, orianio, na alna dos ovos,
scniincnios conscicnics ou inconscicnics quc a
roaganda arccndc c clora. Ja iivcnos
ocasiao dc vcr cono Hiilcr jogou
sinuliancancnic con iodos os vclIos niios
gcrnanicos c os rancorcs susciiados cla dcrroia.
Duranic irinia anos, os ariidos dirciiisias, a
Fcsisicncia c o Pariido Conunisia,
succssivancnic, cloraran a gcrnanofolia
franccsa. No iranscorrcr da gucrra, os nazisias
cciiaran sisicnaiicancnic na Euroa os vclIos
aniagonisnos nacionais, s vczcs con ciio
(croaias conira scrvios}, s vczcs scn rcsuliados,
visio iraiar-sc acnas dc un rcgionalisno
aicnuado (auiononisno lrciao}; ccrincniaran
aic acordar na Frana a iradiao aniilriianica dc
Joana d'Arc c Naolcao(26}.
88
Errar-sc-ia ao considcrar a roaganda un
insiruncnio iodo-odcroso ara oricniar as
nassas nao inoria cn quc dircao. Mcsno o
lourragc dc cranc faz-sc cn un scniido lcn
dcicrninado. Salcn-no nuiio lcn os jornalisias
quc ofcrcccn aos lciiorcs acnas infornacs
cscolIidas c digcridas, a fin dc firnar-lIcs c
rcforar-lIcs a convicao. Toda aric dos jornais
dc oiniao" consisic cn sugcrir ao lciior,
ncdianic sclcao c arcscniaao das noicias,
arguncnios cn aoio dc scus rorios nodos dc
vcr rcconcclidos c cssc rcconforianic
scniincnio quc sc crcssa clas scguinics frascs
ou or ouiras. Esiava convicio dc quc..." Dcn
quc o iinIa diio..." Tcria aosiado".
A roaganda ccrcc scnrc a acl dc
aricira, ncsno sc divulga nonsiruosidadcs. Pol
Qucniin, cn scu livro solrc a roaganda
oliica(27}, crcssou nuiio lcn cssa
ncccssidadc dc aconanIar o scniido das
oinics rcconcclidas c dos rcconcciios, s
vczcs infaniis dos arquciios anccsirais.
NcnIuna cncrgia, ncsno oicncial, dcvc
crdcr-sc cn un donnio cn quc c rinordial
ganIar icno. A cscola ancricana dc sicologia
olscrvou, or ccnlo, quc os rcconcciios
raciais sc fian solidancnic no indivduo dcsdc a
idadc dc cinco anos. Una cananIa oliica quc
coloquc acina dc iudo a raidcz, csforar-sc-a
or rcaiar or alguns onios scus novos
89
rogranas fonic dc cncrgia ncnial consiiiuda
or cssc csicrcoiio rccisicnic. Dcncficiar-sc-a
assin dc una vcrdadcira iransfusao" da
convicao, analoga vcnda da clicnicla fciia or
un ncdico dc rcnonc a un nais jovcn".
Nao Ia quasc ncccssidadc dc rccisar quc o
dcsciio ou a ancaa dcvcn scr dcscariados da
linguagcn da roaganda, quando qucr
convcnccr c scduzir. Franccscs, icndcs a
ncnoria curia", dciou na rccordaao; c o slogan
do cnrcsiino da Lilcriaao, cn ouiulro dc
1914. Eisicn rovidcncias nais radicais quc o
cnrcsiino", nao assou dc cssina
roaganda.
5 Lei de unanimidade e de contgio
Dcsdc quc a sociologia cisic, icn-sc
focalizado a rcssao do gruo solrc a oiniao
individual c os nuliilos confornisnos quc
surgcn nas socicdadcs. Tais olscrvacs foran
confirnadas clos sicologos nodcrnos c
solrciudo clos csccialisias noric-ancricanos
cn oiniao ullica. Todos quanios raiican
sondagcns da oiniao" salcn quc un indivduo
odc rofcssar sinccrancnic duas oinics
lasianic difcrcnics c aic coniradiiorias accrca dc
un ncsno assunio, scgundo oinc cono
ncnlro dc un gruo social (Igrcja, ariido cic.}
ou cono cidadao rivado. Torna-sc cvidcnic quc
as oinics aniagnicas so sulsisicn no csriio
90
do indivduo dcvido rcssao dos divcrsos gruos
sociais aos quais cricncc. A naioria dos Ioncns
icndc anics dc iudo a Iarnonizar-sc" con os
scus scnclIanics; rarancnic ousarao criurlar
a concordancia rcinanic cn iorno dclcs, ao cniiir
idcia coniraria idcia gcral. Dccorrc dcssc faio
quc inuncras oinics nao assan, na rcalidadc,
dc una sona dc confornisno, c sc nanicn
acnas or icr o indivduo a inrcssao dc quc a
sua oiniao c a csosada unanincncnic or
iodos no scu ncio. En conscqucncia, scra iarcfa
da roaganda rcforar cssa unaninidadc c
ncsno cria-la ariificialncnic.
Narra Callu una csioria, assaz ilusiraiiva
dcssa clcncniar Ialilidadc. a csioria dc ircs
alfaiaics dc Londrcs, quc ouirora sc dirigiran ao
rci, assinando-sc. Nos, o ovo inglcs". Todas as
roclanacs, iodos os nanifcsios rinciian
cla nanifcsiaao dc unaninidadc. As nulIcrcs
da Frana cigcn..." o ovo dc Paris, rcunido no
Vclodrono dc Invcrno...". Torna-sc divcriido vcr
cn ccrias ocasics dois ariidos oosios
rcunircn con oucos dias dc inicrvalo, na
ncsna sala, o ovo arisicnsc" ou dirigir-sc
igualncnic ao Covcrno cn nonc do unaninc
scniincnio oular". Cauicla idcniica conduz os
ariidos a auncniar, cn roorcs incrvcis c
or vczcs alsurdas, o nuncro dc scus
nanifcsianics. Traia-sc scnrc dc susciiar cssc
cnrijccido scniincnio dc caliaao c dc ncdo
91
difuso, o qual inclc o indivduo a adoiar as
concccs oliicas dc quc arccc ariilIar a
quasc ioialidadc dos scus concidadaos,
norncnic sc a rofcssan con osicniaao nao
dcsrovida dc ancaas. Criar a inrcssao dc
unaninidadc c dcla scrvir-sc cono dc un vcculo
dc cniusiasno c dc icrror, ial c o nccanisno
lasico das roagandas ioialiiarias, confornc
iivcnos ooriunidadc dc vislunlrar a roosiio
do nancjancnio dos snlolos c da lci do ininigo
unico.
O csiudo da socicdadc das alclIas lcvou
Esinas a dcsvcndar una lci do coniagio
squico". Scgundo clc, a visao da colcra da
scniincla dcscncadcia o furor na colncia. Troiicr
confirna quc o aninal dc un rclanIo c nais
scnsvcl rcaao dos dcnais indivduos quc aos
csinulos cicriorcs. Essa lci dc sinaiia
incdiaia, cssa arrcgincniaao grcgaria sao
cnconiradias nas socicdadcs Iunanas c
clarancnic olscrvavcis nas socicdadcs infaniis.
Ccrios roccssos dc roaganda arcccn
confornar-sc a cssa lci dc coniagio. Para airair o
asscniincnio, ara criar a inrcssao dc
unaninidadc, rccorrcn os frcqucnicncnic os
ariidos a nanifcsiacs c dcsfilcs dc nassas.
Assinala-sc, aniudc, solrciudo a roosiio das
nanifcsiacs Iiilcrisias quc cra nuiio difcil a
un cscciador indifcrcnic ou ncsno Iosiil, dc
nao scr or clas arrasiado, a dcsciio dc si
92
ncsno. O sinlcs dcsfilc dc un rcgincnio,
uado or una landa dc nusica, ja airai os
laslaqucs... Un gruo dc Ioncns discilinados,
dcvidancnic unifornizados, narcIando cn
ordcn c rcsoluios, scnrc ccrcc odcroso cfciio
solrc a nuliidao. Conia TcIalIoiinc quc,
duranic as luias dc Lcningrado, no inicio da
rcvoluao lolcIcvisia, ao aodcrar-sc o anico da
nuliidao, lasiou o dcsfilc dc un agruancnio
niliiar nunido dc nascaras conira gascs, ara
rcsialclcccr a ordcn, cono cfciio quasc incdiaio
dc dcsiniliao".
Na vcrdadc, ara arrasiar o scniincnio, nada
sulsiiiui a irradiaao do aosiolo, a convicao do
roscliio, o rcsigio do Icroi. Calricl
d'Annunzio, cn Icroico csiilo, vivcu
noncniancancnic una conlinaao ronaniica
dc uiscI c roaganda. Con Iunildadc c nais
frcqucnicncnic, c a niliianics, a Ioncns
convicios c dcvoiados, quc a naior aric dos
convcriidos dcvc sua convicao. As grandcs
crcnas oliicas, ial cono rogrcdiu o
crisiianisno, caninIan nuiio airavcs do
coniagio clo ccnlo", do coniaio c da airaao
cssoal; con cfciio, soncnic assin sc inlanian
rofundancnic. As nassas nodcrnas,
dcrinidas c incrcdulas no iocanic a si ncsnas,
sao csoniancancnic airadas or aquclcs quc
lIcs arcccn ossuir o scgrcdo dc una fclicidadc
quc dclas sc afasia c odcr csiancar sua scdc dc
93
Icrosno, or iios", or iniciados, donos do
fuiuro. Quando o ccnlo Iunano c colciivo a
irradiaao c naior. A Igrcja Caiolica scnrc fcz
avanarcn junios scus saccrdoics c scus
nosiciros. As rcligics oliicas do nundo
nodcrno ianlcn susciiaran suas ordcns c scus
convcnios. agruancnios dc cliics, cscolas dc
quadros, canos dc juvcniudc... nao Ia nclIor
agcnic dc roaganda quc una conunidadc dc
Ioncns quc viva os ncsnos rincios cn un
anlicnic dc fraicrnidadc. Dcnoninador conun
dc iodas os roagandas sao as inagcns da
anizadc, da saudc c da alcgria. Crianas
lrincando dc roda, jovcns raiicando csoric,
ccifciros quc canian, cssas vulgaridadcs do
cincna dc roaganda dc iodos os ascs,
arovciian-sc do dcscjo dc fclicidadc c lilcrdadc,
da ncccssidadc dc cvasao do ciiadino rcso
cscrivaninIa ou naquina dc cscrcvcr c rivado
dc vcrdadciros coniaios Iunanos. Infclizncnic,
conIcccnos or ccricncia quc rcalidadc dc
niscria c dc angusiia odc canuflar-sc or dciras
dcsscs quadros risonIos.
A roaganda disc dc ioda csccic dc
rccursos ara criar a ilusao dc unaninidadc.
Curi Ficss, or ccnlo, narra dc quc nancira
Cocllcls, anics da ionada do odcr, conscguiu
rcajusiar una siiuaao conronciida. cn
novcnlro dc 1932, os nazisias csiavan crdcndo
o inulso; Iavian crdido dois nilIcs dc voios
94
c 34 cadciras no FcicIsiag. Cocllcls dccidiu,
cniao, dar un grandc golc. Conccnirou ioda a
roaganda do ariido nas clcics arciais dc
Lic-Dcinold, disiriio dc 150.000 Ialiianics.
Os icnorcs" do ariido succdcran-sc ncssc lugar
c o disiriio foi iralalIado nciodicancnic. A
nanolra olicvc ciio c os nazisias iriunfaran cn
Lic-Dcinold. Tcvc a oiniao ullica a
inrcssao dc quc a icndcncia sofrcra una
rcviravolia c fora dcsfccIada vcrdadcira
rcanar" nazisia. Danquciros c indusiriais
rcconcaran a financiar os Iiilcrisias; no dia 30
dc janciro Hindcnlurgo cnircgava a Hiilcr a
CIancclaria. Vc-sc, ois, a inoriancia daquilo
quc, con jusiia, foi cIanado dc clcics-iloio".
O fascisia lclga Lcon Dcgrcllc dcscjara rcciir
analoga ocraao no icno da fanosa clciao dc
Druclas cn 1937. Mas, os scus advcrsarios, ao
crcclcrcn o crigo, ouscran-lIc o candidaio
dc naior dcsiaquc quc udcran cnconirar, Van
Zccland, quc sc dcniiiu dc sua cadcira
crcssancnic ara arrosiar a laialIa, c
conccniraran solrc Druclas iodo o csforo dc
roaganda. O rcisno sofrcu una dcrroia dc
quc nunca nais sc rccucrou.
Escriiorcs, salios, ariisias c csoriisias dc
rcnonc rcrcscnian, ianlcn, na dcvida
ooriunidadc, o acl dc crsonalidadcs-iloio".
O ullico quc os adnira, s vczcs ccgancnic,
dcia-sc inrcssionar dc lon grado or suas
95
rcfcrcncias oliicas c ncn scnrc crcclc quc
nao sc iraia da ncsna coisa. Eis a vcrdadcira
iransfcrcncia dc confiana c dc adniraao, cujo
ccnlo a ullicidadc ja roorcionara ao fazcr
rcconcndar, or csia ou aqucla csircla" ou
canior cn voga, ccria narca dc saloncic ou dc
cIacus dc fcliro. Un dos ncios favoriios dc
roaganda c a adcsao dos iniclcciuais, dc quc sc
scrvc cono cauao. Essa adcsao arrasia a
sinaiia das nuliidcs nais do quc sc crc
conuncnic, solrciudo cn ascs cono a Frana,
ondc crnanccc ainda nuiio vivo o rcsigio das
cliics culiurais. Salc-sc quc os ariidos, algunas
vczcs, foran luscar suas rcfcrcncias ncssc
donnio aic na Iisioria. Carilaldi icria voiado
Nao!" Pasicur icria voiado Sin!".
O ncio dc coniagio nais difundido c,
cvidcnicncnic, a nanifcsiaao dc nassas,
concio ou dcsfilc. Disiinguc-sc facilncnic os
clcncnios dcsiinados a iransfornar a nuliidao
cn un unico scr.
landciras, csiandarics, vclun"(28} fornan
inrcssionanic ccnario c ianio nais cciianic
quando a cor doninanic c o vcrnclIo, dc quc
nuiias vczcs sc rcssaliou o cfciio fisiologico;
cnllcnas c insgnias sao rcroduzidos nos
nuros, nas landcirolas, nas lraadciras c nos
loics dc lacla dos niliianics. Produzcn ao
96
ncsno icno incdiaio cfciio fisiologico dc
fascnio c un cfciio quasc rcligioso, ois iais
snlolos inrcgnan-sc dc rofundo significado,
cono sc iivcsscn o odcr dc rcunir iao grandcs
nassas cn una csccic dc riiual;
inscrics c lcgcndas condcnsan os icnas
do ariido cn slogans rcionados nos discursos c
nos griios da assisicncia;
os uniforncs dos niliianics conlcian a
dccoraao c crian, solrciudo, un clina dc
Icrosno;
a nusica conirilui odcrosancnic ara
ncrgulIar o indivduo na nassa c criar una.
conscicncia conun. PI. dc Fclicc(29} analisou
nuiio lcn o nisicrioso cfciio or cla roduzido
solrc as nuliidcs. Scu odcr sugcsiivo sc
ccrcc solrc a vida squica laicnic, isio c, solrc
un conjunio dc insiinios c dc cndorcs conuns a
iodos os Ioncns. Elicavcl, conscqucnicncnic,
a sua aiidao ara susciiar cnirc clcs, acina das
divcrgcncias individuais, csiados colciivos cn quc
sc nisiuran c confundcn as icndcncias idcniicas
quc dorncn cn cada un". Scgundo cssc auior, a
nusica insiruncnial (cn quc, gcralncnic,
rcdoninan os insiruncnios dc crcussao}, a
accniuaao rinica, auncnian ainda nais o
cfciio dc caliaao c cocsao da nusica. Muiia
gcnic ja ouviu falar do dcscncadcancnio quasc
97
auionaiico do dclrio nsiico clo rolongancnio
dc una olscdanic nclocia dc canios c ianlorcs
cn ccrias sciias rcligiosas riniiivas. Mcsno as
cssoas nais cvoludas dificilncnic sc suliracn
influcncia dc dcicrninadas frascs nusicais.
Essa cnoao, cssa conunIao culninan no Iino,
canio sinlolico do ariido ou da naao, dc quc
cada noia, or assin dizcr, c cnicndida
dirciancnic clo coraao c, con rcligiosa
gravidadc, rcionada cn coro clos assisicnics. O
canio colciivo c o ncio nais scguro dc fundir
una nuliidao cn un so lloco c dc dar-lIc o
scniincnio dc quc forna un unico scr.
Fanfarras, Iinos, canios, griios riinados, iodos
csscs ioicos sonoros" sao ingrcdicnics
csscnciais do dclrio das nuliidcs;
rojciorcs c iocIas, sc c noiic, auncnian
a fascinaao c conirilucn ara criar un clina dc
rcligiosidadc, ondc os niios fluiuan. No scu
arguio csiudo, Psicanalisc do Fogo", Casion
DacIclard nosira quc o fogo inclc o Ioncn a
rofundos dcvancios. Produz o fogo cfciio dc
caliaao c dc icrror ao ncsno icno, ajusiado
linIa dc roaganda Iiilcrisia, quc o uiilizava cn
suas narcIas con arcIoics c suas nanifcsiacs
noiurnas; cn suna, as saudacs, o lcvaniar c
o scniar dos ouvinics, o dialogo con a
assisicncia, os vivas, os ninuios dc silcncio
consiiiucn cssa ginasiica rcvolucionaria
aconsclIada or TcIalIoiinc aos conduiorcs dc
98
nuliidcs. PI. dc Fclicc confronia csscs
roccssos con os cnrcgados clos rofcias
oricniais. Os cfciios fisiologicos c squicos dc
una gcsiiculaao lcvada aic o dclrio sao
conaravcis aos dc una inioicaao. As
dcsordcns funcionais assin iniroduzidas no
organisno rovocan vcriigcns c, finalncnic, una
inconscicncia ioial, quc crniic as iorcs
loucuras. As vczcs, agiiacs dcssc gcncro
aodcran-sc dc rcunics oliicas c rovocan
ccnas iunuliuosas, as quais rccordan os
csciaculos ofcrccidos clas irnandadcs dos
darocscs ululanics".
Esialclccc-sc una rclaao cnirc o conduior"
c a nuliidao, or Lc Don cIanada dc Iinosc" c
na qual PI. dc Fclicc disiinguc una vcrdadcira
osscssao. ccrio quc, ao ncnos cn oliica, o
grandc Ioncn sc dcsvalorizou
considcravclncnic. naquclc quc a nuliidao
adnira, rocura ncnos as qualidadcs naiurais
quc o disiingucn dcla, quc aquilo clo qual clc
rcsunc os dcscjos c sonIos oularcs,
iraduzindo c rccanliando-lIc cono cn un cco c
quc cla lIc sugcrc c dclc cscra. O conduior dc
nassas corrcsondc dcfiniao dc rofcia dada
or Vicior Hugo quc, infclizncnic, ncn scnrc
dcsigna as csirclas. O coniaio, o fluido quc
circula cnirc clc c os quc cncarna, c una
rcalidadc, cnlora cscac a iodos os nossos
insiruncnios dc ncdiao. Cono ccnlo, lasia
99
aquclc quc ainda noriifica o nundo. a
nonsiruosa uniao cnirc Hiilcr c as nuliidcs
gcrnanicas.
A aao do conduior dc nuliidcs nuliilica-
sc quasc scnrc or inicrncdio das coorics dc
adcios organizados. Ncro ja Iavia insiiiudo
iroas dc csccialisias cncarrcgados dc
dcscncadcar os alausos. Drigadas dc
aclanaao", organizadas ou csoniancas,
cnconiran-sc cn iodas as nanifcsiacs dc
nassas, judiciosancnic disiriludas, aninan a
nuliidao, inflanando-a rogrcssivancnic. En
cada concio, cn cada dcsfilc assinala-sc a
disiinao cnirc conduiorcs" c conduzidos", cnirc
aiivos" c assivos", confornc asscvcra
TcIalIoiinc, quc julga odcr csialclcccr cnirc
clcs una roorao quasc rcgular (Os aiivos"
consiiiuindo ccrca dc 8% da oulaao ioial}.
Conscqucnicncnic, ioda a iarcfa da roaganda
qucr, alias, nas fascs circnas quc sao as
nanifcsiacs ullicas, qucr no iralalIo
quoiidiano, consisic cn conquisiar os assivos",
cn noliliza-los, cn lcva-los rogrcssivancnic a
aconanIar os aiivos".
Qucn ja assisiiu a una grandc nanifcsiaao
dc nassas, dcsfilc ou concio, dc olscrvar os
nciodos quc acalanos dc analisar, cnrcgados
con naior ou ncnor fclicidadc c inicnsidadc.
Quando un agruancnio dc landciras dcsfila cn
100
ioda a largura dc una avcnida rcccdcndo
conacia nassa oular sol o runor dos canios,
nuiio oucos sao os cscciadorcs quc nao
scnicn vilrar algo no niino do coraao. Eniao,
os advcrsarios rcfcrcn afasiar-sc a fin dc
cscaar ao cncanio do noncnio. Dcnanda
cuidados ariicularcs a organizaao dc
scnclIanics nanifcsiacs, visio scrcn a
duraao c o riino csscnciais ara criar o dclrio
dc nuliidao". Os Iiilcrisias uiilizavan norncnic
roccssos dc ordcn fisiologica, quc lcvavan ao
liniic circno. Quando rcalizavan una grandc
nanifcsiaao, or ccnlo, no csiadio dc
Nurcnlcrg, iniciavan-na dcsdc a nanIa, con a
cIcgada dos rinciros assisicnics. A ariir do
ncio-dia c ncia, succdian-sc as dclcgacs c
ocuavan lugar or dciras das landas dc
cornciciros c dc nusica, o quc scrvia dc cada vcz
cono rcicio ara aclanacs c saudacs; la
clas 19 Ioras, surgian os digniiarios do ariido.
nova gcsiiculaao; rinciiava, cniao, un crodo
dc rccolIincnio, duranic o qual a ccciaiiva sc
fazia scnrc nais insisicnic c solcnc. Dcois
cIcgavan Cocllcls c Cocring c, finalncnic, o
rorio Hiilcr, saudado or giganicsca ovaao. Ao
nicrofonc, o FuIrcr, duranic os rinciros
ninuios, arccia ccrincniar a voz, rocura
do coniaio assional con cssa nuliidao quc nao
sc agucniava nais or aguarda-lo duranic ianias
Ioras.
101
Errar-sc-ia, alias, ao acrcdiiar quc o dclrio
da nuliidao scja un csiado sinlcs, quc sc
nanicn cn crcsccnic caliaao. ,
csscncialncnic, un csiado rinico, con crodos
dc icnsao aos quais succdcn sinuliancos
afrouancnios. A cnccnaao dc un dcsfilc ou dc
un concio dcvc lcvar cn conia cssc riino. Os
oradorcs icn o cuidado dc cnircncar os
discursos dc scnicnas, dc frascs irnicas quc
afrouan incscradancnic a icnsao dos ouvinics
c rovocan o riso, o nclIor ncio dc soldar una
nuliidao, dando-lIc o scniincnio dc una csccic
dc alcgrc cunlicidadc.
Eisicn ncios dc organizar c riinar
nanifcsiacs, ncnos grossciros quc os
cnrcgados clos Iiilcrisias. En scu livro,
TcIalIoiinc rccolIc a narraao dc un cIcfc da
Frcnic dc Dronzc, quc cnrccndcra dar un cquc
cn Hiilcr, or ocasiao das clcics dc 1932,
ncdianic coniraroaganda odcrosancnic
organizada. Assin, cn Hcssc, foi rcarado un
dcsfilc-nodclo, scgundo iccnica nuiio aiiva, ao
ncsno icno sicologica c csiciica, o qual c
dcscriio da scguinic nancira.
Una rocissao dcvia rcrcscniar dc alguna
nancira un livro dc nuiias aginas ilusiradas,
rcunidas con ccria logica, as quais dcvian
roduzir crcsccnic cfciio, a fin dc arrasiar,
ncsno involuniariancnic, os cscciadorcs cn
102
una caudal dc idcias dcicrninadas, c
inrcssiona-los clo acordo final. Voiai conosco.
