WESTERN CAPE PRIMARY SCIENCE PROGRAMME (PSP)

’n Voorbeeld van ’n leerervaring in die Natuurwetenskappe

MATERIE EN
GRAAD 5
MATERIALE
Water is kosbaar
1 Vaste stowwe, vloeistowwe en gasse 5 Kan ons die vaste stowwe terugkry nadat
2 Meng vaste stowwe en vloeistowwe ons dit met water gemeng het?
3 Watter vaste stowwe is oplosbaar en 6 Water is ’n kosbare vloeistof
watter vaste stowwe is onoplosbaar in 7 Maak besoedelde water weer skoon
water? 8 Maak rioolwater weer skoon
4 Kan ons ’n vaste stof vinniger laat oplos? 9 Hoe kry ons skoon drinkwater?

Ons verwelkom die wye gebruik van hierdie materiaal. Kopiereg © PSP 2008
ONTWIKKEL DEUR WESTERN CAPE PSP EN ONDERWYSERS
Hierdie materiaal is geskryf om onderwysers in hul werk met leerders rondom die
kennisveld Materie en Materiale te ondersteun. Alhoewel dit nie ’n volledige werkskedule
is nie, bied dit moontlikhede vir onderwysers om ander leerervaringe in te sluit en dit
verder uit te brei en te ontwikkel.
Hierdie voorbeeld-leerervaring wys hoe jy kan werk om die volgende leeruitkomste in die
Natuurwetenskappe te bereik.
A Leeruitkoms 1: Wetenskaplike Ondersoek
Die leerder is in staat om met selfvertroue op weetgierigheid oor natuurlike
verskynsels te reageer, en om binne die konteks van wetenskap, tegnologie en die
omgewing verbande te ondersoek en probleme op te los.
A Leeruitkoms 2: Konstruksie van Wetenskapkennis
Die leerder ken, interpreteer en pas wetenskaplike, tegnologiese en omgewingskennis
toe.
A Leeruitkoms 3: Wetenskap, die Samelewing en die Omgewing
Die leerder is in staat om begrip van die onderlinge verband tussen wetenskap en
tegnologie, die samelewing en die omgewing te toon.

Kursus aangebied deur Rose Thomas en Sandra Mahote

Boekie ontwerp deur Welma Odendaal
Geïllustreer deur Nicci Cairns en Janet Ranson
Vertaal deur Ronél Gouws

Western Cape Primary Science Programme

Edith Stephens Wetland Park
Lansdowneweg
Philippi, 7785
Posbus 24158
Lansdowne
7779
Suid-Afrika

Tel: 021 691-9039 Faks: 021 691-6350

e-pos: info@psp.org.za
Webtuiste: www.psp.org.za

In die NKV word die volgende naam vir hierdie

inhoudsveld gebruik: Materie en Materiaal/Stowwe Die PSP bedank PetroSA vir hul ondersteuning.
Inhoud

Afdeling 1 – Leerervaringe
1 Vaste stowwe, vloeistowwe en gasse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1

2 Meng vaste stowwe en vloeistowwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

3 Watter vaste stowwe is oplosbaar en watter vaste stowwe
is onoplosbaar in water? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8
4 Kan ons ’n vaste stof vinniger laat oplos? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10

Assesseringstaak vir LU 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12

5 Kan ons die vaste stowwe terugkry nadat ons dit

met water gemeng het? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16

6 Water is ’n kosbare vloeistof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19

7 Maak besoedelde water weer skoon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22

8 Maak rioolwater weer skoon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27

Assesseringstaak vir LU 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

9 Hoe kry ons skoon drinkwater? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

Assesseringstaak vir LU 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32

Voorgestelde werkskema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34–35

Afdeling 2 – Hulpmiddels vir onderwysers

Taakkaarte en assesseringstaakkaarte om te fotostateer . . . . . . . . . . . . . . . . . .37-50

Assesseseringstaakkaarte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39, 48, 50

A3-prente en -diagramme om te fotostateer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54–57

Afdeling 3 – Uittreksels uit die HNKV

Kernkennis en -begrippe in Materie en Materiaal/Stowwe . . . . . . . . . . . . . . . . . .59–61
Leeruitkomste en Assesseringstandaarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62–67
 Afdeling 1
Afdeling 1 - Leerervaringe
Assesseringstake . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1-33
LU1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
LU2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
LU3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32

Werkskema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34-35
 1 Vaste stowwe, vloeistowwe en gasse
Sleutelbegrippe
g Materie bestaan in Onderwysertaak
drie verskillende
vorme: vaste stowwe,
Inleiding
vloeistowwe en gasse.
Hersien die drie toestande van materie: vaste stowwe, vloeistowwe en
g Vaste stowwe, gasse. Wys jou leerders baie voorbeelde van verskillende soorte materie
vloeistowwe en gasse en vra hulle om jou te help om dit in vaste stowwe, vloeistowwe en
het hul eie kenmerke gasse te sorteer.
en eienskappe. Kies ’n voorbeeld van ’n vaste stof, ’n vloeistof en ’n gas. Herinner jou
leerders dat die verskillende vorme van materie verskillende eienskappe
wat kan ek het.
ad.
Die bladsye is gl
oor ’n boek ’n Boek
sê?
Dit is ’n va ste stof.

Dit is bruin.

Die omslag is ha
rd.
ig
n dit bu Ek kan d
it vou
a
Ek k

DIT KAN
wat kan ons
BRAND!
oor hierdie
koeldrank sê?

Koeldrank

Ons kan dit drink.

Ons
kan
dit s
kink
.
Dit is loperig.

en.
a a r deur si Dit is nat.
an d
Ons k

Dit neem die vorm van die houer aan.

1
 Gedig oor water en sy eienskappe

Die klank van reën

Drup, druppetie drup
Gloep, gloeppetie, gloep
Spliesj, splasj, splosj, sploesj
Karplaks, kadwar, karplaks,
wat kan ons kadwarrrrrr!
oor die lug
in hierdie
ballon sê?
Lug binneka
nt
d ie
k teen
Dit dru
ballon.
van die

lu g

ampers.
Ons kan dit sa

Ons k
te an dit
neem a l die ruim druk.
Dit g.
ba llo n in besla
in die Dit ka
n bon
as
’ n geluid s.
a ak
Dit m t. Dit kan d
d i t uitlaa ryf.
ons n t snap
.
a n o
Dit k

Vaslegging
Herinner jou leerders daaraan dat die eienskappe van vaste stowwe die
dinge is wat alle vaste stowwe gemeen het. Net so is die eienskappe van
vloeistowwe die dinge wat alle vloeistowwe gemeen het. Die eienskappe van
gasse is die dinge wat alle gasse gemeen het.

2
Skryf hierdie tabel op die bord en vra jou leerders om jou dit te help invul. Daarna kopieer hulle
die voltooide tabel in hul boeke.

Opsomming
Die eienskappe van vaste stowwe, vloeistowwe en gasse

VORM VAN ALLEDAAGSE

MATERIE VOORBEELDE EIENSKAPPE
Vaste stowwe boek, uitveër, baksteen, Alle vaste stowwe
koppie, tafel, kastrol, behou hul vorm.
stoel, blikkie, potlood
Vloeistof tee, water, melk, Alle vloeistowwe kan
koeldrank, lemoensap, geskink word. Alle
opwasmiddel vloeistowwe is loperig.
Alle vloeistowwe neem
die vorm van hul
houer aan.
Gas borrels in Coca-Cola, Gasse versprei en vul
lug, motoruitlaatdampe, die beskikbare ruimte.
reuk van asyn, reuk Wanneer ’n gas in ’n
van uie, parfuumreuk houer is, versprei dit
deur die hele houer .

3
 2 Meng vaste stowwe en vloeistowwe
Sleutelbegrippe
g Sekere vaste stowwe
Onderwysertaak
los in water op, bv.
sout en suiker. Ons sê Stel bekend
dit is oplosbaar in Bespreek met jou leerders sommige alledaagse voorbeelde van wanneer
water. ons vaste stowwe en vloeistowwe moet meet en dan moet meng om
g Sommige vaste stowwe iets te maak (bv. as ons pap of vetkoek maak; as ons sement, gruis,
kan nie in water oplos sand en water meng om beton te maak om iets te bou, of as ons
nie. Ons sê dit is koffie en water meng om ’n koppie kitskoffie te maak).
onoplosbaar. Gee jou leerders geleentheid om die volgende
g Wanneer ons vaste aktiwiteit in groepe te doen. Maak seker dat
stowwe en vloei- elke leerder in die groep deelneem en kans
stowwe meng kry ons kry om te meet en te meng.
’n spesiale mengsel Kontroleer dat jou leerders wel al met
wat ’n oplossing spuite, medisynelepels en klein maatsilinders
genoem word gemeet het. Daar is ’n afdeling oor meting
in die Graad 4 Materie & Materiaal/Stowwe-boekie.

Meng vaste stowwe en vloeistowwe om uit te vind wat gebeur

Meng Meng
Leerdertaak
1 medisynelepel sand 1 medisynelepel sout
Taakkaart om te
fotostateer op
bladsy 37.
100ml 100ml

100 ml water 100 ml water

Teken en skryf byskrifte om te Teken en skryf byskrifte om te

wys wat gebeur het. wys wat gebeur het.
100ml
100ml

sand Die sout het

verdwyn.

Die sand het nie in die water Die sout het in die water opgelos.
opgelos nie.

Ons sê die sand is onoplosbaar in Ons sê die sout is oplosbaar in

water. water

4
Onderwysertaak Verduidelik
Oplossings
A Bespreek die verskil tussen die twee mengsels.
A Verwys na die sout-en-water-mengsel waarin die sout oplos.
A Stel die volgende terme bekend: “oplos”, “opgeloste stof”,
“oplosmiddel” en “oplossing”.
A Teken en verduidelik hierdie diagram op die bord.

Hoe om ’n oplossing te maak

sout

water sout-en-water-oplossing
Die sout het in die water verdwyn.
Ons sê die sout het opgelos.
Hierdie soutwater word nou ’n oplossing genoem
omdat die vaste stof in die vloeistof opgelos het.
Dit is ’n spesiale soort mengsel.
Mengsels
A Verwys na die mengsel van sand en water.
A Stel die term “onoplosbaar” bekend.
A Teken en verduidelik hierdie diagram op die bord.

Hoe om ’n mengsel te maak

sand
sand-en-water-
mengsel
water

Die sand kan nog in die water gesien word.

Ons sê dit is onoplosbaar in water.
Hierdie sand en water is nie ’n oplossing nie.

5
 Vaslegging
Skryf hierdie sinne op die bord en die leerders kan dit in hul boeke kopieer.

OPLOSBAAR EN ONOPLOSBAAR
Ons sê ’n vaste stof is oplosbaar wanneer:
A dit verdwyn wanneer jy dit met water meng
A dit nie na ’n rukkie na die bodem afsak nie
A dit nie van die water skei wanneer dit deur
’n filter gaan nie.
Ons sê ’n vaste stof is onoplosbaar wanneer:
A dit nie in water verdwyn nie
A dit na ’n rukkie na die bodem afsak
A dit van die water skei wanneer dit deur ’n
filter gaan.

inligti
ng vir
die on OPGELOS
derw y
ser
Ki tskoffie
het som (en filterkoffie)
m
wat daa ige stowwe Tregter
rin opge
wat deu los is
rf
gaan. F iltreerpapier Oplossing
ilte
egter oo rkoffie het
k somm Geen vaste
stowwe ig
wat nie e vaste stof bly in die
nie. Die oplos
va
wat nie ste stowwe filtreerpapier
op
die filtre los nie, bly in Oplossing oor nie
erpapier
sit.
NIE OPGELOS NIE

Mengsel
Tregter Die vaste
stof bly in
die filtreer-
papier oor

Skoon vloeistof (water)

6
 inligting vir die onderwyser
Hoe om leerders te help besluit of ’n vaste stof
opgelos het of nie
Wanneer jy meel en water of meelblom (Maizena) en
water meng, is dit soms moeilik om te weet of die vaste
stof opgelos het. Dit is so omdat die vaste stof egalig
deur die hele mengsel versprei het.
As jy egter die mengsel ’n ruk lank laat staan (soms
selfs oor nag), sal jy vind die vaste stof sak na die
bodem toe af. Dit beteken dit is nie ’n oplossing nie. Die
vaste stof het nie opgelos nie. In ’n oplossing sal die
vaste stof nie na die bodem sink nie, selfs as jy dit lank
laat staan – dit bly in die oplossing. Gewoonlik kan jy
regdeur ’n oplossing sien, selfs as dit van kleur
verander het. Jy kan daardeur sien, soos deur gekleurde
glas.
As jy nog nie seker is nie, kan jy die mengsel filtreer. As
dit ’n oplossing is, sal alles deur die filtreerpapier
gaan. As dit nie ’n oplossing is nie, sal die vaste stof in
die filtreerpapier bly sit en die vloeistof sal deurgaan.

Verdere bespreking
Begin ’n bespreking oor mengsels en oplossings.
Verduidelik dat ’n oplossing ’n spesiale soort mengsel is
omdat die vaste stof lyk asof dit verdwyn het na jy die
vaste stof en die vloeistof gemeng het.
Vra jou leerders:
A Dink jy die vaste stof het werklik verdwyn?
A Waarheen het die vaste stof gegaan?
A Dink jy die vaste stof is nog in die oplossing?
Verduidelik waarom jy so sê.
A Wat, dink jy, gebeur met die vaste stof in die
oplossing om dit te laat “verdwyn”?
A Is die water nog suiwer water na die sout daarin
opgelos het?
Aanvaar ’n wye verskeidenheid idees en verduidelikings
van jou leerders.

7
 Watter vaste stowwe is oplosbaar
3
Sleutelbegrippe
en watter vaste stowwe is
onoplosbaar in water?
g Sekere vaste stowwe Onderwysertaak
los in water op, bv.
sout en suiker. Ons sê Voorbereiding
dit is oplosbaar in Verskaf die volgende toerusting:
water. water
g Sommige vaste stowwe
filtreerpapier
kan nie in water oplos
tregter
nie. Ons sê dit is
koppies of babakosbottels
onoplosbaar.
g Wanneer ons vaste
medisynelepels
stowwe en vloei- ’n verskeidenheid oplosbare en onoplosbare vaste stowwe om te toets.
stowwe meng, kry ons (Dit sal die beste wees as die leerders ’n paar soorte stowwe van die
’n mengsel wat ’n huis af kan bring.)
oplossing genoem word Watter vaste stowwe is oplosbaar en watter is onoplosbaar in
as die vaste stof water?
oplosbaar is. 1. Bring ’n paar soorte vaste stowwe van die huis af en toets elkeen om
te sien of dit oplosbaar of onoplosbaar in water is.

