Abdullah- Ensarnin Hayat, Eserleri Ve Tasavvuf Grleri ADI VE NSBES eyhlislam, byk imam Eb smail Abdullah b.

Eb Mansur Mhammed b. Me'z b. Ali b. Muhammed b. Ahmed b. Ali b. Ca'fer b. Mansur b. Mett el-Ensr el-Herev; Hz. Peygambe'in hicretten sonra evinde bir sre ikamet ettii Ebu Eyyb-i Ensr'nin soyundandr'". Mett el-Ensr, Hz.Osman'n halifelii srasnda, Horasan fatihi Ahnef b. Kays ile birlikte Herat'a giderek oraya yerlemitir'2'. DOUM YER Abdullah- Ensri'nin doum yeri, bugnk Afganistan'n bakenti Kabil'in batsnda bulunan Herat ehridir. Bu ehir; batdan Niabur, gneyden Sistan, kuzeyden Belh vilayetleriyle, doudan ise Gr dalaryla snrl olup, Hz. Osman'n halifelii srasnda H. 21 veya 22 (M. 642 veya 643) ylnda Ahnef b. Kays tarafndan fethedilmitir. VIII./XIV. yzyln mehur tarihisi Hamdullah- Mustevf, Herat'n suyu ve havas hakknda yle yazmaktadr: Son derece ho ve gzel bir havaya sahiptir. Yazlan kuzey rzgar eser. ehrin gzellii hakknda "sfahan'n topra, Herat'm kuzey rzgar ve Harzem'in suyu bir noktada toplansayd, insanlarn lm orada ok nadir grnrd." demilerdir. ehrin suyu, Herrd rmandan olup balar oktur. ehre bal onsekiz ky bulunmaktadr. Meyveleri arasnda zm ve kavun ok gzeldir. ehir halk silah, sava ve kuyumcu olup, Ehl-i Snnet'e tabidirler. ehrin, emirem adnda ok salam bir kalesi vardr. Herat'a iki fersah mesafede, dada, Erek ad verilen bir atekede bulunmaktadr. Gnmzde ise buna Emkelce Kalesi denilmektedir. Atekede ile ehir arasnda ise Hristiyanlara ait bir kilise yer almaktadr. Ulem ve evliya byklerinin mezarlar arasnda, Pr-i Herat adyla tannan eyh Abdullah- Ensr, Hce Muhammed Ebu'l-Veld ve mam Fahreddn-i Rz'nin trbeleri saylabilir. Herat'n gzellii hakknda yle derler: Birisi sana "ehirlerden hangisi claha gzeldir?" diye sorarsa Ona doru cevap vermek istersen "Heral'tr." de. Bu dnyay bir deniz farzet, Horasan' da sedef, Bu sedefin iinde Herat ehri bir cevher DOUM TARH Abdullah- Ensi, 2 a'bn 396/ 4 Mays 1006 Cuma gnnn ikindi vakti dindar bir ailenin ocuu olarak dnyaya geldi. Babas, onun eitim ve terbiyesine zen gsterdi. Evde, babasn ziyaret eden Herat'n byk ve mehur limlerinin sohbet ve feyizlerinden mahrum kalmad. Evin dnda da vaaz ve zikir meclislerine babasyla birlikte katlyordu. Onun olaanst akl ve zeks, dostlarn beenisine, dmanlarn ise kskanlna neden oldu. Nitekim bu konuda kendisi yle demektedir: "Beni, nce Sbyan mektebine verdiler. Sonra "Bu zararldr" diyerek drt yama geince Malini medresesine verdiler. Dokuz yama doldurduumda Kad Eb Mansur ve Card'den yaz yazmay renmitim. Edebiyat mektebinde iir sylediimde yam kkt. Bu da bakalarnn beni kskanmalarna neden oldu."w YAADII DNEM eyhlislam, Abbas halifesi el-Kdir Billah (376-427/986-1036)'n zamannda gzn dnyaya amtr. O zamanlar Badat, Mslmanlarnhalifelik merkezi idi. Msr'da Ftml er, Horasan'da ise Gazneli Sultan Mahmd (388-421/998-1030) hkm sryordu. Seluklular, Grler ve Gazneliler arasnda siyas ihtilaflar vard. Bu ihtilaflar zaman zaman kanl savalarla sonulanarak Mslmanlarn huzurunu bozuyordu. Dier taraftan E'arler,