O livro" csiava dividido cn caiulos", or sua
vcz suldivididos cn gruos sinlolicos, quc sc
scguian a dcicrninados inicrvalos, consiiiudos
or fornacs da Dandcira do FcicI", or
fornacs dos sindicaios, dos nossos csoriisias
cic.; cra racional; assin, dcois dc cada gruo, o
cscciador odia ionar flcgo, ara nclIor
dciar-sc inrcssionar clo gruo scguinic. Eran
os scguinics os quairo caiulos" caracicrsiicos.
a} Magoa da aiualidadc; l} Luia dc nossas foras
conira cla; c} Ironia alicada ao ininigo; d}
Nossos oljciivos c nossos idcais. Ncssa ordcn
cnuncrados, cran os scguinics os quairo
scniincnios fundancniais ara os quais sc
aclava. a} a conaiao; l} o ncdo (cnirc os
advcrsarios} c a coragcn (cnirc nos}; c} o riso; d} a
alcgria. En conscqucncia, csiavan os
cscciadorcs cosios a crcorrcr ioda una gana
dc scniincnios".
Un dcsfilc dcssa csccic icn, ois, valor ao
ncsno icno dcnonsiraiivo c assional.
Esclarccc, nas con cnccnaao c scgundo
rogrcssao quc inicrcssa ao cscciador c o scduz
Ialilncnic, fazcndo-o ccrincniar un ciclo dc
scniincnios scnclIanics aos quc gosia dc
cnconirar no icairo c no cincna. Tivcnos ocasiao
dc organizar, cnirc os naquis, viglias cuja
insiraao sc aroinava nuiio da quc insuflou o
103
dcsfilc dc Hcssc. scu csqucna ariia dc una
ainosfcra dc caiasirofc" (dcrroia da Frana,
ocuaao} ara icrninar cn una cvocaao dc
cscranas (viioria c lilcriaao}. Enlora dc un
nodo ncnos sisicnaiico, os grandcs coricjas
oularcs dc 1o. dc naio c 14 dc julIo uiilizan
os ncsnos clcncnios lasicos, vcculos, dsiicos,
canios, quc crincn, alicrnadancnic, a dor da
orcssao, a grandcza da luia c a cscrana da
lilcriaao.
A unaninidadc c ao ncsno icno una
dcnonsiraao dc fora. Un dos alvos csscnciais
da roaganda c nanifcsiar a onircscna dos
adcios c a sucrioridadc dclcs solrc o
advcrsario. Os sinlolos, as insgnias, as
landciras, os uniforncs, os canios, consiiiucn
un clina dc fora indiscnsavcl roaganda.
Traia-sc dc nosirar quc csianos" la c quc
sonos os nais forics". Nao sc odcria clicar dc
ouiro nodo os csforos dos ariidos visando a
inor scus oradorcs, scus griios dc gucrra ou
scus canios c iornar-sc donos do icrrcno", ao
rcos s vczcs, dc sangrcnios iunulios.
Uniforncs, inscrics, Iinos crian una
inrcssao dc rcscna difusa quc rcicncra os
sinaiizanics c dcsnoraliza os advcrsarios. A
dcnonsiraao dc fora, cnircianio,
frcqucnicncnic uiil, volia-sc algunas vczcs
conira os scus organizadorcs, caso una
coniraroaganda cficicnic saila clorar a
104
nasccnic indignaao conira as lruialidadcs ou os
cnlaraos lilcrdadc dc crcssao. As
dcnonsiracs dc fora, alias, ncn scnrc sao
violcnias. Fccordcnos a nanifcsiaao organizada
cla Frcnic Poular or ocasiao do suicdio dc
Fogcr Salcngro. Silcncio alsoluio cra a
dcicrninaao, c csscs nilIarcs dc Ioncns,
narcIando scn rudo, davan una inrcssao dc
rccolIincnio c, ianlcn, dc odcr lcn nais
convinccnic do quc o icria sido qualqucr ouira
nanifcsiaao con canios c clanorcs.
Ouiro ccnlo, discuiido ao icno da
Fcsisicncia. quando clcncnios dos naquis do Ain
cIcgaran rccniinancnic a Oyonna c ai
dcsfilaran no dia 11 dc novcnlro dc 1943, cssc
gcsio, do onio dc visia csiriiancnic niliiar, cra
indcfcnsavcl, ois dcnunciava conlaicnics
clandcsiinos c ofcrccia, inclusivc, o risco dc
rovocar rcrcsalias, nas cra lcnancnic
jusiificado luz da roaganda. c quc
nanifcsiava discilinadancnic o aarccincnio da
Fcsisicncia arnada. Essa dcnonsiraao dc fora
logrou inarcciavcl rccrcussao na Frana c no
csirangciro.
Contrapropaganda
A coniraroaganda, isio c, a roaganda dc
conlaic s icscs do advcrsario, odc scr
caracicrizada or algunas rcgras sccundarias
quc lIc sao incrcnics.
105
1 Assinalar os icnas do advcrsario. A
roaganda advcrsa c dcsnoniada" nos scus
clcncnios consiiiuiivos(30}. Isolados, classificados
cn ordcn dc inoriancia, os icnas do advcrsario
odcn scr nais facilncnic conlaiidos. con
cfciio, dcsojados do insiruncnio vcrlal c
sinlolico quc os iornava inrcssionanics, sao
rcduzidos a scu conicudo logico, gcralncnic
olrc c, s vczcs, aic coniradiiorio; odc-sc,
orianio, aiaca-los un a un c, ialvcz, o-los
uns aos ouiros.
2 Aiacar os onios fracos. Consiiiui
fundancnial rccciio dc ioda csiraicgia. Conira
una coalizao dc advcrsarios, o csforo incidc
naiuralncnic no nais dclil, no nais Icsiianic c
c nclc quc sc conccnira a roaganda. Essc
nciodo foi sisicnaiicancnic usado cla
roaganda dc gucrra. duranic a Princira Cucrra
Mundial, os alcnacs rocuraran, solrciudo,
dcsnoralizar os russos, ao asso quc os aliados
dirigian o rincial csforo conira a usiria-
Hungria. Enirc as icscs conirarias, igualncnic, c
a nais fraca quc scra conlaiida con naior
violcncia. Enconirar o onio fraco do advcrsario c
clora-lo c a rcgra fundancnial dc ioda
coniraroaganda.
3 Janais aiacar fronialncnic a
roaganda advcrsaria quando for odcrosa.
Con jusicza Pol Qucniin olscrva.
106
Frcqucnicncnic, as roagandas
conicnorancas, ao julgar ncccssario conlaicr a
oiniao rcvalcnic, visando rciifica-la c ordcna-la
o nais raido ossvcl, aiacan-na
crcndicularncnic. Fcsulian dcssa falia 90%
dos rcvcscs sofridos or iais roagandas,
ccclcnics ara forialcccr a oiniao dc cssoas ja
convcncidas, c cn dccorrcncia, ara
nagisiralncnic arronlar orias alcrias. Essas
roagandas dcsconIcccn csic rincio inicial.
a fin dc conlaicr una oiniao, c ncccssario
ariir dcssa ncsna oiniao, rocurando un
icrrcno conun". Eis un cvidcnic corolario da lci
dc iransfusao".
En gcral, inicrrcia-sc cono sinal dc
fraqucza a discussao racional dos icnas do
advcrsario. Essa so c ossvcl quando nos
colocanos incdiaiancnic dcniro da crscciiva c
da linguagcn do ininigo, o quc c scnrc
crigoso. Tal nciodo, cnircianio, quc conca or
fazcr conccsscs ao advcrsario ara, ouco a
ouco, conduzi-lo a concluscs conirarias s
suas, c raiicado gcralncnic clos coniradiiorcs
dc rcunics ullicas c clos csccialisias do dc
oria cn oria".
4 Aiacar c dcsconsidcrar o advcrsario.
Vinos quc o arguncnio cssoal lcva nais longc,
ncssa naicria quc o arguncnio racional. Aniudc,
oua-sc o iralalIo dc dclaicr una icsc ao
107
dcsconsidcrar-sc aquclc quc a susicnia. A divisao
cssoal consiiiui arna classica na iriluna do
Parlancnio c nos concios, lcn cono nas
colunas dos jornais. a vida rivada, as nudanas
dc aiiiudc oliica, as rclacs duvidosas, sao as
suas nunics iriviais. A Iisioria rcccnic da
Frana csia juncada dc Ioncns dc Esiado c dc
oliicos, os quais, nais ou ncnos cfciivancnic
conronciidos cn cscandalos foran aiacados c
cccuiados" cn fcrozcs cananIas dc inrcnsa.
Alguns iodavia Clcncnccau c o nodclo
conscguiran rcfazcr-sc, janais sc confcssando
culado, rcvidando golc a golc.
Sc no assado dc un ariido ou dc un
oliico forcn cnconiradas dcclaracs ou
aiiiudcs quc coniradizcn dcclaracs ou aiiiudcs
o cfciio, scn duvida, c ainda naior. nao soncnic
o Ioncn ou o ariido scrao dcsacrcdiiados
(ningucn c nais dcsrczado quc os vcnioinIas
ou os vira-casacas} nas ianlcn colocados na
ncccssidadc dc sc clicarcn c dc sc jusiificarcn.
osiao dc infcrioridadc. o ao quoiidiano da
coniraroaganda. Isso nos lcnlra una frasc
ariicularncnic lcn cscolIida cla qual o oria-
voz da Frana Livrc, Mauricc ScIunann, dcu
incio a una das cnisscs radiofnicas dirigidas
conira a roaganda dc PIilic Hcnrioi,
concniarisia da radio dc VicIy; cssc, scgundo
arccc, oliivcra a rcforna or ocasiao da
Princira Cucrra Mundial. PIilic Hcnrioi,
108
auiliar do ccrciio franccs cn 1915, auiliar do
ccrciio alcnao cn 1944..." En oucas alavras
o Ioncn fora ridicularizado.
5 Colocar a roaganda do advcrsario cn
coniradiao con os faios. Nao cisic rclica
nais dcsconccrianic quc a susciiada clos faios.
Sc for ossvcl conscguir una foiografia ou un
icsicnunIo, quc, cnlora solrc un unico onio
vcnIa coniradizcr a arguncniaao advcrsa, cssa
cn conjunio, acala or dcsacrcdiiar-sc. Dc
ordinario c difcil conscguir rovas inconicsiavcis.
as narraiivas dc viagcns sao coniradiiorias, odc
Iavcr iruqucs foiograficos; aclar-sc-a, cniao,
ianio quanio ossvcl, ara inquiridorcs ou ara
icsicnunIas cujo assado c cujas ligacs
garanian sua inarcialidadc. En iodo caso,
nada valc ianio quanio un dcsncniido clos
faios cono arna dc roaganda, dcsdc quc
fornulado cn icrnos claros c rccisos. Essc
dcsncniido nao cnconira rclica quando os faios
alcgados foran colIidos cn fonics dc infornaao
coniroladas clo rorio advcrsario. A cssc
roosiio, ciiarci un ccnlo. una cqucna
noicia das Lciircs Franaiscs clandcsiinas, a
qual rcfuiava una afirnaao da roaganda
Iiilcrisia, anicondo-lIc sinlcsncnic, scn
concniario, una infornaao ullicada na
ncsna ocasiao cla inrcnsa da Frana
ocuada.
109
Un cariaz divulgado cn Paris dcnonsira
quc iodos os lilcriadorcs c icrrorisias sao judcus
csirangciros. A Coric dc Aclaao dc Dourgcs
condcnou os auiorcs c cunliccs do aicniado
conira Dcai. Jacqucs Dlin (dc Mcncirol-sous-
Sanccrrc}, Marccl Dclicic (dc Vicrzon}, Enilc
Couard (dc Pouilly-sur-Loirc}, Jcan Sinon (dc
Ncvcrs} c Louis Fannos (dc TIouvcnsi}".
6 Fidicularizar o advcrsario, qucr ao iniiar
scu csiilo c sua arguncniaao, qucr airiluindo-
lIc zonlarias cqucnas Iisiorias cnicas, csscs
Wiiz", quc dcscncnIaran iao grandc acl na
coniraroaganda oral difundida clos alcnacs
aniinazisias. O cscarnio consiiiui csonianca
rcaao a una roaganda quc sc faz ioialiiaria
ncdianic a surcssao da dos advcrsarios. Scn
duvida ncnIuna, c a arna dos fracos, nas a
raidcz con quc sc disscninan as ilIcrias quc
jogan no ridculo os odcrosos, a csccic dc
condcsccndcncia quc clas cnconiran or vczcs
cnirc os rorios adcios fazcn, do cscarnio, un
agcnic corrosivo cujos cfciios nao sao dc
dcsrczar. En iodos os icnos os canonciisias
icn ionado o ariido da oosiao.
Nao odcnos cnuncrar os nuliilos ncios
dc fazcr o advcrsario cair no ridculo; nuiias
vczcs grossciros, nao dcian, orcn, dc scr
cficazcs. Toncnos acnas un ccnlo. na
cananIa anii-rcisia, dc quc ja falanos,
110
rcsondian os advcrsarios dc Dcgrcllc aos scus
giganicscos dcsfilcs, fazcndo circular nas ruas dc
Druclas asnos con un cariaz cn quc sc lia.
Voio cn Dcgrcllc orquc sou lurro".
Aqui, iocanos cn una forna dc graccjo
nuiio difcrcnic daqucla ja iraiada raidancnic.
nao nais o riso dcsdcnIoso quc conscguc soldar
a nuliidao no scniincnio dc sua sucrioridadc, c
quc Hiilcr salia rovocar na arcna dc Nurcnlcrg
c, sin, o riso soliiario, closao irrcvcrcnic, viial
roicsio da lilcrdadc conira o cnsancnio rc-
falricado, riso a cujo rcsciio NicizscIc dizia quc
scria un dos uliinos rcfugios do Ioncn livrc
conira o nccanisno da iirania, c quc, aic nas
cocas nais iragicas, c una das nais icnvcis
arnas quc sc ossa cnrcgar conira una
roaganda ioialiiaria. Dasia cvocar cssc
adniravcl filnc aniifascisia dc CIarlcs CIalin,
O Diiador, no qual Hiilcr c Mussolini aarcccn
lurlcscos. E nas Ioras difccis da ocuaao, a
quanios franccscs a arodia dos odcrosos do dia
nao irazia cscranas? En una socicdadc quc
ancaadora c cnfurccida roaganda conca a
fascinar, o riso rclaa infalivclncnic os Ioncns
conirados, dcvolvc-lIcs o livrc funcionancnio dc
scus rcflcos, cria incdiaio cfciio aniiinilidor.
7 Fazcr rcdoninar scu clina dc fora".
Por razcs ccriancnic naicriais, c ianlcn
sicologicas, c inorianic olsiar quc o advcrsario
111
sc nanicnIa na rincira linIa, criando cn
rovciio rorio a inrcssao dc unaninidadc.
Mas, cssc ianlcn rocura inor a sua
linguagcn c os scus snlolos, quc or si ncsnos
significan odcrio. Frcqucnicncnic,
ccrincnia-sc aiingi-lo naquilo quc nais rcza.
o nonc, o rinciro cnirc os scus snlolos. Os
dcgaulisias, or ccnlo, cIanavan os
conunisias dc scaraiisias" c csscs os
aclidavan dc gogo (aicia}. O nonc arccc icr
guardado o riniiivo valor nagico c o faio dc
dcnoninar" c da nais alia inoriancia. O nonc
c, ao ncsno icno, una landcira c un
rograna. Vczcs Ia, quando o advcrsario, nao
conscguindo surinir o nonc quc lIc foi dado
dcrcciaiivancnic, o cndossa, scrvindo-sc dclc
cono iiulo dc gloria. assin roccdcran os wigs c
os iorics; cn nosso icno, os naquisards,
acalaran or acciiar dc lon grado o aclido dc
icrrorisias" or clcs rccclido; igualncnic o
cicio dc sialinisia", injurioso a rinciio, foi
rcionado clos conunisias cono un iiulo dc
gloria.
En ouiro caso, lograran os roagandisias
nazisias inor sua linguagcn ao forjar, a
roosiio do aicrrorizador lonlardcio dc
Covcniry, o vcrlo covcnirizar" ara dcsignar o
aniquilancnio dc una cidadc. Os lriianicos
dclaldc rocuraran rcsondcr or ncio dc
112
vcrlos fornados con os noncs dc cidadcs
alcnas.
Scnrc no anliio da ncsna oricniaao,
vanos cnconirar o quc TcIalIoiinc cIanou dc
gucrra dc snlolos". O cIcfc da Frcnic dc
Dronzc, cuja narraiiva rcroduz, csclarccc cono
os s cruzcs ganadas, cujas inagcns
ancaadoras rolifcravan nos nuros, as ircs
flccIas sinlolicas das juvcniudcs socialisias c,
ao griio dc Hcil Hiilcr!", o dc FrciIcii!", lcn
cono, saudaao fascisia, os unIos lcvaniados.
Assisiinos, duranic a ocuaao, criaao dc un
snlolo, alias dcsido dc qualqucr significado c
dc qualqucr airaao. o gana" da nilcia.
Oosiancnic, a cruz da Lorcna do dcgaullisno
cra un snlolo claro c cjado dc scniido; dcnais,
iinIa solrc os ouiros una grandc sucrioridadc
grafica. Talvcz sc rccordc dc quc foran
cnrcgados dois nciodos conira o gana". ou sc
lIc solrcunIa una cruz da Lorcna quc
auionaiicancnic o cancclava, ou cra
ridicularizado or un roccsso nuiio sinlcs.
inscriio cn una circunfcrcncia, narcados dois
onios guisa dc olIos, o gana" assava a
rcrcscniar a figura dc un crfciio idioia.
Nada icn dc nornaiivo as lcis das quais
icnianos infcrir os difcrcnics roccssos
cnrcgados cla roaganda oliica. Eisicn,
or ccrio, consianics da sicologia colciiva quc
113
nao sc dcvcn dcsconIcccr. ncssc scniido,
dcicrninado nuncro dc indicacs validas
ara ioda csccic dc roaganda dcrivan dos
lcis rcccdcnicncnic analisadas. Ouiras, ao
conirario, sao, dc rcfcrcncia, rccciias" quc
iivcran ciio una vcz c, cnrcgadas cn ouiras
condics ou sinlcsncnic orquc ja foran,
usadas, ccn-sc a crdcr a cficicncia. Scn
cnlargo, c rovavcl a dcscolcria dc rccciias
aarcniadas; or ouiro lado, lascando-sc na
incnsa faculdadc dc olvido quc caracicriza as
nassas c cn quc as roagandas infalivclncnic
sc aoian, c ossvcl ara ouiros ariidos c
rcgincs rcarovciiar, or conia roria, alguns
clcncnios do fornidavcl cnrccndincnio
Iiilcrisia, o qual sc noialiliza clo dcsrczo da
oiniao, clo llcfc, clo dcscarancnio, clo
nciodo do soco sicologico" c cla claloraao dc
conlcio aarclIo dc soriilcgios cicnificos.
assaz cvidcnic quc r cn aao una
roaganda ou una coniraroaganda dcnanda
ncios odcrosos. Nao c nossa inicnao discuiir
csqucnas dc organizaao. Dcvcnos assinalar
acnas quc a roaganda nao sc novincnia scn
consianic csforo dc infornaao quc vcrsa nao
acnas solrc os faios susccivcis dc alincnia-la,
nas, ianlcn, solrc a siiuaao dos sciorcs dc
oinics visados. A Osvag, organizada no inicio
da rcvoluao lolcIcvisia, cIcgava aic a disiriluir
cn carias gcograficas as infornacs colciadas, a
114
fin dc olicr vcrdadciros naas dc ncicorologia
oliica". Todos os aconiccincnios dc
inoriancia rcfcrcnics siiuaao cconnica c
oliica (iais cono o iransoric, as criurlacs
agrarias, a agiiaao aniigovcrnancnial ou anii-
scniia cic.} cran narcadas cn corcs, o quc
roorcionava raida oricniaao ioografica c,
solrciudo, rcvclava clarancnic a
inicrdccndcncia dc ccrios faiorcs oliicos,
cconnicos c sociais"(31}. Cocllcls aic scguia dc
crio a csiaisiica dos suicdios.
ScnclIanic csforo dc infornaao dcvc
ccrccr-sc solrc os rcsuliados das cananIas dc
roaganda. Quando as clcics nao crniicn
arcciar o rcndincnio dc una roaganda, cssc
conirolc, acsar dc nuiio uiil, arcscnia-sc
difcil. As sondagcns dc oiniao" iornaran-sc dc
uso corrcnic c roorcionan rcciosas
infornacs, cnlora o scu nancjancnio c a sua
inicrrciaao crnancan dclicados. Na
Inglaicrra, as carias ao cdiior" crniicn, cn
una ccria ncdida, dcsvcndar a scnsililidadc da
oiniao no iocanic a csic ou aquclc icna. Enfin,
os rclaiorios dos agcnics da adninisiraao c da
olcia roorcionan alguns indcios, nas
conuncnic falscados.
cvidcnic quc a roaganda nao agc cn
scior fccIado. Scu cano, a oiniao ullica, c
susccivcl dc scr influcnciado or ouiros faiorcs,
115
csccialncnic clas dcciscs govcrnancniais. Sc
iais dclilcracs cnirasscn cn coniradiao con
a roaganda, cssa vcr-sc-ia cn dificuldadcs. O
quc c valido ara un govcrno c ianlcn ara un
ariido, quc corrc o risco dc vcr scus voios no
Parlancnio ccnsurados. O ninisiro da
Proaganda do FcicI, Cocllcls, cra consuliado
clos ouiros Minisicrios accrca das dcciscs
susccivcis dc cnconirar rcssonancia na oiniao
ullica. Por vczcs, a clas sc ounIa, solrciudo
quando sc iraiava dc auncniar o rco dc
gcncros csscnciais; cn ouiros ooriunidadcs,
quando a ncdida cra incviiavcl (a rcquisiao dos
sinos, or ccnlo} nandava adia-las aic quc o
ariido Iouvcssc clicado suficicnicncnic as
razcs oulaao.
Nao sc conduz a roaganda isoladancnic.
Ela cigc una oliica cocrcnic, lcn cono scu
ajusiancnio a cssa oliica. No fin da Princira
Cucrra Mundial, Lordc NoriIcliffc lograra
convcnccr o scu govcrno quc a roaganda dc
gucrra a scu cargo nao odia scr lcvada a calo
scn quc sc dcfinissc una oliica rccisa, fiando
aios ara o rcscnic c dcsignando oljciivos ara
o fuiuro. A roaganda, quando nao sc cnircga a
llcfcs ncniirosos, quando c uiilizada
saluiarncnic, consisic, cn suna, na clicaao c
jusiificaao dc una oliica. Fccirocancnic,
olriga a oliica a dcfinir-sc c a nao sc
116
coniradizcr, rcsiando-lIc, assin, un grandc
scrvio.
O acrfcioancnio da iccnica (inrcnsa,
radio c cincna}, o conirolc csiaial dos grandcs
canais dc difusao, cvidcnicncnic confcrcn, dc
incio, cnornc sucrioridadc s roagandas
govcrnancniais nos rcgincs dc ariido unico. A
coniraroaganda, lcvada clandcsiinidadc,
rcduz-sc a ncios liniiados. inscrics, naquina
dc cscrcvcr c norncnic nincografo, scu
insiruncnio favoriio. En iais circunsiancias, nao
convcn sulcsiinar a inoriancia da roaganda
oral. Ocorrc, ianlcn, cono duranic a ocuaao
alcna, quc una roaganda clandcsiina disc
dc oficina iiografica ara inrinir scus jornais.
Por fin, as cnisscs radiofnicas do csirangciro,
os folIcios c lrocIuras lanados dc ara-qucdas
odcn coadjuvar considcravclncnic. Mas, arccc
quc, na vcrdadc, cn scnclIanics circunsiancias,
o ior ininigo dc una roaganda ioialiiaria scja
cla ncsna. a rcciiao acala or faiigar c o
aluso das falsas noicias dcsiroi a confiana
nclas. A roaganda oliica sincronizada,
olscdanic c ncniirosa nao aiingc un onio cn
quc sc dcliliia, convindo, ois, ara vcncc-la,
usar arnas dc ouira ordcn?
117