Leerdertaak
Taakkaart om te
fotostateer op
bladsy 38.

Meng 5 ml vaste Verdwyn die Sak die vaste Kan die vaste Is die vaste Is dit ’n
stof + 100 ml water vaste stof in stof na ’n ruk stof deur die stof oplos- oplossing?
die water? na die bodem filtreerpapier baar of on-
af? geskei word? oplosbaar?
5 ml meel Nee Ja Ja Onoplosbaar Nee
+ 100 ml water
5 ml Engelse sout Ja Nee Nee Oplosbaar Ja
+ 100 ml water
5 ml koeksoda Ja Nee Nee Oplosbaar Ja
+ 100 ml water
5 ml Maizena Nee Ja Ja Onoplosbaar Nee
+ 100 ml water

2. Meng water met verskillende vaste stowwe. Vul dan die tabel in.
3. Teken en skryf om te verduidelik hoe jy kan sê wanneer ’n vaste stof
oplosbaar is.

8
 Oplossings Mengsels
Na watter dinge moet jy kyk om Na watter dinge moet jy kyk om te
te besluit of die vaste stof oplosbaar besluit of die vaste stof nie
in water is? oplosbaar is nie?
Vaste stowwe
kan gesien
Vaste word
stowwe het
Ons kan deur verdwyn Vloeistof is
die vloeistof sien helder of troebel

Vaste stowwe in die

Geen vaste stowwe
filtreerpapier
in die filtreerpapier nie

Helder of
Helder troebel
vloeistof vloeistof

Vrae
Bespreek hierdie vrae in jou groep.
1. Waarom het ons elke keer dieselfde hoeveelheid vaste stof en water
gebruik?
(Sodat ons ’n regverdige vergelyking kan maak.)
2. Maak die hoeveelheid vaste stof en water wat ons gebruik ’n verskil?
(Ja, want as ons ’n groot klomp vaste stof en ’n bietjie water
gebruik, sal dit nie oplos nie.)
3. Wat sal gebeur as ons meer en meer van die vaste stof by die oplossing
voeg?
(Uiteindelik sal niks meer kan oplos nie.)
4. Kan ons die vaste stof weer terugkry na dit opgelos het? Indien wel, hoe?
(Ja, ons kan die water laat weg kook.

ek weet nie. probeer nee, laat dit ’n

het dit opgelos?
om dit te skud. ruk staan.

kan jy daardeur
sien?

9
 4
Sleutelbegrippe
Kan ons ’n vaste stof vinniger
laat oplos?
g Ons kan die tyd wat dit
Onderwysertaak
vir ’n vaste stof neem
om op te los, vinniger Voorbereiding
laat gebeur. Berei die leerders vir die ondersoek voor. Verduidelik dat hulle ’n
g Ons kan die oplossing
eksperiment gaan doen om uit te vind wat die vinnigste manier is om
vinniger laat plaasvind
medisynelepels vaste stof op te los. Hulle kan enige vaste stof wat in
water oplos, gebruik. Verduidelik dat elke ondersoek met ’n goeie vraag
deur:
begin.
– die oplosmiddel te
verhit Bespreek
– die opgeloste stof in Vra hierdie vrae om jou leerders te laat nadink oor hoe hulle die
klein stukkies te ondersoek gaan doen.
maal 1. Wat sal die vaste stof vinniger laat oplos, dink jy?
– die oplossing te skud 2. Wat kan jy aan die vaste stof doen om dit vinniger te laat oplos?
of te roer. 3. Wat kan jy aan die water doen om die vaste stof vinniger te laat
oplos?
4. Wat sal die vaste stof stadiger laat oplos, dink jy?

los die groot klonte los verskillende vaste

stadiger as die klein stowwe teen ’n
klontjies op? verskillende tempo op?
sal die suiker
stadiger oplos as
ek net ’n bietjie
water gebruik?

5. Wat sal ons moet meet as ons wil uitvind hoe lank ’n vaste stof neem
om op te los? (Ons sal die tyd moet meet.)

Die ontwikkeling van vrae vir ondersoek

Klasbespreking
1. Stel die volgende vraag vir ondersoek voor:
Wat sal suiker vinniger laat oplos:
• warm water?
• kraanwater?
• yskaswater?

10
 (Die leerders kan sout of suiker in hul ondersoek gebruik.)
2. Vra die leerders om van hul eie vrae by te voeg. Probeer om dit op
dieselfde manier te stel.
Hier volg nog twee voorbeelde van vrae wat ondersoek kan word.
Wat sal die vinnigste oplos?
A 1 lepel suiker
A 2 lepels suiker
A 3 lepels suiker
Wat sal die suiker vinniger laat oplos?

A om dit 10 keer te roer

A om dit 20 keer te roer
A om dit 30 keer te roer
3. Vra die leerders om voor te stel hoe hulle te werk kan gaan om hierdie
ondersoek te doen.
4. Vra elke groep om een van die vrae te kies om te ondersoek. Jy sal hulle
moet help om hul ondersoek op te stel.

Assesseringstandaarde Let Wel

vir LU1, graad 5
In ’n ondersoek moet leerders die volgende doen:
op bladsy 63.
A Beplan ’n ondersoek deur voor te stel watter dinge ondersoek kan word.
A Voer ’n ondersoek uit wat slegs ’n paar stappe behels.
A Doen terugvoering oor wat hulle gedoen en uitgevind het.
Op die volgende bladsy is ’n voorbeeld van ’n assesseringstaak vir ’n
ondersoek ter bereiking van hierdie assesseringstandaarde.

11
 Assesseringstaak vir LU1 Taakkaart om te
Ondersoek: Kan ons ’n vaste stof vinniger laat oplos? fotostateer op
Voordat jy begin: bladsy 40.
A Kies of dink self aan ’n vraag om jou ondersoek te begin.
A Bespreek hoe julle die ondersoek gaan opstel. Doen dan die ondersoek.
Vraag
1. Skryf die vraag neer: Wat probeer ons uitvind?
Vraag: Sal die suiker vinniger oplos in
• yskaswater
• kraanwater of in
• kookwater
2. Maak ’n tekening met byskrifte van hoe julle die apparaat opgestel het.

yskaswater kraanwater kookwater

1 teelepel suiker 1 teelepel suiker 1 teelepel suiker
100ml water 100ml water 100ml water

3. Skryf neer hoe lank die suiker neem om op te los. Moenie die mengsel roer nie.
4. Teken jul waarnemings op die rekordblad aan:

Hoeveelheid Hoeveelheid water Watertemperatuur Tyd wat dit vir die suiker
suiker neem om op te los
1 teelepel 100ml yskaswater 8 minute en 50 sekondes
1 teelepel 100ml kraanwater 6 minute
1 teelepel 100ml kookwater 3 minute en 20 sekondes

Trek ’n grafiek van jul resultate.

6. Deel dit met ’n ander groep. Verduidelik aan hulle wat julle gedoen en uitgevind het.
7. Ruil jul resultate uit met ’n ander groep wat ’n ander vraag ondersoek het.
8. Trek ’n grafiek van hulle resultate. Wat het julle van hulle geleer?

Daar verskyn nog voorbeelde van ondersoeke op bladsy 42 en 43. Assesseringstaak

vir LU1 (vervolg)

inligting vir die onderwyser

Ons het ewe veel water en suiker gebruik en die bottels was ewe groot. Dit het verseker dat ons 'n billike
vergelyking kon tref tussen die verskillende watertemperature en hoe vinnig die suiker opgelos het.

12
Assesseringstaak vir LU1
Grafiek om te wys hoe lank dit verskillende hoeveelhede vaste
stof neem om op te los (Ons het suiker en 100 ml kraanwater
y gebruik.)
16

14

12
Tyd (minute)

10

0
Yskaswater Kraanwater Kookwater x

Water-temperatuur

ASSESSERINGSKRITERIA

Assesseringstaak Assesseringskriteria

Ondersoek om uit te vind of ons
’n vaste stof vinniger kan laat
oplos.
a. Beplan die ondersoek.
b. Voer die ondersoek uit.
c. Doen verslag oor hul
bevindinge.
Leerders moet in staat wees om die volgende te doen:
Beplan die ondersoek
A Kies of dink self aan ’n gepaste vraag om te ondersoek.
A Stel, met behulp van ’n denkraam, ’n billike plan op wat
hul vraag sal beantwoord. Al die dele van die beplanning
moet opgeteken word.
Voer die ondersoek uit
A Doen gereelde aflesings en teken dit in ’n gepaste tabel
op.
A Die aflesings moet billik en akkuraat wees.
A Leerders trek ’n grafiek om hul resultate te wys.
A Die grafiek moet ’n gepaste opskrif, asse met byskrifte
en ’n gepaste skaal hê.
Doen verslag oor bevindinge
A Leerders moet in staat wees om te verduidelik wat hulle
uitgevind het.

13
 Onderwysertaak
inligting vir die
Wat het ons geleer? onderwyser
Bespreking As dit die eerste keer
Dit is ’n nuttige manier om jou leerders met mekaar te laat deel wat hulle is wat die leerders ’n
tydens die ondersoek uitgevind en geleer het. grafiek trek, sal hulle
baie hulp nodig hê.
Vra twee leerders uit elke groep om na ’n ander groep te gaan. Hulle moet Trek ’n staafgrafiek op
’n afskrif van hul groep se resultate en ’n afskrif van die grafiek wat hulle die bord en verduidelik
gemaak het, saamneem om met die nuwe groep te deel. Dan moet hulle hoe ons die asse trek
aan die ander groep verduidelik wat hulle uitgevind en geleer het. Daarna en benoem. Gebruik ’n
moet hulle hul resultate bespreek. Die vrae hieronder kan as riglyn dien. gepaste skaal en skryf
1. Het die ondersoek jou gehelp om ’n antwoord op jou vraag te kry? ’n opskrif. Laat jou
2. Was dit die antwoord wat jy verwag het? leerders hierdie
3. Was die ondersoek akkuraat? Hoe sou jy dit kon verbeter? grafiek in hul boeke
4. Wat sê die grafiek vir jou? kopieer sodat hulle
daarna kan verwys
5. Wat sê die ander grafieke vir jou?
wanneer hulle hul eie
grafieke trek.
Wenke oor hoe onderwysers dit kan fasiliteer
Terwyl die leerders beplanning doen
A Help leerders om aan maniere te dink om vaste stowwe vinniger te laat oplos.
A Help hulle dan om hierdie idees as vrae te stel. Julle kan die vrae op die
volgende maniere stel:
As ons die water verhit, sal die sout vinniger oplos?
Wat sal die sout vinniger laat oplos? – warm water of kraanwater of water uit
die yskas?
Terwyl leerders hul apparaat opstel
A Maak seker dat hulle die hoeveelhede van hul vaste stowwe en vloeistowwe
meet.
A Kyk of hulle die apparaat met selfvertroue kan hanteer.
A Help hulle om die tyd aan te teken deur 'n horlosie te gebruik. Anders kan hulle
die sekondes tel deur "een en twee en drie en vier" (vier sekondes) te sê.
Terwyl die leerders waarnemings doen
A Kontroleer dat die leerders hul bevindinge in ’n gepaste tabel opgeteken het.
A Kontroleer dat hul resultate billik en akkuraat is.
Hoe om leerders te help om ’n grafiek te trek
Kies ’n groep met ’n goeie stel resultate. Gebruik hierdie resultate om die leerders
te wys hoe om ’n staafgrafiek van hul resultate te trek. Doen dit op die bord met
die hele klas.
Hoe om te besluit wat om op elke as te sit
Dit wat jy gedurende die ondersoek sal waarneem of meet, sal op die y-as
opgeteken word. Dit wat dieselfde regdeur die ondersoek gebly het, is wat jy op
die x-as sit.
Hoe om te besluit wat om in die opskrif te sit
Die opskrif vir die grafiek hang af van wat jy op elke as opteken.
Begin die opskrif met die woorde “Grafiek om te wys ...” en sê dan wat jy meet. Jy
sal moet verwys na wat op elke as is. Byvoorbeeld: Grafiek om te wys hoe vinnig
(y-as) suiker oplos wanneer ons verskillende hoeveelhede suiker (x-as) gebruik.
14
jy sit die tyd hier op die y-as Byvoorbeeld:
(of die vertikale as), want dit
is wat jy probeer uitvind.
jy sit die verskillende stowwe
en hoeveelhede wat jy gekies en
opgestel het, op die x-as (of die
horisontale as).

Vaslegging
Help die leerders in ’n klasbespreking om die grafieke te vertolk. Dit is ’n
baie belangrike stap. Dit is sinneloos om ’n grafiek te trek as jy nie ook kan
vertolk wat die grafiek vir jou sê nie. Leerders het hulp en oefening nodig
om grafieke te vertolk. Wanneer hulle dan later hul eie grafieke trek, is daar
inligting vir die ’n groter kans dat hulle sal verstaan wat die doel van grafieke is en hoe dit
werk.
onderwyser
Gebruik hierdie vrae om jou leerders te lei. Skryf die antwoorde op die bord.
Dit is ’n goeie
A Watter uitwerking het dit op die oplossing as die vloeistof verhit word?
geleentheid om jou
leerders te help om (Wanneer ons die temperatuur van die water verhoog, sal die oplossing
die volgende terme te vinniger plaasvind.)
gebruik: “vinniger’’, A Wanneer ons die hoeveelheid vaste stof vermeerder, watter uitwerking het
“stadiger’’; ‘’groter dit op die oplossing? (Hoe meer van die vaste stof ons het, hoe langer
hoeveelheid’’, sal dit neem om in dieselfde hoeveelheid water op te los.)
“kleiner hoeveel- A Wanneer ons die mengsel roer, watter uitwerking het dit op die mengsel?
heid’’, ens.
(Hoe meer jy die mengsel roer, hoe vinniger los dit op.)

