UNIVERZITET U NOVOM SADU PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET DEPARTMAN ZA GEOGRAFIJU, TURIZAM I HOTELIJERSTVO

Nauno-struni asopis iz turizma

TURIZAM
br. 10

Savremene tendencije u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2006.

YU ISSN 1450-6661
UNIVERZITET U NOVOM SADU PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET DEPARTMAN ZA GEOGRAFIJU, TURIZAM I HOTELIJERSTVO Nauno-struni asopis iz turizma

TURIZAM br.10
Savremene tendencije u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2006.
Glavni i odgovorni urednik
dr Jovan Romeli

AN

EO AG

GRAFI

JU, TURIZ

AM

Redakcija
IH

dr Jovan Plava dr Lazar Lazi dr Saa Kicoev mr Kristina Koi mr Tatjana Pivac

TE

L IJ

TM

ER S

DEPAR

T VO

Lektor i korektor
Jasna Tati Anadol Gegi

Izdava

Prirodno-matematiki fakultet Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo Trg Dositeja Obradovia 3 21000 Novi Sad tel + 381 (0)21 450 104, 450105 fax + 381 (0)21 459 696

Design & Prepress

dr Lazar Lazi

tampa Tira
300

Futura, Petrovaradin

tampanje asopisa pomogao



Pokrajinski sekretarijat za nauku i tehnoloki razvoj, Novi Sad.

Sadraj
PLENARNA SEDNICA....................................... 5 PLENARy SESSIoN............................................ 5 Dr Hamid Alibai Savremeni.trendovi.u.razvoju. meunarodnog.turizma................................. 7 Dr ore omi, Lazar Kalmi Turizam..metafora.. savremene.egzistencije................................. 11 Sevcan Yildiz, Pnar elik, idem Demir Foreign.Capital.Concept.. in.Tourism.Sector.......................................... 14 SAvREmENI obLICI tuRIzmA................... 19 CoNtEmPoRARy FoRmS IN touRISm...................................................... 19 Dr Sneana teti M.I.C.E..industrija..budunost.razvoja. turistike.destinacije..................................... 21 Mr.sc. Snjeana Borani Evaluacija.kvalitete.web.stranica.. turistikih.destinacija.u.Hrvatskoj.............. 25 Prof.dr Svetislav Milenkovi Globalni.turizam.u.buduem.. ekonomskom.razvoju.................................... 29 Gordana Kovjani Kongresni.turizam..prilagoavanje.. ponude.i.ansa.za.Srbiju............................... 32 Mr Perovi urica Selektivni.turizam.u.Crnoj.Gori.................. 35 Dr Jovan Romeli Istraivanje.uslova.i.faktora.. organizacije.i.funkcionisanja.. nautikog.turizma.na.Dunavu..................... 37 Mr Tamara Kovaevi, Mr Svetlana Obradovi Postoji.li.tranzitni.turizam.u.Srbiji?.. .primer.optine.Subotica............................40 Dr Slobodanka Markov Seoski.turizam..preduzetnika.aktivnost. u.seoskim.podrujima.iz.socioloke. perspektive.....................................................42 Vuk Garaa, eljko Anelkovi, Boris Vukui (Auto)stopiranje.. kao.nain.putovanja.mladih.........................45 Lolita Zaki Perspektive.razvoja.turizma.za.mlade.u. Novom.Sadu.primer.muzikog.festivala. EXIT...............................................................48 . oDRIvI RAzvoj I tuRIzAm.................... 51 SuStAINAbLE DEvELoPmENt AND touRISm................................................. 51 Dr Vladimir Stojanovi Turistika.privlanost.ivotne.sredine.u. promenama.sistema.vrednosti.................... 53 Dr Vidoje Stefanovi, Dr Saa Kicoev Menadment.odrivog.razvoja.turizma.....56

Dr Stevan M. Stankovi, Dr Svetomir Mari Turistiki.aspekt.postulata.o.vodi............... 59 PhD Constantin Vert Sustainable.Development.in.Tourism.. .Case.Study:.Buzias.Resort......................... 61 Jovan Stojanoski, Ph.D, Liljana Elmazi, Ph.D Environmentally.Responsible.Marketing.and.. Ecotourism..The.Case.of...Lake.Ohrid.and. Prespa.Lakes.in.Macedonia.and.Albania....64 Dr Miodrag V. Nikoli Menadment.razvojnog.procesa.u.hotelu. komplementarni.segment.odrivosti. turistikih.vrednosti.....................................68 KuLtuRNI tuRIzAm.................................... 71 CuLtuRAL touRISm.................................... 71 Ivanovi Ljubica, dr Anelija Ivkov ta.poneti.za.uspomenu.iz.Vojvodine?........ 73 Dr Sneana Besermenji Turistiki.znaaj.festivala.kulture.. Crvena.rua................................................ 76 Slaana Nedeljkovi, Dr Slobodanka Markov Pokloniko.putovanje.-.oblik.verskog. turizma.u.Srbiji.danas.................................. 78 Dr Slavoljub Vujovi Antropogene.vrednosti.i.elementi.kulture.. u.funkciji.materijalne.osnove.turizma........ 81 Igor Stamenkovi Znaaj.Mileve.Mari.kao.potencijalnog. proizvoda.u.ponudi.kulturnog.turizma.. u.Vojvodini.....................................................84 tuRIStIKA PRIvREDA............................... 87 touRISt ECoNomy....................................... 87 Mr. sci Almazaga atovi Razvoj.turizma.u.regiji.Sjeveroistona.BIH,. sa.osvrtom.na.turizam.Tuzle.i.Gradaca.... 89 Dr Jovan Plava, Mladen Gajanski Doprinos.Svetskog.prvenstva.u.fudbalu.. 2006..razvoju.turizma.Nemake..................94 Liliana Elmazi, Ph.D, Jovan Stojanoski, PhD Tourism.Small.Business.Strategies.to.Survive. in.a.Competitive.Environment....................99 Case.of.Albania.and.Macedonia..................99 Mr Stanko Mati Stanje.i.mogunosti.razvoja.sportskorekreativnog.turizma.u.optini.Titel......... 102 Dr Rahman Nurkovi Turizam.kao.faktor.razvoja.. Bosne.i.Hercegovine.................................... 105 Dr Nikola Panov, Dr Risto Mijalov, Milena Taleska Mogunosti.i.procene.potencijala.razvoja. vinskog.turizma.u.Makedoniji.................. 109 Dr Pavi Dragoslav, Mesaro Minuer Plovidbene.karakteristike.reke.Tise.. u.Srbiji.kao.osnovni.preduslov.za.razvoj. nautikog.turizma....................................... 112 Dr Mladen R. Stanojevi, Joksimovi M. Sunica Znaaj.sredinje.turistike.magistrale.za. Republiku.Srbiju.......................................... 116

Mr Nevena uri Srem.kao.turistika.destinacija.vien.oima. Sremaca........................................................ 119 Katerina Angelevska-Najdeska, Ivona Gasparovik-Negrieska Development.Posibilities.of.Rural.Tourism.. in.Ohrid..Struga.Region...........................122 spec. Slobodan Lekovi Bled..vodea.alpska.. turistika.destinacija..................................124 Vanja Dragievi Sportsko-rekreativni.sadraji.. u.turizmu.Durmitora..................................128 Ugljea Stankov Sportsko-rekreativni.turizam.. Novog.Sada...................................................130 Vedrana Babi Turistiki.potencijali.optine.. Petrovac.na.Mlavi........................................ 132 mARKEtINg I mENADmENt u tuRIzmu..................................................... 135 mARKEtINg AND mANAgEmENt IN touRISm.................................................... 135 Dr Olga Hadi Stejkholderski.pristup.u.razvoju.turistikog. proizvoda.edukacionog.turizma.. Univerziteta.u.Novom.Sadu....................... 137 Dr Slobodan erovi, Dr Pero Petrovi Utvrivanje.prioriteta.razvoja.. turizma.Srbije.............................................. 141 Katerina Angelevska-Najdeska Maketing.Management.of.the.Tourist. Destination.as.a.Way.for.its.Sucsesful. Development................................................ 144 Dr Pero Petrovi, Antevski Miroslav Integrisani.modeli.evaluacije.i.merenja. stratekih.upravljakih.performansi. preduzea.u.turizmu.. i.turistikog.proizvoda................................ 148 Vasile Surd, PhD, Diana Alexandru ranu.Week-end.House..a.Modern.. Model.of.Tourist.Facility.in.Romania....... 151 Dr Slobodan Blagojevi Tranzicija.u.turistikoj.privredi.Srbije.. 2000-2006....................................................154 Jelena Raievi Unapreenje.turistikog.proizvoda.Novog. Sada.kao.centra.turizma.velikih.gradova.156 M. Sc. Vera Karadzova, Ph. D. Lidija Simonceska Tourist.Product.Quality.Management...... 158 HotELIjERStvo I ANImACIjA u tuRIzmu..................................................... 161 HotEL mANAgEmENt AND ANImAtIoN IN touRISm................ 161 Dr Anelija Ivkov, Igor Stamenkovi Znaaj.tematskih.veeri.za.kvalitet.turistike. ponude.u.turistikoj.destinaciji................. 163

Ph. D. Lidija Simonceska, M. Sc. Vera Karadzova Risk.as.an.Element.of.the.Hotel.Supply. Planning.Process......................................... 167 Dr Ljiljana Kosar Trina.segmentacija.. u.hotelijerstvu.Srbije................................... 170 Ass. prof. dr. Elena Matei Accommodations.Facilities.. in.the.Iron.Gate.Natural.Park.................... 173 Dr Miodrag Nikoli Uloga.menadmenta.hotela.. u.preispitivanju.procesa.rada..................... 176 Mr Svetlana Obradovi Receptivni.kapaciteti.na.Frukoj.gori... stanje.i.perspektiva..................................... 179 Mr Vlado G. Vukasovi Strategijskim.zaokretom.biznisa.do. ekskluzivnih.turistikih.kapaciteta.......... 182 Dr Mirko Lonar Proces.prihvatanja.novog.proizvoda.. (usluge).u.restoraterstvu............................. 184 Stojan Tufegdi Poslovanje.malih.hotela.............................. 186 Dr Mirko Lonar, Debeljaki Ana Potrebe.i.motivi.korisnika.. ugostiteljskih.usluga...................................190

LovNI tuRIzAm........................................... 193 HuNtINg touRISm..................................... 193 Dr. sc. Branko Kovaevi, Mr. sc. Marina Kovaevi Lovni.turizam.u.Hrvatskoj......................... 195 mr. sci. Senada Nezirovi Mogunosti.razvoja.lovnog.turizma.. u.Srebrenici.................................................. 198 Dr Risto Prentovi Lovite..svojevrsna.turistika.destinacija...203 Jadranka Deli, Mr Aleksandra S. Dragin Uticaj.ekstremno.visokog.vodostaja.Dunava.na. stanite.i.divlja.u.lovitu.Apatinski.rit......206 Arsen Kurjaki Turistiki.potencijali.lovita.. u.optini.Srbobran...................................... 210 mr Jovan Bradvarovi, dr Risto Prentovi Lovni.turizam.Vojvodine.i.potencijalna. opasnost.od.avijarne.influence.................. 212 Dr Zoran Risti Procenat.ulova.isputenih.. odraslih.fazana.pred.lov............................. 215 Dipl. in. Mile Ivanovi, Dr Zoran Risti Znaaj.odnosa.polova.kod.grupnog.uzgoja. fazana.i.prosena.pogonska.oploenost.jaja.u. fazaneriji.,,Ristovaa.za.period.od.1993..do.