CAPTULO VI
Mito, mentira e fato

A roaganda oliica nodcrna nao c
sinlcsncnic o uso crvcriido das iccnicas dc
difusao dcsiinadas s nassas. Ela rcccdcu a
invcnao da naior aric dcssas iccnicas. scu
aarccincnio coincidc con o dos grandcs niios
quc arrasian un ovo c o galvanizan cn iorno
dc una visao conun do fuiuro. No scculo VIII,
na Frana, dcsalrolIou o niio rcvolucionario;
dcois, na nciadc do XIX, vcrificou-sc
crisializaao, lcnia c criurladora, do niio
socialisia c ro1ciario. O rinciro, dcois dc icr
clodido, ial qual una scric dc lonlas dc
rciardancnio nos ascs curocus,
rogrcssivancnic crdcu sua virulcncia aic o fin
do scculo XIX, quando ainda aninava a vivcncia
da 3a. Fcullica; anics dc assar ao csiagio dc
culio Iisiorico, cIcgou a conIcccr o
rcjuvcncscincnio con a qucsiao Drcyfus; quanio
ao scgundo, dcois dc Iavcr susciiado grandcs
luias civis, a Conuna cn junIo dc 1848 c
inuncras grcvcs, foi cnolgado clo narisno c,
118
nais iardc, clo lcninisno; Iojc novincnia
nassas giganicscas, no Eircno Oricnic.
A fora con quc csscs dois grandcs niios
rcvolucionarios sc csraiaran clo nundo scrviu
dc ligaao aos cnsadorcs oliicos.
Conrccndcran o ajuiorio quc odcria advir
dcssas rcrcscniacs noirizcs, cujo conicudo, a
un so icno idcologico c scniincnial, aiua
dirciancnic na alna das nuliidcs. Ccorgcs
Sorcl, anics dc qualqucr ouiro, disccrniu
crfciiancnic a insiidcz quc ancaava una
social-dcnocracia quc sc iornara vcrlalisia c
arlancniar, roondo, cono rcncdio, quc sc
rccorrcssc a niios violcnios, caazcs dc aliciar os
iralalIadorcs na Fcvoluao. Enquanio o
socialisno crnanccc una douirina inicirancnic
cosia cn alavras, c nuiio facil dcsvia-lo no
scniido dc un ncio-icrno; cssa iransfornaao,
orcn, c nanifcsiancnic inossvcl quando sc
iniroduz o niio da grcvc gcral, quc conoria una
rcvoluao alsoluia". Foran as rcflccs dc Sorcl
quc, cloradas cn un scniido inicirancnic
divcrso or Mussolini, o incliran a consiruir o
fascisno na lasc dc niios nacionais dc ouirora
(grandcza da aniiga Fona} c dc niios
conquisiadorcs do fuiuro (caliaao da fora, da
gucrra c da vocaao incrial da Iialia}.
Doravanic, a rcvivcsccncia dos niios do assado
c a criaao dos niios do fuiuro caracicrizan as
roagandas fascisias, scja a dc Hiilcr, dc
119
Mussolini ou dc Franco. Ao asso quc, na Iialia
ou na EsanIa, os niios assin falricados
crnancccn arguncnios rcioricos c conscgucn
inflanar acnas una ninoria dc fanaiicos,
logran rofundo cco nas grandcs nassas alcnas.
Ncssa rincira nciadc do scculo XX,
disccrnc-sc or ioda aric na Euroa una rcaao
conira o aluso do cnsancnio racionalisia c
lilcral do scculo XVIII franccs. En vcrdadc, ial
cnsancnio iornou-sc o aanagio dc una cliic.
Eniran cn ccna nassas quc nao sc rcconIcccn
na socicdadc lilcra1, scn os quadros naiurais
ncn os valorcs conuns, quc a lurgucsia
caiialisia ofcrccc, c ainda ncnos no
funcionancnio dcscolorido c conlco do rcginc
arlancniar. O icdio nao c acnas a cIavc
sicndIaliana dc una sicologia individual; c
dccisivo faior da sicologia colciiva nodcrna. As
nassas alorrcccn-sc. cvidcnic na Frana do
scculo XIX, dcois da qucda dc Naolcao. O
scgundo Naolcao aosia c ganIa ncsia caria. Ao
sonIo dc gloria, coniudo, sona-sc o sonIo dc
fclicidadc das nassas sofrcdoras, c o sonIo dc
conunidadc das nassas alicnadas. O socialisno
arcscnia-sc cono idcal", cono nsiica", anics
dc scr filosofia c, con Mar, douirina dc aao;
assin crnancccra, cn una roorao
considcravcl. C. Lc Don sullinIou a quc onio a
inrccisao das douirinas socialisias c un dos
clcncnios dc scu ciio". Dcssa cscrana dc
120
lilcriaao, dcssa ansia dc fraicrnidadc scnrc
viinas dc dccccs c, or vczcs, afogadas cn
sanguc, os fascisnos vao-sc aodcrar, dcsviando-
as cn rovciio rorio. Un nundo rivado dc
alcgria c cnircguc ao incrio dos niios A funao
dcsscs c dc aroinar o dcscjo olscuro,
infornulado, dc sua saiisfaao. cnirc aquclc c
cssa nao sulsisic nais quc dininuio inicrvalo
quc a luia c o sacrifcio rccncIcrao; cssa
disiancia ja fora alolida clas inagcns, clos
canios, clos discursos, clas landciras
dcsfraldadas c dcsfilcs ancaadorcs. o alvo csia
quasc ao alcancc dc nossas naos c nos
rcgozijanos dc anicnao cla fclicidadc quc nos
roorciona; nilIcs dc Ioncns vivcn" a icrra
ronciida graas a cssa caliaao ociica da
nuliidao, quc dcculica a fc, anicciando scn
dorcs o fuiuro. O niio c una ariiciaao
anicciada, quc rccncIc un noncnio c rcaviva
o dcscjo dc fclicidadc c o insiinio dc oicncia; o
niio c indissoluvclncnic roncssa c conunIao.
Nisso, a roaganda confundc-sc con a
ocsia c dcla sc nuirc. criaao c ao
afornoscancnio dos niios nacionais
consagraran-sc as naiorcs olras ociicas da
Aniiguidadc, as dc Honcro c dc Virglio. En
nossos dias, a roaganda sulsiiiuiu a ocsia
cica na funao riniiiva dc coniar Iisiorias" ao
ovo, as do scu assado c as do scu orvir,
dando-lIcs, ois, una alna conun, ial cono fcz
121
Pissiraio a ariir dc ocnas Ioncricos. Scgundo
vinos, a roaganda ionou ocsia grandc
nuncro dc scus roccssos a scduao do riino,, o
rcsigio do vcrlo c aic a violcncia das inagcns.
No scu nancjo cnconirarcnos facilncnic ccrios
ariifcios da aao dranaiica, con salios, con
icnos forics c fracos, con golcs icairais"
oricniados no scniido dc cciiar o icnor ou a
cscrana.
Acrcdiianos dc lon grado quc ccrios
asccios da roaganda nodcrna arcscnian
funao nais ociica quc oliica, induzindo o
ovo a sonIar con as grandczas do assado c
con ananIas nais fclizcs Nao c scn noiivo quc
sc alican naiuralncnic s suas fornas
circnadas as alavras dclrio", sonIo
acordado" c quc ossanos caracicrizar dc
sonanlulico" o conoriancnio das nuliidcs
Iinoiizadas or Hiilcr. Noiara Cusiavc Lc Don,
na nuliidao, un nccanisno naiural dc
cagcraao. Frcud, cn Fcnarqucs sur Lc Don,
rclaciona ial faio con a cagcraao olscrvada nos
sonIos, nos quais sc cIcga a aiacar ou naiar un
Ioncn or ncra fuiilidadc. A roaganda
lilcriaria, assin, cn nuncrosos casos,
vcrdadciros sonIos colciivos quc alincniaria
ncdianic alicaao dos roccssos anicriorncnic
caninados. A roaganda oliica conscguiu
caiar cssc dcvancio quc cada un dc nos
alincnia accrca dc nossas origcns c do nosso
122
fuiuro, sonIos da infancia c o acariciado dcscjo
dc fclicidadc. Con a ajuda dos niios dc quc sc
nuirc c quc, dc volia, anlifica, a roaganda,
cono cn un sonIo, aroinou aic o alsurdo o
dcscjo ou o odio dc scu oljcio quc, cn csiado dc
viglia, os Ioncns nao ousan ou nao odcn
aiingir cssc gcncro dc faniasia nao c
forosancnic docniio; iodos os ovos vivos o
nuircn. Esiinulado, coniudo, or salio
naquiavclisno, icrnina cn csadclo.
Tal cono no sonIo, a roaganda conirilui
ara fazcr-nos vivcr una ouira vida, una vida
or rocuraao. A oliica odc ccrccr a o
ncsno acl dc cuiorio. quc o csoric, c a
nuliidao rojcia" scu dcscjo dc avcniuras c dc
Icrosno cn un csiadisia ou ldcr oliico cono
o faz cn rclaao a un as dc ciclisno. Toda a
Ialilidadc da roaganda consisic cn fazcr-nos
acrcdiiar quc cssc csiadisia, cssc cIcfc dc
ariido, cssc govcrno nos rcrcscnian" c nao
soncnic dcfcndc nossos inicrcsscs, nas ianlcn
cndossan nossas aics, nossos cuidados,
nossas cscranas. O. Mannoni, csiudando as
rcacs dos ovos colonizados, dcniro dc una
crscciiva frcudiana, disiinguc una lci nao
soncnic valida ara os ovos riniiivos", nas
quc ianlcn insira a roaganda oliica nas
nacs nais cvoludas. O cIcfc nao c
vcrdadcirancnic rcconIccido cono ial sc o sudiio
nao iivcr o scniincnio (ilusorio, ouco inoria}
123
quc clc o conrccndc, quc adivinIa o quc vai
fazcr, quc agiria ial cono clc (...}. Un govcrno
odc icr ccrias qualidadcs scr Ioncsio,
clarividcnic, caaz clc saiisfaz acnas fraao
da oulaao quc ossui idcniicas qualidadcs.
Torna-sc oular acnas a ariir do dia cn quc o
Ioncn da rua, incaaz dc julgar dcssa nancira,
nas inclido or scniincnios nuiio nais
odcrosos c nuiio nais olscuros, logra colocar-
sc inconscicnicncnc no lugar dclc, aic iludir-sc c
acrcdiiar quc o govcrno agc lcvado or
scniincnios analogos aos scus. Sc cssa
idcniificaao c inossvcl, acsar dc facil cn
icnos nornais, o govcrno iorna-sc, cniao, o
oljcio da rojcao dc iodos os naus scniincnios
c, cnsa a nassa, nao odc nais agir scnao or
naldadc, or laios inicrcsscs, iraiao,
inlccilidadc"(32}. Todos os cIcfcs dc Esiado
csforan-sc or olicr cssa rojcao" da nassa
cn rclaao sua roria cssoa; alguns foran a
adcsao oular usando roccssos lricos c quasc
ncdiunicos, cono Hiilcr; ouiros, cono Fooscvcli
c CIurcIill, ao faniliarncnic convidarcn scus
concidadaos a conariircn os scus cuidados c as
suas cscranas; rccordano-nos das fanosas
convcrsas ao o do fogo", con quc Fooscvcli
rcgularncnic sc dirigia clo radio a cada
ancricano cono a un anigo quc cunria
associar s suas aflics c aos scus rojcios. A
arguncniaao do iio Sou un dos vossos" ou
124
Colocai-vos cn ncu lugar" c o rccurso favoriio
dos csiadisias nos ascs dcnocraiicos(33}. En
circunsiancias iragicas, cssa rojcao no iocanic
ao cIcfc c favorccida cla ncccssidadc dc
rocurar rcfugio junio a un ai" quc vos roicja;
a cloraao dcssc scniincnio consiiiuiu a lasc
da roaganda aicrnalisia dc Pciain.
Essa funao ociica c sicanaliica da
roaganda odc conduzir s nais nocivas
crvcrscs. Sc nao c conirolada, sc odc disor a
scu nodo dc iodos os ncios dc difusao, ial
roaganda, cn lrcvc, rcicndc inor a iodos o
scu sonIo, favorcccndo-o a qualqucr rco, isio c,
sulsiiiuir cn suas ninucias a rcalidadc or
ouira a quc os Ioncns c os faios dcvcn
sulncicr-sc. Disso dccorrc o uso corrcnic c dc
ccria forna nornal, da ccnsura c da noicia falsa.
a ccnsura, visando a inicrdiiar a difusao dc
noicias conirarias causa quc sc dcfcndc c aos
faios quc sc rcicndc csialclccidos; a falsa
noicia, cujo alvo c a. criaao dos faios quc virao
cn aoio da icsc susicniada, a ariir dc un
aconiccincnio rcal dcfornado ou aic dc una
ocorrcncia forjada cn iodos os scus asccios. A
roaganda dc gucrra, quc invcniou o lourragc
dc cranc, inlaniou nos cosiuncs cssc nciodo
dulo dc cocas difccis, quando os govcrnos
julgan dcvcr airioiico scrvircn-sc da infornaao
cono arna dc gucrra cnirc ouiras. Dcois, a
ccnsura oculia ou dcclarada coniinuou rcinando
125
crnancnicncnic solrc grandc aric do nundo;
quanio noicia falsa, foi vcrgonIosancnic
cnrcgada clos Iiilcrisias cono insiruncnio dc
crsuasao ou dc rovocaao. Ela, coniudo, faz
csiragos rcgularncnic na inrcnsa dos ascs
dcnocraiicos, ondc aniudc rcfcrc o nodo
condicional ao afirnaiivo(34}. A cssc rcsciio, os
vcscriinos forncccn un coniingcnic diario dc
csccial inoriancia.
Conira a noicia falsa, o dcsncniido, cn
gcral, c dcsiiiudo dc fora, visio scr nuiio difcil
dcsncniir scn arcccr dcfcndcr-sc cono
acusado", c aconiccc quc, quanio nais grosscira
a falsidadc da noicia, naior o scu cfciio c nais
difcil sc iorna rciifica-la, orquanio o ullico
roccdc naiuralncnic ao scguinic raciocnio.
nao icrian ousado afirnar scnclIanic coisa sc
dcla nao csiivcsscn scguros". Hiilcr salia quc a
crcdililidadc dc una ncniira aniudc auncnia
cn funao dc sua cnornidadc. a nais dcscarada
ncniira scnrc dcia iraos, cnlora rcduzida a
nada. Eis ai una vcrdadc salida dc iodos os
dilonados na aric dc ncniir c quc rosscgucn
no iralalIo dc acrfcioa-la".
Aic quc onio a roaganda, ao iruncar os
faios, ao invcnia-los c ao alicar iruqucs, odc
sulsiiiuir a rcalidadc? Essa c una qucsiao a quc
os nazisias dcran una rincira rcsosia. c
ossvcl fazcr un ovo vivcr cn un univcrso
126
niiologico inicirancnic ariificial, cn un nundo
scn rclacs con o nundo rcal, c quc roncu
ara scnrc con os criicrios dc vcracidadc. A
roaganda Iiilcrisia, ora invcniando os faios,
ora inicrrciando-os, conscguiu aconanIar
ioda a cvoluao da gucrra aic no iocanic aos
aconiccincnios quc lIcs foran nais
dcsfavoravcis. Toncnos, or ccnlo, a virada
dcssa gucrra quc rccisancnic foi a nais iragica
ara a AlcnanIa, Sialingrado. cn una rincira
fasc, a roaganda nazisia rcaliza a cnionaao da
viioriosa narcIa c Hiilcr afirna quc ocuara
Sialingrado quando quiscr; ao scrcn ccrcados os
ccrciios gcrnanicos, Hiilcr roclana quc a
cidadc cuja soric csia ligada da AlcnanIa scra
dcfcndida aic o fin; cnfin, aos o aniquilancnio
dos ccrciios alcnacs, nao sc iraia nais da
conquisia ncn da dcfcsa dc Sialingrado,
iransfornando-sc cn lcndaria cocia o inuiil
sacrifcio dc irczcnios nil Ioncns.
O uso da ccnsura c a conirafaao das
infornacs acalan, cnircianio, or voliar-sc
conira a roria roaganda. Quando arccc quc
una roaganda nonooliza a infornaao ara
dirigi-la a scu lcl-razcr, roduz-sc una rcaao
quasc csonianca. Duscan-sc novas fonics dc
infornacs quc nao csicjan oludas ou
crniian, clo ncnos, ouvir o son dc ouiro sino.
Sol a casca oficial da infornaao dirigida
consiiiui-sc, cniao, una rcdc clandcsiina dc
127
infornacs cn quc as noicias sc iransniicn dc
loca cn loca. Eisic a ncccssidadc dc infornar
aos ouiros, aquilo quc sc ouviu dizcr, ncccssidadc
cuja funao social c cvidcnic cn una socicdadc
cn quc a iransnissao dc noicias dc loca cn
loca cra o rincial ncio dc infornaao"(35}.
Parccc quc, ainda rcccnicncnic, cnirc as
oulacs dcsrovidas dc iccnicas nodcrnas dc
difusao, cono na Lania c na Cuiana, as
noicias cran roagadas scn discrininaao c
con grandc fidclidadc". O uso dos grandcs ncios
dc difusao, coniudo, cnloiou cssa faculdadc
riniiiva c dcicriorou cssa rcdc oral dc
infornacs, quc ouirora funcionava con rclaiiva
caiidao, cn viriudc dc una csccic dc
auioconirolc csonianco. As noicias
iransniiidas fora do circuiio do Esiado
frcqucnicncnic sc difundcn cn oosiao s
noicias oficiais. arcscnian-sc, ois, narcadas
dc un ccrio cocficicnic assional; or ouiro lado,
sao cagcradas conscicnicncnic a fin dc
odcrcn luiar con a auioridadc dc quc discn,
acsar dc iudo, a inrcnsa c o radio c assin
adquirircn crcdililidadc. Conscqucnicncnic, as
infornacs orais nas socicdadcs civilizadas sao
cn gcral incaias. runorcs" ou loaios
alsurdos" quc sc alasiran ianio nais quanio o
sisicna dc infornaao oficial crsisic cn ignora-
los.
128
Quando, or aluso dc roaganda, sc
dcliliia a auioridadc da infornaao dc nassas,
inicnsifica-sc a circulaao dos loaios, criando-sc,
or isso, quasc naiuralncnic, una infornaao
clandcsiina quc roorciona aiualidadcs dc
scniido conirario, nas (cnlora nuiias vczcs
inconscicnicncnic} iao dcfornadas c ncniirosas
quanio as da roaganda oficial. O cccsso no
uso dirigido da infornaao susciia, or
conscguinic, una fora dc scniido invcrso, a
qual, acsar dc ncnos odcrosa, nolcsia
considcravclncnic a roaganda oficial c a
conclc or vczcs a rocurar conciliaao. Os
rorios nazisias crcclcran o crigo. os