Opsomming
Skryf die volgende op die bord sodat jou leerders dit in hul boeke kan
kopieer.
Wat sê grafieke vir ons?
Wat ons oor oplossings geleer het:
A Ons het geleer dat ’n vaste stof vinniger in warm water oplos.
A Ons het geleer dat ’n groter hoeveelheid vaste stof stadiger oplos.
A Ons het geleer dat ’n vaste stof vinniger oplos wanneer ons die mengsel
roer.

15
 5
Sleutelbegrippe
Kan ons die vaste stowwe terugkry na
ons dit met water gemeng het?
g Wanneer ’n vaste stof Onderwysertaak
onoplosbaar is, kan ons
dit van die mengsel Vertel jou leerders ’n storie wat die idee van afgooi (skink) en filtreer
skei deur: (sif) en die idee van om stowwe uit oplossings en mengsels terug te kry,
– die vaste stof na die na vore bring. Probeer seker maak dat die storie oor is iets waarmee jou
bodem te laat afsak, leerders bekend is. Byvoorbeeld, om rys of tuisgemaakte bier te sif.
dan die water af te
gooi en die vaste
stof te laat droog
word
– die mengsel te
filtreer (te sif)
sodat die vaste stof
op die filtreerpapier
agterbly.
g Wanneer ’n vaste stof
oplosbaar is, kan ons
dit van die oplossing
skei deur die water te skink
laat verdamp deur dit
op ’n warm plek te sit
of deur die oplossing
te kook totdat al die sif
water verdamp het. Die
vaste stof sal
kristalliseer en in die
houer agterbly.

water wat verdamp

Verduidelik
Maak ’n soutoplossing
Stel die idee bekend dat wanneer ons sout in water opgelos het, die
oplossing soos suiwer water lyk. Wanneer ons egter die oplossing drink,
kan ons tog die sout proe. Laat jou leerders dit bewys deur die oplossing
te proe. Dit is so omdat die sout nie verdwyn het nie, maar net in die
water versprei het.
Verduidelik dat ons die vaste stof kan terugkry deur die water uit die
oplossing te laat verdamp. Dan bly die vaste stof agter. ’n Mens kan die
water laat verdamp deur dit te kook. Nog ’n manier waarop ons water kan
laat verdamp, is om dit in ’n vlak houer te versprei en dit op ’n warm
plek te laat staan. Die proses om die vaste stof uit ’n oplossing terug te
kry, word kristallisering genoem.

16
Voorbereiding
Verskaf die volgende apparaat: inligting vir die
onderwyser
Dit is die beste om
gaas kristallisering met sout
te demonstreer. As jy
suiker gebruik, brand dit
driepoot dikwels voor dit
kristalliseer.

water

vuurhoutjies

brandspiritus

Leerdertaak A
Kan ons die vaste stof uit ’n oplossing terugkry?
1. Kook ’n bietjie soutwater totdat die sout
gekristalliseer het.
2. Gooi ’n bietjie soutwater in ’n piering of deksel
en sit dit op ’n warm, droë plek.
3. Maak ’n tekening met byskrifte om te
verduidelik wat met die soutwater gebeur het.
Gebruik hierdie woorde om jou te help:
verdamp, kristalliseer, kook.

Vrae
Bespreek hierdie vrae in jou groep. Toe jy die
soutwater gekook het:
A Wat het met die water gebeur? Waarheen het dit gegaan?
A Wat het met die sout gebeur? Taakkaart om
A Dink jy jy kan die water uit ’n oplossing terugkry? te fotostateer
op bl. 44.
A Hoe kan jy dit doen?

17
 Taakkaart om Leerdertaak B
te fotostateer
op bl. 44. Huisprojek

handgemaakte
metaalvergiettes
met klein gaatjies

Voorbeelde van afsakking, afgooi (skink), filtrering

(sif), kristallisering en verdamping in ons daaglikse
lewens
biersif
1. Soek by die huis soveel moontlik voorbeelde van maniere waarop ons
dinge laat afsak, dit afgooi (skink), filtreer (sif), laat kristalliseer en
verdamp.
2. Teken en skryf oor hoe ons afsakking, skink, filtrering, kristallisering
en verdamping in die huis gebruik.

inligting vir die onderwyser Vaslegging

Jou leerders sal dalk sukkel om aan
voorbeelde van kristallisering in hul
daaglikse lewens te dink. Moenie
bekommerd wees as hulle dit nie kan
doen nie. Die belangrike ding is dat hulle
gewone voorbeelde van hierdie prosesse
probeer kry.
Kontroleer dat jou leerders goeie, korrekte
voorbeelde van hierdie prosesse tuis gekry het.
Kontroleer ook dat hulle kan wys hulle verstaan
wat die begrippe beteken. Indien nodig, kan jy die
begrippe oplosbaar en onoplosbaar weer
verduidelik. Verduidelik dan die nuwe begrippe:
verdamping, afgooi (skink), afsakking, filtrering en
kristallisering. Hierdie terme sal herhaaldelik in die
volgende leerervaringe gebruik word.

18
 6
Sleutelbegrippe
Water is ’n kosbare vloeistof
Onderwysertaak
g Water is kosbaar
omdat dit so nuttig vir
Kry ’n storie (of vra jou leerders om een te bring) wat die belangrikheid
ons is.
van water illustreer. Vertel dit aan jou klas.
g Alle lewe is afhanklik
van water. Bespreek waarom dit is belangrik om skoon water te hê.
g Ons gebruik water om Stel die idee bekend dat water se spesifieke eienskappe een van die redes
skoon te maak, te drink is waarom water so nuttig vir ons is.
en te kook. A Dit is loperig. Ons kan dit dus gebruik om dinge af te spoel,
byvoorbeeld om sand van ons hande af te was. Die loperigheid van die
water was die onoplosbare sand van ons hande af.
A Dit is ’n goeie oplosmiddel. Dit beteken dat allerhande verskillende
stowwe oplosbaar in water is. Ons kan dit dus gebruik om vuilheid en
vlekke uit ons klere op te los. Seep en waspoeier help in hierdie
proses. Ons gebruik dit ook om dinge op te los wanneer ons kos
voorberei en wanneer ons kook, byvoorbeeld as ons jellie maak, tee
met suiker maak en vleissous maak.
A Dit vloei. Ons kan dit dus gebruik om dinge in bote te vervoer. Ons
kan dit ook gebruik om stowwe soos rioolwater uit ons toilette weg te
voer.

Verduidelik
Water is noodsaaklik vir lewe. Dit is so omdat
die meeste chemiese reaksies en lewensprosesse
wat in die liggame van plante en diere
plaasvind, afhanklik van water is. Byvoorbeeld,
fotosintese is afhanklik van water. Met ander
woorde, plante maak hul eie kos deur water as
een van die bestanddele te gebruik. Plante is
ook afhanklik van water om voedingstowwe in
hul liggame te vervoer.
Die menslike liggaam is afhanklik van water, wat
die grootste bestanddeel van bloed en selle
vorm.
Omdat ons water op so baie maniere gebruik,
raak dit besoedel. Dan dit is moeilik om die
water weer skoon te maak sodat plante en diere
dit kan gebruik. Maar hoe raak water besoedel?
Die volgende taak sal wys hoe dit gebeur. Die
taak sal leerders daaraan herinner dat alles wat
gewas, afgegooi en deur water vervoer word,
uiteindelik daardie dieselfde water besoedel.

19
 Bespreek
Vra jou leerders uit oor die verskillende maniere waarop hulle water
gebruik. Vra hulle dan uit oor die dinge wat hulle in water sit.
Vra:
A Wanneer jy met water was, wat is sommige van die dinge wat jy by
die water voeg om beter te was? (Seep, sjampoe, badsout, badskuim,
badolie, opwasmiddel, ens.)
A Wanneer jy toilette en vloere skoonmaak, wat voeg jy by die water?
(Bleikmiddel, Handy Andy, antiseptiese middels, Dettol, ens.)
A Wanneer jy jou klere was, wat voeg jy by die
water? (Seep, waspoeier, bleikmiddel,
versagtingsmiddel, ens.)

A Wanneer jy skottelgoed was,

wat voeg jy by die water?
(Seep, opwasmiddel, ens.)
A Wanneer jy kook, watter dinge voeg jy
by die water? (Sout, peper, speserye,
kruie, ens.)
Vra jou leerders om aan al die ander dinge te dink
wat mense gebruik wanneer hulle was.
Byvoorbeeld, wanneer hulle motors, motorenjins,
matte, vensters, ens. was. Probeer om die leerders
aan soveel moontlik verskillende voorbeelde te
laat dink.
Herinner jou leerders daaraan dat enigiets wat
ons op of in die grond gooi, uiteindelik in die
water kom. Boere gebruik ook bemestingstowwe
in hul grond. Wanneer dit reën, loop hierdie
besoedelde water soms in die riviere in. Soms sink
die besoedelde water in die grond af en beland
uiteindelik in die riviere. Alles wat ons by water
voeg, besoedel uiteindelik ons riviere en die see.
Vra jou leerders
Wat anders maak water vuil? (Blare, gras, papier, plastiek, olie wat in
water gegooi word, stokke, stof, rioolwater, ens)

20
 Groepwerk
Leerdertaak
Hoe raak water besoedel?
1. Kyk by die huis watter dinge ’n mens alles by water voeg wanneer jy
Taakkaart om te was, skoonmaak en kos kook.
fotostateer op 2. Bring ’n klein bietjie van elke stof skool toe.
bl. 45. 3. Wys en vertel jou groep wat jy gebring het.
4. Neem ’n bottel of houer wat ’n deksel of prop het. Sit skoon water
daarin.
5. Meng nou al die dinge wat jy van die huis af gebring het, in die
water.
6. Voeg ook ’n paar dooie blare en ’n bietjie gras en grond daarby.
Bespreek
Bespreek hierdie vrae in jou groep.
A Hoe lyk jou water nou?
A Sal jy nou hierdie water drink of daarmee was?
A Watter van die dinge wat jy by die water gevoeg het, het opgelos?
A Watter van die dinge wat jy by die water gevoeg het, het nie
die
inligting vir opgelos nie?
onderw yser A Wanneer jy hierdie water in die drein gooi, waarheen sal dit gaan?
erders A Wat sal met die stowwe in die water gebeur? Waarheen sal dit
Maak seker die le
il
hou hul bottels vu gaan?
ende
water vir die volg A Hoe kan ons die water weer skoon kry?
neer
leerervaring wan
om dit
hulle sal probeer
k.
weer skoon te maa

21
 7
Sleutelbegrippe
g Water kan deur vaste
stof stowwe (oplosbare
en ook onoplosbare
stowwe) besoedel
raak.
g Besoedelde water kan
weer skoongemaak
word deur
suiweringsprosesse uit
te voer, bv. deur dit af
te gooi, deur afsakking,
filtrering, verdamping
en kristallisering.
g Water kan dalk ook
opgeloste stowwe soos
gifstowwe bevat, wat
die water gevaarlik
maak om te drink.
A Water besoedeling
Daar is baie riviere dwarsoor die wêreld
wat besoedel is.
Kan jy sien wat by hierdie rivier gebeur?
B Maak riviere skoon
Wat is gedoen om hierdie rivier te red?
22
Maak besoedelde water weer
skoon
Onderwysertaak
Deel prente van waterbesoedeling uit.
(Fotostateer prent A op bl. 54–55.)
Bespreek met jou leerders hoe water besoedel raak.
Verwys na die prent van die besoedelde rivier wanneer jy die volgende
vrae vra.
Vra:
A Wat is al die dinge wat besoedeling in hierdie rivier veroorsaak?
A Dink jy hierdie prent wys al die maniere waarop water besoedel kan
raak?
A Is daar enigiets wat jy by hierdie prent sal voeg om nog ’n soort
besoedeling te wys?
A Maak dit saak dat die water besoedel is? (Laat die leerders albei kante
van hierdie saak bespreek.)
A Hoe affekteer ’n besoedelde rivier mense, plante en diere?
Verwys na die tekening van die rivier wat skoongemaak is.
(Fotostateer prent B op bl. 56–57.) Vra jou leerders:
A Wat het die mense gedoen om hierdie rivier skoon te maak?
A Op watter maniere het hierdie dinge gehelp om die rivier skoon
te maak?
Kyk na die prent op bladsy 23 van die seuns wat in die water naby
hul huise in Nyanga speel.
Vra jou leerders:
A Dink jy hierdie seuns speel lekker?
A Is dit goed vir kinders om so te speel?
A Dink jy dit is ’n veilige plek vir hierdie seuns om te speel?
A Is die water op hierdie plek skoon?
A Wat is sommige van die dinge wat dit kan besoedel?
A Waar kom hierdie water vandaan, dink jy?
A Wat sal gebeur as die seuns van die besoedelde water drink?
A Wat kan die gemeenskap doen om dit veiliger vir die seuns te
maak om hier te speel?
Vra jou leerders om ’n toneelstuk, ’n storie of ’n rap-liedjie op te
maak oor wat met die seuns wat hier swem, kan gebeur. Sê hulle
moet dink aan wat kan gebeur as die kinders van die besoedelde
water drink. Hulle moet ook dink wat die gemeenskap kan doen om
dit ’n veiliger speelplek met skoner water te maak. In hul toneel-
stuk, liedjie of storie moet hulle die gevolge daarvan beskryf as
mense in aanraking met besoedelde water kom (soos siekte). Hulle
moet ook gepaste stappe voorstel om die omgewing te verbeter,
byvoorbeeld deur die toilette verder weg van die water te verskuif,
en deur die rommel op te tel en behoorlik daarvan ontslae te raak.
23
 Leerdertaakkaart A
Taakkaart om te
fotostateer op bl. Wat ons kan doen om ons omgewing en die water naby
46. ons te verbeter
Maak ’n toneelstuk, ’n storie of ’n rap-liedjie op
oor wat met die seuns wat in die rivier swem,
gebeur het en hoe die mense die rivier
skoongemaak het.
A Wat sal gebeur as een van hulle van hierdie
water drink?
A Wat moes die gemeenskap doen om dit ’n
veiliger speelplek te maak?
A Wat het die mense gedoen om die water
skoner te maak?