Mu'teziller, Matrdler, Haneliler, filer ve Kadiriler arasnda itikad ihtilaflar vard ve bunlardan bazlar birbirlerini kafirlik ve hatta zndklkla suluyorlard151. Bu dnemin sufleri arasnda da ma'rifet, seyr, kef ve mkefe gibi tasavvuf konularda farkl grlerin ortaya atlmas, halkn fikirlerini altst etmekteydi. Bu fikir ve inan farkllklar, Mslmanlarn birlemelerine engel olmutu. Byle siyas ve mezheb durumlarda eyh Abdullah- Ensr gibi byk adamlarn ii zordu. nk bilgi ve hretleri orannda grevlerinin yk de arlamaktayd. HOCALARI 1 - Kad Ebu Mansur- Ezd: Herat afi'lerinin fakh, muhaddis ve eyhi idi. Yaklak otuz yl sreyle kadlk yapt. Sultan Mahmut, ona deer vererek sayg gstermekteydi. Anlatldna gre, Fatm halifesi, Zilka'de 403/ Mays 1013 ylnda Fatm mezhebine gizlice girmesi iin Kad'ya mektup yazm; ulak, Sultan Mahmud'un emriyle Horasan'da yakalanarak ldrlm ve Sultan, bu ulan atn Kad'ya gndererek "Bugne kadar mulhidlerin reisi bu ata bindi, bugnden itibaren mvahhidlerin reisi ona binecektir." Diye yazmtr. 408/1017 ylnda Mu'tezilelerin Sultan Mahmud tarafndan cezalandrlmas, Kad'y memnun etmitir. eyh Abdullah- Ensar, afi mezhebinin usl ve fr'unu onun huzurunda renmitir. Kad, 410/1019 ylnda vefat etmitir. 2- Crd: Nibur, Hemedan ve Basra'nn ileri gelen Kur'an ve hadis alimlerinden idi. eyh Abdullah, hadisi ondan renmi ve Crd'nin 413/1022 ylnda vefatndan ok etkilenmitir. 3- Yahya b. Ammr el-eybn-yi Sistn: Tefsir, hadis, iir ve edebiyat alimi olup ayn zamanda Herat'n vaiz ve mridlerinden idi. eyh Abdullah iin "Abdullah- Ensar'ye yardm edin ve ona iyi davrann, nk ondan imamlk kokusu duyuluyor." demitir. eyh Abdullah ise, Hocas hakknda "Onunla tanmasaydm, zikir ve tefsir meclislerinde azm aamazdm." demektedir. 4- e-eyh Em: 349/960 ylnda domutur. Niabur ve Buhara'ya giderek, Baba Fergn, Ahmed Nsr- Talakn ve Ebubekr-i Flizeban gibi o dnemin mehur eyhlerini ziyaret etmitir. Herat'ta bir hankh vard. eyh Abdullah'a madd ve manev yardmlar olmutur16'. Yukardaki hocalardan baka, dier alimler de Ensr'nin talim ve iradnda etkili olmulardr. Bunlarn arasndan; eyh Tak-yi Sstn, Bir-yi Segez, Cerrh, Mulamned-i Bn, Ahmed el-Hc, Eb Selme-i Brd, Eb Al-yi Zerger, Eb Al-yi Buteger, smail-i Debbs ve Muhammed Eb Hafs-i Kuren saylabilir. MEHUR TALEBELER Abdullah- Ensr'nin yetitirdii en mehur talebeler arasnda Abdulevvel-i Segez, Ebu'lFeth Abdu'i-Melik-i Keruh, Eb Ca'fer Muhammed-i Saydaln, Eb Ca'fer Hanbel b. Al elBuhr, Ebu'l-Fahr Ca'feri Kyn, Abdu's-Sabr b. Abdu's-Selm, Hseyn el-Ketb, Ahned-i Kalnis ve Ebu'1-Fazl Redu'd-Dn