2002.............................................................. 218 Aleksandra Prodanovi Lovno-turistiki.potencijali.. lovita.Kozara...........................................222 gAStRoNomIjA............................................225 gAStRoNomy...............................................225 Dr Vidoje Golubovi Beogradski.lagumi.kao.vinski.podrumi. . .nova.turistika.atrakcija.........................227 Dr Tatjana Stojanovi, Dr Dragan Teanovi Neki.aspekti.realizacije.sistema.HACCP.. u.ugostiteljskim.kuhinjama....................... 232 Dr Dragan Teanovi, Dr Tatjana Stojanovi Doprinos.sajamsko-turistikih.. manifestacija.oceni.kvaliteta.hrane.......... 235 Dr Vesna Vujai Primorska.kuhinja.Crne.Gore.u.funkciji. razvoja.turizma...........................................238 Gordana Vuli Model.razvoja.i.promocije.gastronomije.. za.potrebe.turizma.u.Sloveniji...................240 Mr Tatjana Pivac, Mr Kristina Koi, Borko ivanovi Vinarija.arka.ivanovia.u.turistikoj. ponudi.Sremskih.Karlovaca.......................243

Uputstvo autorima
ompletne. radove. (osnovni. tekst,. abstrakt. i. prilozi).koji.e.biti.tampani.u.11..broju.asopisa.Turizam.potrebno.je.dostaviti.najkasnije.za.vreme.odravanja.simpozijuma..Kako.bi.radovi.ispunili.uslove.za.tampanje.potrebno.ih.je. pripremiti.i.dostaviti.na.sledei.nain:

Program

Microsoft.Word.for.Windows Rad.ne.bi.trebao.prelalaziti.8.autorskih.strana.ili. . 17.000.znaka.(MS.Word.>.Tools.>.Word.Count.>. Characters./With Spaces/..vei.broj). Latinica,.Times.New.Roman,.12pt..Obavezno.voditi.rauna.da.se.izmeu.rei.ne.pojavljuje.vie.od. 1.razmaka,.a.izmeu.slova.ni.jedan..Takoe,.zarezi.i.take.idu.odmah.posle.rei,.a.ne.sa.razmakom.izmeu.njih.

Glavni.naslov.veliine.14.pt.dok.ostali.za.ostale. naslove.uzeti.isti.font.i.veliinu.(Times.New.Roman.12pt),.a.rang.naslova.treba.numeriki.obeleavati.(u.pripremi.za.tampu.to.e.se.izbrisati). kako.ne.bi.dolo.do.nesporazuma..Npr..za.naslov. drugog. reda. 1.Vode,. za. naslov. treeg. reda. 1.1.. Podzemne. vode,. za. naslov. etvrtog. reda. 1.1.1.. Arteska.izdan.i.1.1.2..Freatska.izdan.itd. Navesti.titulu,.ime,.prezime,.zvanje,.organizaciju.i.njenu.adresu..Sve.ovo.napisati.odmah.ispod. glavnog.naslova.

Naslovi

Npr..Surd,.V.,.(1997):.The.Ex-communist.European.Space.and.the.New.Balance,.Geographica.Pannonica,.#1,.Institute.of.Geography,.Novi.Sad..Ili. Kicoev,.S.,.Mitchell,.B..(1997):.....ili.Tomi,.P.,.et. al.,.(1997):...... Fotografije. (na. sjajnom. papiru). . i. crtei. -. originali.(iz.tampanih.stvari.samo.ako.su.kvalitetni;. fotokopije.se.ne.primaju)..eme.i.crtee.ne.raditi. u.Microsoft.Word-u,.ve.u.odgovarjuim.programima. za. vektorski. rad. (npr.. Adobe. Illustrator,. Corel. Draw).. Grafikoni. semogu. raditi. u. Microsoft.Word-u..Predaju.se.zajedno.sa.radom.. Rad. odtampan. u. jednom. primerku. i. snimljen. na. CD-u.. Tekstualni. deo. snimiti. u. poseban. file. (ime.fajla.-.prezime.autora). Svaki.grafiki.prilog.u.posebnom,.izvornom.file-u.(npr..prilog.raen.u.Adobe.Photoshop-u./300. dpi/.sa.ekstenzijom.tif,.u.Corel.Draw-u.sa.ekstenzijom.cdr,.itd;.ovo.ne.vai.samo.za.grafikone.uraene.u.MS.Word-u)../Nikako grafike priloge stavljati u Word dokument/.U.tekstualnom.delu.dati.naslov. priloga.i.njegovu.poziciju.(ne.treba.praviti.mesto. za.sam.prilog)..Ukoliko.ima.vie.priloga.imena.file-ova.treba.da.idu.redosledom.pojavljivanja,.npr.. Kovacs.01,.Kovacs.02,.Kovacs.03,.... Urednitvo

Literatura (na kraju rada)

Grafiki prilozi

Veliina rada

Autor

Pismo, font i veliina

Abstrakt

Do.100.rei..Navesti.ih.nakon.generalija.o.autoru.

Dostavljanje

Kljune rei
Do.6.rei.

Prored

Single.(1) Levo.(left)..Dakle,.bez.tabulatora.i.nikako.sa.runim. razmacima. (space. bar).. Redovi. nee. imati. iste.duine,.to.Vas.ne.treba.brinuti.

Ravnanje

Tabele. navoditi. redosledom,. arapskim. brojevima..Npr..Tabela.1. Ilustracije.navoditi.redosledom,.arapskim.brojevima..Npr..Sl..1.,.Sl..2. Npr.. (Williams,. 1995). u. sluaju. jednog. autora,. (Williams,. Smith,. 1995). u. sluaju. dva. autora,. (Williams,.et.al.,.1995).u.sluaju.vie.autora.

Tabele Prilozi

Hifenacija (podela rei na kraju reda)

Ne. (ni. automatski. ni. runo).. Hifenacija. e. biti. uraena.u.postupku.pripreme.za.tampu.

Literatura (navoenje)

Plenarna sednica Plenary session

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Hamid Alibai* Rezime

Savremeni trendovi u razvoju meunarodnog turizma

meunarodni turizam predstavlja specifini oblik meunarodne ekonomske saradnje. Meutim, komponente turizma mnogo su ire od iskljuivo ekonomskih determinanti. Kao oblik aktivnosti, turizam je postajao i u XIX vijeku, s tim da puni zamah svoga razvoja doivljava tek u godinama poslije Drugog svjetskog rata. Taj njegov dinamini razvoj omoguili su sljedei preduslovi, i to kako na strani zemalja iz kojih odlazi najvei broj turista da provede izvjesno vrijeme u inostranstvu, tako i na strani tzv. receptivnih zemalja. Takoe su potrebni i neki opti uslovi bez kojih nema pomjeranja stanovnitva van nacionalnih granica. U opte uslove razvoja turizma svakako treba ubrojiti sve one elemente koji ine sastavni dio opte meunarodne klime i meunarodnih odnosa. Godine meunarodnih zategnutosti a posebno starijih i najnovijih ratova izmeu pojedinih zemalja karakteriu se sa veoma slabim turistikim prometom, prije svega zbog loe bezbjednosne strukture u tim zemljama. U isto vrijeme i opta ekonomska nestabilnost i nemogunost transfera odgovarajue mase nacionalne valute u pojedinim zemljama zbog plaanja usluga u inostranstvu, takoe predstavlja jednu od osnovnih konica za bri razvoj meunarodnog turizma. Pored svih ovih optih elememata, za zemlje iz kojih dolazi najvei broj turista, potrebno je da posjeduju najvei lini dohodak koji treba da bude veoma stabilan, te da ogromni broj graana uiva sve prednosti tako visokog linog dohotka. Kompletan ovaj proces treba da traje nekoliko godina, jer uglavnom graani jedne zemlje prvo eksploatiu mogunosti nacionalne teritorije za turistiki boravak, pa tek nakon toga, poslije istraenih mogunosti na domaem terenu, stupaju u meunarodni turistiki promet. Osim visokih linih dohodaka, neophodna je i liberalizovana politika izdavanja pasoa i viza, kako bi se graanima omoguio privremeni izlazak iz zemlje, bez posebnih tekoa, bilo administrativne ili finansijske prirode. Za razliku od zemalja tzv. eksportnog turizma, zemlje receptivnog turizma predstavljaju dosta raznorodni konglomerat, kako po nivou ekonomske razvijenosti, tako i po drugim karakteristikama. U red ovih drava ubraja se itav niz zemalja Zapadne Evrope, kao to su, na primjer, Francuska, Italija i dr., ali i manje razvijene zemlje, poput bive Jugoslavije, panije, Meksika, Turske, Maroka itd. U svim tim zemljama dominira ili istorijska prolost, odnosno razvijen kulturni ili zabavni ivot sadanjice, ili pak one kapitaliziraju svoj klimatsko-geografski poloaj, kao i sve one elemente kulturne prolosti koji mogu da imaju karak-