Bespreek verskillende idees oor hoe om vuil water weer skoon

Onderwysertaak te maak. Laat jou leerders weer hul bottels met vuil water
gebruik. Verskaf ’n tafel vol verskillende toerusting, bv. lap,
watte, filtreerpapier en tregters, babakosflesse,
spiritusverbranders, driepote, gaas, snesies en toiletpapier.
Vra jou leerders om enigiets op die tafel te kies om hul water
weer skoon te maak. Dan moet hulle jou vertel hoe hulle die
water skoongemaak het. Sê hulle kan dit in die vorm van ’n
verslag, ’n storie met prente of ’n rap-liedjie doen.
Soos wat hulle (in enige taal) verslag doen oor wat hulle
gedoen het, moet hulle woordeskat soos die volgende gebruik:
“skink” (“afgooi”), “sif”, “filtreer”, “afsak.

24
 Leerdertaakkaart B
Taakkaart om
te fotostateer Maak besoedelde water weer skoon
op bl. 47. 1. Groeptaak: Gebruik enigiets op die tafel om die water
weer skoon te maak.
2. Teken en gebruik prente en vertel ’n storie, maak ’n
rap-liedjie of skryf ’n verslag om te wys hoe julle die
water skoongemaak het.
3. Vrae om te bespreek:
A Het julle dit reggekry om die water weer skoon te maak?
A Was die water toe heeltemal skoon en suiwer?
A Was dit skoon genoeg om te drink? Verduidelik waarom jy so
dink?
Tregter

Toiletpapier

Afgesnyde
koeldrankbottel

Filtreerpapier
Vuil water
Gaas
Watte

Babakosbottel Leë bottel

4. Skryf om te verduidelik hoe julle die water skoongemaak

het.
Vandag het ek probeer om vuil water skoon te maak.
Eers het ek watte in ’n tregter gesit.
Toe het ek snesies daaroor gesit.
Daarna het ek die water daardeur gegooi.
Uiteindelik was die water ’n bietjie skoner.
5. Is jou water skoon genoeg om te drink? Gee ’n rede vir jou
antwoord.
Nee, die water lyk nog bruin en vuil. Miskien is daar
kieme daarin.

25
 Onderwysertaak Vaslegging
Lei ’n bespreking oor of die water nou skoon genoeg is om te drink.
(Let Wel: Moenie dat jou leerders die water drink nie.) Bespreek of dit
moontlik is om besoedelde water ooit weer heeltemal skoon te kry. (Om
die waarheid te sê, dit is baie moeilik en baie duur.)
Beklemtoon die volgende punte:
A Die leerders sou dit net kon regkry om die onoplosbare vaste stowwe
uit die water te verwyder of te filtreer.
A Daar is dalk ook ander stowwe wat in die water opgelos is, wat ons
nie kan nie sien of verwyder nie, soos sout, chemikalieë en gifstowwe.
A Daar kan ook skadelike kieme in die water wees. Dit kan minder
skadelik gemaak word deur chemikalieë soos chloor by te voeg (bv.
swembad chemikalieë of ’n druppel bleikmiddel, of deur die water 15
minute lank te kook).
A Selfs na die water gekook is, kan daar nog steeds gifstowwe, wat deur
die kieme geproduseer is, daarin wees.
A Daar kan dalk ook giftige chemikalieë in die water wees. Baie van
hierdie gifstowwe word nie veilig gemaak deur dit te kook of
bleikmiddel by te voeg nie.

26
 8
Sleutelbegrippe
Maak rioolwater weer skoon
Onderwysertaak
g Rioolwater is water
wat die afval uit ons
Stel bekend en verduidelik
Stel die term “rioolwater” bekend en verduidelik wat dit beteken.
toilette en dreine
Rioolwater is die water wat uit ons toilette kom nadat ons dit gespoel
wegvoer. het. Dit is ook die water uit ons dreine.
g Mense (munisipali-
teite) moet rioolwater Vertel jou leerders dat die meeste rioolwater in stede en dorpe deesdae
en dreinwater weer weer skoongemaak word sodat dit weer terug in die rivier kan gaan. Die
skoonmaak voor dit rioolwaterpype en dreinpype neem die vuil water na die rioolstortplek,
terug na die rivier kan
wat soms ook ’n rioolwatersuiweringswerk genoem word. Daar word dit
gesuiwer. Die munisipaliteit beheer die rioolstortplek.
gaan.
g Rioolwater word Vra jou leerders:
skoongemaak (of A Waarom, dink jy, moet die water terug na die rivier gaan?
gesuiwer) by ’n aanleg A Waarom moet die rioolwater weer skoongemaak word?
waar dit toegelaat
Gee aan jou leerders ’n prent van die rioolstortplek. (Sien bl. 49.)
word om af te sak en
dit word dan gefiltreer.

Vloeikaart van die rioolstortplek

’n Besoek aan ’n rioolstortplek is nuttig vir leerders in die Intermediêre Fase, want hulle kan na al die prosesse kyk en
sal, met ’n goeie verduideliking vooraf, kan verstaan wat gebeur. Afval uit toilette en opwas- en badwater gaan die
rioolstelsel binne, asook reënwater uit strate en afval van fabrieke. Dit gaan alles na die rioolstortplek, waar bakterieë ’n
belangrike deel in die afbreek daarvan
speel.

1. Vuil water 2. Die water gaan deur gruis- 3. Die soliede slyk bly
kom in en kanale en die vaste stowwe op die bodem.
word die SIWWE sak na die bodem af.
eerste keer
gesif.

SLYKTENKS
SLYKVERTEERDER GRUISKANALE

6. Die kieme word uit die water verwyder

en chemikalieë word bygevoeg.

FILTREERTENK 7. Skoon water gaan

5. Die slyk word deur na die rivier.
4. Die vloeistof word
bakterieë verteer
gefiltreer en die SUIWERINGSTENK
en vir bemesting
kieme word verteer.
gebruik.
UITLAATPYP

27
 Onderwysertaak
Die rioolbehandelingsproses
Verduidelik die volgende prosesse wat by ’n rioolstortplek plaasvind.
1. Vuil water uit stormwaterdreine, huishoudelike dreine en toilette gaan na die
rioolstortplek. Hier word dit gesif om stukke papier, plastiek, blare en lap te
verwyder.
2. Die water gaan dan stadig deur gruiskanale. Hier sak enige sand of swaar
deeltjies na die bodem toe. Die water bo in die tenk bevat nog ligter deeltjies
van organiese stof uit toilette en dreine.
3. Die water gaan na die slyktenke toe. In hierdie tenks staan die water langer. Die
organiese stof sak nou af na die bodem toe. Dit word slyk genoem en lyk soos
dik, swart modder.
4. Vanaf die slyktenks gaan die water na die filtreertenks toe. Al is die meeste slyk
reeds verwyder, is daar nog kieme in die water. In die filtreertenks word hierdie
kieme uit die water gefiltreer.
5. Intussen word die slyk uit die slyktenks na afsonderlike tenks wat slykverteerders
genoem word, gepomp. Hier word die swart slik, wat soos modder lyk, deur goeie
bakterieë verteer en afgebreek. Dit word dan uitgepomp en as bemesting gebruik.
6. Die water wat gefiltreer is, vloei na die suiweringstenks toe. Die oorblywende
kieme word verwyder en chemikalieë word bygevoeg om enige kieme wat nog in
die water mag wees, te vernietig.
7. Die water, wat behandel is, is nou baie skoner. Dit is nou veilig genoeg om terug
na die rivier toe te pomp.
Bespreek die vloeikaart van die werking van ’n rioolstortplek met die leerders en
identifiseer die volgende prosesse:
• Sif
• Sak af
• Filtreer
• Digesting (breaking down the germs + solid substances)
• Verteer of (breek kieme en vaste stowwe af)
• Voeg chemikalieë by
Voorbereiding
1. Leerders gaan ’n model van die rioolstortplek (rioolwatersuiweringswerk) bou.
Hulle kan dit met ’n klomp houers soos jogurtbakkies en roomyshouers doen.
Hulle kan toiletpapierkartonne vir die pype gebruik. Die leerders sal moet kan
verduidelik wat die verskillende suiweringsprosesse in hul rioolstortplek is. Hulle
sal ook moet wys waar elke proses plaasvind.
2. Verdeel die klas in groepe van ses leerders elk. Twee leerders moet
verantwoordelikheid vir die bou van die model aanvaar. Twee leerders moet
verantwoordelikheid vir die skryf van die byskrifte en verduidelikings aanvaar.
Twee leerders moet verantwoordelikheid vir die terugvoer- en vraagsessie
aanvaar.
3. Gedurende die terugvoersessie moet jy die leerders in die ander groepe
aanmoedig om vrae oor die rioolstortplek te vra.
4. Ontwikkel die assesseringskriteria saam met jou leerders of pas dié op bl. 29 aan.
28
 Taakka
a
fotosta rt om te
teer o
Assesseringstaak vir LU2 p bl.
48.
Maak rioolwater weer skoon
Die doel van hierdie assesseringstaak is om betekenisvolle inligting te onthou. Die leerders moet
die taal waarin hulle vlot is, gebruik. Hulle moet die kenmerke en prosesse van rioolwater-
suiwering noem, beskryf en verduidelik. (Sien assesseringstandaarde vir LU2, graad 5, op bl. 74.)
1. Bou
Kyk na die diagram. Bespreek in jou groep hoe julle ’n rioolstortplek kan bou deur
plastiekroomyshouers, margarienhouers en plastiek- en kartonbuise soos in die prent te gebruik.
Bou dan jul rioolstortplek.
2. Skryf
Maak byskrifte en skryf ’n verduideliking van wat met die rioolwater in elke deel van die model
gebeur.
3. Gee terugvoering
Jy moet in staat wees om te verduidelik hoe water in jul model gesuiwer sal word. Jy moet ook
enige vrae oor jul model en hoe water gesuiwer word, kan beantwoord.

Vrae
A Dink jy rioolwater wat terug na die rivier gaan na dit behandel is, is skoon genoeg om te
drink? Waarom dink jy so?
A Dink jy dit is duur om water te suiwer? Indien wel, waarom sê jy so?

ASSESSERINGSKRITERIA
Maak ’n model van ’n rioolstortplek

Assesseringstaak Assesseringskriteria (wat ons van die leerders verwag)

Bou die model van ’n
rioolstortplek
Maak byskrifte en skryf om
te verduidelik hoe die water
gesuiwer word
Gee terugvoering en
beantwoord vrae oor
watersuiwering
Die model moet:
A gepaste houers hê wat die verskillende tenks voorstel
A siwwe hê sodat die water deur die “pype” kan gaan
A “tenks” hê wat in die regte volgorde gekonnekteer is
A goed saam pas wanneer alles gekonnekteer is
A enige ander relevante besonderhede i.v.m. watersuiwering
insluit.
Die byskrifte moet:
A die prosesse wat in die verskillende tenks plaasvind, korrek
identifiseer, bv. sifting, afsakking, filtrering, die byvoeg van
chemikalieë
A verduidelik hoe die vuil water tydens elke proses skoner gemaak
word.
Die terugvoering moet:
A begrip wys van die prosesse wat tydens watersuiwering gebruik
word, bv. sifting, afsakking, filtrering, die byvoeg van
chemikalieë
A begrip wys van die verskillende stadiums wat deur die model
voorgestel word
A die korrekte kernwoorde vir die verskillende prosesse bevat.

29
 SIWWE
1. Vuil water kom in en word
die eerste keer gesif
(boks). Model van ’n rioolstortplek
GRUISKANALE
2. Die water gaan deur
gruiskanale en die vaste
stowwe sak na die bodem 6
af (roomyshouers). 7

SLYKTENKS 5
4
3. Die slyk sak na die bodem
af (bottels). 3

FILTREERTENKS 2
4. Die vloeistof word
gefiltreer en die kieme
word verteer.
SLYKVERTEERDER
5. Die slyk word verteer 1
(jogurtbakkies).
SUIWERINGSTENKS
6. Die kieme word verwyder
en chemikalieë word
bygevoeg.
UITLAATPYP
7. Skoon water gaan uit na
die rivier toe (pyp heel
aan die einde).

5 5

1 2 3 7
4
6
7
2
3 4 6
Model van ’n rioolstortplek

30
 9
Sleutelbegrippe
Hoe kry ons skoon drinkwater?

g Lank gelede moes Inleiding

mense hul eie water Hoe dink jy het mense lank gelede seker gemaak dat hul water skoon
gaan haal. genoeg was om te drink?
g Mense het maniere
gehad om te besluit of
hul water skoon
genoeg was om te
drink.
g Hulle het spesiale
maniere gehad om hul
water te vervoer en te
stoor sodat dit skoon
gebly het.

rivier

Voorbereiding
Doen voorbereiding sodat jou leerders die volgende kan uitvind:
• Hoe het mense lank gelede water gekry en dit skoon gehou?
• Hoe maak mense in plattelandse gebiede seker dat hul water skoon is?
• Wat kan gebeur as jy vuil water drink of daarin swem?
1. Sê jou leerders moet tuis probeer uitvind hoe mense in die verlede
Onderwysertaak gesorg het dat hul water skoon is. Lei dan ’n klasbespreking oor wat
hulle uitgevind het. Luister noukeurig na watter punte jou leerders
noem wat relevante inligting verskaf oor die prosesse wat mense
gebruik het om water skoon te maak.
2. Lees Soet Water /Amanzi Mnandi op bladsy 51.
3. Verduidelik na die bespreking dat jou leerders noukeurig sal moet
luister, want hulle gaan teken en skryf en ’n klasuitstalling hiervan
maak. Gebruik die vrae van die leerdertaak op bladsy 50.
4. Vind ’n ruimte teen die klasmuur en plak flitskaarte van die opskrifte
hieronder teen die muur. Maak seker daar is genoeg plek sodat die
leerders hul werk onder die verskillende opskrifte kan plak. So nie kan
leerders met genoeg inligting groepplakkate maak, wat jy dan teen die
muur kan uitstal.
Vra die leerders om prente te teken of te kry wat sommige van die punte
wat hulle bespreek het en waaroor hulle gelees het, illustreer.