el-Meybud'nin adlar zikredilebilir. SEYAHATLER Abdullah- Ensri, o dnemde ilimlerin merkez ve edebiyatn eii olan Nibur'a defalarca seyahat ederek o ehrin bykleriyle tanm ve birka sefer Hac ziyaretinde bulunmutur. Bu seyahatlerin birisinde byk mutasavvf Ebu'l-Hasan- Harakn'yle grm ve bu grme esnasnda zellikle Harkn'nin ona hitaben "Gel, ben senin maukunum, denizden geldim." eklindeki szleri onda derin bir etki brakm ve bunun zerine "Harakn'yi grmeseydim, hakikati tanmazdm."'7| demitir. Belh'e srlmesinin sebebinin, eyh Ebu'lHasan'n seccadesine kar iledii bir hatadan kaynaklandn sanmaktayd. (Bu olay yle olmutu: Bir gn mridin seccadesine ayan basm ve istifar etmemitir.) Harakn ile grmesi, onun fikir hayatnda ok byk bir etki brakmtr. Nitekim bu konuda eyh Abdullah yle demektedir:

"Abdullah bir l adam idi. Hayat suyunu ararken aniden Ebu'l-Hasan- Harakn'ye ulat. Ondan o kadar hayat suyu iti ki ne Abdullah kald, ne Harakn.eyh Abdullah, mehur mutasavvf Eb Sa'd-i Ebu'l-Hayr (.440/1048) ile de grmtr. Seluklu alim ve veziri Nizamu'l-Mlk-i Ts de ona kar sevgi gstermekteydi. el-Mukted Billah (467-487/10741094)'n emriyle ona "eyhlislam" lakab verilmitir. MEZHEB Uslilde mam Ahmed b. Hanbel (.241/855), fr'da ise mam- fi (150-204/767-819)'nin mezheplerine tabi idi. VEFATI Abdullah- Ensri, seksen yl aan hayat boyunca renmek ve retmekle megul oldu. Siyas ve mezheb mcadelelerin varlna ramen ibadetten bir an bile geri kalmad. Srekli gayretleri sayesinde ve Farsa ile Arapa'ya ok iyi hakim olmas nedeniyle kymetli eserler brakarak, 22 Zilhicce 481/ 14 Mart 1089 Cuma gn dnyaya gzlerini kapad ve Herat'n Gazergh'nda defnedildi. ESERLER A- Yazmaa bizzat gayret gsterdii eserler: 1. Kefu'l-esrr ve 'iddetu'l-ebrr (Kur'n- Kerim tefsiri)191. 2. Risle-i mekib-i mam Ahned-i Hanbel. 3. el-Erba'n f delil et-tevhd|101. 4. Bb f'l-ftvve"". 5. el-Frk fi's-sft. 6. Meclis et-tezekkr. 7. Mnctnme (lahnme)"2'. 8. Kelbd'nin et-Tearruf li-mezhebi't-tasavvuf adl eserine erh. 9. el-Hls f hadsi kll bid'atin dalalah. 10. sndu'l-mevcdt il'l-hlik. 11. el-Kasidetu f'l-i'tikd. 12. Mzekkert. 13. Zemmu'l-kelm ve ehlihi1131. B- Talebeleri tarafndan derlenip yazlan eserleri: 1. Tabaktu's-sfiyye"41. (Ders esnasnda, bn-i Siilem'nin Tabaktu'ssfyye adl eserine yaplan aklama ve ilaveler). 2. el-Kasdetu'n-nniyye f medhi Ahmed bin Hanbel"51. 3. 'lelu'l-makmt1161. 4. el-Muhtasar f dbi's-sfiyye ve's-slikn li-tarki'l-hakk. 5. Sad meydan1171. 6. Menzilu's-sirn ila'l-hakki'l-mubn"81. C- Kendisine atfedilen eserler: 1. Divan- i'r. 2. Genc-nme"9'. 3. Kenzu's-slikn1201. 4. Unsu'l-murdn ve emsu'l-meclis (Yusuf ile Zlileyha hikayesi)12". 5. Nasihat-nme-i vezr1221. 6. Esr-nme veya Kitbu'l-esrr. 7. Resil-i Hce Abdullah- Ensr123'. 8. er-Resil1241. 9. Perde-i hicb125'. 10. Mecmu'a-i resil'261. 11. Mnct'27'.