Autor u ovom lanku razmatra savremene trendove u razvoju meunarodnog turizma, pri emu se posebno uopteno bavi analizom njegovog dosadanjeg razvoja i fokusira savremene trendove u razvoju privrede, percipirajui pri tome mogunosti dinamiziranja turistike djelatnosti, to predstavlja osnovni cilj rada. Osnovni zadaci ovog rada predstavljaju iru elaboraciju mogunosti razvoja domaeg i meunarodnog turizma i njihovog uticaja na privredni rast. S obzirom da je ova problematika veoma kompleksna, stoga je autor koristio vie tehnika i metoda, kao to su: metod analize, sinteze, indukcije, dedukcije, statistiki metod, komparativni metod, istorijski metod, metod verifikacije i sl. Oekivani rezultati u ovom radu, nakon to budemo detaljno sagledali savremene trendove razvoja meunarodnog turizma, oitovae se u zaokruivanju nastojanja autora da se doprinese sagledavanju moguih pravaca razvoja domaeg i meunarodnog turizma i njihovim uticajima na dinamiziranje privrednog rasta u cjelini. Kljune rijei: turizam, turist, zaposlenost, multiplikator potronje, investicije, kapitalni koeficijent, globalizacija, drutveno-ekonomski sistem.

Uvod

Abstract

The author of this article reviews the current trends in the development of international tourism, while generally dealing with the analysis of its development so far and focusing on current trends in the development of economy, perceiving the possibilities of dynamizing tourism activities, which represents the main objective of this work. The main tasks of this work represent the wide elaboration of possible development of the domestic and foreign tourism and their influence on the growth of economy. Because of the fact that this issue is a very intricate one, the author has used a number of techniques and methods, such as: the methods of analysis, synthesis, induction, deduction, statistics method, comparative method, historical method, verification method etc. The expected results of this work, after we have reviewed in detail the current trends in the development of international tourism, will be manifested in the fulfillment of the authors efforts to make a contribution in getting an insight into possible ways of development of the domestic and foreign tourism and their influence in dynamising the economic growth as a whole. Key words: tourism, tourist, employment, consumption multiplicator, investments, capital ratio, globalization, socio-political system. * Dr Hamid Alibai, redovni profesor, Ekonomski fakultet Univerziteta u Istonom Sarajevu Brko distrikt, BiH

teristike egzotike za graane koji dolaze iz visokorazvijenih industrijskih zemalja. to se tie zemalja receptivnog turizma, one moraju da obezbijede osnovne uslove za prijem i smjetaj inostranih turista. Taj proces zapoinje od uslova administrativno-policijske prirode za njihov ulazak u zemlju, odnosno prelaz dravne granice, pa sve do hotelskog smjetaja, nivoa line sigurnosti posjetilaca i bezbjednosti njihovih stvari i imovine koju posjeduju kod sebe, nivoa higijene u hotelima i na javnim mjestima, odnosa stanovnitva prema stranim posjetiocima, intenzivnog kulturnog i zabavnog ivota u rekreacionim centrima itd. I pored toga, to je udaljenost izmeu zemalja ekportnog i zemalja receptivnog turizma nekada predstavljala dio egzotike, odnosno postojala je upravna srazmjera izmeu stepena udaljenosti i stepena privlanosti na bazi tzv. elemenata egzotike, bitno se promijenila u godinama poslije Drugog svjetskog rata, a naroito nakon uvoenja masovnog saobraaja mlaznim avionima poetkom ezdesetih godina. Otvorena mogunost da se mase putnika mogu prebaciti istog dana iz prekookeanskih centara u turistiko-rekreacione centre udaljene po nekoliko hiljada kilometara, znaajno je uticalo na strukturne promjene u meunarodnom turizmu. Meutim, zbog najnovijih sadanjih ratova, koji se vode izmeu pojedinih svjetskih zemalja, te radi izgraivanja novog svjetskog poretka, ija projekcija njegovog ostvarenja ve odavno traje, zbog pojave estokog i surovog meunarodnog terorizma, znatno je usporilo razvoj meunarodnog turizma, prije svega, zbog loih bezbjednosnih uslova boravka turista u dotinim zemljama i u njihovim destinacijama. Zbog svega toga danas turistiki promet u veini zemalja, koje imaju nestabilan uglavnom politiki sistem, doista de facto svake godine stagnira. Meu tim zemljama nalazi se Bosna i Hercegovina, koja posjeduje najnestabilniji politiki sistem u svijetu. Upravo zbog tih razloga, po naem miljenju, ova zemlja e jo mnogo godina ekati na svoj ekonomski oporavak i vii ivotni standard svih njenih konstitutivnih naroda koji ive u njoj. Prema tome, bez stabiliziranja politikog sistema u ovoj jo uvijek ratom razruenoj i unitenoj zemlji nee biti nikakvih povoljnih uslova za snaniji razvoj turistike djelatnosti, koja predstavlja komparativnu prednost njenog privreivanja.

Uopteno o dosadanjem razvoju turizma

Iako je izraz turizam i turist nastao jo u XIX vijeku kada upravo tada niko nije bio u stanju da predvidi brzi razvoj i cjelokupnu

sloenost turizma, ovaj se izraz uspio odrati i do dananjih dana. U naunom smislu, turizam kao drutveno-ekonomska pojava XX vijeka, posjeduje razliite definicije. Tako pojedini autori definiu turizam polazei od toga da turizam potie ljude na privremeno naputanje stalnog domicila, dok ga drugi autori definiu kao svojevrsnu ekonomsku pojavu, a moderniji pristup definisanja turizma polazi od toga da je turizam sloena drutveno-ekonomska pojava.1 Zasigurno je najbolja moderna definicija turizma ona koju je prihvatilo Meunarodno udruenje naunih turistikih eksperata-AIEST, koja glasi: turizam je skup odnosa i pojava koje proizlaze iz putovanja i boravka posjetitelja nekog mjesta, ako se tim boravkom ne zasniva stalno prebivalite i ako s takvim boravkom nije poveana njihova privredna djelatnost.2 Meutim, turizam bi trebalo definisati i kao privrednu djelatnost odnosno kao dio nacionalne ekonomije jer se samo tako moe utvrditi turizam kao drutenu i ekonomsku pojavu modernoga doba. to se tie razvoja turizma u XIX vijeku, karakteristina su dva osnovna pravca njegovog razvoja, i to: udruivanje i razvoj onih koji putuju-turista i udruivanje i razvoj onih koji organizuju i brinu se za prihvat turista. U drugoj polovini XIX vijeka uslijedio je intenzivniji razvoj turizma, posebno meunarodnog, kada je opti porast blagostanja u pojedinim zemljama Evrope i Amerike upravo tada podsticao razvoj turizma. Naroit procvat meunarodnog turizma desio se ezdesetih godina XX vijeka kada su bili izgraeni veliki hotelsko-turistiki kapaciteti u svijetu i kada se u isto vrijeme bio poeo razvijati masovni turizam. Ta faza razvoja meunarodnog turizma imala je tada negativnog odraza na ivotnu okolinu i na kvalitet turistikih usluga, pa se devedesetih godina XX vijeka turizam bio usmjerio u razvijanje njegovih kvalitetnijih oblika (rekreacijski, zdravstveni, kongresni, nautiki, poslovni itd.). Iako je po brojnosti turista u veem broju zemalja bio dominantan domai turizam, ipak sa aspekta platne bilanse zemlje meunarodni turizam je imao naroito znaenje poto je znatno uticao na ukupni ekonomski razvoj svake zemlje. Turizam moe prouzrokovati negativne posljedice jer se pojedine zemlje zaduuju s namjerom da razviju turizam i time one ugroavaju njihovu likvidnost i prirodna bogatstva koja posjeduju. u turistikoj ekonomskoj teoriji prihvaeno je miljenje da su za razvoj turizma i njegov utjecaj na ekonomski razvoj zemlje osobito bitni indikatori preko kojih se moe utvrditi doprinos turizma ekonomskom razvoju i to: (1) investicije; (2) kapitalni koeficijent; (3) drutvena korist od turizma; (4) zaposlenost; (5) odnos turizma i okoline; (6) multiplikator potronje itd.3 Nauna su istraivanja otkrila veoma visoki multiplikator u turizmu. Tako, na primjer,

1 USD u turistikoj potronji stvara 2-3 puta vei ukupni ekonomski efekat u nacionalnoj privredi, to namee zakljuak da o tome treba voditi i te kako rauna u kreiranju razvoja turizma u sklopu planiranja ukupnog privrednog razvitka u dotinoj zemlji. Za Bosnu i Hercegovinu, na primjer, razvoj turizma je veoma znaajan u tranzicionom razdoblju, kada je najvei dio bosansko-hercegovake privrede skoro u potpunosti tehnoloki zastario, ekonomski nazadovao i izgubio svoje trite, a ivotna okolina je jo uvijek znatno sauvana od oneienja. Bosna i Hercegovina, esto se istie u evropskoj naunoj javnosti, zauzima prvo mjesto u Evropi po lijepo ureenim zelenim povrinama koje posjeduje. To je bogatstvo od neprocjenjive vrijednosti koje treba doista to prije adekvatno iskoristiti u ovoj mnogo napaenoj i privredno zaostaloj zemlji, ije stanovnitvo jo uvijek ivi u veoma tekim uslovima.