31
 Taakkaart om
te fotostateer
op bl. 50.

Assesseringstaak vir LU3

Hoe het mense lank gelede hul water skoon gehou?
Hoe maak mense deesdae seker dat hul water skoon is?
Die doel van hierdie leerervaring is om leerders te help om wetenskap en tegnologie
in die konteks van geskiedenis en inheemse kennis te verstaan. (Sien bl. 66 vir
assesseringstandaarde vir LU3, graad 5.)
1. Vra en vind uit
Vra iemand by die huis of lees Amanzi Amnandi/
Soet water op bl. 51–53 om jou die volgende vrae te
help beantwoord:
A Hoe het mense lank gelede water gekry en dit skoon
gehou? Hoe word dit vandag gedoen?
A Hoe het mense in plattelandse
gebiede in die verlede seker gemaak dat hul
water skoon was? Hoe word dit vandag gedoen?
A Hoe het hulle seker gemaak dit was skoon genoeg
om te drink? Hoe doen mense dit vandag?
A Wat kan gebeur as jy vuil water drink of daarin
swem?
A Dink jy dat die ou manier of die nuwe manier die
beste is? (Jy kan enige manier kies, maar jy moet
redes vir jou keuse kan gee.)
2. Gee terugvoering tydens ’n klasbespreking
3. Dra by tot ’n klasuitstalling
Skryf en teken oor wat jy tuis of elders uitgevind het.

32
 Voorgestelde skryfraam
Lank gelede het mense seker gemaak hul water is skoon en vandag doen
hulle dit nog.
Hulle gaan haal water op ’n skoon plek.
Lank gelede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Vandag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hulle dra dit in skoon houers.
Lank gelede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Vandag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hulle bêre dit versigtig en hou dit skoon.
Lank gelede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Vandag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Soms moet hulle dit skoonmaak deur die volgende te doen:
Lank gelede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Vandag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
As jy vuil water drink . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
...........................................................................
...........................................................................

ASSESSERINGSKRITERIA
Assesseringstaak Assesseringskriteria
Vind uit hoe mense lank gelede seker Leerders moet die volgende doen:
gemaak het dat hul water skoon is. A relevante inligting bydra oor watter metodes lank
Vind uit hoe mense vandag seker maak gelede gebruik is om water skoon te hou
dat hul water skoon is. A verstaan hoe die verlede se metodes om water
skoon te hou, gewerk het
A in staat wees om vergelykings te tref tussen die
huidige metodes en die metodes van lank gelede.

Vaslegging
Bespreek die volgende vrae met jou leerders:
A Waarom is dit belangrik om vars, skoon water te hê?
A Hoe weet ons of ons water skoon is?
A Wat gebeur wanneer mense nie vars, skoon water het nie?
A Waarom het sommige mense toegang tot skoon water, maar ander nie?
A Wat kan ons gemeenskap doen om seker te maak dat ons vars water
het?

33
34
Voorgestelde werkskema vir hierdie reeks leerervaringe
PERIODE 1
1. Vaste stowwe, vloeistowwe
en gasse
• Onderwyser stel die drie toestande
van materie bekend
• Leerders skryf ’n opsomming van
die eienskappe van vaste stowwe,
vloeistowwe en gasse
PERIODE 6
4. Vervolg
Assesseringstaak LU1 vervolg
• Leerders voltooi hul beplanning
• Onderwyser kontroleer die plan
• Leerders begin die ondersoek
PERIODE 11
6. Water is ’n kosbare vloeistof
• Bespreking oor die belangrikheid
daarvan om skoon water te hê
• Onderwyser verduidelik waarom
water so kosbaar is
• Leerders bespreek die verskillende
gebruike van water en wat ons
alles by water voeg
• Leerders doen voorbereiding om
voorbeelde van die huis af te bring
PERIODE 2
2. Meng vaste stowwe en
vloeistowwe
• Onderwyser stel alledaagse
voorbeelde bekend
• Leerders maak mengsels van
verskillende vaste stowwe en water
• Onderwyservaslegging en
verduideliking
PERIODE 7
4. Vervolg
Assesseringstaak LU1 vervolg
• Leerders gaan voort met die
ondersoek
• Onderwyser gebruik een groep se
resultate as voorbeeld en wys
leerders hoe om ’n grafiek te trek
PERIODE 12
6. Vervolg
• Leerders voeg besoedelende
stowwe by water
• Leerders voer ’n groepbespreking
oor die vuil water
PERIODE 3
3. Watter vaste stowwe is
oplosbaar en watter vaste
stowwe is onoplosbaar in
water?
• Leerders toets verskillende stowwe
vir oplosbaarheid
• Leerders teken en skryf
verduidelikings
(Laat leerders items vir die bou
van die model in Leerervaring 8
begin versamel.)
PERIODE 8
4. Vervolg
Assesseringstaak LU1 vervolg
• Leerders trek hul eie grafieke en
ruil dan resultate uit en trek ’n
tweede grafiek
• Leerders beweeg van groep tot
groep en deel resultate met
mekaar
PERIODE 13
7. Maak vuil water weer skoon
• Klasbespreking m.b.v. prente oor ’n
besoedelde rivier
• Bespreking oor seuns wat in
besoedelde water swem
• Leerders begin ’n toneelstuk, storie
of rap-liedjie ontwikkel oor hoe die
gemeenskap die watergehalte kan
verbeter
PERIODE 4
3. Vervolg
• Leerders voltooi verduidelikings en
bespreek vrae
4. Ondersoek: Kan ons ’n vaste
stof vinniger laat oplos?
• Onderwyser stel die idee van
ondersoeke bekend
PERIODE 9
4. Vervolg
• Onderwyser konsolideer leer n.a.v.
van die ondersoek
• Onderwyser en leerders skryf
opsomming
Let Wel: Jy sal tyd moet skeduleer
om terugvoering aan leerders te
gee na jy die ondersoeke
geassesseer het
PERIODE 14
7. Vervolg
• Leerders voltooi hul toneelstukke,
stories en liedjies
• Leerders voer hul toneelstukke,
stories en liedjies op
PERIODE 5
4. Vervolg
• Onderwyser help leerders om vrae
vir ondersoek te ontwikkel
Assesseringstaak LU1
• Onderwyser verduidelik die
assesseringstaak en -kriteria
• Leerders dink aan of kies ’n vraag
vir hul ondersoek. Hulle begin om
hul ondersoek te beplan deur die
denkraam te gebruik.
PERIODE 10
5. Kan ons vaste stowwe
terugkry na ons dit met
water gemeng het?
• Onderwyser verduidelik hoe om die
vaste stof uit ’n mengsel of
oplossing terug te kry
• Leerders kristalliseer die sout uit ’n
soutoplossing
• Onderwyservaslegging
PERIODE 15
7. Vervolg
• Leerders voer hul toneelstukke,
stories en liedjies op
 PERIODE 16 PERIODE 17 PERIODE 18 PERIODE 19 PERIODE 20
7. Vervolg 7. Vervolg 8. Maak rioolwater weer skoon 8. Vervolg 8. Vervolg
• Onderwyser stel toerusting vir die • Leerders besin oor die proses om • Onderwyser stel die term • Onderwyser verduidelik m.b.v. die Assesseringstaak LU2 vervolg
skoonmaak van water op water skoon te maak “rioolwater”bekend en verduidelik prent as riglyn dat leerders ’n • Leerders begin om hul model te
• Leerders maak hul vuil water • Leerders skryf ’n verslag oor hul dit model van ’n rioolstortplek gaan bou
skoon metode • Onderwyser verduidelik m.b.v. bou
• Onderwyservaslegging prent die proses van Assesseringstaak LU2
rioolwatersuiwering • Onderwyser verduidelik die taak en
• Onderwyser berei leerders voor vir assesseringskriteria
assesseringstaak
PERIODE 21 PERIODE 22 PERIODE 23 PERIODE 24 PERIODE 25
8. Vervolg 8. Vervolg 8. Vervolg 9. Hoe kry ons skoon 9. Vervolg
Assesseringstaak LU2 vervolg Assesseringstaak LU2 vervolg Assesseringstaak LU2 vervolg drinkwater? • Onderwyser berei leerders voor vir
• Leerders gaan voort om hul • Leerders bied hul modelle en • Leerders bied hul modelle en • Onderwyser stel idee bekend dat assesseringstaak
modelle te bou terugvoering aan terugvoering aan mense deur die eeue heen seker Assesseringstaak LU3
• Leerders berei hul byskrifte, gemaak het dat hul water skoon is • Onderwyser verduidelik die taak en
Let Wel: Jy sal tyd moet skeduleer • Berei leerders voor om uit te vind
verduidelikings en terugvoering assesseringskriteria
om terugvoering aan leerders te deur tuis vrae te stel
voor
gee na jy die modelle en verslae
geassesseer het
PERIODE 26 PERIODE 27 PERIODE 28
9. Vervolg 9. Vervolg 9. Vervolg
Assesseringstaak LU3 vervolg Assesseringstaak LU3 vervolg Onderwyservaslegging
• Leerders deel hul inligting in ’n • Leerders voeg hul inligting op die
klasbespreking klasplakkaat by
• Leerders teken en skryf inligting
Let Wel: Jy sal tyd moet skeduleer
vir ’n klasplakkaat
om terugvoering aan leerders te
gee na jy die bydraes vir die
plakkaat geassesseer het

Hierdie werkskema is slegs ’n voorstel. Daar word aanvaar dat

periodes 50 tot 60 minute lank is. Jy sal dit by jou eie
omstandighede moet aanpas.

35
 Afdeling 2
Hulpmiddels vir onderwysers
Taakkaarte om te fotostateer
1. Taakkaart 1: Meng vaste stowwe en vloeistowwe om
uit te vind wat gebeur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
2. Taakkaart 2: Watter vaste stowwe is oplosbaar en watter vaste stowwe is
onoplosbaar in water? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38
3. Taakkaart 3: Assesseringstaak vir LU1:
Ondersoek: Kan ons ’n vaste stof vinniger laat oplos? . . . . . . . . . . . . . . . .39
Grafiekpapier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
4. Nog voorbeelde van ondersoeke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42, 43
5. Taakkaart 4 A: Kan ons die vaste stof uit ’n oplossing terugkry? . . . . .44
Taakkaart 4 B: Huisprojek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
6. Taakkaart 5 Assesseringstaak vir LU2: Hoe raak water besoedel? . . . . . 45
7. Taakkaart 6 A: Wat ons kan doen om ons omgewing en
die water naby ons te verbeter? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
Taakkaart 6 B: Maak besoedelde water weer skoon . . . . . . . . . . . . . . . . .47
8. Taakkaart 7: Maak rioolwater weer skoon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Prent van rioolsuiweringsproses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
9. Taakkaart 8: Assesseringstaak vir LU3:
Hoe het mense in die verlede hul water skoon gehou? Hoe maak
mense deesdae seker dat hul water skoon is? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50
10. Soet water/Amanzi amnandi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51- 53
11. Prente en diagramme om te fotostateer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54-57
• Waterbesoedeling
• Maak riviere skoon

36
 LEERDERTAAK 1 TAAKKAART OM TE FOTOSTATEER

Meng vaste stowwe en vloeistowwe

Meng vaste stowwe en vloeistowwe om uit te vind wat gebeur

Meng Meng

1 medisynelepel sand 1 medisynelepel sout

100ml
100ml

100ml water 100ml water

Teken en skryf byskrifte om te wys wat Teken en skryf byskrifte om te wys wat
gebeur het. gebeur het.

Die sand het nie in die water opgelos nie. Die sout het in die water opgelos.

Ons sê die sand is —————————— Ons sê die sout is ——————————

———————————————————— ————————————————————

37
 LEERDERTAAK 2 TAAKKAART OM TE FOTOSTATEER

Watter vaste stowwe is oplosbaar en watter

vaste stowwe is onoplosbaar in water?

1. Bring ’n paar soorte vaste stowwe van die huis af en toets elkeen om te sien of dit
oplosbaar of onoplosbaar in water is.

2. Meng water met verskillende vaste stowwe. Vul dan die tabel in.

Meng Verdwyn die Sak die vaste Kan die vaste Is die vaste Is dit ’n
5 ml vaste stof vaste stof in stof na ’n ruk stof deur die stof oplosbaar oplossing?
+ 100 ml water die water? na die bodem filtreerpapier of onoplos-
af? geskei word? baar?

5 ml meel + 100 ml
water

5 ml Engelse sout
+ 100 ml water

5 ml koeksoda
+ 100 ml water

5 ml Maizena
+ 100 ml water

3. Teken en skryf om te verduidelik hoe jy kan sê wanneer ’n vaste stof oplosbaar

is. Teken en skryf dan om te verduidelik hoe jy kan sê wanneer ’n vaste stof
onoplosbaar is. Gebruik van die woorde in die tabel hierbo om jou te help.
A Na watter dinge moet jy kyk om te besluit of die vaste stof oplosbaar in
water is?
A Na watter dinge moet jy kyk om te besluit of die vaste stof nie oplosbaar
is nie?
Vrae
Bespreek hierdie vrae in jou groep.
1. Waarom het ons elke keer dieselfde hoeveelheid vaste stof en water gebruik?
2. Maak die hoeveelheid vaste stof en water wat ons gebruik ’n verskil?
3. Wat sal gebeur as ons meer en meer van die vaste stof by die oplossing voeg?
4. Kan ons die vaste stof weer terugkry na dit opgelos het? Indien wel, hoe?

38
 LEERDERTAAK 3 TAAKKAART OM TE FOTOSTATEER

Leerdertaakkaart 3 Assesseringstaak vir LU1

Die doel van hierdie assesseringstaak is soos volg:

A Bepan ’n ondersoek deur voor te stel watter dinge ondersoek kan word.
A Voer ’n ondersoek met ’n klein aantal stappe uit.
A Gee terugvoering oor wat julle gedoen en uitgevind het.
(Sien assesseringstandaarde vir LU1, graad 5 op bladsy 63.)
Ondersoek: Kan ons ’n vaste stof vinniger laat oplos?
Voor julle met die ondersoek begin, moet julle die volgende doen:
A Kies of dink self aan ’n vraag om jul ondersoek te begin.
A Bespreek hoe julle die ondersoek gaan opstel. Doen dan die ondersoek.
1. Skryf neer wat die vraag is wat julle ondersoek.
Vraag: Wat sal suiker vinniger laat oplos?
A yskaswater A kraanwater A kookwater
2. Maak ’n tekening met byskrifte van hoe julle die apparaat opgestel het

39
 LEERDERTAAK 3 (VERVOLG) TAAKKAART OM TE FOTOSTATEER

3. Skryf neer hoe lank die suiker neem om op te los. Moenie die mengsel roer nie.
4. Teken jul waarnemings op so ’n rekordblad aan:

Hoeveelheid Hoeveelheid water Temperatuur van water Tyd wat suiker neem
suiker om op te los

5. Trek ’n grafiek van jul resultate. (Onthou om ’n opskrif te skryf en die asse te
benoem.)
6. Deel dit met ’n ander groep. Verduidelik wat julle gedoen en uitgevind het.
7. Ruil jul resultate uit met ’n ander groep wat ’n ander vraag ondersoek het.
8. Trek ’n grafiek van hulle resultate. Bespreek: Wat het julle van hulle geleer?