alcnacs uscran-sc a ouvir cada vcz nais as
cnissoras csirangciras; nais ainda, cssa audiao,
cn dcicrninado noncnio, iornou-sc quasc
oficial or ncio dc un lolciin csccial,
rcscrvado, dc incio, aos alios funcionarios, nas
quc, dcniro cn ouco, circulou cn iodos os
dcariancnios ninisicriais. No scu Diario,
Cocllcls nosira-sc nuiias vczcs cncolcrizado
conira a rolifcraao dc infornacs iransniiidas
airavcs dc runorcs c dc lolciins confidcnciais".
Mclancolicancnic, cIcgou vcrificaao dc quc,
nos crodos agiiados, c scnrc ncccssario
csiancar a fonc dc noicias, dc una forna ou dc
ouira".
Cocllcls nandava nciodicancnic rccolIcr
os loaios" cn circulaao, c organizava a
129
coniraroaganda ara ncuiraliza-los, scja or
via oral, scja or ncio da inrcnsa, do radio, do
cincna ou cniao aclava ara icsicnunIos"
csirangciros, gcralncnic rcoricrcs
conlaccnics. Cono, cn casos iais,
nuliilicavan-sc as rofccias, as rcdics c os
Ioroscoos, nao Icsiiava cn fazcr Nosiradanus
dar una inicrrciaao oficial favoravcl aos
dcsgnios do FcicI. Vcjanos un ccnlo
ariicularncnic noiavcl dc scu viriuosisno. no
fin do vcrao dc 1943, runorcs ullicos
difundian a noicia da cccuao dc nuncrosas
alias crsonalidadcs do rcginc; Cocllcls colriu
naior lano ao dar s suas sccs csccializadas
a ordcn dc disscninar os runorcs dc quc o
rorio Hinnlcr acalava dc scr dciido c julgado,
o quc causou grandc scnsaao; no noncnio
ooriuno, Hinnlcr rcaarcccu cn ioda a aric, o
quc, cono coniragolc, arruinou iodos os loaios
difundidos ncssc scniido. Era a dcsiruiao dc un
falso runor or ouiro runor ainda nais falso,
cuja fraudc sc odia conrovar.
Todos os ascs ocuados c sulnciidos
roaganda ioialiiaria do FcicI conIcccran cssc
rccurso nacio ao radio csirangciro, s
infornacs confidcnciais" c cssa alundancia dc
loaios faniasiicos, dc narraiivas cnlclczadas, dc
rofccias(36} c dc Ioroscoos.
130
Essa rcaao csonianca aos cccssos da
infornaao oricniada nao c scnao un dos
asccios do dcscrcdiio quc arccc icr golcado a
roaganda, na ncdida cn quc alargava scu
odcrio. Duranic a gucrra dc 1914-1918, na
frcnic, os soldados colrian dc sarcasnos o
Dolciin dos Ecrciios. Os alsurdos" c os
lourragc dc cranc cran scvcrancnic julgados. A
linguagcn oular c insiruiiva. invcniou dois
icrnos quc figuraran cnirc os nais usados nos
uliinos anos. laraiin" c lla-lla-lla" quc
iraduzcn rccisancnic o rofundo dcsgosio clos
discursos dc roaganda. Essc dcsgosio nao c
rorio soncnic dos indifcrcnics; scgundo
arccc, clo ncnos na Frana, quanio nais un
ncio csiivcr sinccrancnic convcncido, ianio nais
lIc rcugna a roaganda cagcrada ou cnfaiica
dc sua roria causa. Nos ncsnos udcnos
olscrvar cnirc os naquis quc os jornais da
Fcsisicncia c as cnisscs cn lngua franccsa da
D.D.C. susciiavan ncnos inicrcssc quc cnirc os
sinaiizanics nas cidadcs. Essa vcrificaao lcvou
un oficial a difundir rcgularncnic un lolciin
nincografado(37} cnirc os naquis dc Vcrcors, o
qual sc liniiava a dar una idcia siniciica da
siiuaao, ariindo dc infornacs caiadas dc
iodos os osios cnissorcs do csirangciro. Toda
inicnao dc roaganda csiava auscnic ncssas
snicscs rcdigidas no ion scvcro dc una
clicaao; sc a cscrana dc viioria cra scnrc
131
a afirnada, ncn or isso sc dissinulavan os
onios ncgros da siiuaao. Por vczcs, cssc
lolciin dc infornaao icrninava con un anco,
cn quadro sinoiico, quc arcscniava os icnas da
roaganda nazisia c vicIysia, lcn cono os
arguncnios quc lIcs odian scr oosios. O cfciio
dcssc lolciin solrc a noral dos conlaicnics
clandcsiinos foi nuiio sucrior ao dos
jornaizinIos inrcssos cla Fcsisicncia ou
aiirados dc ara-qucdas clos aliados.
Corrcsondia cssa aiiiudc a un scniincnio
rofundo. grandc aric da oulaao curocia,
saiurada dc roaganda clo nazisno, acalou
or confundir iodas as roagandas" c alincniar
or iodas a ncsna avcrsao. TananIas foran a
falsidadc c a rcsunao da roaganda Iiilcrisia
quc a nclIor coniraroaganda dcvia liniiar-sc a
cor os faios con sinlicidadc c franqucza.
CIurcIill conrccndcu-o incdiaiancnic,
ajudado clo irao csoriivo do ovo inglcs,
rcvclando-sc un oliico dc gcnio. En vcz dc oor
s crfdias Iiilcrisias lolciins con o rclaio dc
viiorias inaginarias, scnrc arcscniou
Canara dos Conuns rclaios crfciiancnic
oljciivos da siiuaao, nao oculiando scqucr os
durssinos golcs rccclidos clas cidadcs
inglcsas ncn as rinciras dcrroias dos ccrciios
lriianicos rcclidos ara o Egiio. En lugar da
gucrrinIa alcgrc", roncicu aos inglcscs suor,
sanguc c lagrinas". Essa franqucza, orcn, fcz
132
nais quc as fanfarriccs. Un Ioncn quc nao
dissinula as dclilidadcs dc sua causa, un
Ioncn quc, cIcgado o insianic, rcconIccc os
crros c roncic rcncdia-los Lcnin salia-o c
scnrc raiicou cssa rcgra insira nais
confiana quc o naia-nouros rcciidor
incansavcl dc scus grandcs fciios. Por naior quc
icnIa sido o ciio da roaganda niiologica do III
FcicI, nao csqucanos quc algunas alavras
sinlcs c gravcs, un ion oljciivo c alsoluia
franqucza, fizcran nais quc ioda a lazofia ara
salvar a lilcrdadc nos sonlrios dias do ouiono dc
1940.
Nossa coca, quc conIcccu o fulninanic
ciio dc una roaganda lascada na ncniira c
no llcfc, nanifcsia, ao ncsno icno, os sinais
da rofunda incficicncia dcssa roaganda. Os
discursos inflanados, os conunicados"
ncniirosos, as iiradas lricas, finalncnic
aguaran a scdc dos faios. O rorio Cocllcls sc
rcndcu a cssa rcalidadc, ao cscrcvcr no scu
Diario. O inicrrogaiorio dos risionciros inglcscs
fciios cn Saini-Nazairc(38} nosira quc clcs dao
naior aicnao s infornacs quc aos
concniarios. Isso nc lcva conclusao dc quc
dcvcnos nodificar inicirancnic nossas cnisscs
cn lnguas csirangciras. Passou o icno das
longas dcclaracs". Mcniiu-sc ianio quc a
vcrdadc, cn sua sinlicidadc c nudcz, surgc
cono a nais odcrosa arna dc roaganda. Quc
133
sc faa rcalncnic o quc sc roncicu fazcr, cis o
quc, or conirasic, sc iorna dcsconccrianic.
Cocllcls adnira-sc dcssc nciodo singular
raiicado cn ccrios onios da frcnic clos
soviciicos. No scior da frcnic dos gruos dc
ccrciio do ccniro, cnircgaran-sc os lolcIcvisias,
or ncio dc alio-falanics, a una das nais
csiranIas roagandas. anuncian quc aiacarao
dcniro dc quairo dias. O ininigo ja una vcz
rcvclou suas inicncs or cssa nancira c,
cfciivancnic, aiacou no dia dcsignado. Ficanos
crlcos dianic dcssa cccnirica conccao dc
roaganda, ois, ao agir assin, o ininigo acnas
logrou auncniar foricncnic suas crdas". Na
rcalidadc, cssc gcncro dc roaganda nada icn
dc csquisiio, foi aic raiicado Ialiiualncnic cn
scus concos, clos lolcIcvisias quc, consoanic
Ludovic Naudcau assinala no scu jornal
L'Enicnic, agcn cn lcno dia, alcriancnic,
audazncnic, scn nasiigar as alavras, scn
dissinular as inicncs (...} indo sua roaganda
aic fiar, dc anicnao, o dia cn quc cgarao cn
arnas, o dia cn quc sc aossarao do odcr".
Prcdizcr o quc sc fara c fazc-lo rcalncnic c, scn
duvida ncnIuna, a surcna Ialilidadc da iaiica
oliica; susciia isso una inrcssao dc
scgurana, dc fora irrcsisivcl, quc cIcga a
aralisar o advcrsario. Cocllcls odcria noiar
quc cssc nciodo dc quc ianio sc adnirava fora
cnrcgado or Hiilcr, quc nao Icsiiara cn
134
dcsvcndar cn Mcin Kanf os lanos c asiucias
nais naquiavclicos.
Os ovos anan sonIar, nas ianlcn cIcga
un noncnio cn quc nao qucrcn. nais ouvir
Iisiorias. Por ioda a aric, a gcnic rcclana faios,
nuncros, icsicnunIos. O rorio csiilo dos
discursos c dos ariigos dcsojou-sc da ona,
cn lusca dc frascs lrcvcs c dccisivas, dc
fornulas dircias, dc valor nncnnico.
Arcssano-nos cn rcjciiar, scn lcr, una
lrocIura cuja arcscniaao nos diz quc cIcira a
roaganda". E quando sonos cnganados, o
rcsscniincnio crnanccc vivo. Ccrias
roagandas sc cnfraqucccran nuiio or icrcn
sido dcsncniidas or un faio. a roaganda anii-
soviciica na Frana, or ccnlo, a qual, nao
conicnic dc dcnunciar o rcginc da UFSS,
rcicndia, anics da gucrra, quc nao iinIa foras c
quc scus ccrciios dcsnoronarian ao rinciro
aiaquc; ora, o conoriancnio do Ecrciio
VcrnclIo dcsncniiu conlciancnic scnclIanic
alcgaao.
Muiios sinionas indican quc grandc aric
das oulacs curocias nanifcsian rculsao
or iudo quanio cvoca a roaganda. O dcsgosio
cla roaganda c, or ccrio, un dos faiorcs
csscnciais do alscnicsno clciioral. Farian nuiio
lcn os ariidos oliicos dc nao nais lcvar cn
conia indcfinidancnic a faculdadc dc
135
csquccincnio das nassas; c icno dc lcnlrar-
lIcs quc a roaganda nao c acnas o cnunciado
dc airacnic rograna scn conicudo ou a raiica
dc Ialilidadcs iaiicas, quc os rccursos da
ncniira acalan or sc csgoiar, quc os
nccanisnos squicos nais lcn noniados sc
iransiornan alruiancnic c quc, ara scr
cficicnic, una vcrdadcira roaganda rogridc
acnas asso a asso ou, or ouiras alavras,
quc nao avana na dircao dc novos oljciivos a
ncnos quc os cs csicjan lcn firncs no icrrcno
ja conquisiado. A ncniira, finalncnic, c nociva
roaganda; c sc o niio lIc c csscncial, os faios
nao o sao ncnos.
Ccriancnic os succssos da roaganda sao
grandcs na nossa coca. Mas caninando-os dc
crio crcclc-sc quc clcs nao odcn scr
scarados dc ccrias condics dc rccciividadc.
niscria, dcccao, IunilIaao, cscrana dc
lcn-csiar ou dc lilcrdadc... Por nais cficazcs quc
arcan as iccnicas dc aao sicologica, nos nos
cnganaranos inaginando quc clas csiao
disosiao dc qualqucr aarclIo, visando
qualqucr fin. rcciso un conicudo oliico c
una rcssonancia na oulaao.
Proaganda" c una das alavras nais
dcsacrcdiiadas da lngua. O uso quc dcla os
nazisias fizcran, Ialiiuou-nos a considcrar a
roaganda cono un nciodo dc crvcrsao c dc
136
ncniiras. No fundo, cssa rcaao c sa. Mas a
conscqucncia c dc icncr. a roaganda, funao
oliica naiural, iorna-sc acanIada; cla rcfugia-sc
na infornaao, cscondc-sc or dciras das
noicias" c das csiaisiicas. NcnIuna cssoa
qucr ouvir falar dc roaganda. faz-sc
docuncniaao", infornaao" c rcoriagcn". A
roaganda c cada vcz ncnos ociica c cada vcz
nais csiaisiica. Una ialcla nuncrica ou un
dcsacIo iclcgrafico odcn ncniir ianio quanio
un discurso, c a fa1sicaao c frcqucnicncnic
nais difcil dc dcsvcndar. Assinala-sc a csic
roosiio quc, cn nossos dias, quando lasian
algunas Ioras ara un iclcgrana ou aic una
foiografia fazcr a volia do nundo, iorna-sc
raiicancnic inossvcl conIcccr a vcrdadc
accrca das nais inorianics qucsics. Tal cono
ao icno da Idadc Mcdia, cscuianos avidancnic
o viajanic dc rciorno do Oricnic ou da Ancrica
ara salcr o quc rcalncnic sc assa". Os ncios
dc infornaao, csicjan cn odcr dc foras
csiaiais ou dc oicncias do dinIciro, vciculan,
cono sccrcio vcncno, una roaganda quc nao
ousa dcclinar o nonc a onio dc un auior
inglcs, C.F.E. Lanlcy, dcfinir a roaganda cono
una cciiaao csscncialncnic dissinulada"; c
cssa roaganda, cnlora ncnos violcnia quc a
aircvida roaganda do Dr. Cocllcls, con o
icno crvcric os csriios, dividc-os,
dcsanara-os, iira-lIcs a ossililidadc dc sc
137
unircn cn iorno dc una rcalidadc conuncnic
adniiida, c dc olicrcn a ncccssaria rcfcrcncia
consianic accrca do nundo cicrior a fin dc
fornar scu juzo c siiuar sua aao.
Para rcncdiar cssa sorraicira crvcrsao dos
canais dc infornaao, cunriria scarar logo a
funao dc roaganda da funao dc infornaao.
No csiado aiual do nundo c, or ccrio, difcil un
csiaiuio univcrsal dc infornaao c una
auioridadc inicrnacional con o odcr dc vcrificar
os faios conicsiados c dc dcsncniir ullicancnic
as noicias falsas. ncssa dircao, clo ncnos,
quc sc dcvcria avanar, rinciro cn cscala
nacional, ncdianic claloraao dc un csiaiuio
dos ncios dc difusao, caaz dc garaniir a
inicgridadc da infornaao.
Dc qualqucr nodo, c dcloravcl a
anliguidadc ncssas naicrias. A roaganda c
ncccssaria c acrcdiianos quc un ariido ou un
govcrno odcn dcscnvolvc-la scn rccisar
rccorrcr ncniira. Coniudo, nao dcvcnos nais
crniiir quc a roaganda sc dissinulc or
dciras da infornaao c a corrona.
En vcrdadc, cssa disiinao cnirc a
roaganda c a infornaao iorna-sc cada vcz
nais ardua, cn viriudc dc csiar o nundo ialIado
cn dois llocos. Do lado soviciico, rigorosa
ccnsura rciira iodo ncio dc coniaio con o
138
Eicrior. jornais c filncs csirangciros nao
cnciran scnao cn cqucno nuncro c
rigorosancnic sclccionados; as infornacs c os.
concniarios sao oricniados cn idcniico scniido
clas alavras dc ordcn do Esiado c do Pariido; a
liicraiura, a cducaao, o cincna, as arics
lasiicas, a roria cicncia aoian-sc cn una so
douirina c sao igualncnic cnrcgadas na
roaganda. Do lado ancricano, a circulaao das
infornacs c, or ccrio, nuiio nais livrc, c a
ccnsura aarcnicncnic nao cisic. A oiniao,
cnircianio, c a ialvcz nais dccndcnic quc
alIurcs dos insiruncnios dc difusao dcsiinados
s nassas; c csscs, govcrnados cla lci do lucro,
icn a icndcncia dc lisonjcar o gosio das nassas,
oricniando-as no scniido dc scus rcconcciios.
Scgurancnic, as infornacs sao fornccidas cn
grandc nuncro c ncnIun conirolc dc Esiado
inicrfcrc ara dcic-las ou dcforna-las. Mas,
jusiancnic, sao clas iao rccisas c iao
ninuciosas quc ningucn icn icno dc lc-las,
convindo, ara a conodidadc do lciior, rcsuni-
las. Una vcz adniiido cssc rinciio, c icniador
scguir a icndcncia naiural do ullico ara a
sinlificaao, scndo suficicnic dar-lIc iiulos,
ianio quanio ossvcl larulIcnios c significaiivos,
isio c, dcnagogicos; da a cair cn una
roaganda ura c sinlcs, nao Ia nais quc un
asso, scnrc a onio dc scr vcncido"(39}. Sc
acrcsccniarnos quc ccrias cadcias" dc jornais c
139
rcvisias csiao ligadas a inicrcsscs financciros,
conrccndc-sc quc a ianlcn a sclcao dc
noicias nanifcsic scu cfciio dc roaganda,
cnlora dc nancira ncnos radical c nais suiil.
En una ial siiuaao, iorna-sc scnrc nais
cnoso isolar a roaganda oliica. Podcnos,
aic, crguniar-nos sc cla nao icndc a dcsaarcccr
cn rovciio dc una csccic dc roaganda dc
civilizaao. una conccao ioial da vida quc
cada un dos dois canos rocura csicndcr, scja
or inicrncdio da aric, do cincna, da liicraiura,
scja or ncios dc crcssao roriancnic
oliicos. Ao rcalisno socialisia", liicraiura dc
ariido", a iodos os vcculos da douirina
narisia, sc ocn os filncs dc Hollywood, os
digcsis"(40}, a inrcnsa scniincnial, ccrios iios
dc ronanccs oularcs, os quais iransniicn nao
una douirina caracicrizada, nas un so csiilo dc
vida, una ncnialidadc conun.
Nao odcranos dissinular os gravssinos
crigos rcsulianics dcssa conianinaao dc iodos
os ncios dc crcssao or una roaganda
oculia ou s claras. Cruos dc ovos icndcn,
assin, a isolar-sc cn ncnialidadcs Icicrogcncas,
a surinir iodo onio conun, ioda conrccnsao
c aic iodo conIccincnio da ncnialidadc advcrsa.
Ao agir dcssa forna, as roagandas crian o
clina squico roicio ao irronincnio dc
gucrras.
140