Savremeni trendovi u razvoju privrede i meunarodnog turizma

Veliki drutveni i privredni procesi koji se danas deavaju u svjetskom drutvenom i privrednom sistemu (na primjer, globalizacija), ni u kom sluaju ne predstavljaju plod sluajnosti, ve su rezultat interaktivnog razvoja prirode i ljudske djelatnosti. Naime, razvojem tree nauno-tehnoloke revolucije dolazi do radikalnijih promjena odnosa prema prirodi i prema radu. Isto tako dolazi i do promjena ovjeka prema ovjeku. Zbog toga bi se trebali smanjivati trokovi proizvodnje po jedinici proizvoda, trebalo bi rasti blagostanje stanovnitva uz brojne suprotnosti i ljudi bi trebali imati vie slobodnog vremena. Povezujui promjene koje donosi trea tehnoloka revolucija sa ukupnim drutvenim promjenama, prof. dr A. Dragievi veoma optimistiki idealizira budunost ovjeka. U vezi s tim, on pie: Sadanjost moe razumijeti samo onaj tko shvati da svijet koji dolazi nije vie nastavljanje prolosti, te da se stoga od nekadanje uiteljice ivota nema to nauiti iskoristljiva i primijenjiva u budunosti. Umire epoha otuenoga rada u kojoj su lju-

di ponajprije i ponajvie bili optereeni djelovanjima za zadovoljavanje svojih prirodno nastalih potreba. Raa se zajednica osloboenog rada u kojoj e ljudi biti zaokupljeni jedino svojim povijesno nastalim potrebama. ovjeka prolosti muili su i progonili teki ekonomski problemi koje je morao rjeavati pod prisilom drugog ovjeka i prisilom svojih vlastitih fizikih potreba. ovjeku budunosti nee biti poznata prisila bilo koje vrste, te e slobodnim i univerzalnim samodjelovanjima svestrano razvijati svoje ljudske snage i unaprijeivati odnose proizvodnje i saobraaja s drugim pripadnicima drutva u globalnim i planetarnim razmjerima.4 Novim faktorima razvoja i proizvodnje postaju informacije kao relevantan inilac razvoja postindustrijskog drutva: Nove ekonomske kategorije, a time i nove ekonomske zakonitosti, razvijaju se kao ekonomska posljedica procesa znanstveno-tehnoloke revolucije. Tijekom navedenih procesa u potpunosti se mijenja lice ekonomske znanosti. Izmeu ostalog, uslijed tehnolokog napretka promijenio se i znaaj imbenika koji odreuju hijerarhiju ekonomske znanosti. Temeljni imbenici proizvodnje-zemlja, rad i kapital, obiljeili su tzv. staru ekonomsku znanost. Naknadno je Alfred Marshall, ekonomski teoetiar, tim klasinim imbenicima pridodao i etvrti imbenik proizvodnjeorganizaciju. U okviru nove ekonomske znanosti smatra se da informacija, prostor i vrijeme postaju novi imbenici-imbenici ekonomskog razvoja. Nastanak i razvoj imbenika razvoja ne znai da u ekonomiji istodobno nestaju imbenici proizvodnje, ve samo da se promijenio znaaj imbenika koji odreuju hijerarhiju ekonomskih pojmova i kategorija u ekonomskoj znanosti. Meutim, u ovom prijelaznom razdoblju mijeanja imbenika proizvodnje i imbenika razvoja, ekonomski ivot odreuju imbenici razvoja postindustrijskog drutva.5 Savremeni globalni procesi koji se dogaaju u drutveno-ekonomskom sistemu zna-

Shema 1. Faktori razvoja postindustrijskog drutva Izvor: Dujani, M. Sunda, D. Zrili, N.: Fleksibilnost i adaptibilnost, International Busnies Consulting Center, 1997., str. 21.

ajno utiu na razvoj svih privrednih djelatnosti, a posebno na razvoj turizma i svih njegovih formi. I dok pesimisti ukazuju da drutvo takvim razvojem ulazi u anarhiju i haos kompjutersko kontrolisanog ivota i rada, optimisti smatraju da e novi drutveni razvoj donijeti humaniziraniji rad, veu kreativnost ovjeka, bolju demokratiju, efikasniju nauku, veu ekoloku svijest, slobodna turistika putovanja po cijelom svijetu itd. U takvom e zamiljenom slobodnom drutvu, danas se smatra, ovjek imati vie slobodnog vremena i turizam e u XXI vijeku postati najznaajnija industrija na svijetu s najveim brojem zaposlenih i imae snaan uticaj na ekonomski razvoj zemalja. Posebno e turizam pomoi zemljama u razvoju da rijee svoje probleme nezaposlenosti i nerazvijenosti.6 Danas nema dvojbe da turizam u sklopu odvijanja globalnih svjetskih procesa postaje de facto svjetski biznis koji je 2000. godine bio obuhvatio oko 673 miliona turista. Predvia se da e 2020. biti oko 1,6 milijardi, a 2050. oko 2 milijarde turista, koji e ostvariti oko 24 milijarde USD prometa, pri emu e Indija, Kina, Indokina i Brazil zasigurno biti najvee turistike destinacije. Istraivanje razvoja svjetskog i evropskog turizma, prije svega, neophodno je i zbog utvrivanja njegovog uticaja, izmeu ostalog, i na ivotnu okolinu, posebno na relativno ouvanu ivotnu okolinu u Bosni i Hercegovini. Tako, na primjer, kretanja u evropskom turistikom prometu i te kako utiu na razvoj turizma u Bosni i Hercegovini. Jo 1995. godine Evropa je bila ostvarila oko 56% svjetskoga meunarodnoga turistikoga prometa (oko 337 miliona turista) i participirala je oko 46% u ukupnom prihodu.7 Kako se vidi u tabeli 2, u 1996. godini zabiljeen je rast turistikog prometa i ostvarenog prihoda od meunarodnog turizma u veini evropskih zemalja, a najvie u Turskoj (32%) i Maarskoj (30%). U isto vrijeme u Evropi dolo je do znatnog smanjenja popunjenosti kapaciteta hotelskog smetaja i pada prosjene cijene smjetaja. U takvim evropskim turistikim kretanjima hrvatski je turizam, na primjer, devedesetih godina (prije rata) participirao sa 1,8 2,1% u evropskom turistikom prometu i ostvarivao oko 2,5% evropskog prihoda od meunarodnog turizma. Meutim, danas se ti postoci kreu oko 1% prometa i prihoda. Prema procjenama, Hrvatska bi mogla u budunosti ostvarivati 10 miliona turista i oko 7,5 8 milijardi USD. Tako je, recimo, 2000. godine u Hrvatskoj bilo ostvareno 6.619.684 dolazaka turista u kojima su strani turisti participirali s oko 80% i ostvarili su oko 87% ukupnog broja noenja. Iz tabele 3. vidi se da su njemaki turisti ostvarili oko 23% inostranih noenja, odnosno da su Nijemci, Austijanci i Italijani ostvarili oko 45% ukupnih noenja inostranih turista u 2000. godini. Jedan od velikih problema, na primjer, Bosne i Hercegovine za uklapanje u savremene turistike trendove jeste izgradnja moderne infrastruktue, posebno modernih puteva

Tabela 1. Brojnost turista (u milionima) Regija Afrika Amerika Istona Azija/Pacifik Europa Srednji Istok Juna Azija Svijet Bazna godina 1. 20 110 81 334 14 4 563 000. 26 131 105 386 19 6 673 Procjena 010. 46 195 231 526 37 11 1.046 00. 75 284 438 717 69 19 1.602 Prosjeni godinji rast 1-000 5,4 3,6 5,2 3,0 6,4 5,6 3,6 000-010 5,7 4,0 8,2 3,2 7,1 6,8 4,5 010-00 5,1 3,8 6,8 3,1 6,5 5,8 4,4

Izvor: Avelini Holjevac I., A vision of tourism and the hotel industry, Zbornik Hotelska kua 2000, Fakultet za turizam i hotelijerski menadment, Opatija, 2000. godine. Tabela 2. Struktura ukupnog ostvarenog meunarodnog prometa u Evropi po pojedinim regijama u 1996. Regija Ukupno Evropa Srednja i Istona Sjeverna Juna Zapadna Istoni Mediteran Turistiki dolasci (u 000) 1. 335.337 76.040 36.844 94.276 116.823 11.391 1. 347.329 78.350 38.938 100.107 117.708 12.226 Postotna promjena (u %) / 3,6 3,0 5,7 6,2 0,8 7,3 / 2,1 0,7 12,6 2,7 -1,4 14,6 Turistiki prihod (u $ 000.000) 1. 202.507 19.778 32.197 64.821 76.187 9.524 1. 214.673 22.075 34.643 68.003 78.461 11.461 Postotna promjena (u %) / 6,0 11,6 7,6 5,0 3,0 20,3 / 15,5 26,7 20,6 15,5 11,0 14,4

Izvor: World Tourism Organisation (WTO), Highlights, 1996., str. 12. Tabela 3. Broj i sruktura noenja inostranih turista (1999. i 2000.) Drava UKUPNO Njemaka Slovenija eka Italija Austrija Maarska Bosna i Hercegovina Ostalo Broj noenja I-XII/. 21.348.897 4.514.765 4.237.203 2.844.657 2.577.648 2.377.516 813.403 763.041 3.220.664 I-XII/00. 33.307.408 7.597.881 4.968.383 4.713.186 4.360.507 3.159.151 1.403.295 889.876 6.215.129 Struktura noenja I-XII/. 100,0% 21,1% 19,8% 13,3% 12,1% 11,1% 3,8% 3,6% 15,1% I-XII/00. 100,0% 22,8% 14,9% 14,2% 13,1% 9,5% 4,2% 2,7% 18,7% Promjena udjela 0,0% 1,7% -4,9% 0,8% 1,0% -1,7% 0,4% -0,9% 3,6% Indeksi 156,0 168,3 117,3 165,7 169,2 132,9 172,5 116,6 193,0