40
Voorbeelde van ondersoeke
VOORBEELD 1
Vraag: Wat sal die vinnigste oplos:
A 1 lepel suiker
A 2 lepels suiker
A 3 lepels suiker?
1. Stel die ondersoek só op:

1 teelepel suiker 2 teelepels suiker 3 teelepels suiker

100ml kraanwater 100ml kraanwater 100ml kraanwater

2. Moenie die mengsel roer nie.

3. Teken aan hoe lank die suiker neem om op te los.
4. Voorbeeld van die rekordblad:

Hoeveelheid suiker Hoeveelheid water Hoe lank die suiker neem om op te los

41
 VOORBEELDE VAN ONDERSOEKE TAAKKAART OM TE FOTOSTATEER

5. Voorbeeld van die grafiek

y
Grafiek om te wys hoe lank dit neem om 1 lepel, 2
16
lepels en 3 lepels suiker op te los
14

12
Tyd (in minute)

10

0
2 lepels 4 lepels 6 lepels x

Let Wel: Ons het dieselfde hoeveelheid kraanwater gebruik en die bottels was ewe
groot. Dit het verseker dat ons ’n billike vergelyking kon tref tussen die verskillende
hoeveelhede suiker en hoe gou dit oplos.

VOORBEELD 2
Vraag: Wat sal die suiker vinniger laat oplos?
A om dit 10 keer te roer
A om dit 20 keer te roer
A om dit 30 keer te roer
1. Stel die ondersoek só op:

Roer 10 keer Roer 20 keer Roer 30 keer

1 lepel suiker 1 lepel suiker 1 lepel suiker
100 ml 100 ml 100 ml
kraanwater kraanwater kraanwater

42
 VOORBEELDE VAN ONDERSOEKE TAAKKAART OM TE FOTOSTATEER

1. Teken aan hoe lank die suiker neem om op te los.

2. Voorbeeld van die rekordblad:

Hoeveelheid Hoeveelheid Aantal keer geroer Hoe lank die suiker

suiker water neem om op te los

3. Voorbeeld van die grafiek:

y
Grafiek om te wys hoe lank suiker neem om op te
4
los as ons die oplossing roer
3™

3
Tyd (in minute)

2™

1™

™
0
roer 10 keer roer 20 keer roer 30 keer x

Aantal keer geroer

Let Wel: Ons het dieselfde hoeveelheid kraanwater en suiker gebruik en die bottels
was ewe groot. Dit het verseker dat ons ’n billike vergelyking kon tref tussen die
aantal keer wat ons geroer het en hoe gou die suiker opgelos het.

43
 LEERDERTAAK 4 TAAKKAART OM TE FOTOSTATE

Kan ons die vaste stowwe terugkry na ons dit met

water gemeng het?

A. Kan ons die vaste stof uit ’n oplossing terugkry?

1. Kook ’n bietjie soutwater totdat die sout gekristalliseer het.
2. Gooi ’n bietjie soutwater in ’n piering of deksel en sit dit op
’n warm, droë plek.
3. Maak ’n tekening met byskrifte om te verduidelik wat
met die soutwater gebeur het.
Gebruik hierdie woorde om jou te help:
verdamp, kristalliseer, kook.

Vrae
Bespreek hierdie vrae in jou groep.
Toe jy die soutwater gekook het:
A Wat het met die water gebeur?
Waarheen het dit gegaan?
A Wat het met die sout gebeur?
A Dink jy jy kan die water uit ’n oplossing terugkry?
A Hoe kan jy dit doen?

B. Huisprojek
Soek voorbeelde van afsakking, afgooi (skink), filtrering (sif), kristallisering
en verdamping in ons daaglikse lewens.
1. Soek by die huis soveel moontlik voorbeelde van maniere waarop ons dinge laat
afsak, dit afgooi (skink), filtreer (sif), laat kristalliseer en verdamp.
2. Teken en skryf oor hoe ons afsakking, skink, filtrering, kristallisering en
verdamping in die huis gebruik.

3. Bespreek: Het julle voorbeelde van al die prosesse by die huis gekry?
Watter was moeilik om te kry? Waarom?

44
 LEERDERTAAK 5 TAAKKAART OM TE FOTOSTATE

Hoe raak water besoedel?

Groepwerk
1. Kyk by die huis watter dinge ’n mens alles by
water voeg wanneer jy was, skoonmaak en kos kook.
2. Bring ’n klein bietjie van elke stof skool toe.
3. Wys en vertel jou groep wat jy gebring het.

4. Neem ’n bottel of houer wat ’n deksel of prop het.

Sit skoon water daarin.
5. Meng nou al die dinge wat jy van die huis af gebring het, in die water.
6. Voeg ook ’n paar dooie blare en ’n bietjie gras en grond daarby.

Bespreking
Bespreek hierdie vrae in jou groep.
A Hoe lyk jou water nou?
A Sal jy nou hierdie water drink of
daarmee was?
A Watter van die dinge wat jy by
die water gevoeg het, het
opgelos?
A Watter van die dinge wat jy
by die water gevoeg het, het
nie opgelos nie?
A Wanneer jy hierdie water in die
drein gooi, waarheen sal dit gaan?
A Wat sal met die stowwe in die
water gebeur? Waarheen sal
dit gaan?
A Hoe kan ons die water weer
skoon kry?

45
 LEERDERTAAK 6 TAAKKAART OM TE FOTOSTATEER

A. Verbeter die omgewing

A. Wat ons kan doen om ons omgewing en die

water naby ons te verbeter?
Maak ’n toneelstuk, ’n storie of ’n rap-liedjie op oor wat
met die seuns wat in die rivier swem, gebeur het
en hoe die mense die rivier skoongemaak het
.
A Wat sal gebeur as een van hulle van hierdie
water drink?
A Wat moes die gemeenskap doen om dit ’n
veiliger speelplek te maak?
A Wat het die mense gedoen om die water
skoner te maak?

46
 LEERDERTAAK 6 TAAKKAART OM TE FOTOSTATEER

B Maak besoedelde water weer skoon

1. Groeptaak
A Gebruik enigiets op die tafel om die water weer skoon te maak.

Tregter

Toiletpapier Afgesnyde
koeldrankbottel

Vuil water Filtreerpapier

Gaas

Watte
Babakosbottel Leë bottel

2. Teken en gebruik prente en vertel ’n storie, maak ’n rap-liedjie of skryf ’n

verslag om te wys hoe julle die water skoongemaak het.
3. Vrae om te bespreek:
A Het julle dit reggekry om die water weer skoon te maak?
A Was die water toe heeltemal skoon en suiwer?
A Was dit skoon genoeg om te drink? Verduidelik waarom jy so dink?
4. Skryf om te verduidelik hoe julle die water skoongemaak het.
Vandag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Eers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Toe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Daarna ............................................................
Uiteindelik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Is jou water skoon genoeg om te drink? Gee ’n rede vir jou antwoord.
. ................................................................
.................................................................
.................................................................
.................................................................

47
 LEERDERTAAK 7 TAAKKAART OM TE FOTOSTATEER

Assesseringstaak vir LU2

Maak rioolwater weer skoon

Die doel van hierdie assesseringstaak is om betekenisvolle inligting te onthou.
Die leerders moet die taal waarin hulle vlot is, gebruik. Hulle moet die kenmerke
en prosesse van rioolwatersuiwering noem, beskryf en verduidelik.
(Sien assesseringstandaarde vir LU2, graad 5, op bl. 64.)
1. Bou
Kyk na die diagram. Bespreek in jou groep hoe julle ’n rioolstortplek kan bou deur
plastiekroomyshouers, margarienhouers en plastiek- en kartonbuise soos in die
prent te gebruik. Bou dan jul rioolstortplek.
2. Skryf
Maak byskrifte en skryf ’n verduideliking van wat met die rioolwater in elke deel
van die model gebeur.
3. Gee terugvoering
Jy moet in staat wees om te verduidelik hoe water in jul model gesuiwer sal word.
Jy moet ook enige vrae oor jul model en hoe water gesuiwer word, kan beantwoord.
Vrae
A Dink jy rioolwater wat terug na die rivier gaan na dit behandel is, is skoon
genoeg om te drink? Waarom dink jy so?
A Dink jy dit is duur om water te suiwer? Indien wel, waarom sê jy so?

5 5

2 3 7
1 4
6

7
2
3 4 6

48
 2. Die water gaan deur 3. Die soliede slyk bly
1. Vuil water kom op die bodem.
in en word die gruiskanale en die vaste
eerste keer gesif. stowwe sak na die bodem
af.0
SIWWE

SLYKTENKS

SLYKVERTEERDER GRUISKANALE

6. Die kieme word uit die water

verwyder en chemikalieë word
bygevoeg.

5. Die slyk word deur FILTREERTENK 7. Skoon water gaan

bakterieë verteer en 4. Die vloeistof word na die rivier.
vir bemesting gebruik. SUIWERINGS-
gefiltreer en die kieme UITLAATPYP
TENK
word verteer.

49
 LEERDERTAAK 8 TAAKKAART OM TE FOTOSTATEER

Assesseringstaak vir LU3

Hoe het mense lank gelede hul water skoon gehou?

Die doel van hierdie leerervaring is om leerders te help om wetenskap en
tegnologie in die konteks van geskiedenis en inheemse kennis te verstaan.
(Sien bl. 66 vir assesseringstandaarde vir LU3, graad 5.)

1. Vra en vind uit

Vra iemand by die huis of lees Amanzi Amnandi/Soet water op bl. 51–53
om jou die volgende vrae te help beantwoord:
A Hoe het mense lank gelede water gekry en dit skoon gehou? Hoe word dit
vandag gedoen?
A Hoe het mense in plattelandse gebiede in die verlede seker gemaak dat hul
water skoon was? Hoe word dit vandag gedoen?
A Hoe het hulle seker gemaak dit was skoon genoeg om te drink? Hoe doen
mense dit vandag?
A Wat kan gebeur as jy vuil water drink of
daarin swem?
A Dink jy dat die ou manier of die nuwe manier
die beste is? (Jy kan enige manier kies, maar
jy moet redes vir jou keuse kan gee.)

2. Gee terugvoering tydens

’n klasbespreking.

3. Dra by tot ’n klasuitstalling.

Skryf en teken oor wat jy tuis of elders uitgevind het.