CAPTULO VII
Opinio e propaganda

rcciso, cn facc das razcs quc acalanos
dc dar, condcnar a roaganda no scu conjunio?
Prcocuados cn conrccndcr-lIc as divcrsas
nanifcsiacs, nas ianlcn as nais agudas,
ainda nao vcrsanos a qucsiao fundancnial dc
suas rclacs con o scr Iunano quc cla rcicndc
influcnciar. Cunrc indagar agora cn quc
ncdida a roaganda c a violaao sicologica",
dc quc o nazisno nos dcu iragico ccnlo, c
qual scria inossvcl o indivduo rcsisiir. En
suna, rcsia-nos siiuar o indivduo cn rclaao
roaganda, sua rccciividadc c suas
ossililidadcs dc dcfcsa.
Dcsdc ja, c adnissvcl o rorio dcsgnio dc
influcnciar a oiniao cn un scniido
dcicrninado? Muiios julgan suficicnic confiar no
lon scnso" da oiniao individual judiciosancnic
csclarccida. Cada qual quc oinc or si ncsno,
scndo rovavcl quc cssc arcccr alcancc a
rcalidadc oljciiva, caso rcsscs cicriorcs nao
vcnIan inicrfcrir ara frusira-la... Essa
confiana na sanidadc naiural da oiniao c una
141
icsc frcqucnic, ariicularncnic cnirc os icoricos
oliicos anglo-sacs. Podcnos rcsondcr dcsdc
ja con o grandc ullicisia Walicr Linann, clc
ncsno noric-ancricano, quc scn cnlargo dc
accniuar-sc a lilcrdadc dos cidadaos, cssa dc
ncnIun nodo consiiiui una garaniia dc
oljciividadc na oiniao ullica nodcrna (...}
orquanio cssa oiniao, na rcalidadc, ioca un
nundo dcsconIccido". ccrio quc a
conlcidadc dc nuncrosos rollcnas
cconnicos c sociais uliraassa a conrccnsao
da oiniao ullica. Todavia, qucsics iao ouco
accssvcis cono o lalano nacional, a rclaao
cnirc os salarios c os rcos, o cquillrio
dcnografico, scnrc dcicrninan no nais alio
grau a vida oliica rcal dc un Esiado nodcrno.
As rcalidadcs csirangciras frcqucnicncnic
arcscnian ainda naiorcs dificuldadcs dc
arcciaao. Nao so or iraiar-sc dc ascs cuja
ncnialidadc rincira visia arccc csquisiia,
cuja Iisioria c lngua gcralncnic sao nal
conIccidas, nas orquc a laialIa das
infornacs, a adulicraao das noicias c a
ccnsura conirilucn ara difundir a olscuridadc
c a auncniar a inconrccnsao.
O indivduo, orianio, icn lasianic iralalIo
ara fornar una oiniao. , alias, raro quc
rocurc rcalncnic scr lcvado a un julgancnio
auinono. Aic cn donnios accssvcis, clc
142
rinciia or rocurar rcfcrcncias no gruo social
cn quc vivc, no scu jornal, cnirc os arcnics c
anigos. Os iralalIos dos sociologos vicran
cvidcnciar o asccio colciivo da oiniao, a onio
dc Jan Siocizcl icr cIcgado a una dcfiniao quc
clinina iodo clcncnio cssoal dc julgancnio c
rcala o fcnncno urancnic social.
Oinar c, ara o indivduo, siiuar-sc
socialncnic cn rclaao ao scu gruo c aos
gruos cicrnos. Porianio, c nao soncnic
lcgiino, nas rcconcndavcl, inicrrciar o
significado dc sua oiniao cn rclaao oiniao
conun".
o quc os invcsiigadorcs fazcn quando dc
suas sondagcns iiran una ncdia csiaisiica, quc
julgan rcrcscniar a oiniao ullica accrca dcsic
ou daquclc assunio. Essas sondagcns,
cnircianio, dificilncnic aiingcn a oiniao dc un
indivduo conronciido cn un gruo, nas, dc
rcfcrcncia, una oiniao ja alsiraia, visio scr
ariificialncnic consiiiuda c siiuada dc inroviso
no lano nacional ou inicrnacional. A sondagcn
da oiniao iira a ncdia do quc ja c una ncdia.
Da sua liniiaao c suas ossililidadcs dc crro.
Con cfciio, a oiniao cn lruio surgc no nvcl do
gruo dcniro do qual o indivduo oina; nas,
cono csscs gruos ordinariancnic sao nuliilos
(fanlia, sindicaio, ariido, clulc c ouiros}, o
indivduo odc cniiir oinics difcrcnics ncsscs
143
divcrsos nvcis c or vczcs aic oinics
coniradiiorias. Salvo cn noncnios dc crisc cn
quc sc agluiina una oiniao ariidaria (crisc
oliica ou rcvoluao} ou una oiniao nacional
(gucrra csirangcira}, a oiniao individual siiua-sc
cn iorno da ncdia das divcrsas oinics ou dc
csloos dc oinics nais ou ncnos solidancnic
fornadas no nvcl dos divcrsos gruos sociais;
or vczcs, cssa ncdia nao c aiingida c a oiniao
individual oscila cnirc as varias aiiiudcs quc lIc
sao sugcridas.
Salcnos quc, ara Frcud, nao Ia insiinio
social rinario. o nundo" do indivduo
circunscrcvc-sc a un cqucno gruo dc Ioncns
quc aos olIos dclc adquiriran considcravcl
inoriancia". Isso c confirnado or Callu. A
icndcncia da naioria dc aconanIar aquilo quc
os sicologos cIanan inrcssao da ioialidadc"
(inrcssion of univcrsaliiy}, dcvc scr inicrrciada
cono a icndcncia dc scguir, nao a oiniao da
naao cn conjunio, nas do cqucno gruo
niino quc rcrcscnia o nundo lcn dcliniiado
do clciior"(41}. Essa icndcncia dc oinar con o
gruo foi laiizada clos sicologos con o nonc
dc iiicalidadc". Un indivduo c iico quando sc
rcunc naiuralncnic oiniao ncdia do scu
gruo; c aiico", ao conirario, quando rcjciia
cssa oiniao. Ora, osia dc lado ccria roorao
dc iicos" c dc aiicos" alsoluios, isio c, dc
Ioncns quc rcgularncnic adniicn ou rcjciian a
144
oiniao do gruo cn quc sc cnconiran,
iiicalidadc c aiiicalidadc nao csiao rcariidas
rcgularncnic. Alguns odcn scr iicos cn ccrios
gruos c aiicos cn ouiros. Un noo lurgucs,
or ccnlo, convcriido ao conunisno, scra
aiico cn sua fanlia, con a qual cnirara cn
confliio, nas scra crfciiancnic confornisia,
iico, cn scu ariido. Ou cniao aquclc quc sc
nosira airioiciro c lclicoso na Associaao dc
E-Conlaicnics iornar-sc-a aniiniliiarisia na
falrica.
A oiniao fornada no nvcl dc un gruo c
considcravclncnic nodificada cla crscciiva
roria dcssc gruo. O gruo rcagc con cccsso,
no scniido da sucrcsiinaao ou da
sulcsiinaao, scgundo scu rorio inicrcssc, sua
ncnialidadc, sua iradiao; c o quc Alfrcd Sauvy
cIana dc dcsvios oiicos" da oiniao. Disso nos
da lrilIanic ilusiraao ao rcfcrir-sc nargcn
quc scara o ndicc sicologico do ndicc rcal do
cusio dc vida, c solrciudo ao confroniar as
variacs quc aiingcn cssc ndicc sicologico cn
funao dc divcrsos gruos. sociais. una qucsiao
arcscniada cn naro dc 1947 clo Insiiiuio
Franccs dc Oiniao Pullica. AcIa vocc quc, no
conjunio, sao os rcos indusiriais ou os rcos
agrcolas quc sofrcran a nais inorianic alia,
dcois da Lilcriaao?" foi rcsondida da scguinic
nancira.
145