Izvor: Dravni zavod za statistiku, Zagreb, 2001. god. koji e biti vezani za evropske koridore, bilo da s radi o kopnenom, vazdunom ili nekom drugom prometu. Kada je rije o turistikoj infrastrukturi bitno je poboljati energetsku i vodovodnu mreu kao i kapacitete. Na kraju treba posebno podvui da je jedan od najznaajnijih preduslova za ukljuivanje Bosne i Hercegovine u savremene tokove turizma usklaivanje svih cijena hotelskih, pansionskih, kampovskih, a posebno cijena izvanpansionskih usluga s cijenama slinih proizvoda i usluga u visokorazvijenim zemljama Evrope. To bi bilo posebno znaajno i za mnogo bolju promociju bosansko-hercegovakog turizma na evropskom tritu, posebno na evropskim turistikim sajmovima i berzama. Perspektivno gledano, najznaajnije je sada da Bosna i Hercegovina intenzivira svoje ukljuivanje u EU, jer e joj to omoguiti i bri razvoj turizma, kao i implementaciju evropskih standarda u turizmu. Na osnovu svega do sada reenog o savremenim trendovima razvoja meunarodnog turizma moemo zakljuiti da: je turizam kao svjetska privredna grana po svim svojim znaajnim pokazateljima ostvario primat u odnosu na ostale privredne grane; je turizam kao djelatnost karakteristika naeg doba;

Zakljuak

 se turizam povezuje s injenicom da se kao djelatnost po dinamici rasta svrstava u red vodeih u svijetu, a procesi globalizacije u velikoj mjeri pogoduju razvoju turizma; su ekonomski efekti meunarodnog turizma i turizma uopte veoma znaajni poto on utie na razvoj djelatnosti iz kompleksa turistike privrede (ugostiteljstva i hotelijerstva, turistikih agencija, poljoprivrede i saobraaja, trgovine, graevinarstva, industrije, zanatstva i kune radinosti kao i komunalne privrede). Podsticanjem turistike potronje u ovom segmentu privrede ostvaruje se obiman turistiki proizvod, na primjer, zaposlenost i dr. Uticaj turizma na razvoj graevinarstva i industrije sastoji se u izgradnji turistikih objekata, u njihovom odravanju, njihovoj modernizaciji i rekonstrukciji itd. Poseban efekat inostranog turizma sastoji se u prilivu deviza u zemlje koje se bave receptivnim turizmom; zemlje receptivnog turizma dobijaju mogunost da preko prihoda od turizma ublaavaju pasivu bilansa robne razmjene;

e se meunarodni turizam moi dinamizirati u budunosti pod pretpostavkom da se politike prilike u svijetu stabilizuju, te ako ojaaju bilateralni odnosi izmeu svjetskih zemalja.

8. Dravni zavod za statistiku, Zagreb, 2001.

Napomene

Literatura

1. Alfirer, D., Turizam-izbor radova, Institut za turizam, Zagreb, 1994. 2. Vukoni, B.,Turizam ususret budunosti, Mikrorad, Zagreb, 1994. 3. Vukovi, I., Meunarodna ekonomija i turizam, Dalmatina, Zagreb, 2000. 4. Dragievi, A., Suton socijalizma, August Cesarec, Zagreb, 1990. 5. Dujani, M. i dr., Fleksibilnost i adaptibilnost, International Busines Consulting Center, Rijeka, 1997. 6. Avelini-Holjevac, I., A vision hof tourism and the botel industry, Hotelska kua 2000 (zbornik), Fakultet za turizam i hotelijerski menadment, Opatija, 2000. 7. World Tourism Organisation (WTO), Highlights, 1996.

1 Alfirer, D., Turizam-izbor radova, Institut za turizam, Zagreb, 1994. 2 Vukoni, B.,Turizam ususret budunosti, Mikrorad, Zagreb, 1994., str. 27. 3 Vukovi, I., Meunarodna ekonomija i turizam, Dalmatina, Zagreb, 2000., str. 126. 4 Dragievi, A., Suton socijalizma, August Cesarec, Zagreb, 1990., str. 28. 5 Dujani, M. i dr., Fleksibilnost i adaptibilnost, International Business Consulting Center, Rijeka, 1997., str. 20. 6 Avelini-Holjevac, I., A vision hof tourism and the hotel industry, Hotelska kua 2000 (zbornik), Fakultet za turizam i hotelijerski menadment, Opatija, 2000., str. 3. 7 Vukoni, B., Turizam u susret budunosti, Mikrorad, Zagreb, 1994., str. 190.

10

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr ore omi* Lazar Kalmi** Rezime

Turizam metafora savremene egzistencije

Uvod
Turizam je putovanje, ali i sam ivot se esto oznaava kao oblik putovanja, pa se moe rei da se radi o dve vrste putovanja, pri emu je turizam neka vrsta malog putovanja koje se nalazi unutar velikog putovanja koje predstavlja ivot. ivot i turizam se meusobno proimaju na razliite naine. Turistiko putovanje moe biti oblik bekstva od ivota kod kue i pokuaj da se privremeno ostvari drugaija, inverzna egzistencija (turizam kao filmski negativ svakodnevice). U ovom sluaju turizam ima kompenzatornu funkciju. Meutim, turizam moe i biti ist nastavak istog, preslikavanje uobiajene egzistencije na drugom mestu. Imajui ovo u vidu, osnovni predmet analize su razliiti metaforiki i praktini aspekti turizma i ivota, pri emu se sam turizam tretira kao metafora savremene egzistencije. kreemo, ve smo izloeni turizmu, na razliite naine, ak i kada smo kod kue, u svojoj sobi. Posredstvom medija, a pre svega elektronskih (tv, internet), stalno smo izloeni slikama blieg i daljeg sveta, nalazimo se u poziciji virtuelnih putnika kroz kibernitiki prostor. Ta virtuelna putovanja mogu biti podsticaj i poziv za realna putovanja, ali esto imaju smisao po sebi (ljudi vole da gledaju reportae iz egzotinih zemalja iako su svesni da verovatno nikada nee imati prilike da tamo odu, zbog nedostatka sredstava, vremena ili drugih razloga). Ustvari, celokupna naa egzistencija se sve vie virtuelizuje, sve vei deo sadraja nae svesti, emocija i interesovanja dugujemo medijima. Vetaka realnost potiskuje fiziku realnost, a u izvesnom smislu ona ak postaje subjektivno realnija i vanija. Prosean ovek vei deo ivota provodi u fantomskom svetu medijskih slika, a istovremeno znatno vie putuje virtuelnim prostorom nego onim realnim, geografskim (ovde se kao relevantan pokazatelj javlja odnos izmeu vremena provedenog na putovanju i vremena provedenog u gledanju turistiki relevantnih sadraja na televiziji i internetu). Post-turista, znai putuje ak i kada ne naputa dom. On je sve vie nepokretni putnik u fotelji, uauren u etiri zida svoje Paskalovo sobe sa pogledom na svet kroz virtuelne prozore, koji predstavljaju savremenu verziju kibic fenstera sa pogledom na globalno.

Predmet analize je meusobni odnos turizma i ivota, odnosno razliiti oblici interakcije i preplitanja izmeu turistikog putovanja i svakodnevne egzistencije. U tom smislu istiu se sledee kljune dimenzije: ivot i turizam kao kruno kretanje; virtuelna putovanja kao deo svakodnevice; turizam kao teorija savremene egzistencije; svakodnevni ivot kao pauza izmeu putovanja; pribliavanje dalekog i udaljavanje bliskog; putovanje kao negacija ili potvrda svakodnevne egzistencije; neautentinost, nihilizam i ironija u ivotu i turizmu; globalistika miksofilija protiv tribalne miksofobije; ivot i turizam kao sukcesija doivljaja; kraj putovanja kao kraj ivota. Navedene dimenzije predstavljaju istovremeno neke od kljunih karakteristika postmodernog turizma, po kojima se razlikuje od masovnog turizma. Kljune rei: turizam, egzistencija, svakodnevica, metafora, kretanje, doivljaji

Abstract

The main subject of analysis is the relationship between tourism and life, that is various forms of interaction and entanglement between tourist travels and everyday existence. The following key dimensions are conspicuous: life and tourism as circular movement; virtual travels as part of everyday life; tourism as a theory of contemporary existence; everyday life as a break between travels; distant becomes close and what was near becomes far; a trip as the negation or confirmation of everyday existence; inauthenticity, nihilism i irony in life and tourism; globalistic mixophilia against tribal mixophobia; life and tourism as succession of experiences; the end of jouney as the ending of life. The conclusion emphasizes that the cited dimensions are at the same time some of the key aspects of postmodern tourism that differ it from the mass tourism. Key words: tourism, existence, everyday life, mataphore, movement, experience

ivot i turizam kao spaciotemporalno kruno kretanje

Analogija izmeu ljudske egzistencije i turizma proizlazi iz same definicije turizma kao krunog kretanja koje poinje i zavrava se u polaznoj taki, u mestu prebivalita putnika (u mesto i sobu iz koje je krenuo). Ljudski ivot je takoe kruno kretanje, poinje iz nitavila i vraa se u nitavilo. To je relativno kratko putovanje, materijalna egzistencija izmeu dva beskrajna perioda nepostojanja. Smrt je, kako kau pojedini filozofi, povratak kui u nitavilo iz koga smo izali roenjem. Putovanje, kao i ljudski ivot, imaju svoju vremensku dimenziju, trajanje koje se meri danima ili nedeljama kada je re o putovanju, a decenijama kada je re ljudskom ivotu. Meutim, postoji i prostorna dimenzija, domet svakog pojedinca tokom ivota. Postavlja se pitanje koliko kilometara ili milja svaki pojedinac pree tokom ivota (analogno automobilu). Kolika je naa ivotna kilometraa, koliko kilometara preemo hodajui, koliko gradskim prevozom, a koliko kilometara prevalimo kao turisti tokom celog ivota. Dakle, pored temporalne dimenzije ivota i putovanja, moramo se pozabaviti i spacijalnom dimenzijom (duinom i strukturom napravljene kilometrae tokom ivota, s posebnim osvrtom na turistiki relavantnu kilometrau.).