50
Soet water / Amanzi Amnandi
Soet water en die vroeë Nguni-mense
D
ie vroeë mense van Suider-Afrika het,
baie soos die vroeë mense van ander
wêrelddele, hul gesonde verstand gebruik
om water te kry en te bêre. In hierdie teks word
daar gekyk na maniere waarop die Nguni-mense
water gekry en gestoor het. (Kommentaar en
wetenskaplike opmerkings verskyn tussen hakies
sodat lesers die praktiese wysheid agter sommige
van die mites oor die verkryging van waster en
tegnieke van die verlede kan insien.)
Voor die tyd van koning Shaka, koning van
die Zulu’s, is soet water “amazi amnandi”
genoem. Shaka se moeder se naam was Nandi en
omdat dit volgens oorlewering nie respekvol was
om die koning se moeder se naam op hierdie
manier te gebruik nie, het Shaka soet water
“amanzi amtoti” genoem. (Dit is hoe die dorp
Amanzimtoti suid van Durban sy naam gekry
het.)
Vandag word albei terme gebruik en
baie mense van Nguni-afkoms
wat water vir huishoudelike
doeleindes by ’n rivier, fontein of
put gaan haal, sal daaraan ruik,
glimlag en die “soet” water
omhoog hou.(Wetenskaplikes wat
watergehalte toets, het deesdae
nog steeds mense wat aan huis-
houdelike water ruik en dit proe.
Mense se sintuie gee ’n uitstekende
aanduiding van of water goed,
skoon en vars is.)
Amanzi Amnandi nabantu basendulo
A bantu basendulo babenezindlela zabo
ezithile ababezisebenzisa uma bekha
amanzi emfuleni. Izindlela
zazehlukahlukana ngokwezizwe.
Amanzi okuphuza nawokupheka ayebizwa
ngokuthi amanzi amnandi. Ngokwesiko
lokuhloniphisa kwathi ngesikhathi seNkosi
uShaka, amanzi amnandi abizwa ngamanzi
amtoti, kuhlonishwa unina wenkosi, uNandi.
Emandulo amanzi ayekhiwa ezindaweni
lapho abantu babewezwa khona amanzi ekhala
nasematsheni. Babewakha esiphethwini lapho
ayehlanzekile khona emahle. Izinguba
zaziwashwa emfuleni nezinkomo futhi
zaziphuza khona.
Lapho kwakukhiwa khona amanzi
kwakuphenduka kube indawo lapho
kuhlanganela khona izintombi nezinsizwa.
Izinsizwa zazilinda osebeni
lomfula zihuba ingoma
zidlalisela ezintombini uma
zizokha amanzi. Izintombi
zaziza emfuleni zishaya
kancane zihubela phansi
sezinanela ukuhashwa
yizinsizwa. Kwakujabulisa
ukukha amanzi ngoba babazi
ukuthi kwakungenzeka bafice
izinsizwa ezizokweshela.
Ngalesikhathi kuhlangenwe
lapho babeqiniseka kakhulu
ukuthi abazibangeli umsindo
51
 Beskerming van die waterbron
In die verlede het mense gewoonlik water
gaan haal waar hulle dit oor klippe kon hoor
vloei of teen rotse kon hoor of sien drup. (Water
met ’n goeie suurstofinhoud ondersteun natuur-
like reinigingsprosesse.) As ’n fontein deur
mense gebruik is, is dit beskerm deur ’n kring
klippe met ’n klein ingang daarom te plaas. Vee
het elders gedrink.
’n Gebied naby die waterbron is skoongemaak
en die plek het gou ’n ontmoetingsplek vir jong
mense geword. Jong mans het tyd naby hierdie
waterplekke deurgebring en musiekinstrumente
daar bespeel terwyl hulle die meisies wat kom
water haal het, bewonder het. Omdat daar ’n
goeie kans was om ’n man naby die waterplek te
ontmoet, het meisies dit selde as ’n vervelige en
moeilike taak beskou om water te gaan haal!
Hoe om ’n waterbron te nader
’n Waterbron is altyd versigtig genader sodat
mense nie krappe en ander klein waterdiertjies
skrikmaak nie. Wanneer hierdie waterdiertjies
versteur is, het hul beweging sedimente na bo
laat kom en die persoon wat water wou kry,
moes dan eers wag dat die silt weer afsak. Die
film op die oppervlak is weggedruk om “soet
water” te kry. (Sedimente en die film op die
water-oppervlak is ryker aan bakterieë as die water
in die middel van poele en riviere. Wanneer weten-
skaplikes vandag watermonsters moet neem, neem
hulle dit van onder die film op die oppervlak en is
versigtig om nie die sediment
te versteur nie. Op hierdie
manier kan wetenskaplikes
’n konsekwente en betrou-
bare aanduiding van
bakteriese besmetting kry.)
Hou die waterbron skoon
Daar is talle ander gebruike
en tradisionele praktyke rondom water.
Kinders is gewaarsku dat hulle na die
teenoorgestelde geslag verander sou word as hulle
in die water urineer! (Hierdie mite was heel
moontlik genoeg van ’n afskrikmiddel om te keer
dat mense in strome urineer. Dit sou die
verspreiding van siektes soos bilharzia voorkom
het. Die bilharzia-parasiet beweeg uit menslike
urine en feses na klein waterslakke en vandaar
weer deur rivierwater terug na mense.)
Hoe water skoon gehou is
Kleipotte is vol water gemaak en met ’n bak,
52
Musiekinstrument
izilwanyana zasemanzini, hleze zethuke
ziyaluze kudungeke amanzi. Uma amanzi
esedungekile kwakufanele ukuthi lowo ozokha
awalinde isikhashana ukuze acwebe.
Ngaphaqmbi kokuthi umuntu awakhe amanzi
ayephebezwa ngogqoko ukuze akhe amanzi
amahle.
Amanzi ayekhiwa agcwaliswe izimbiza
ambozwe ngogqoko. Ayethi uma ebekwe
lapho agcineke emnandi futhi ebanda.
Ayemaningi amasiko ayegcinwa nezinkolelo
ezazibakhona mayelana namanzi.
Kwakunenkolelo yokuthi uma umuntu
echamela emanzini noma ebhukuda
uzoshintsha ubulili bakhe. Izingane
zazixwayiswa kakhulu ngalokhu.
Abantu babengokholelwa ukuthi lapho
kukhona amaxoxo amanzi akhona angaba
mnandi. Amaxoxo ayedliwa uthekwane.
Kwakusabisa ukukha amanzi ubukwa
uthekwane kanti futhi kwakungafanele ukuthi
uwubulale ngoba kwakuthiwa uma ubulala
uthekwane noma untshontsha iqanda lawo
umuzi wakini uzosha
Amanzi babengawakhi uma izulu linethile
ngoba amanzi ayedungekile abanye
babedlulisa izinsuku ezine ngaphambi
kokukha amanzi emva kwezimvula ukuze
bawathole esecwebile. Kukhona izitsha
ezazibekwa uma kunetha izulu kukhongozelwa
amanzi, ayephuzwa noma kuphekwe ngawo
ngoba ayeba mahle.
’n stuk vel of ’n mat van ’n soort gras (juncus
kraussi) toegemaak. Die water het dus koel en
vars gebly. (Water wat deur die kante van ’n
kleipot verdamp, het die inhoud koel gehou. Die
meeste waterbakterieë kan nie in koel, donker
toestande vermeerder nie. Sekere mikroörganismes
bedek hulself in ’n kalkafskeiding in die porieë
van die kleipot. Wetenskaplikes met wie daar
gepraat is, was onseker oor hierdie saak, maar dit
is duidelik dat mense in vroeë tye waterpotte
deeglik geskuur het om ontslae te raak van enige
kalkagtige neerslae. Dit is ook van belang dat
wanneer ’n waterpot se “grasdeksel” oud geword
het, dit eenvoudig weggegooi is en ’n nuwe een is
dan geweef.)
Mites en waarskuwings in verband met water
Nguni-mense wat water gaan haal, sê ’n mens
kry nie soet water waar daar paddas is nie.
Hamerkoppe (thekwane, die “weerligvoël”) eet
paddas, en die moontlikheid dat ’n “heksevoël”
jou dophou terwyl jy gaan water haal, moes in
vroeë tye skrikwekkend gewees het. Destyds het
geeste, mites en misterie ’n veel groter rol in die
daaglikse lewe gespeel. Kinders is gewaarsku dat
hul huise in vlamme sou vergaan as hulle hierdie
voël sou doodmaak of sy eiers sou steel. (Waar
daar paddas is, is daar dikwels ook slange. Baie
mense is vandag nog bang vir paddas en slange.
Nguni-kinders is ook stories van hekse en weerlig
vertel om hulle baie bang te maak. Vandag toon
verskeie wetenskaplike toetse dat paddas “soet
water” nodig het om gesond te wees en te
vermeerder. Daar bestaan dus twyfel oor die
Nguni-geloof dat paddas ’n aanduiding is van
water wat nie goed vir menslike gebruik is nie.)
Daar is ook gesê dat dit nie verstandig is om
ná swaar reën aan die begin van die reënseisoen
water by die rivier te gaan haal nie. Mense het
besef dat hulle houers moes uitsit om reënwater
op te vang. Vier dae na die reën opgehou het,
wanneer die water weer helder was, kon mense
weer water by die rivier gaan haal. (Swaar reën
spoel menslike en diere-afval in riviere in. Daar is
dus ’n vinnige toename aan bakterieë en siekte
wat van feses afkomstig is. In KwaZulu-Natal
moet gesondheidswerkers plattelandse mense
dankie aan share-net vir die gebruik van hierdie materiaal.
waarsku om nie rivierwater na swaar reën te
gebruik nie, want min mense onthou die Nguni-
gebruik dat ’n mens vier dae na swaar reën moet
wag voor jy water by die rivier gaan haal.)
Vandag
Vandag het die aantal mense en vee soveel
toegeneem dat talle opvanggebiede
agteruitgegaan het en riviere dikwels vol
besoedeling is. Die beste inheemse gebruike om
“soet water” te kry, kan nie voorkom dat mense
ernstige siekte as gevolg van die watergehalte
opdoen nie.
Mense in plattelandse gebiede gebruik vandag
plastiekdromme om rivierwater vir huishoudelike
gebruik te gaan haal. Baie mense het vergeet dat
dit belangrik is om ’n “gat” te grawe om soet
water daaruit te kry. Die plastiekdromme hou nie
die water koel wanneer dit huis toe gedra word
nie en die water word warmer sodat daar ’n
groter kans is vir bakterieë en besmetting.
Die gebruik van bleikmiddel om water te suiwer
Voeg een teelepel bleikmiddel by ’n 10 liter-
emmer (die gewone grootte emmer) water en
laat dit een uur lank staan. Dit sal die water
suiwer sodat dit veilig is om te drink. Twee
teelepels bleikmiddel sal dieselfde hoeveelheid
water binne 30 minute suiwer. Die nadeel van
hierdie metode is dat die bleikmiddel die water
se smaak affekteer.
Die gebruik van sonlig om water te suiwer
Die son se ultravioletstrale kan bakterieë
doodmaak. As water redelik helder is, kan jy dit
in ’n glas- of plastiekbottel sit sodat die son dit
kan suiwer. Maak die bottel vol en laat dit ’n
volle dag lank op sy sy in die son lê. Die dak is
’n goeie plek om die waterbottel te los. As ’n
mens die bottel een keer gedurende die dag
skud, sal dit die water help suiwer.
Kook water om dit te suiwer
Dit is die doeltreffendste manier om water te
steriliseer, maar dit is duur en tydrowend. Water
moet ’n hele paar minute lank gekook word om dit
te suiwer. In gebiede waar daar kriptosporidia en
giardia is, is dit belangrik om drinkwater te kook
aangesien chemiese behandeling nie altyd
doeltreffend is nie.
tel 033-3303931
53
54
A. Waterbesoedeling
Daar is baie riviere dwarsoor die wêreld wat besoedel is.
Many
Kan rivers
jy sien wat by the world
in hierdie are polluted.
rivier gebeur?
Can you see what is happening to this river?
 Waterbesoedeling kom voor wanneer mense
afval, chemikalieë, metaal en olie in water stort.
Besoedelde water kan vuil lyk, sleg ruik en kieme
of chemikalieë bevat wat siekte veroorsaak.
Hierdie prent kom uit “Water in our world”, ’n Read-grootboek.

55
56
B. Maak riviere skoon

What gedoen
Wat is was done hierdie
omto save rivier te red?
this river?
 Ons moet die plantegroei op ons rivieroewers
oppas. Die plant- en graswortels keer dat
gronderosie plaasvind. Party plante suiwer
water en laat oorstromings stadiger gebeur.

57
Hierdie prent kom uit “Water in our world”, ’n Read-grootboek.
 Afdeling 3
Uittreksels uit die HNKV
Kernkennis en -begrippe in Materie en Materiaal/Stowwe . . . . . . . . . . . .59–61

Leeruitkomste en Assesseringstandaarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62-67

58
 Natuurwetenskappe

KERNKENNIS EN -BEGRIPPE IN MATERIE EN MATERIALE

Eienskappe en Gebruike van Materiale Eienskappe en Gebruike

van Materiale
Samevattende stelling: Ons kan materiaal/stowwe volgens die Samevattende stelling: Ons kan
eienskappe daarvan klassifiseer ten einde soorte en patrone stowwe op verskillende maniere
te bepaal. Eienskappe bepaal die seleksie van materiaal vir wysig na aanleiding van ons begrip
spesifieke doeleindes. van die substruktuur daarvan.

Grondslagfase

v Verskillende stowwe het verskillende eienskappe, soos v Stowwe kan gemeng word en
tekstuur, kleur, sterkte en gewig, en kan volgens hierdie soms kan veranderings gesien
eienskappe geklassifiseer word. Ons maak dinge uit die word bv. die oplossing van ’n
materiaal of stowwe wat die eienskappe besit wat ons vaste stof of nuwe kleure
wil hê wanneer voedselkleurstowwe of
verf gemeng word.

Intermediêre Fase
v Suiwer stowwe het ’n smelttemperatuur en ’n kook- v Party veranderings in stowwe is
temperatuur wat kenmerkend van elke stof is, en wat tydelik, maar ander verande-
help om die stof te identifiseer. rings is permanent.
v Materiaal/stowwe word geëvalueer en geklassifiseer v Stowwe verander wanneer dit
volgens die eienskappe daarvan (soos hardheid, buig- energie as hitte ontvang of
baarheid, hittegeleidings- of isolasievermoë, elektriese verloor. Hierdie veranderings
geleidings- of isolasievermoë, of dit gemagnetiseer kan sluit inkrimping en uitsetting,
word, oplosbaarheid en of dit roes). smelting, verdamping, konden-
sasie en stolling in. (Skakel met
Energie en Verandering.)
v Hoofklasse stowwe is metale, keramiek (insluitend glas) v Die oplos van ’n stof in oplos-
polimere (insluitend plastiek en vesel). In saamgestelde middel hang af van verander-
stowwe word die eienskappe van twee of meer soorte likes wat die oplossnelheid
materiaal/stowwe gekombineer. affekteer.

Struktuur, Reaksies en Veranderings van Materiale

59
 Nasionale Kurrikulumverklaring Grade R–9 (Skole)

Eienskappe en Gebruike van Struktuur, Reaksies en

Materiale Veranderings van
Materiale
Senior Fase
v Stowwe in verskillende toestande het onderskeidende v ’n Deeltjiemodel van materie kan
eienskappe soos kristalagtige strukture, saampersbaar- fisiese veranderings van stowwe,
heid/onsaampersbaarheid, of die neiging om te versprei. soos smelting, verdamping,
v Donkerkleurige oppervlakke word warmer as lig- kondensasie, diffusie en
kleurige oppervlakke wanneer dit aan uitstralende verwarming deur geleiding,
energiebronne soos die son blootgestel word. Donker- verklaar.
kleurige voorwerpe straal hul energie geredeliker as
hitte uit as blink, ligkleurige voorwerpe. (Skakel met v Baie huishoudelike stowwe is suur
of alkalies. Indikators is stowwe
Energie en Verandering.)
wat met sure en oplosbare alkalië
v Sommige soorte materiaal word deur elektriese strome (basisse) reageer om produkte met
of magnete gemagnetiseer. Sommige soorte materiaal onderskeidende kleure te
kan elektries gelaai word deur dit met ’n ander soort produseer. Sure en alkalië
materiaal te vryf. (Skakel met Energie en Verandering.) neutraliseer mekaar om soute te
v Sommige geleiers en stroombaankomponente vorm. Sure het kenmerkende
verminder die stroom in ’n elektriese stroombaan reaksies met metale,
betekenisvol. Dit word resistors genoem. Resistors metaaloksiede, hidroksiede en
kan geselekteer of ontwerp word om strome te beheer. karbonate.
v ’n Suiwer stof kan nie in verskillende stowwe geskei
v Baie chemiese reaksies het energie
word nie, terwyl ’n mengsel geskei kan word, gewoonlik nodig om te begin en baie
deur fisiese middele. Verskille in eienskappe kan chemiese reaksies stel energie vry
gebruik word om mengsels van verskillende stowwe te wanneer dit plaasvind.
skei (deur metodes soos filtrasie, distillasie, verdamping,
chromatografie of magnetisme). v Elemente bestaan uit slegs een
v Spesifieke gasse kan van die lug geskei word of in soort atoom, terwyl verbindings uit
reaksies geproduseer word, en kan baie gebruike in die twee of meer soorte atome in vaste
nywerheidsektor en ander sektore van die ekonomie hê. verhoudings gevorm word.
Suurstof, waterstof, en koolstofdioksied het ken- Elemente kan reageer om
merkende eienskappe en reaksies waardeur dit verbindings te vorm, en
geïdentifiseer kan word. verbindings kan tot die elemente
daarvan ontbind. Energie-inset is
v Die verkryging of ontginning van nuttige materiaal uit
nodig om ’n verbinding in sy
grondstowwe hang af van chemiese reaksies en metodes
elemente op te breek, terwyl
van skeiding.
energie vrygestel word wanneer
v Grondstowwe, waarvan verwerkte materiaal gemaak elemente reageer om ’n verbinding
word, moet ontgin, gekweek of van ander lande ingevoer te vorm.
word. Grondstowwe wat ontgin word, is nie-hernubaar
en mynbou kan skade aan die omgewing aanrig. Die
kweek van grondstowwe behels keuses oor die gebruik
van bewerkbare grond en wateropvanggebiede.