Resposta
dos
Lavradores
Respostas
dos meios
rurais
Respostas
dos meios
urbanos

(cidades de
mais de 2.000
habitantes)
Foram os
preos
agrcolas
25% 38% 60%
Foram os
preos
industriais
58% 43% 25%
Sem opinio 17% 19% 15%

O canc dcssc quadro nosira quc as
rcsosias dadas clos culiivadorcs c clos
ciiadinos foran quasc invcrsancnic sinciricas,
ao asso quc as rcsosias dos ncios rurais
rcrcscniaran ouco nais ou ncnos a ncdia.
Vc-sc, ois, quc a oiniao, dc un lado, nao
icn cssc caraicr original, auicniicancnic cssoal,
quc alguns lIc confcrcn nas quc c rclaiiva a un
gruo ou a nuiios gruos c, dc ouiro lado, quc
nao rcflcic naiuralncnic a rcalidadc c sin, ao
conirario, dcla nos da una inagcn dcfornada
clos inicrcsscs conuns ao gruo, qucr
inicrcsscs dc classc, qucr inicrcsscs
rofissionais, qucr inicrcsscs nacionais. Agir
solrc a oiniao nao c, ois, usurar injusiancnic
a auiononia cssoal; c influir solrc foras
colciivas, rcsulianics dc rcsscs sociais c nas
quais o indivduo nao csia scnao
146
sccundariancnic cncnIado. Agir solrc a
oiniao nao c forosancnic dcfornar a vcrdadc. c
nodificar una visao quc, dc ordinario, ja sc
afasiou lasianic da rcalidadc, ialvcz a fin dc
rcaroinar-sc dcla. Isso c suficicnic ara
jusiificar, scnao iodos os scus nodos dc
alicaao, clo ncnos- o rojcio dc roaganda.
Podcnos, agora, rocurar cn quc ncdida o
indivduo suoria a roaganda c quc
ossililidadcs guarda dc rcjciia-la. Sol cssc
asccio, as ccricncias aarcnicncnic sao
coniradiiorias. A fornidavcl roaganda nazisia
asscgurou a viioria dc Hiilcr, nao so cnirc o scu
ovo, nas, duranic algun icno, nuiio alcn dc
suas froniciras. O rcginc Iiilcrisia nanicvc-sc
aic quc o FuIrcr dcsaarcccssc na fogucira da
CIancclaria c a roaganda foi,
induliiavclncnic, o cincnio dcssa ciraordinaria
cocsao. Enircianio, a roaganda Iiilcrisia, scn
cnlargo dc sua crfciao iccnica c scu arranjo
dialolico, sofrcu dcrroias. A nais caracicrsiica
foi-lIc infligida clo jovcn ldcr da Frcnic dc
Dronzc dc quc TcIalIoiinc nos iransniiiu a
conunicaao. Vinos cono, or ocasiao das
clcics dc 1932, clc organizou na uliina Iora,
nas con o naino cuidado, cananIas dc
roaganda cn algunas circunscrics do Hcssc.
Essa nolilizaao dc roaganda conscguiu o
rccuo do nazisno nos lugarcs ondc foi
dcsfccIada.
147
Essa cclclrc ccricncia c rcconforianic.
rova quc una roaganda, or odcrosa quc
scja, c usufruindo un juzo anicciado dc viioria,
odc scr aralisada or una roaganda lcn
organizada dc scniido conirario. En dccorrcncia,
ncnIuna roaganda, aic a Iiilcrisia, c
invcncvcl, sc cnconira cla frcnic ouira
roaganda. Essa vcrificaao dcsiroi a crcna na
onioicncia dc ccrias roagandas, sol a
alcgaao dc scr inossvcl csquivar-sc-lIc.
rovavcl quc, sc fossc ossvcl csicndcr a ioda a
AlcnanIa a ccricncia icniada no Hcssc, a vaga
Iiilcrisia icria rcfludo c ouira scria a Iisioria do
nundo.
Essa ccricncia, cnircianio, sc rova quc
ncnIuna roaganda or si so c invcncvcl,
arccc dcnonsirar a inoicncia da roaganda
cono iccnica(42}. Parccc, ois, quc a roaganda
oliica, nancjada judiciosancnic, alcana
rcndincnio ccrio c aic calculavcl cono c o
rcndincnio dc una ullicidadc. Essa conclusao
alrc ancdroniador Iorizonic. sc rcalncnic c
ossvcl rcarar" a oiniao c conquisia-la or
ncio dc una cananIa lcn conduzida, c orquc
a oiniao oliica solrc a qual as dcnocracias sc
lascian, c iao sucrficial c voluvcl quanio o
scniincnio quc conclc un clicnic a dciar una
narca dc dcniifrcio or ouira, nais crfunada
ou dc nclIor arcscniaao Parccc quc sc cssa
conclusao sc vcrificassc, nao sulsisiiria
148
ncnIuna jusiificaao ara os rcgincs
arlancniarcs.
Nao julganos adnissvcl cssc rclaiivisno
ioial da oiniao oliica Ccriancnic ara rcionar
o ccnlo dc Hcssc c rovavcl quc, sc a
cananIa da Frcnic dc Dronzc nao iivcssc
ocorrido, a naioria dcsscs sufragios scria dado ao
nazisno, confornc dcnonsiran os rcsuliados
oliidos no rcsio da AlcnanIa. Enircianio, sc nos
rcfcrirnos ao nuncro dc Ialiianics das
circunscrics cn qucsiao, crcclcrcnos quc os
ganIos foran nuiio liniiados (cnirc 0,91% c
4,10%}. Adcnais, nada rova quc csscs sufragios
rovcnIan dc nazisias convcriidos or csia
suliia roaganda. Scn ncnIuna duvida,
iraiava-sc norncnic dc indccisos quc foran
arrasiados a voiar nos socialisias orquc a
roaganda lIcs fcz scniir quc nao scrian os
unicos a fazc-lo, nas ianlcn orquc cla os
convcnccu dc quc cssc voio corrcsondia ao scu
rofundo scniincnio ou clo ncnos scria a
nclIor aroinaao. Os iiiulcanics rarancnic
sao indifcrcnics; sao Ioncns quc icn oiniao
divisvcl", isio c, oscilan scgundo a rcssao dos
divcrsos gruos aos quais cricnccn. Na ocasiao,
a cananIa dc roaganda da Frcnic dc Dronzc
iinIa or rinciro alvo cviiar cn razao dc sua
roria cisicncia c dc scu clina dc fora quc
a rcssao sc ccrccssc dc un so lado, cn
lcncficio do ariido nazisia. Longc dc violcniar o
149
clciior, ao conirario, rcsialclccia as condics
ara una clciao livrc. Alcn disso, iinIa or
scgundo alvo lcvar os indccisos a cndcrcn ara
o lado dcla, ncdianic dcnonsiraao visando a
convcncc-los dc quc suas asira6cs
caninIarian lcn ncssc scniido.
Enfin, ainda una vcz, considcrar-sc-a quc a
roaganda c incficaz clo ncnos cnquanio
nao c unica, ioialiiaria sc cla nao cnconira un
icrrcno favoravcl. Na AlcnanIa dc 1932, c
gcralncnic cn iodos os ascs, as classcs
ncdias, novas canadas scn iradiao c scn
inscrao dcfinida, sao nais crncavcis
roaganda quc as ouiras classcs sociais;
ancaadas cla niscria c a rolciarizaao cono
cran cniao na AlcnanIa, clas fornavan una
nassa ariicularncnic insiavcl, quc sc dciou
cnvolvcr con facilidadc clos slogans Iiilcrisias.
A oiniao icn suas anarras quc a ligan ao
ncsno icno ao gruo c ao indivduo. Ela rcsisic
ianio nclIor quanio c ligada a un gruo nais
csiruiurado. Mas cisic ianlcn, or laio da
oiniao rccclida, sucrficial c nuiavcl, una
oiniao rofunda", quc, inconscicnicncnic, nao
c inscnsvcl aos coniragolcs da rcssao dc
gruo, cnlora auionaiicancnic unida cssoa,
ao scu icncrancnio, sua ccricncia, s suas
crcnas rcligiosas c filosoficas, sua voniadc
roria. Procurou-sc clicar c jusiificar dc
150
nuiias nanciras o rcvcs do inqucriio Callu quc,
or ocasiao das clcics rcsidcnciais nos
Esiados Unidos cn novcnlro dc 1948, rcvira
44,5 % dos voios ara Trunan, ao asso quc icvc
nais dc 50%. Scu conciidor, Dcwcy,
lcncficiara-sc dc foric cananIa dc inrcnsa c
gcralncnic cra considcrado vcnccdor, cnlora a
inrcssao dc ioialidadc" nornalncnic dcvcssc
favorccc-lo. Ora, clc foi laiido. Falou-sc dc una
rcviravolia dc uliina Iora da oiniao ullica.
Falia clicar o orquc dcssa rcviravolia. Nao o
jusiificando ncnIun aconiccincnio dc
cnvcrgadura, c rcciso suor quc aqucn das
razcs quc lcvavan os clciiorcs inicrrogados or
Callu a rcsondcr quc voiarian cn Trunan ou
cn Dcwcy, cisiia una razao nais rofunda,
cnlora nao fornulada, surgida no uliino
noncnio sol influcncias, rcflccs, faios
rincira visia insignificanics. A sondagcn Callu
nao odia iornar aicnic cssc nuclco cssoal da
oiniao. Dificilncnic as sondagcns odcn
uliraassar a csfcra sociologica da oiniao clara,
nanifcsia, quc forosancnic nao c aqucla quc
surgira no dia do cscruinio ou no noncnio dc
una crisc. caio quc, ncssa csfcra, scgundo a
dcfiniao dc Jcan Siocizcl, oinar c ara o
indivduo siiuar-sc socialncnic cn rclaao ao scu
gruo c aos gruos cicrnos" nas acnas
ncssa csfcra, arcccndo-nos cccssivo airiluir
151
oiniao una dcfiniao cujos liniics sao os dc un
nciodo dc invcsiigaao.
A oiniao individual nao c soncnic cssc
cano fccIado dos sociologos, no qual sc joga
una csccic dc ariida dc cloia cnirc os
divcrsos gruos, quc assan a lola cnirc si; a
oiniao nao ccrincnia so una circulaao
laicral, nas ianlcn una circulaao vcriical c,
or nais quc cla sc inicgrc na cssoa, Ia una
dinanica da oiniao quc scnrc sc oora a quc a
sua inoriancia scja inicirancnic ncnsuravcl c
sua crcssao naicnaiicancnic rcvisvcl.
Una das funcs csscnciais da roaganda c
ocrar cssc surgincnio da oiniao rofunda, cssa
assagcn do oculio ao clciio, da vclcidadc
ionada dc osiao, cssa crcna dc quc un
Ioncn c un rograna rcrcscnian" nclIor ou
ncnos nal aquilo quc sc dcscja inicriorncnic c
quc, cn conscqucncia, c rcciso voiar nclcs. Essa
funao ccrcc-sc solrc cnornc nassa dc
indccisos, dos quc rocuran adquirir una
convicao. raro quc csscs indivduos scjan
alsoluiancnic indifcrcnics. Quasc scnrc cisic
cnirc clcs un nodo dc vcr nais ou ncnos inilido
or razcs dc ordcn cssoal ou social, una
oiniao laicnic quc calc roaganda dcscriar
c nagnciizar. Ela nao roccdc c niIilo. Cono
vinos ao csiudar a lci dc iransfusao", cla
consiroi solrc una laiaforna rcviancnic
152
cisicnic; aric dc una idcia, dc un scniincnio,
dc una sinlcs alavra, anorosancnic fornados
no coraao daquclcs or cla soliciiados.
O csinulo quc roorciona c, s vczcs,
nnino, nas lasia ara iransfornar
inicirancnic una aiiiudc oliica, orquanio
aiingc rincialncnic un scior dc oiniao
anlivalcnic, quc ianlcn odc scr conduzido a
aiiiudcs oosias. No livro Lc Pouvoir ci l'Oinion,
Alfrcd Sauvy, ao analisar as aiiiudcs dc
dcrroiisno c dc coragcn, discrinina cinco
varianics.
l TralalIar ara a dcrroia;
2 Aguardar a dcrroia c rcgozijar-sc
cvcniualncnic, scn iodavia iralalIar or cla;
3 Tcncr a dcrroia, scn rcsisiir a cssc
scniincnio;
4 Conlaicr o ncdo da dcrroia c alincniar
a cscrana;
5 Nao considcrar ncnIuna ossililidadc
dc dcrroia.
No iocanic aos gruos 1 c 2, icndo as
roagandas advcrsarias quc lidar con
indivduos convicios, ccrccrao cada un or
sua conia acnas una aao nanicncdora. No
criincnic ao gruo 2, a roaganda ininiga
153
odcra aiingi-lo nais, ccrincniando lcva-lo do
scniincnio ao aio, dc una cscrana
inconfcssavcl a una iraiao dcclarada; do ncsno
nodo, a roaganda aniga ccrincniara unir o
gruo 4 ao gruo 5 c iransfornar scus
ariidarios cn fanaiicos. Scra, coniudo, o gruo
3 quc ofcrcccra un icrrcno rcfcrcncial s
roagandas; aquclcs quc rcccian a dcrroia, nas
nao rccIaan cssa idcia, sao igualncnic
vulncravcis. scja roaganda ininiga quc visa
ao scgundo asccio, o scniincnio da
ossililidadc da dcrroia, c rocura convcric-lo no
scniincnio da faialidadc da dcrroia; scja
roaganda aniga, quc oljciiva o rinciro
asccio, o ncdo da dcrroia, c rocura
iransfornar cssc ncdo na dccisao dc dcfcndcr-sc
scn csiriio dc rccuo.
Vc-sc, ois, o acl csscncial da roaganda
solrc ccrias zonas novcis da oiniao, aniudc as
nais anlas. Conrccndc-sc, or isso, quc cn
cocas dc crisc, a roaganda ossa fazcr
lalanar dc un a ouiro circno cssas nassas
insiavcis. Essa anliguidadc da oiniao csiava
ariicularncnic disscninada na AlcnanIa na
coca cn quc sc dcscnrolava a ccricncia or
nos ncncionada c ondc nilI6cs dc Ioncns
iinIan dc cscolIcr cnirc a soluao socialisia c a
soluao nazisia c, no fundo, o fizcran clas
ncsnas razcs. o scniincnio dc quc sc inunIa
sair da crisc, do lloqucio inicrior c cicrior da
154
siiuaao, rcalsorvcr os dcsocuados, acIar una
sada ara a AlcnanIa.
Essa nassa indccisa, cnlora caracicrizada
or una so ionalidadc dc oiniao, cvidcnicncnic
nao forna un gruo dcfinido, O acl da
roaganda c sulncic-la influcncia dc un
gruo aiivo. Essa influcncia odc scr nais ou
ncnos foric. Para dcscncadcar c susicniar una
cananIa dc oiniao, c conun a consiiiuiao dc
associacs, dc coniics, dc ligas, quc visan alvos
dc oliica inicrna ou cicrna c, or ncios
divcrsos, fazcn rcssao solrc o Parlancnio c o
Covcrno. cananIas dc inrcnsa, confcrcncias,
rcunics ullicas, ciics cic. Unas
rcrcscnian inicrcsscs rofissionais nais ou
ncnos canuflados; ouiras visan fins airioiicos,
culiurais, rcligiosos, inicrnacionalisias. O
nuncro dclas c considcravcl c sua influcncia nao
dcvc scr dcscurada. Ao asso quc cssc iio dc
aao, nos ascs laiinos, conuncnic crnanccc
confinado cn crculos csirciios c, or vczcs, sc
ccrcc sulicrrancancnic, clc c nuiio nais
visioso c oular nas nacs anglo-sacs, ondc
a funao da roaganda nao c, ianio quanio
cnirc nos, assunida clos ariidos oliicos.
Assin, os coniics dc sufragisias, or ccnlo,
conscguiran, aos icnazcs c s vczcs iurlulcnias
cananIas, olicr o voio fcninino. Nos Esiados
Unidos, iais gruos, ao luiarcn clo iriunfo dc
una idcia ou dc un Ioncn, concan or criar
155
as condics sociologicas ara o ciio; os
roccssos cnrcgados rclcnlran algunas vczcs
o lanancnio dc una noda, a criaao dc un
csnolisno nais quc una cananIa dc
roaganda dc csiilo curocu. Esscs nuclcos dc
influcncia ccriancnic icn una cficicncia
roagandsiica sucrior das grandcs
naquinas" oliicas. A fin dc lanar o Ncw Dcal,
Fooscvcli criara una organizaao csccial c
aclara ara iodos os rccursos dc roaganda.
Un. nilIao c quinIcnios nil roagandisias
voluniarios foran raidancnic insirudos,
nunidos dc docuncniaao c condccorados con a
insgnia sinlolica da aguia azul; un coricjo dc
duzcnios c cinqucnia c cinco nil aguias azuis"
dcsfilara cn Nova Iorquc, cn 14 dc scicnlro dc
1933, cscoliado or duzcnias orqucsiras.
Essa influcncia, dc un iio assaz roino da
ullicidadc, odc scr sulsiiiuda cla aao nais
lruial da nuliidao. A nuliidao consiiiui un
gruo ariificial cn quc, rovisoriancnic, sc
rcuncn os ncnlros dc gruos divcrsos. un
concio, un dcsfilc, scgundo vinos, odcn airair
os assivos, nas cssa influcncia, cnlora
calianic, rarancnic c duravcl, salvo sc a
cciiaao da iurla sc rccic con rcgularidadc c
sc iorna olrigaiorio, scgundo a raiica cn quc o
nazisno sc disiinguiu. Con cfciio, rciornando o
indivduo vida nornal, ficara dc novo sujciio
influcncia da fanlia, dos anigos, dos
156
conanIciros dc iralalIo c ouiras. Consiiiucn
cssas divcrsas influcncias o olsiaculo rinordial
ao dcscnvolvincnio iliniiado dc una
roaganda. Vinos quc un indivduo odc scr
iico cn un gruo, aiico cn ouiro ou aic iico
cn dois gruos dc oinics oosias.
Eslarra, ois, a roaganda cn iiicalidadcs
conirarias, odcndo nalograr sc nao conscguc
criar c forialcccr aqucla dc scu gruo, isio c, criar
scu rorio confornisno dc cnsancnio c
aiiiudc. Assinalou-sc nuiias vczcs quc a inicnsa
cananIa novida conira a rcclciao dc Fooscvcli
cla grandc naioria da inrcnsa ancricana nao
cIcgara a influcnciar os clciiorcs. En cscala
ncnor, cisic na Frana una rcgiao cn quc, or
razcs locais, o jornal conunisia c o nais
difundido c, nao olsianic, a oulaao, na
naioria caiolica, voia no M.F.P., o quc rova quc
a influcncia do jornal nao logrou roncr a cocsao
do gruo rcligioso.
Essc luralisno das influcncias sociais, quc
DurlIcin dcnoninou cnirccruzancnio dc
gruos", c o rincial cniravc ao iriunfo da
roaganda ioialiiaria. Essa aoia-sc cn un
unico gruo, o ariido govcrnancnial; quanio aos
dcnais gruos, sao surinidos ou dc rcfcrcncia,
sao ligados ao ariido unico, dc soric quc a
influcncia dclcs, cn lugar dc conirariar a do
ariido unico, assa a ccrccr-sc cn scniido
157
analogo rcforando-a. Ccrias conunidadcs, cuja
csiruiura c iradiao as iornan incrncavcis
roaganda unica, sao dissolvidas (associacs
rcligiosas, convcnios, lojas nanicas, ccrias
cororacs rofissionais, dc csiudanics cic.};
ouiras, arriscando-sc a ccrccr o acl dc
lionlo, nas cuja fciao naiural as iorna
ncccssarias, sao rcduzidas a una cisicncia
nnina (c o caso solrciudo da cclula faniliar};
ouiras, cnfin, sinlcsncnic sao ancadas
(sindicaios, associacs culiurais, novincnio da
juvcniudc}. Quando assa a rcinar o gruo unico,
cuja rcssao c ainda rcforada cla rcssao
convcrgcnic dos gruos sccundarios
sulordinados, iorna-sc difcil ao indivduo rcsisiir
roaganda.
A oiniao individual nao odc nanifcsiar-sc c
crcssar-sc scnao cn una ccria csfcra social,
cuja fora lIc scrvc dc colcriura. Pcrcclcnos,
aqui, a razao rofunda da lci dc unaninidadc" c
do clina dc fora". nao c ianio o razcr dc dar
dcnonsiracs dc fora c dc cnircgar-sc a
grossciras nanifcsiacs dc violcncia, nas a
ncccssidadc dc nanicr una csfcra dc crcssao
visvcl, un cano social dc quc a oiniao carccc
ara afirnar-sc. A dcnocracia, cujas dcfinics
idcalisias sao inuncras, rcousa cn un
cquillrio dc foras.
158
Tanlcn nao, scria corrcio fazcr alsiraao
dcssas foras. No jogo dc influcncias a quc a
oiniao ullica csia sulnciida c na nancira cla
qual rcagc, cniran faiorcs individuais c sociais.
ccrio quc a roaganda clandcsiina da
Fcsisicncia Franccsa nao ionou grandc inulso
scnao quando a oicncia niliiar dos aliados, or
sua vcz, Sc afirnou. TinIa cla, cnircianio,
concado incdiaiancnic aos a dcrroia, scn
cscrar quc cisiisscn as condics da
Lilcriaao. Ccrio nuncro dc Ioncns, aoiados
nas iradics rcligiosas, nacionais, oliicas,
faniliarcs, cviiaran ncrgulIar no dcscscro c
ionaran a si a iarcfa dc roagar sua fc ao
ncsno icno quc forjavan un insiruncnio dc
luia.
A roaganda Iiilcrisia na Frana cslarrou
cn duas csccics dc rcsisicncia. una,
csonianca, anics dc iudo individual, rcaao dc
airioiisno, dc Ionra, dc fc oliica c Iunana,
favorccida clo nao-confornisno iradicional do
icncrancnio franccs, ao qual cascran a
discilina c a coaao; ouira, organizada,
consiiiuda cla roaganda c cla aao dos
novincnios clandcsiinos. una iiicalidadc"
frcqucnic na Frana novcu ao nazisno una
oosiao dc scniido idcniico ao da iiicalidadc"
quc os novincnios dc Fcsisicncia csiinulavan
ao cororificar scnrc nais o dcvcr airioiico c a
cscrana da viioria, c criando cn scu rovciio a
159
inrcssao dc ioialidadc. Mas, scn una fora
organizada, scn odcrosa coniraroaganda, a
sona das rcacs individuais, dos
dcsconicniancnios dos nao-confornisnos, nao
icria oosio ao ininigo scnao una nuliilicidadc
dc onios dc aoio raidancnic uliraassados, c
nao una linIa dc frcnic coninua.
A roaganda, or conscguinic, ccrcc solrc
a oiniao funao dula. naicuiica c roiciora.
Ela susciia a oiniao individual c a inclc a
crcssar-sc ullicancnic; roicgc cssa
crcssao criando as condics logicas, squicas
c sociais dc una oiniao colciiva, scduiora,
scgura dc si ncsna. Essa dula funao odc scr
assunida dc nanciras nuiio difcrcnics. A
roaganda Iiilcrisia conquisiava c agluiinava os
indivduos clo niio, clo aclo s foras do
inconscicnic, clo icrror, c nodificava a csiruiura
social a fin dc surinir os olsiaculos quc
iolIian sua cansao. Ouiras agcn cla
clicaao racional c cla cosiao dos faios,
scn rcnunciar, cnircianio, ao niio quc
forosancnic sc nanifcsia cn iodos os nvcis da
roaganda ncn quc scja acnas o rorio
niio da oiniao ullica.
Lanariinc rofciizara a cra das nassas". Lc
Don acrcdiiava na cra das nuliidcs c Tardc, na
cra da oiniao ullica. Nossa coca c iudo isso.
cra das nassas, arrasiadas clas sciias dos
160
agiiadorcs, scgundo os rccciios lcninisias
agluiinados cla nagia Iiilcrisia cn nuliidcs
dcliranics diludas cn una oiniao ullica
assiva c anorfa, inrcgnadas dos roduios
digcsivcis da iccnica ancricana. En iodos csscs
casos, a roaganda rclcnia solrc colciividadcs
dcsfilradas. Sc for rcciso rcsisiir-lIc, so o
odcra scr no clina dc una iragica solidao, ou
lcn arrinados a conunidadcs dc vocaao c dc
voniadc. A cra das nassas c ianlcn a cra do
Ioncn soliiario. Nao c inossvcl quc, un dia,
lIc succda una cra dc convcnios, dc
conunidadcs c dc ordcns nonasiicas.
161