Turizam kao teorija savremene egzistencije

Turizam nije samo radikalno uticao na promenu lokalnih kultura, stila i naina ivota u receptivnim zemljama, ve je i povratno delovao na promenu svakodnevne egzistncije kod kue, koja postaje sve slinija turistikoj egzistenciji. Pored toga, u postmodenom drutvu dogodile su se takve promene koje su uinile da ljudski ivot postane drugaiji u odnosu na prethodne epohe, a to znai sliniji turizmu. Nasuprot tradicionalnoj egzistenciji, koja se bazira na trajanju, ponavljanju, stabilnosti i predvidivosti, postmoderna egzistencija se bazira na privremenosti, promeni, nestabilnosti, nepredvidivosti, promiskuitetu, hedonizmu, potrazi za avanturom tela i duha. Turizam je upravo paradigma takve eskapistike, iskorenjene i decentralizovane egzistencije bez oslonca (lutalaka, nomadska egzistenecija). Najzad, pojedini teoretiari smatraju sa uticaj turizma na svakodnevnicu i obrnuto, znai kraj turizma, jer nestaju razlike (dediferencijacija doivljaja), pa tako dolazi do meusobnog proimanja i sinteze, odnosno do globalne homogenizacije kulture

Virtuelna putovanja kao deo svakodnevice

* Dr ore omi, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, PMF, Novi Sad ** Lazar Kalmi, Via hotelijerska kola, Beograd Turizam, ili bar svest o latentnoj mogunosti putovanja, stalno proimaju na svakodnevni ivot. Mi nismo turisti samo kada putujemo, kada smo daleko od kue i kada se

11

i prostora. Imajui sve to u vidu, dolazi do inverzije, pa se turizam vie ne objanjava ivotom, ve se ivot objanjava turizmom. Zbog toga je turizam postao oblik ivotne filozofije, odnosno turizam se javlja kao teorija savremene ljudske egzistencije.

Svakodnevni ivot kao pauza izmeu putovanja

Putovanje vie nije kratki segment vremena koji prekida tok svakodnevne egzistencije, ve svakodnevni ivot postaje segment izmeu dva putovanja. Teite ivota se pomera sa svakodnevnice u mestu prebivalita, na neuobiajenu egzistenciju daleko od kue. Ima teoretiara koji smatraju da je sve vei broj ljudi (globtrotera, kosmoplita) koji ive da bi putovali, jer u tome nalaze smisao ivota. Njima su vaniji segmenti vremena koje provode na putovanju, od onih koje provode kod kue (ovaj tip ljudi sedenje kui doivljava kao pripremu za putovanje koje se iekuje s nestrpljenjem). Putovanje vie nije kratak prekid svakodnevne egzistencije, ve je svakodnevni ivot prekid turistike egzistencije. U ovom kontekstu se moe rei da atavistiki nagon ka nomadskoj egzistnciji dobija prevagu nad steenom navikom sedelake egzistencije.

lita, ali nemaju snage da ga ostave, pa mu se uvek vraaju. Njihova pobuna je kratkog daha, oni veoma brzo shvataju da im je kod kue ipak najbolje (home sweet home), pa se sreni vraaju u svoj dom i svakodnevnicu, cenei je sada vie nego ikada ranije. Oni, kroz privremenu pobunu, reafirmiu vrednosti i nain ivota protiv kojih su se bunili. Tako negacija sistema (ovde) antisistemom (tamo) vodi njegovom potvrivanju. Meutim, ima i putnika za koje putovanje predstavlja anticipaciju promene mesta prebivalita i zapoinjanje nove egzistencije. Putovanje im omoguava da, postepeno ili iznenada, shvate da svet u kome ive od roenja vie nije njihov svet, da sopstvenu kulturu doivljavaju kao tuu , a neku tuu kao sopstvenu. To vodi potpunom odbacivanju domovine i svakodnevne egzistencije u njoj, a putnik postaje emigrant, izbeglica. Zemlja u koju je nekada dolazio kao turista, sada postaje njegov novi dom. Tua zemlja postaje nova domovina, a domovina se pretvara u daleku tuinu

posrednu komunikaciju, mogu ostvariti dublji kontakt sa lokalnim stanovnitvom, njihovom, za razliku od masovnih turista koji beskrajno ponavljaju ritual razgledanja mesta koji je lien bilo kakvog smisla i znaenja.

Globalistika miksofilija protiv tribalne miksofobije

Ima ljudi koji vole ili se plae meanja sa drugaijim drugim, sa strancima, pripadnicima drugih nacija, rasa, religija, klasa. Porast religioznog fundamentalizma, ksenofobije, nacionalizma i tribalizma se moe tumaiti kao reakcija na akceleraciju procesa globalizacije i prostorne ekspanzije meunarodnog turizma, koji dovode do meanja stanovnitva i promoviu miksofiliju. Kako globalizacije i meunarodnog turizma ne moe biti bez planetarnog kretanja i meanja stanovnitva, verski fundamentalizam i terorizam predstavljaju glavne neprijatelje turizma. Ipak, ovde je nuno istai da su mnogo vanije retorte miksofilije, u kojima prethodno treba da se potvrdi koncept multietnikog drutva, odreene useljenike zemlje (SAD, Kanada, Australija, Velika Britanija) i globalne metropole (Njujork, Toronto, Sidnej, London) gde meusobno koegzistira najvei broj pripadnika razliitih nacija i kultura. U njima se moe ostvariti mnogo vei doprinos meusobnoj integraciji nego posredstvom turizma (imajui u vidu privremenost i kratkotrajnost meusobnih kontakata). Naalost, rastui terorizam (posebno islamski) doprinosi produbljivanju jaza izmeu pojedinih religija, to vodi sukobu civilizacija, o emu sve vie govore pojedini istraivai geostratekih kretanja.

Neautentinost, nihilizam i ironija u ivotu i turizmu

Ljudi sve vie trae lepe iluzije u odnosu na rune istine. Postmoderni turisti takoe prednost daju pseudodogaajima i neautentinim prizorima pod uslovom da su zanimljivi. ivot i turizam su poplavljei surogatima, ruiastim iluzijama i kiom, koji imaju za cilj da ispune prazninu ljudske egzistencije (egzistencijalna jeza). Ovde je na sceni ironian postmoderni odnos prema klasinim vrednostima i velikoj naraciji, opsesivnom tranju znakova i znaenja u svakoj pojavi, odbacivanju simbola i kultura koje stoje iza njih. Dananji putnici su egzistencijalni i vrednosni nihilisti, oni putuju kroz svet i ivot sa ironinim osmehom na licu. To su samosvesni hedonisti kojima vie znai da popiju neki dobar koktel ili kapuino u klimatizovanom restoranu, nego da silaze u zaguljive i klaustrofobine grobnice faraona da bi videli njihove mumije i posmrtne zlatne maske. Ovakvi turisti mogu vie uivati u istoj, umivenoj kopiji Venecije u Las Vegasu ili Orlandu, nego u originalnoj Veneciji koja smrdi na ustajalu vodu, memlu i trule. Istina i autentinost su u ovom sluaju na niskoj ceni, jer hijerarhija vrednosti daje prednost onome to je zanimljivo, zabavno, luckasto, onome to izaziva uzbuenje, smeh, radost, to prua mogunost samozaborava i bekstvo od sueljavanja safundamentalnim pitanjima ljudske egzistencije. Iz perspektive postmodernog turiste cirkusku zabavu upravo predstavlja obilaenje kulturno- istorijskih spomenika, gde ulogu klovna preuzima turistiki vodi. Ironian stav postmodernih turista proizlazi iz injenice da masovni turisti pred toga to nemaju autentinu potrebu, ne mogu da ostvare ni autentini doivljaj. Oni ive u iluziji da su upozanili i doiveli lokalnu kulturu posredstvom objekata (spomenika), meutim to je pseudoznanje. Istovremeno, postmoderni turisti, sedei na plai ili u nonom klubu, kroz ne-

Pribliavanje dalekog i udaljavanje bliskog

Daleko se sve vie pribliava (TV, internet, tampa, literatura), a Blisko se sve vie udaljava (susedi, kolege sa posla, lanovi porodice). Ovde se radi o smanjenom interesovanju za bliskog drugog, gubljenje, ljubavi prema blinjem u korist, ljubavi prema daljnjem (virtuelnom, novom, drugaijem, neobinom, dalekom, egzotinom, mistinom, onostranom). Savremena istraivanja ukazuju na porast otuenja od formalno, prostorno i krvno bliskih ljudi (porodica, prijatelji, susedi, kolege s posla). Ljudi se sve manje meusobno poseuju i drue, sve manje su zanimljivi jedni drugima kao sagovornici, jer su medijski sadraji zanimljiviji (ta moemo zanimljivo da ujemo od kolega s posla ili komija, a to nismo uli ve sto puta, naspram neiscrpnom bogatstvu sadraja interneta ili kablovske i satelitske televizije). Istovremeno, neke daleke destinacije i egzotina podneblja deluju zanimljivije i bliskije naim potrebama i aspiracijama nego ivot kod kue, meu formalno bliskim ljudima, od kojih smo sutinski otueni.

ivot i turizam kao sukcesija doivljaja

Ponaanje savremenih turista pojedini teoretiari oznaavaju kao paenje trave (grazing behaviour). Zbog toga stado turista veoma brzo troi atrakcije, senzacije, dogaaje, pa je uvek u potazi za novim panjacima, stalno je gladno novih senzacija, koje turistika industrija tei neprestano da proizvodi. Ustvari, doivljaji postaju smisao ivota i putovanja. Uspenost ljudske egzistencije se meri brojem i intenzitetom prijatnih doivljaja koji se odigravaju od trenutka roenja do smrti. Analogno tome i turizam predstavlja lov na doivljaje, a i sama putovanja ine vane dogaaje u ljudskom ivotu i doprinose njegovom obogaivanju. Doivljaji se istovremeno sve vie pluralizuju i relativizuju. Razliiti individualni doivljaji unutar prividno homogenih grupa masovnih turista, vode dekonstrukciji postojeih apsolutnih tipologija. Raste znaaj subjektivnog pridavanja znaenja od strane turista kao odrednica doivljaja. Individualni doivljaji prostora i vremena dobijaju prevagu nad objektivnim pristupom. Ustvari, moe se rei da je subjektivni doivljaj turiste za njega samog realniji od objektivne realnosti.