Struktuur, Reaksies en Veranderings van Materiale

60
 Eienskappe en Gebruike van
Materiale
(Daar is geen verder kernkennisstellings vir
Materie en Materiaal/Stowwe in hierdie fase nie.)
Struktuur, Reaksies en Veranderings van Materiale
Struktuur, Reaksies en
Veranderings van
Materiale
v Suurstof het kenmerkende reaksies
met metale en niemetale, waardeur
oksiede gevorm word. Sommige van
hierdie oksiede los in water op om
suur- of alkaliese oplossings te vorm.
Sommige metale reageer geredeliker
met suurstof as ander metale.
Korrosie (roes) van yster is ’n
ekonomies belangrike reaksie wat
voorkom kan word deur begrip van
die reaksies tussen yster, water en
suurstof.
v Die reaksie van suurstof met kos stel
energie vry in die selle van lewende
dinge. (Skakel met Die Lewe en
Lewende Dinge.)
61
 Leeruitkoms 1: Wetenskaplike Ondersoek
Die leerder is in staat om met selfvertroue op weetgierigheid oor natuurlike verskynsels te reageer, en om
binne die konteks van wetenskap, tegnologie en die omgewing verbande te ondersoek en probleme op te los.

Graad R-vlak Graad 1-vlak Graad 2-vlak Graad 3-vlak Graad 4-vlak

Beplanning van ondersoek

Leerder dra by tot Leerder beplan ’n Leerder beplan ’n Leerder gebruik Leerder dra idees
die beplanning ondersoek ondersoek as deel die materiaal wat oor bekende
van ’n ondersoe- onafhanklik. van ’n groep. deur die groep ge- situasies,
kende aktiwiteit. kies is om die behoeftes of
groep se plan te materiaal by en
kommunikeer. identifiseer
interessante
aspekte wat tot
ondersoek kan lei.

Uitvoering van ondersoek en versameling van data

Leerder neem deel Leerder neem onaf- Leerder neem onaf- Leerder neem kon- Leerder ondersoek
aan beplande hanklik deel aan ’n hanklik of as deel struktief aan die die moontlikhede
aktiwiteit. beplande aktiwiteit. van ’n groep deel aktiwiteit deel en in beskikbare
aan beplande verstaan die doel materiaal en vind
aktiwiteit. daarvan. uit hoe dit gebruik
kan word.

Evaluering van data en kommunikasie van bevindings

Leerder dink en Leerder dink oor Leerder wys en ver- Leerder verduidelik Leerder praat oor
praat oor wat wat gedoen is en sê duidelik wat beplan en dink na oor waarnemings en
gedoen is. wat uitgevind is. is en hoe dit gedoen watter optrede be- stel moontlike
is. plan is en of dit skakels met ander
moontlik was om situasies voor.
hierdie plan uit te
voer.

62
Graad 5-vlak Graad 6-vlak Graad 7-vlak Graad 8-vlak Graad 9-vlak

Beplanning van ondersoek

Leerder lys, met Leerder help om Leerder beplan Leerder identifiseer Leerder beplan ’n
bystand, wat fokusvrae vir eenvoudige toetse faktore wat in prosedure om
bekend is oor ondersoek duidelik en vergelykings en ondersoek in ag voorspellings of
bekende situasies te maak en beskryf dink na oor hoe om geneem moet word hipoteses te toets,
en materiaal en die soort inligting dit billik te maak. en beplan maniere met beheer van ’n
stel vrae vir wat benodig sal om data daaroor te steurende
ondersoek voor. word om die vraag versamel, oor ’n veranderlike.
te beantwoord. verskeidenheid
waardes heen.

Uitvoering van ondersoek en versameling van data

Leerder voer Leerder voer Leerder organiseer Leerder versamel en Leerder dra by tot
instruksies en eenvoudige toetse en gebruik toerus- teken inligting aan, stelselmatige
prosedures uit wat of opnames uit en ting of bronne om so akkuraat as wat dataversameling
’n klein aantal teken waarnemings inligting te versamel toerusting toelaat en ten opsigte van
stappe behels. of reaksies aan. en aan te teken. ondersoekdoeleindes akkuraatheid,
vereis. betroubaarheid en
die nodigheid om
’n veranderlike te
beheer.

Evaluering van data en kommunikasie van bevindings

Leerder doen Leerder bring Leerder veral- Leerder dink na oor Leerder soek
verslag oor die waarnemings en gemeen ten opsigte die mate waarin patrone en
groep se prosedure reaksies in verband van die relevante die gevolgtrekkings tendense in die
en die resultate met die fokusvraag. aspek en beskryf wat bereik is, data wat versamel
wat verkry is. hoe die data die redelike antwoorde is en veralgemeen
veralgemening op die fokusvraag ten opsigte van
steun. van die ondersoek eenvoudige
is. beginsels.

63
 Leeruitkoms 2: Konstruksie van Wetenskapkennis
Die leerder ken, interpreteer en pas wetenskaplike, tegnologiese en omgewingskennis toe.

Graad 4-vlak Graad 5-vlak Graad 6-vlak

Onthou van betekenisvolle inligting wanneer benodig

Leerder gebruik, ten minste, eie Leerder gebruik, ten minste, eie Leerder beskryf, ten minste, die
vlotste taal om voorwerpe, vlotste taal om kenmerke van kenmerke wat een kategorie dinge
materiaal en organismes te noem voorwerpe, materiaal en van ’n ander onderskei.
en te beskryf. organismes te noem en te beskryf.

Kategorisering van inligting om kompleksiteit te verminder en patrone te soek

Leerder sorteer voorwerpe en Leerder skep eie kategorieë Leerder kategoriseer voorwerpe
organismes na aanleiding van ’n voorwerpe en organismes en en organismes na aanleiding van
sigbare eienskap. verduidelik eie reël vir twee veranderlikes.
kategorisering.

Interpretasie van inligting

(Daar is geen verdere assessering- (Daar is geen verdere assessering- Leerder interpreteer, ten minste,
standaarde vir hierdie leeruitkoms standaarde vir hierdie leeruitkoms inligting deur alternatiewe vorme
in graad 4 nie.) in graad 5 nie.) van dieselfde inligting te gebruik.

Toepassing van kennis op probleme wat nie eksplisiet onderrig word nie
(Daar is geen verdere assessering- (Daar is geen verdere assessering- (Daar is geen verdere assessering-
standaarde vir hierdie leeruitkoms standaarde vir hierdie leeruitkoms standaarde vir hierdie leeruitkoms
in graad 4 nie.) in graad 5 nie.) in graad 6 nie.)

64
Graad 7-vlak
Onthouvan betekenisvolle inligting wanneer benodig
Leerder onthou, ten minste,
definisies en komplekse feite.
Kategorisering van inligting om kompleksiteit te verminder en patrone te soek
Leerder vergelyk kenmerke van
verskillende kategorieë voorwerpe,
organismes en gebeurtenisse.
Interpretasie van inligting
Leerder interpreteer inligting deur
kernidees in die teks te
identifiseer, patrone in
aangetekende data te vind en
gevolgtrekkings te maak uit
inligting in verskeie vorme
(bv. prente, diagramme en
geskrewe teks).
Toepassing van kennis op probleme wat nie eksplisiet onderrig word nie
Leerder pas konseptuele kennis
toe deur ’n begrip wat onderrig is
met ’n variasie van ’n soortgelyke
situasie in verband te bring.
Graad 8-vlak
Leerder onthou, ten minste,
prosedures, prosesse en
komplekse feite.
Leerder pas klassifikasiestelsels op
bekende en onbekende voorwerpe,
gebeurtenisse, organismes en
materiaal toe.
Leerder interpreteer inligting deur
getabuleerde data na grafieke te
verander, deur data van grafieke
af te lees en deur voorspellings na
aanleiding van patrone te maak.
Leerder pas konseptuele kennis
op ietwat onbekende situasies toe
deur na gepaste begrippe en
prosesse te verwys.
Graad 9-vlak
Leerder onthou, ten minste,
beginsels, prosesse en modelle.
Leerder pas veelvuldige
klassifikasies op bekende en
onbekende voorwerpe,
gebeurtenisse, organismes en
materiaal toe.
Leerder interpreteer inligting deur
lyngrafieke na teksbeskrywings te
verander, en omgekeerd, deur uit
patrone in tabelle en grafieke te
ekstrapoleer om te voorspel hoe
een veranderlike sal verander,
deur verbande tussen verander-
likes in tabelle en grafieke te
identifiseer, en deur moontlike
verbande tussen veranderlikes te
hipoteseer (veronderstel).
Leerder pas beginsels toe en bring
relevante begrippe in verband
met mekaar om oplossings vir
ietwat onbekende probleme te
ontwikkel.
65
 Leeruitkoms 3: Wetenskap, die Samelewing en die Omgewing
Die leerder is in staat om begrip van die onderlinge verband tussen wetenskap en tegnologie,
die samelewing en die omgewing te toon.

Graad 4-vlak Graad 5-vlak Graad 6-vlak

Begrip van wetenskap en tegnologie in die konteks van geskiedenis en inheemse kennis
Leerder beskryf hoe plaaslike Leerder identifiseer maniere Leerder beskryf ooreenkomste in
inheemse kulture wetenskaplike waarop produkte en tegnologie uit probleme en oplossings in eie en
beginsels en tegnologiese ander tye en kulture aangepas is. ander samelewings in die hede,
produkte vir spesifieke doeleindes die verlede en moontlik in die
gebruik het en steeds gebruik. toekoms.

Begrip van die impak van wetenskap en tegnologie op die omgewing en op mense se lewens
Leerderidentifiseer kenmerke van Leerder identifiseer die positiewe Leerder stel maniere voor om
tegnologiese toestelle rondom hom en negatiewe uitwerking van tegnologiese produkte en
of haar, en sê wat die doel en nut wetenskaplike ontwikkelings of prosesse te verbeter en om die
daarvan is. tegnologiese produkte op die negatiewe uitwerking daarvan op
gehalte van mense se lewens die omgewing te verminder.
en/of die omgewing.

Herkenning van vooroordeel in wetenskap en tegnologie wat mense se lewens raak

Leerder identifiseer probleme wat
sommige mense moontlik met die
gebruik van tegnologiese toestelle
kan hê.
Leerder beskryf die uitwerking
wat ’n gebrek aan toegang tot
tegnologiese produkte en dienste
op mense het.
Leerder stel maniere voor waarop
tegnologiese produkte en dienste
toeganklik gemaak kan word vir
diegene wat tans daarvan
uitgesluit is.

66
Graad 7-vlak Graad 8-vlak Graad 9-vlak

Begrip van wetenskap as ’n menslike aktiwiteit in kulturele kontekste

Leerder vergelyk verskillende Leerder identifiseer maniere Leerder herken verskille in
interpretasies van gebeurtenisse. waarop mense selfvertroue in hul verduidelikings wat deur die
kennisstelsels opbou. natuurwetenskappe en ander
verduidelikingstelsels gebied word.

Begrip van die volhoubare gebruik van die aarde se hulpbronne

Leerder ontleed inligting oor Leerder identifiseer inligting wat Leerder reageer gepas op kennis
volhoubare en onvolhoubare vereis word om ’n mening oor oor die gebruik van hulpbronne
gebruik van hulpbronne. die gebruik van hulpbronne uit en die uitwerking op die
te spreek. omgewing.

67
 WESTERN CAPE PRIMARY SCIENCE
PROGRAMME TRUST (PSP)
Die Western Cape Primary Science Programme (PSP) is reeds werksaam sedert 1985.
Die PSP is ’n indiens-onderwysorganisasie wat daarop gerig is om die gehalte van onderrig
en leer in die mees benadeelde laerskole te verbeter. Ons ontwikkel onderwysers se
kennis en vaardighede en ondersteun hulle in hul werk met leerders.
Ons fokus op die kritieke leerareas Natuurwetenskappe (insluitend Omgewingsonderrig),
Tale, Wiskunde en Sosiale Wetenskappe. Die PSP bied 'n verskeidenheid kursusse aan,
ontwikkel leerervarings saam met onderwysers en verleen ondersteuning in hul klasse.
Gebaseer op hierdie interaksie met onderwysers, lewer die PSP vernuwende leermateriaal,
insluitend onderwysergidse, leerdertaakkaarte en materiaal om uit te stal. Al ons materiaal
is in toeganklike taal geskryf en bevat 'n noukeurige progressie van begrippe, talle
aktiwiteite en ondersoeke asook goeie voorstelle vir assessering.
Die PSP het 'n visie van uitnemende laerskoolonderrig vir al die kinders van Suid-Afrika,
waar alle opvoeders uitstekende vaardighede het, toegewyd en vol selfvertroue is, en
goed voorbereid en toegerus is om klas te gee.
Kontak ons vir verdere inligting.
Western Cape Primary Science Programme (PSP)
Edith Stephens Wetland Park
Lansdowneweg
Philippi 7785
Posbus 24158
Lansdowne 7779
Suid-Afrika
Tel: 021 691 9039
Faks: 021 691 6350
E-pos: info@psp.org.za
Webtuiste: www.psp.org.za
NPO: 015-822
Registrasienommer: IT2806/99