CAPTULO VIII
Democracia e propaganda

As inaudiias ossililidadcs da roaganda
oliica fizcran c fazcn csar solrc o nundo
csaniosa ancaa. Ja aarcccran vcrdadciras
cidcnias sicologicas" conscicnicncnic
rovocadas; cngcnIciros dc alnas" ja falricaran
cn scric indivduos dc ncnialidadc iclcguiada. A
nodcrna sicagogia sulsiiiuiu os ariifcios c as
suiilczas dos dcnagogos dc iodos os icnos or
una csiraicgia dc nassas quc, scgundo a
crcssao dc J. Monncroi, anlia as ocracs
conlinadas ara dincnscs invisvcis".
Era das nassas? crguniano-nos. Sin,
orquanio a roaganda c fciia ara as nassas.
Mas, ianlcn, cada vcz nais crniic discnsa-
las c rcduz a csoniancidadc do concurso or
clas rcsiado. Por dciras dc un snlolo,
nuliidcs c ccrciios cn-sc cn novincnio; o
icna dc un cdiiorial da a nilIcs dc Ioncns, c
no ncsno dia, un unico c convcnicnic nodo dc
cnsar. Una sciia quc sc icnIa aossado das
csiacs dc radio c das oficinas dc inrcnsa, icn
sua disosiao odcrosssinos ncios dc
162
influcnciar as nassas c odc, da cn dianic, falar
c agir cn nonc dcla. A influcncia oicncial das
nassas, or ccrio, auncniou. Mas a influcncia
rcal dclas? Nao c rccisancnic a roaganda
oliica o insiruncnio dc clcicao quc, nas naos
da oicncia csiaial ou das oicncias do dinIciro,
crniic ncuiralizar cssa influcncia, cniorccc-la c
clora-la cn rovciio rorio?
En fanosa anicciaao, A. Hulcy iraou
una saiira dos csriios rc-falricados. dcsdc o
nascincnio, a criana c condicionada or alio-
falanics, dirigidos ara scu inconscicnic, dcois
cla cscola c cla socicdadc quc a oricnian
infalivclncnic ara o conariincnio quc lIc c
dcsiinado. Elc rcgou a cducaao conira a
roaganda. a fornaao dc csriios doiados do
odcr dc cscolIa, dc Ioncns conscicnics c
rcsonsavcis. Conira a invasao da ncniira c do
niio cunrc crgucr c foriificar a faculdadc dc
rcjciiar scn a qual nao cisic noral c nuiio
ncnos inicligcncia, Dcscarics o nosirou. a
faculdadc dc suscndcr o juzo, ara caninar,
ara sulirair-sc ao rcconcciio cnlora
scguido or ccn nilIcs dc Ioncns a
faculdadc dc rcsisiir ao dcvorador aclo dos
niios, cncaniadorcs rcfugios, sulsiiiuindo ara
cada un dc nos a grandcza conquisiada cla
grandcza anunciada, o csforo inicrior clo
scrvilisno conforiavcl"(43}.
163
A lilcrdadc nao c cnsinada, nas a cducaao
a rcdisc. A lilcrdadc, cono iodas as coisas
Iunanas, nao funciona validancnic scnao solrc
un fundo dc Ialiios adquiridos. Para conlciar
nossa analisc do condicionancnio, c rcciso
aduzir csia ouira ccricncia. os aninais dc
Pavlov sao ianio nais rccciivos quanio nais
icno iivcrcn sido Ialiiuados ao scrvilisno
assin os cacIorrinIos cducados na risao; cn
concnsaao, ianio nais rcfraiarios scrao,
quanio nais livrcncnic iivcrcn vivido, c o
rcflco da lilcrdadc" nclcs scra nais
dcscnvolvido. A docna ioialiiaria nao csia fora
do Ioncn c ncnIuna iccnica c nais lacilar quc
ouira; cla csia no Ioncn c c a quc cunrc
iraia-la, nao rcarando auinaios c sin
cidadaos rcsonsavcis.
Prccisancnic aqui, a roaganda odc ajudar
o csforo dos cidadaos a rcionar o conirolc da
vida oliica c a rcjciiar as nisiificacs quc
agora rolifcran no nvcl dc iodos os sisicnas c
dc iodos os rcgincs. En un Mcnoirc
confidcniicl(44}, ullicado duranic a ocuaao,
Francisquc Cay crcssava a convicao dc quc
una ccria roaganda a scrvio dc un idcal dc
lilcrdadc odc coniriluir odcrosancnic, scn
duvida, a dcvolvcr-nos o scniido das discilinas
ncccssarias nas, ao ncsno icno, a rovcr-nos
dos ncios dc rcsisiir ao assalio das foras,
nivcladoras". Dcloravclncnic, as dcnocracias
164
nao soulcran invcniar a icno cssa roaganda;
nao ofcrcccran idcologia conquisiadora do
fascisno qualqucr rcsisicncia organizada, aic quc
a gucrra as conclissc nolilizaao da cncrgia
squica cono das dcnais. Conicnicno-nos cn
cvocar o sonlrio conco dc 1939 c a uircfaao
da drlc dc gucrrc(45}. Foi acnas sol a rcssao
das grandcs dcrroias quc a naior aric dos
Ioncns conrccndcu a causa cla qual iinIan
sido cIanados s arnas.
Ircnos nais longc. os quc rcicndcn scrvir
dcnocracia c sisicnaiicancnic sc rccusan a
rccorrcr roaganda coniradizcn-sc
lcnancnic. Nao Ia vcrdadcira dcnocracia scnao
ondc o ovo c naniido infornado, ondc c
cIanado ara conIcccr a vida ullica c dcla
ariiciar. A dcnocracia ioial, a dcnocracia
sinlcsncnic, dcnanda anla, anlssina
difusao dos conIccincnios; o solcrano dcvc scr
csclarccido. Nao sc iraia unicancnic dc
insiruao, dc fornaao iniclcciual, nas, ianlcn,
dc conIccincnio dos ncgocios ullicos." En
lugar disso, scgundo assinala Alfrcd Sauvy, auior
dcssas linIas, os govcrnos gcralncnic nanicn a
naao afasiada dos ncgocios dc Esiado, confornc
o scguinic rincio ironicancnic crcsso or
Valcry. a oliica c a aric dc incdir quc nos
cnvolvanos naquilo quc nos diz rcsciio". O
scgrcdo quc govcrna as cnrcsas caiialisias
ianlcn arccc scr a rcgra no conccrncnic aos
165
ncgocios dc Esiado. Acnas, criodicancnic, os
govcrnanics infornan o Parlancnio olscrvou-
sc, ainda, quc o rorio Parlancnio janais
iniciou dclaics ninuciosos accrca das qucsics
fundancniais, iais con a da noradia ou da
rclaao cnirc os rcos c os salarios. Curiosa
dcnocracia quc nao sc digna dc csclarcccr o ovo
solrc os rollcnas dc quc dccndc a vida c a
saudc dclc! Os dclaics ullicos liniian-sc a
disuias quc iradicionalncnic vcn alincniando
as clcics Ia un scculo, cnquanio os
vcrdadciros rollcnas dc un Esiado nodcrno
nao sao vcniilados ncn scqucr arcscniados,
nas coniinuan rivilcgio dc alguns csccialisias.
So nas criscs nais gravcs, c, con frcqucncia,
iardc dcnais os govcrnanics sc dccidcn a dizcr
a vcrdadc ao as" c o alalo da rcsulianic ncn
scnrc c salvador.
A Iigicnc oliica rcclana quc sc alran"
largancnic as insiiiuics, quc scjan
dcsdolrados dianic do ovo os dados da vida
oliica. No scu iao noiavcl livro, Lc Pouvoir ci
l'Oinion, Alfrcd Sauvy csloou as grandcs linIas
dcssa iarcfa dc infornaao c dc roaganda
nacional. a criaao dc un dcariancnio dc
docuncniaao, o uso do radio ara r o ullico
a ar das grandcs qucsics cconnicas, sociais c
dcnograficas, o alargancnio do dirciio dc
rcsosia quc odcria ir aic a inscrao olrigaioria
dc ccrio nuncro dc faios indiscuivcis" cic.
166
Muiias razcs jusiifican a cisicncia dc una
franca roaganda nacional clo ncnos a
cisicncia dc roagandas nais ou ncnos
dissinuladas scrvindo a inicrcsscs rofissionais
quc clas nuiias vczcs conscgucn fazcr iriunfar
cusia do inicrcssc colciivo(46}. Alfrcd Sauvy icn
lcna razao dc cnsar quc, caso cisiissc
scnclIanic roaganda, cla crniiiria cviiar quc
os govcrnanics ccdcsscn arcssadancnic s
rcsscs dcnagogicas, c lcvar a naao, no anliio
dc una oliica cocrcnic, cn dircao dc oljciivos
a longo razo.
O ullico, dir-sc-a, csia cansado da
roaganda, clo ncnos nos ascs nao
suldcscnvolvidos". Prccisancnic, coniudo, clo
dcsgosio nascido dos cccssos dc roaganda, Ia
un acgo nais csonianco aos faios, c sao clcs
quc cunrc anics dc iudo cor c inicrrciar.
Novo csiilo dc roaganda csia cn vias dc nasccr
da avcrsao clas nisiificacs c clos cagcros.
Os nciodos dc cocIicIos c dc cciiaao nao
durarao nais longo icno. CIcgou o noncnio dc
csclarcccr. H.D. Lasswcll rcccnicncnic assinalou
a inoriancia do quc cIana dc arcscniaao
lalanccada" una arcscniaao quc siiua as
alicrnaiivas c assin iorna ossvcl una
arcciaao dos faios quc scja indccndcnic(47}."
Coniudo, or nais inicligcnic, or nais
concrcia quc scja cssa roaganda infornaiiva dc
167
csiilo novo, cla, a nosso vcr, c insuficicnic. Una
vcrdadcira dcnocracia vivc da ariiciaao do
ovo c nao soncnic dc nanic-lo infornado. Ora,
nossos rcgincs, laicizados no donnio rcligioso, o
sao, ianlcn, sc assin odc dizcr-sc, no lano
oliico. Una Fcullica, nascida do fcrvor
oular, anada, dcfcndida, disuiada, rcduz-sc a
un sisicna fornal c nao nais associa os
cidadaos sua vida c ao scu fuiuro. Jcan Lacroi
nosirou-o clarancnic A dcnocracia dc
inicrncdiarios ou dcnocracia indircia nao c nais
suficicnic. voiar cada quairo anos c, ara os
dcnais, cnircgar-sc aos clciios, arccc una
lurla. Aos un scculo, a idcia dcnocraiica
cvoluiu no scniido dc una ariiciaao nais
aiiva cn una dcnocracia nais dircia, nais
cnirosada na vida quoiidiana c cn iodos os aios
do Ioncn. (...} Sao insuficicnics as fornas
dcnocraiicas; qucrcn scr riios dcnocraiicos.
Fcunics dc nassas, fcsias c jogos icndcn a
consiiiuir una csccic dc liiurgia, dc quc
solrciudo os jovcns scnicn a cigcncia. As
nagnficas arcscniacs do solols na TcIcco-
Eslovaquia, as grandcs nanifcsiacs na Uniao
Soviciica, os Congrcssos dc Nurcnlcrg scja
qual for a nossa oiniao solrc o scu conicudo
foran ocasiao dc dcscolrir a incnsa inoriancia
do csciaculo no novincnio das idcias
dcnocraiicas. con os gcsios c as aiiiudcs, dc
coro iniciro, quc o Ioncn nodcrno qucr
168
ariiciar da dcnocracia, isio c, icr aric ncla.
Nao conrccndcnos, ainda, na Frana, o quc a
roaganda dcnocraiica scra, o quc nao odc
dciar dc scr. Enicndcnos scnrc or
roaganda una csccic dc lourragc dc cranc
iniclcciual, conira o qual jusiancnic nos
rcvolianos. A vcrdadcira roaganda
dcnocraiica, orcn, nao ira, ncccssariancnic, dc
alio a laio, do govcrno aos govcrnados, do
Esiado Naao. clos gcsios c aiiiudcs cla scra,
dc rcfcrcncia, a ariiciaao vivida das nassas
na vida dcnocraiica da naao"(48}.
Sc a iransfornaao da conscicncia oliica
cn conscicncia rcligiosa c a docna ioialiiaria or
ccclcncia (nao c cn grandc aric una rcaao
laicizaao" lilcral da dcnocracia?}, nao c ncnos
vcrdadc quc iodas as socicdadcs Iunanas nao sc
nanicn scnao or ncio dc una icdadc"
conun, or ccrio rcsciio, ccrio fcrvor quc ioca
nclas algo dc sagrado". Nao Ia oliica scn
nsiica". CIarlcs Pcguy dissc nuiias vczcs o quc
foi cssa nsiica rcullicana, ainda roina dc
sua fonic rcvolucionaria. Ouira csia ara, nasccr,
orquanio nao acrcdiianos quc un rcginc ossa
vivcr acnas da roiina dos ncgocios corrcnics.
Soncnic sulsisiirao os ascs oliiicancnic
unanincs" cscrcvia, ainda, Jcan Lacroi. nao sc
iraia dcssa unaninidadc sucrficial ou dcssa
funao nsiica rcalizada clos rcgincs dc icrror c
dc loucura, nas dc una rofunda unaninidadc
169
colocada alaio das divcrgcncias oliicas c dos
fivclancnios ariidarios, cn un lano cn quc
iodos os cidadaos dc una naao ossan
conungar. cvidcnic quc, ara Iavcr cssa
unaninidadc cvica, sao ncccssarias condics
naicriais c sicologicas quc nao vanos avcniar
aqui. Mas, c rcciso c isso nos conccrnc quc
o ovo sc associc consiruao do scu fuiuro, c
nao acnas s luias clciiorais. Havcra algo nais
cciianic quc a valorizaao dos rccursos
nacionais, quc aconanIar asso a asso o
rogrcsso do cquiancnio dc rcgics ainda
airasadas, quc iralalIar ara nclIoria
rogrcssiva do nvcl dc cidadania dc una naao?
O lano iornou-sc a lci das nacs nodcrnas.
Significa, ao ncsno icno, o cncadcancnio
logico das rcalizacs iccnicas c a uniao das
cncrgias na crscciiva dc un grandc niio. Tcria
odido riinar os csforos dos franccscs, dando-
lIcs scniido colciivo ora iornou-sc una
adninisiraao. E sc iivcsscnos roosio aos
jovcns franccscs, cono grandcs iarcfas nacionais,
o alargancnio do Canal dos Dois Marcs ou o
rcflorcsiancnio das Landcs inccndiadas, nao c dc
acrcdiiar quc clcs acorrcsscn con ianio
cniusiasno quanio o dcnonsirado nos
acanancnios dc cscoiciros ou nos jogos dc
fuiclol locais?
O niio, or ccrio, conrovou sua nocividadc
ao aodcrar-sc do Ioncn c ao iransforna-lo cn
170
un fanaiico dcliranic; nas, quando sc cnquadra
cn una oliica razoavcl c a scrvio dc una
cidadc quc crnanccc conlca na sua csiruiura
c alcria aos valorcs nao oliicos, o niio c
clcncnio dc juvcniudc c cocsao, c a scgurana do
fuiuro nacional. Nossa roaganda, csirciia,
inida, nao o conrccndcu; c dizia-o nuiio lcn
Saini-Eucry na sua Lciirc au Ccncral X....
Sua docna nao c a auscncia dc ialcnios
ariicularcs, nas a inicrdiao quc lIc c criada,
scn arcccr vulgar, dc aoiar-sc cn grandcs
niios consoladorcs".
Ao ncnos, ccria roaganda inicrnacionalisia
nao sc arrcccia dc lclcr ncsia fonic. a
nundializaao" das conunas, a criaao dc
csiradas nundiais", as olras dc rcconsiruao do
scrvio civil, sao a aiivaao dc novos niios
suranacionais caazcs dc fazcrcn nasccr c
avuliar una nova conscicncia nundial.
A roaganda nao c franccsa cscrcvc
Ccrirudc Sicin cn Paris-Francc nao c
civilizado qucrcr fazcr os ouiros acrcdiiarcn
naquilo cn quc acrcdiianos." vcrdadc quc
cnirc nos cisic scnso criico, rcsciio clas
oinics alIcias, dcsrczo irnico clos
fanaiisnos, quc consiiiucn un cnlarao, c
nuiias vczcs saudavcl, roaganda. Scn
cnlargo, a Iisioria nosira, c nais quc ouira
qualqucr, a Iisioria da Frana quc, quando
171
crcnos vcrdadcirancnic cn alguna coisa,
rocuranos fazcr con quc os dcnais ncla crcian.
Sc a Frana nao soulc organizar sua roaganda
c ofcrcccu iais ossililidadcs dc nanolras ao
MarccIal PsycIologos" quc nao cIcgou a scr o
uliino dos auiliarcs dc Hiilcr, c ialvcz orquc
cniao os franccscs nao crian no fuiuro dc scu
as, na sucrioridadc dc sua casa qucro dizcr,
ncn o crian con cssa fc scn a qual a vida nao
coniinua c ncn sc da. E Ia, no rinciio da
roaganda, cssa fc quasc liologica quc susicn o
csforo dc un ovo. A roaganda c nanifcsiaao
naiural das socicdadcs quc crccn cn si ncsnas,
na sua vocaao, no scu orvir.
Scgurancnic, ao vcrnos o uso quc ccrias
roagandas fazcn das nodcrnas iccnicas dc
difusao; c naiural quc una csccic dc ircnor sc
aossc dos nclIorcs. Vanos, cniao, dcsiruir as
naquinas? Julga-sc quc, cn nosso nundo, lasia
a vcrdadc aarcccr ara scr rcconIccida?
Arcndcnos nossa cusia quc, ara cla
solrcvivcr, nao c suficicnic conscrva-la no
coraao dc alguns iniciados. A vcrdadc rccisa dc
un clina ara cisiir c conquisiar. Scria vao crcr
quc sc udcssc criar-lIc un ial clina, un ial
cano dc fora, cn un scculo cn quc iodos os
rollcnas sc colocan cn icrnos dc nassa, scn
rccorrcr ao odcrio da roaganda. Cono,
ianlcn, scria vao acrcdiiar-sc quc sc udcssc,
ao afasiar a roaganda or nao sci quc nsiica
172
da virgindadc da oiniao ullica, aralisar as
cnrciiadas dos inosiorcs.
173