Putovanje kao negacija ili potvrda svakodnevne egzistencije

Putovanje, kao privremena negacija ovde posredstvom tamo, se javlja kao kritika, odbacivanje ili negacija svakodnevne egzistencije kod kue. Putovanje je pobuna protiv sopstvenog drutva i kulture. Ima putnika koji tokom celog ivota ponavljaju taj ritual pobune protiv sopstvenog ivota, trae razliite oblike kompenzacije izvan mesta prebiva-

1

Kraj putovanja kao kraj ivota

Ljudi ne putuju samo da bi se zabavljali i uivali u razliitim aktivnostma ve i da bi pobegli od smrti ili da bi pronali mesto na kome je lake umreti nego kod kue. U tom smislu kraj putovanja se moe poklopiti sa krajem ivota. Ljudi bolesni na smrt ili samoubice trae mesta sa nekom mistinom, metafizikom aurom koja olakava putovanje ka onostranom. Ovde je metafora putovanje na onaj svet veoma adekvatna. Za neizleive bolesnike putovanje moe biti poslednji sentimentalni oprotaj od sveta, od lepih mesta na kojima se nakada uivalo u ivotu. A za samoubice, kojima ni jedno mesto nije bilo dovoljno lepo za ivot, putovanje moe biti poslednja potraga za lepim mestom za umiranje (na internetu postoje sajtovi sa izborom lepih mesta za umiranje). Ovde, meutim, ne treba zaboraviti ni one ljude u terminalnoj fazi bolesti koji, da bi izbegli bolno i poniavajue umiranje kod kue, odlaze u zemlje u kojima je dozvoljena eutanazija (vajcarska). U posebnim bolnikim uslovima pacijentima se omoguava bezbol-

no poslednje putovanje. Najzad, ima i onih koji nevoljno, nesrenim sluajem, tokom putovanja gube ivot, bilo da se radi o saobraajnom udesu, cunamiju, teroristikom napadu ili zemljotresu. Putovanje ne proima samo ivot, ve i smrt.

ivljaja i njhovo trajanje u odnosu na ostatak ivota, ve i njihov kvalitet, odnosno intenzitet emocija i stepen zadovoljstva koji izazivaju kod putnika, ali to je ve pitanje koje trai posebnu analizu (kvantifikacija intenziteta satisfakcije ivotom i putovanjem).

Zakljuak

U postmodernom drutvu izgleda da ivot postaje sve sliniji turizmu, jer kod ljudi dominira svest o efemernosti sopstvene egzistencije, koju upravo zbog toga treba to bolje iskoristiti. Svako tei da, u vremenskom kontinuumu koji ini prosean ljudski ivot, doivi to vie trenutaka sree, da od sudbine otme to vie zadovoljstva, da iz sivila svakodnevice pobegne na prava mesta (taka omega) i pravom trenutku (kairos) to omoguava neku vrstu prevazilaenja. Ljudi i sam ivot doivljavaju kao kratko putovanje, kao privremeno kretanje izmeu dve take nitavila. Sve to se moe uraditi je upravo taj period ivotnog putovanja, jer svi mi sedimo u brzom vozu koji juri ka ambisu. Ipak, kljuno pitanje u svemu ovome nije samo broj do-

Literatura

Bauman, Z., (2003) The tourist syndrome, Tourist Studies, Sage, London Franklin, A., and Crang, M., (2001) The trouble with tourism and travel theory, Tourist Studies, Sage Publications, London MacCannell, (1999) The Tourist, University of California Press, Berkeley Nash, D., (1996) Anthropology of Tourism, Pergamon, Elsevier, Oxford Titley, G., (2000) Global Theory and Tourist Encounters, Irish Communication Review, Dublin Uriely, N., (2005) The tourist experience Conceptual Developments, Annals Tourism Research, Vol. 32, Issue 1, Elsevier, Oxford

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Sevcan Yildiz* Pnar elik** idem Demir*** Abstract

Foreign Capital Concept in Tourism Sector

Foreign capital concept
The dominant power in the world today is economical as it is known. The states and people have the word in the proportion of the economical power they have. Essential conditions of a powerful economy are the providing of balance of payments and making inflation and unemployment minimum. The solution of these problems depends on much more investment, production and increasing of the activities acquiring exchanges. Inadequate national income in developing countries makes the savings being investment source inadequate. In this situation, exterior source is needed to develop. Exterior sources compose foreign capital and exterior credit. When payed attention to the capital and interest payments of exterior credit, it can be said that foreign capital is the most strongful source for the investments(Sezgin, 2001). Since domestic capital accumulation is not adequate to invest, foreign capital is often preferred in developing countries(Kozak, 1996). Another reason of the obligation of using abroad sources or applying on abroad sources is exterior trade deficit or current account deficit. Primary reason of this is:Some goods and service procurement is necessary for the money seperated for the investment to become phsycal investment. It is not possible for some part of these being in the quality of goods to be produced in domestic country or in desired quality and quantity. In such a situation, it is necessary to provide such goods through exterior buying. Thus, one reason of applying on exterior sources is this. The second reason occurs again in the same frame. In this way, it is needed special technical information and ability to realize investments or namely to transform to physical investment. The meaning of this in international language is to know-how. After all these explanations, we can describe the concept foreign capital as fiscal or technological sources for a country to add into its economical power in short time from other countries in order to pay that value in various ways in the future(Uras, 1979). Foreign capital investment can be described as fiscal or physical investments or trade activities of exterior people or organisations inside of the country. The things expected from foreign capital investments are to contribute on increasing domestic basic capital stock, bring about technological and administrative information, form the employment and develop the competition. One of the most important matters of our country is the lowness in the proportion of domestic savings to the national gross income. Since it is not possible to increase domestic savings in large quantity in short time, it is needed exterior sources to increase the investments. Exterior sources can be classified as exterior debt, portfolio and direct foreign capital investments(Kaya, 1998).

Tourism sector has been taking place in the head of the sectors developing and growing fast in the world. As long as the boundaries have been made disappear, the world has started increasingly to get smaller and the people have tended to travel for more distant places. Essential reasons of this are:the increase in the share allocated for tourism and holiday from individual incomes to spend, fast development in the transport and communication technology and the wishes of the people to visit new areas they did not see before and they wondered. Tourism is a sector making an important part of the world gross product. This dynamic sector continuing its growing in spite of economical stabilisation in the world, carries on its activities also as a motor power of other sectors. Tourism plays an important role in the closing of the balance of payments deficit with the contribution to national income and also exchange revenue it provides. Tourism sector having the advantage of being one of the sectors in which the employment is the most intensive as a result of its providing the work opportunity to widespread masses, continues its speciality of being an effective marketing and advertisement tool. In our country which has a tourism potential being able to response the changes and new expectations forming in the world tourism market, a lot of touristic establishments have been constructed by means of the taken precautions, provided promotions and applied policies since 1980s and a tourism substructure to response the changing consumer demands has been formed. Tourism sector has made an important advancement in Turkey and has an important share in eliminating abroad deficits providing a large exchange input, decreasing unemployment, arranging the balance sheet of payments. This study has been prepared by the aim of analysing the importance, development, dimensions, problems and results of foreign capital investments realising in tourism sector of our country. Key words: Foreign capital, Turkish tourism, Tourism economy.

Historical Development of Foreign Capital in the World and Turkey

* Sevcan Yildiz, Akdeniz University/School of Tourism & Hotel Management, Antalya, TRKYE ** Pnar elik, Akdeniz University/School of Tourism & Hotel Management, Antalya, TRKYE *** idem Demir, Akdeniz Univerty/Faculty of Economics and Administrative Sciences, TRKYE

Foreign capital movements have first slided from the industrialized countries of the West to the colonies or underdeveloped countries by the aim of providing cheap and abundant source as a result of industry revolution since the second half of the 19th century. England has big share in international capital movements during the 19th century and until the second half of the 20th century. After 1938s, the USA has become second biggest country attending to the international capital exportation movement. The countries investing on foreign countries at the most in the years of 1970 and 1980 are the USA and the countries like Germany the gross national product of which is high, Switzerland, Holland domestic markets of which are limited, England which has not abolished all the bounds with its colonies in the past yet(Ekinci, 1993). Foreign capital has been observed by various approaches until now in our country. The reasons of these various political approaches depend on socio-economical, socio-political and international economical activities our society lived(akr, 1999). Etatism thought was admitted between 1923-1950 and the nations had to carried on the protectionism policy due to 1929 World Economical Crisis and felt a lack of confidence against foreign capital. It was started to control exchange with Stocks and Foreign Exchange Law numbered 1447 in 1929 and foreign capital movements with the Protection of the Turkish Liras Law numbered 1567 in 1930(Uluda, 1990). But in 1947 with the decision of the council of ministers numbered 13, the first enterprise in encouraging foreign capital was started with this 13 numbered decree(akr, 1999). In improving of Europe and in the development of developed countries thanks to a different meaning acquirement of private foreign capital after 2nd World War, the principle of encouraging the private foreign capital movement with the credits and donations opened by the states and international fiscal organisations started to take approval(Hi, 1998). In the direction of liberalism trends seen in the world in the term after 2nd World War,

1

it has been also started to see foreign capital movements more positively in Turkey. The Turkish foreign capital laws are quite liberal and easy in practice. If it is paid attention to the problems of the developed countries in general, the Turkish foreign capital laws attracts attention with the following advantages. The applications like the approval, registration, encouragement precautions related with the companies of foreign capital and branches are collected in one hand (General Directory of Foreign Capital) The companies of foreign capital and branches are admitted the Turkish companies and branches(Equality principle) Foreign capital can be carry on its activities in every subject open to the Turkish private sector The limitations of minimum and maximum rate determining the share of foreign capital in the company capital are not available Free buying and selling can be made in the Stocks and Bonds Especially the operations of the profit, divident and share sell value transfer are quite liberal and foreign common capital shares can be brought also as cash(Kaya, 1998).