TASAVVUF GRLER Hce Abdullah, dinin usl ve fr'una ar balyd. Kati ve ak bir ekilde iyilii emredip ktlkten alkoyduu ve bu tehlikeli grevi yaparken hi kimseden ve hi bir eyden korkmad iin kendisine eyhlislam lakab verilmitir. Bu mevzu, onun tasavvuf? anlaynda da zel bir tesir brakmtr. er' hkmlerle amel etmeyi, seyr u slk'un esas temeli ve ana art olarak kabul etmekte ve din emirlerini ihmal eden mutasavvflara iddetle kar kmakta idi. Sad Meydan (Yz Meydan)'n Mukaddimesinde yle demektedir: "eriatn tamam hakikat, hakikatin da tamam eriattr. Hakikat, eriatn temeli zerine kurulmutur. Hakikatsiz eriatn fayda etmeyecei gibi, eriatsz hakikat de fayda etmez. Bu ikisinden baka bir eyle amel etmek de faydaszdr."'28' Onun grne gre, tarikat ehli, kulluk ve itaata balanmal; er' amelleri ihmal etmekten kanmaldr. "Ey Abdullah! Cennet, amelin mkfatdr. Mizn, emelin karldr. yilik yapan, semeresini toplar. Ktlk yapan, znt duyar. Temizliin mebt vardr. Pisliin ukbt vardr. Yol aktr. Uurum bellidir. Enbiynn eri'at nder, evliyann tarikat rehberdir. Semav kitap hidyete erdirir. lh hitap uyarda bulunur. Yani kim bizden yz evirirse "O, ahirette krdr" (Kur'n- Kerim, 12/72). Elest ahdini can u gnlden kabul et. "Allah'n emri mutlaka yerine gelecektir" (Kur'n- Kerim, en-Nis, 4/47). Arkanda eytan varsa, nnde Kur'n vardr."129' Tabaktu's-sfye adl eserinde Hallc, Byezid ve dier baz mutasavvflara iyi bakmamakla birlikte, tasavvuf hakknda yle demektedir: "Ma'rifeti if etmek deliliktir. Keramet satmak hafif merepliliktir. Kermet satn almak aptallktr. Doruluk, kurtuluun sebebidir. Tasavvufu istedii gibi deitirmek kfirliktir."'30' Nizmu'l-Mlk'e nasihatinde ise yle yazmaktadr: "Gnllere ri'yet etmeye bak. Dnya iin dinini satma. u on zellii kim kendine huy edinirse, hem dnyada hem de hirette kendini kurtarm olur: Allah'a doruluk; halka insaf; nefse kahr; yoksullara ltf; byklere hizmet; kklere efkat; dostlara nasihat; dmanlara yumuaklk; cahillere skt ve alimlere tevz.'31' Abdullah- Ensri'nin, Horasan Melmetye Mektebi'ne ball vard. Onun grne gre hakikatin gerek talipleri ile tarikatn gerek slikleri tabakadr: Mird: Korku ve mit arasnda muhabbet yolunu kateden kii. Murd: Ayrlk vadisini aan kii. Meczb: Mhede yolunda "fena" makamna varan kii. SAD MEYDAN (YZ MEYDAN) ADLI ESERNN RFN VE EDEB DEER: Ensr'nin tasavvufi eserleri arasnda, 448/1056'da Farsa olarak yazlan Sad meydan ile 475/1082 ylnda yazlan Menazilu's-sirn adl eserleri zel bir nem tamaktadr. Ensr'nin zamanna kadar, tasavvuf ve irfn eserlerin yazarlar, seyr u slk merhaleleri hakknda belirli mertebe ve menziller zikretmemilerdi. Slikin riayet etmesi gereken konulara dorudan giriyorlard. eyh, bu mertebeleri, nce Sad meydanda, 27 yl sonra ise Sad menzil (Menzilu's-sirn)' de aklamtr. Aslnda Menzilu's-sirn adl eser, Ensr'nin olgunluk dneminde kaleme alnm ve Abdu'r-Rezzk- Kn'nin onun zerine yapt ayrntl erh, onun hretini bir kat daha artrmtr. Ancak Farsa olarak yazlan Sad meydan adl eser, son derece z ve ksa olmakla birlikte, bu zellik ona bir kusur veya eksiklik getirmemektedir. Prof. Abdu'l-Hayy Habb "Sad Meydan, icaz sanatnn ok giizel bir rnei olup,

onda fuzuli bir tek sz bile bulmak mmkn deildir."|321 demektedir. Bu iki eser, 51 konuda ortak, 49 konuda ise farkldr. Sad meydan m Tasavvuf yolunun mbtedleri, Menzilu'ssirn m ise mntehileri iin yazld ikrdr. Her hlkrda Farsa olarak kaleme alnan ve V/XI. yzyldan kalan bu eser, kkl Fars dilinin zenginlik ve geniliinin bir rnei olup, ayn zamanda sz ustas Sa'd-yi rz tarafndan slubu takip edilen1331 ve mehur mutasavvf Sen-yi Gaznev tarafndan taklit edilmee alla byk bir yazardan ydigrdr. Ethe, "Onun gazel ve rubaiyle kark nesri; tasavvuf iir ve pediyt (nasihat) trlerinde bir birlie nclk etmi ve gerekte byk Sen'ye zemin hazrlamtr."|341 demektedir. Rus arkiyat Yougni Bertles, Ensr'nin eserlerinin edebi nemi hakknda yle yazmaktadr: "Onun, byk bir edebi tecrbeye sahip olduunu ve byle bir eseri sadece kendisinin yazabileceini rahatlkla syleyebiliriz. nk sadece byle bir kii, kapal kavramlardan uzaklaarak, fikirlerini ksa ve ak bir ekilde beya etme gcne sahiptir."35