NOTAS

(1} Darilcii Poliiical Proaganda.
(2} Proaganda, conunicaiion and ullic
oinion (Princcion}.
(3} Julcs Monncroi Sociologic du
Connunisnc, ag. 359 (Callinard}.
(4} PI. DE Fclicc, Foulcs cn dclirc, ciascs
collcciivcs (Allin MicIcl}.
(5} Mcsno o icrno roaganda ja c cnrcgado
ncssa coca, ois cn 1793, fornou-sc na Alsacia
una associaao quc ionou o nonc dc
Proaganda" c sc cncarrcgou dc difundir as
idcias rcvolucionarias.
(6} Mciodo dc crsuasao cnrcgando
arguncnios falsos.
(7} Quc Fairc? (Ocuvrcs CIoisics, cn 2
voluncs, iono I, ag. 229 c scguinics}.
(8} Quc fairc? (Ocuvrcs cIoisics} iono I, g.
226 c scguinics.
174
(9} Pariicularncnic cn Quc fairc? c cn La
Maladic Infaniilc du Connunisnc
(10} Cf. o noiavcl livro dc Folcri Coudina,
L'Arncc rougc dans la ai ci la gucrrc (Ediao
Dcfcnsc dc la Francc}.
(11} 0 TralalIo dc agiiaao c dc roaganda.
(Conunicaao ao V Congrcsso do Pariido
Conunisia Iugoslavo.}
(12} A ccricncia da gucrra da IndocIina
incliu alguns oficiais franccscs a rcflciircn
solrc as iccnicas da gucrra rcvolucionaria" dc
quc Iavian sido as viinas. Concluran cla
ncccssidadc dc una aao sicologica" quc clcs
ouscran na Argclia roaganda da F.L.N. c
dos dirigcnics cgcios (Cf. Ccl. CI. LacIcroy. La
gucrra rcvolucionnairc. in La Dcfcnsc Naiionalc.
DillioiIcquc dcs Ccnircs d'iudcs sucricurcs
sccialiscs, i. IV, P.U.F.}
(13} Julcs Monncroi ciia, confusancnic.
naicrialisno zoologico, an-gcrnanisno,
gcooliica, iransosiao da luia dc classcs ara a
gucrra cnirc Esiados, arianisno conira
scniiisno, socialisno russiano conira o
caiialisno ocidcnial c o lolcIcvisno asiaiico,
ovos rolciarios conira ovos caiialisias, a
icrra c o sanguc" conira o csriio c o dinIciro",
idcalisno, lilcrdadc c dcnocracia nordicas"
conira a nolcza c a corruao franccsa, urcza
175
conira inurcza racial, ovo cnraizado conira as
finanas scn ariido c no uliino noncnio,
dcfcsa da Euroa conira os judcus, os anglo-
sacs c o lolcIcvisno" (Sociologic dc
Connunisnc, ag. 367}.
(14} Scrgc TcIalIoiinc, Lc viol dcs foulcs, ar
la roagandc oliiiquc (Callinard}.
(15} C. Fcssard, Auioriic ci Dicn Connun
(FccIcrcIcs dc Scicncc rcligicusc}.
(16} ColIcnos nuncrosos ccnlos dos
roccssos cnrcgados or Hiilcr c Cocllcls no
rcccnic livro dc Walicr Hagcnann, Pullizisiil in
driiicn FcicI (HansicIcr Cildcnvcrlag,
Hanlurgo}.
(17} TI. Plicvicr, Sialingrad (Folcri Marin}.
(18} Cf. Sicfan Priaccl (vol. Aris ci Liiicraiurc,
Encyclocdic Franaisc}.
(19} A roaganda conunisia cosiuna isolar
ccrios advcrsarios, iransfornando-os cn lodc
ciaiorio" c narrciando-os scn icdadc; airilui-
lIcs cssoalncnic a rcsonsalilidadc or
dcciscs c faios quc frcqucnicncnic uliraassan
os liniics dc sua aao ou dc scu conIccincnio.
Por ccnlo, o iiulo dc una noicia dc
L'Hunaniic, dc 13-1-1948 dirigida conira o
ninisiro socialisia Lacosic; Fcvclada soncnic
176
dcois dc nuiios dias quanio Pciiic-Fosscllc
griiava sua dor a closao dc grisu quc naiou
dczcsscis ninciros. Lacosic nao odia ignora-lo".
(20} Lcnlrano-nos do cariaz da
Proagandasiaffcl, cn quc aarccia un gordo
judcu funando cIaruio, c icndo rcso s naos
or cordcs un gruo dc lonccos consiiiudo dc
lanquciros da Ciiy", dc lolcIcvisias, dc Ioncns
dc ncgocio ancricanos c ouiros.
(21} Dc l'Esrii dcs nasscs (DclacIau &
Nicsilc, ag. 257}. Muiia coisa ionanos a cssa
inicligcnic conilaao dc divcrsas icorias dc
sicologia colciiva.
(22} CIurcIill foi aodado dc araliico,
lclado, lorracIo, idioia, louco, aicia, indolcnic,
ncniiroso, Erosiraio cic."
(23} TIc oliiical connunicaiion sccialisi of
our iincs (Princcion}.
(24} Hiilcr, Mcin Kanf.
(25} Curi Ficss, JoscI Cocllcls, cinc
DiograIic (Ed. Euroa, Zuriquc}.
(26} Cf. a iransladaao das cinzas do Aiglon.
(27} La Proagandc Poliiiquc (Plon}.
(28} Tcnda dc ccrinnia.
177
(29} Olra ciiada, ag. 344.
(30} AcIar-sc-a un ccnlo dc narcaao c dc
classificaao, no iocanic roaganda nazisia
dcsiinada aos Esiados Unidos, no iralalIo dc H.
D. LASSWELL, Dcscriling iIc Conicnis of
Connunicaiion (Proaganda, Connunicaiion
and Pullic Oinion}.
(31} S. TcIalIoiinc, ol. cii., ag. 143.
(32} C.MANNONI, PsycIologic dc la
Colonisaiion (colcao Esrii", Ediiions du Scuil}.
(33} ConIccc-sc a divcriida acIorra dos
candidaios ancricanos duranic as clcics
rcsidcnciais. Trunan arcscniava aos clciiorcs
sua filIa c sua nulIcr nos scguinics icrnos. Eis
a filIa do airao c cis a airoa do airao..."
(34} Nao darcnos nais quc un ccnlo dc
noicia falsa dcssa ordcn, inscria cn 1949 cn
un grandc quoiidiano dc rcuiaao firnada
dcvido scricdadc das suas infornacs. O iiulo
cra afirnaiivo. Faio dc crianas cn Dcrlin",
nas o icio. csiava no condicional. ccrio nuncro
dc crianas icria sido raiado clas russos, cn
Dcrlin, sc sc dcvc crcr..." A noicia rcfcria-sc a
una infornaao ullicada cn un jornal alcnao
c nao confirnada osicriorncnic. O iiulo,
cnircianio, quc nao csiava no condicional,
178
gravara no csiriio do lciior a lcnlrana dc un
faio ariicularncnic odioso.
(35} E. c F. Zcrncr, Funcurs ci Oinion
Pulliquc (CaIicrs Inicrnaiionau dc Sociologic",
vol. V}, Ediiions du Scuil.
(36} Lcnlrcnos a fanosa rofccia dc sania
Odila". quc circulou nuiio duranic a ocuaao.
(37} Foi ullicada a colcao dcssc lolciin.
Xavicr dc Viricu. Fadio-Journai Lilrc (Ed. Jcan
Calui}.
(38} Traia-sc do rcidc" dos conandos cn
1943.
(39} J. Aycncouri, L'Ancricain, son
infornaiion, la gucrrc ci la ai (Esrii, junIo dc
1949}.
(40} JoIn Dainlridgc analisou ciniancnic no
Ncw Yorlcr os icnas fundancniais dcscnvolvidos
clos digcsis dc nancira assaz sisicnaiica. Scn
scrcn dirciancnic oliicos, na naioria,
cnvolvcn finalncnic una unica aiiiudc oliica
(ariigo rcroduzido cn Esrii, julIo dc 1948. Lc
ciii nagazinc"}. Idcniica analisc odia scr fciia
solrc a roduao corrcnic dc Hollywood.
(41} Ciiado or P. Fciwald, ol. cii., ag. 104.
179
(42} Una ouira ccricncia dirigida clo
sicologo ancricano Collicr, icndc a rovar quc
csia influcncia da roaganda sc ccrcc ncsno
solrc cssoas anicriorncnic rcvcnidas. Collicr
iinIa icsiado rincirancnic as aiiiudcs dc un
gruo dc csiudanics cn rclaao roaganda
nazisia. dcois dcnonsirou-lIcs os fundancnios
dcssa roaganda; finalncnic dciou-os cn
coniaio dircio con o naicrial dc roaganda. O
scgundo icsic rovou quc a aiiiudc do gruo
Iavia cvoludo cn un scniido nais favoravcl ao
nazisno. (Vcr a rclaao dcssa ccricncia cn.
TIcoric ci rollcncs dc PsycIologic socialc, dc
David KrccI c F.S. CruicIficld i. II, ag. 434,
P.U.F.}
(43} E. Mounicr, La Fcvoluiion conirc lcs
MyiIcs (Esrii, naro dc 1934}.
(44} Proaganda (dcfiniao, dcfcsa, clicaao},
or XXX.
(45} Nonc dado ao crodo inicial da II Cucrra
Mundial. (Sci.39 a alril 40}.
(46} Cono ccnlos dcssas dcnagogias
rofissionais quc sc voliaran conira o inicrcssc
nacional, A. Sauvy ncnciona ariicularncnic o
aoio dado ao auionovcl conira a fcrrovia c o
foncnio da roduao dc alcool.
180
(47} Ernsi Kris, Sonc rollcns of war
roaganda.
(48} Dc la dcnocraiic lilcralc la dcnocraiic
nassivc (Esrii, naro dc 1946}.

181

Ridendo Castigat Mores
www.jahr.org
Verso para eBook
eBooksBrasII.com

__________________
Maro 2001
Vcrsao ara cDoolLilris c df Fcvcrciro 2005
Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos CFTIS
dircio na fonic.
www.cloolslrasil.con

También podría gustarte