Main Principles of Foreign Capital

Necessary precautions must be taken in Turkey by evaluating the investments also in this way. While appropriate conditions are formed for foreign investors, it must be provided for domestic sector to rise to the level to be able to rival against foreign capital and the investments must be tended in the direction of getting economical and social profit for the country. 1. Forming a big market of Turkey for foreign capital 2. Attractiveness of our country thanks to its geographic place 3. Low employment cost, presenting qualified work force 4. Some auxiliary industries with the development level to be able to help enough to the advanced technology 5. It must be given importance in other attractive conditions to present to foreign investor, new investment in foreign capital, new technology, new employment opportunities providing and the prestige and introduction facilities of foreign firms must be utilized in maximum in abroad relations(Sezgin, 2001). Foreign capital has importance for the investments in all the sectors. This importance of it arises increasingly in globalising world for tourism being one of these sectors. When we look at generally the use of foreign capital of tourism sector in world countries, an image appears in that way: The countries in which foreign capital interested are the ones being at the beginning of touristic development or being arrived on the top level(Gksan, 1978). Its reasons: 1. Underdeveloped countries wanting to pass to the tourism production but having no convenient capital for this: Wealthy countries having large consumer market want to invest on the countries suitable for tourism by the aim of solving tourism trade in its own body and with some kind of colonialistic attitude. They do create market with these investments for industrial productions. Various sectors from concrete to furniture, elevator to glass industry utilize this and then the growing opportunity occurs for the transport industry. These investments also create new work areas and first, the necessity for the personnel to work in hotel motel making and after the qualified personnel to operate these increase. The market for industrial production and work life and also for agriculture products occurs. The success of the developing countries in touristic production is an event excessing the private sector and expecting big asset from foreign capital is not possible(Gksan, 1978). 2. Countries catching tourism production: Most of these countries have learned the importance of tourism production. So foreign capital can not find the development environment in the conditions of the former country. In the developing countries, created conditions for foreign capital are formed de-

pending to the country benefit. Foreign capital can not find the development environment it wishes in the countries being started tourism production and having national establishments in wished growing level and so applying protective conditions on national organisations(Gkan, 1978). 3. Advanced countries in tourism production: The countries arriving on a determinative production capacity and realizing successful marketing, get attractive for foreign capital. The reason of this is this level countries taking wide demand by the consumer. This excessive demand creates appetite in foreign capital and therefore, international organisations begin to invest(Gkan, 1978).

Foreign Capital in Tourism Sector in Our Country

Foreign capital in tourism sector

Advantages of Foreign Capital

It is possible to classify in this way the advantages to be provided by utilizing foreign capital in realizing of the investments in Turkey: 1. To lessen the investment-saving deficit, 2. The technology transfer into the country, 3. Increasing and varying of export in Turkey, 4. Increasing of added value, 5. Forming auxiliary industries, 6. Increasing of employment opportunities in important dimension. 7. Contribution of foreign capital incoming as exchange to exterior debt payments 8. Effect on exterior balance of payments 9. Income increaser function with the increase in tax income the state made 10. Contribution in the development of underdeveloped countries 11. Advantages thanks to the increasing of the compromise of Turkey with investor countries and organisations 12. To provide advantage from the prestige and facilities of foreign investor firms in the export and abroad introduction, 13. Increase in the wealth (Sezgin, 2001).

Expectations of Foreign Capital

Foreign capital wants the country it will go to be stable and riskless from the points of economical, political and legal issues. Investors of foreign capital wants to invest on the countries: 1. having no substructure problems 2. show economical and political stability 3. having the facilities of technical work force and production inputs 4. being sterilized from bureaucratic hindrances and riskless.

Our country has not been using necessary capital facilities adequately in the development effort in spite of under ground and ground sources and human power. Our present capital accumulation is not adequate to solve our problems quickly in the education, industrialization, tourism sector and employment and to increase our wealth level faster. For this reason, we are obligatory for utilizing every facility mindfully and benefitting from creative ability of entrepreneur power and from foreign capital (Sezgin and Acar, 1991). Foreign capital in our country has a special importantance for tourism sector in our country. Because the public sector has not been providing necessary financial facilities and the private sector has been limiting its investments in the frame of low profitability big risk conditions. According to these, we can classify the reasons of our countrys not getting much productivity from foreign capital use in tourism sector in that way: 1. Our foreign capital policy is loaded with formalities 2. Political, economical and social stability has not been got for last years, therefore the investment desires of the foreigners have broken down 3. There is no adequate physical and social substructure necessary for foreign private capital like national capital to invest on tourism sector 4. Constant and fast inflations and devaluations make important difficulties and problems in both incoming of foreign capital and also in profit transfers. All of these must be accepted as the difficulties of foreign capital faced in tourism and necessary precautions must be taken(Olal, 1982). Tourism investmens can be classified in 3 groups as substructure investments, residence institution investments and other service investments. Substructure investments are the investments realized generally by central and regional public institutions, aiming at general services.

1

Table 1: Foreign Capital Investments in Tourism Years 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 January/June www.tursab.org.tr, 24. 06. 2006, 15:52. Other service investments are the investments except for substructure and residing. Superstructure investments like residence are the investments generally realized by the private sector(akr, 1999). If we look at Turkey, well see that all foreign capital is used for superstructure investments. Although the foreign capital amount incoming to Turkey for this aim has grown in low level especially between 1954-1980 when foreign capital encouragement law has been operated, it showed an increase after the 2634 numbered Tourism Encouragement Law has legalized. Especially with the foreign capital policy started to apply in 1980s, the positive encouragement policies applied on tourism sector accelerated foreign capital aiming at tourism investments(Kozak, 1994). When the subsectors foreign capital made investments at the most in tourism in the end of 1989 are observed, it is seen that there is hotel, pansion and camp management composing 17. 73 percent of total organisations of foreign capital in first row. Total number of tourism institutions of foreign capital in Turkey arised to 150 in late 1989 while 20 in 1983. In the investments foreign capital realized in tourism sector, it arised to 9. 9 billion TL in 1983 and increasingly to 302. 6 billion TL in late 1989 as cumulative(Tutar, 1991). This ratio becomed 12. 71 percent in 1991 and 1992 but it becomed 4. 7 percent in 1993, increasingly decreasing(Kozak, 1996). According to these results, it is understood that foreign capital gave importance to the investments in Turkey with the given opportunities but because of economical instability environment lived in Turkey, foreign capital investments after 1991 slowed down(Kozak, 1994). The foreign capital investments in tourism between 1991-2000 and approvals for these investments are available in the table 1. lems met in tourism investments. Because the financial problem in tourism investments is one of the most serious hindrances for both private and public sector. For exceeding this hindrance, the increase in foreign capital flowing to Turkey in 1980s benefited Turkey in various ways(Kaya, 1998). Especially the impact of touristic foreign capital on tourism sector forms direct income effect;the impact on other sectors and branches which feed the sector forms indirect income effect(Erdin, 1993). If we look at the direct income effect of foreign sector on tourism sector, well see that it has those benefits to tourism sector. It has the facility of financial easiness(Kozak, 1994). There is a reservation in Turkish entrepreneurs against tourism investments having high cost and risk and the inadequacy of public sources shows the need on foreign capital. Foreign capital fills financial space in this area(Usta, 1998). Table 2: Foreign Capital Approvals in Tourism Encouragement approvals number Years 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 (*) Tourism 117 138 121 73 84 127 142 111 80 94 104 71 44 Total 940 1. 081 1. 120 1. 089 1. 225 1. 178 1. 340 1. 224 1. 019 1. 082 1. 233 1. 355 659 Total foreign capital (billion dolar) 1 967 1 820 2 271 1 484 2 938 3 837 1 678 1 646 1 700 3 474 2726 2243 1208 Foreign capital in tourism (billion dolar) 240, 2 108, 1 107, 2 57 174, 8 129, 1 240, 1 52, 1 40 50, 2 86, 5 80, 2 42. 2 Share of tourism % 12, 2 5, 9 4, 7 3, 8 5, 9 3, 4 14, 3 3, 2 2, 4 1, 6 3, 2 3, 6 3. 5

The benefit of creating exterior tourism demand(Kozak, 1994). It is very possible for foreign capital to carry on exterior marketing for tourism and depending on this, to increase exterior demand(Usta, 1988). The benefit of bringing modern tourism management method and perception by foreign capital investments. The benefit for tourism demand being so flexible to provide lesser effect from exterior factors and thus to limit the excessive fluctuation of exchange inputs and increase the confidence on exchange inputs. The benefit of sharing the risk in tourism sector(Usta, 1988).

Direct foreign capital has been acquiring a socio-economical dimension in the country development with money it transferred and the technology, research, development, production-management techniques it brought along and employment opportunities it presented. If we explain these in brief; Income effect: Income effect of touristic foreign investment on economy realizes especially through the expenditures made for investments. Because the investment expenditure made in economy causes the rising of new income for the people of this economy. Therefore the people getting new earnings save some part of these earnings and seperate some part for the consumption expenditure. And these new expenditure increases other peoples income in the market. Touristic investments also continue income effect on economy through the payments, taxes, consumption materials during their activity process after touristic investments are completed.

Effects of Foreign Capital in Tourism Sector on Turkish Economy

Tourism share % 12, 4 12, 8 10, 8 6, 7 6, 9 10, 8 10, 6 9, 0 7, 9 8, 7 8, 4 5, 2 6, 7

Approved Foreign Capital(million $) Tourism 240 108 107 57 175 129 240 52 40 50 87 80 42 Total 1. 967 1. 820 2. 271 1. 485 2. 938 3. 837 1. 678 1. 645 1. 700 3. 060 2. 726 2. 243 1. 208 Tourism share % 12, 2 5, 9 4, 7 3, 8 6, 0 3, 4 14, 3 3, 1 2, 4 1, 6 3, 2 3, 6 3, 5

Effects of foreign capital on tourism sector

The importance of foreign capital is huge in increasing of investments in tourism. This importance is very related with financial prob-

Source: DPT, HM (*) The statistics based on the approval lasted in the middle of 2003 since the approval system, related with the foundation and activities of the companies of foreign capital and their branches by the law Direct Foreign Investments numbered 4875 legalizing on 17. 06. 2003, was abolished.

1

Table 3: Effects of Foreign Capital in Tourism on Economy A) Economic effects of touristic foreign capital investments - Income forming effect - Effect on exterior balance of payments - Effects on domestic prices - Value added tax Effect on the balance of Payments: It is possible to assess the effects of touristic foreign capital on the balance of payments as primary, secondary and third. Primary effects are the expenses made by incoming tourists like residence, entertainment, shopping, transport. These are easily measurable effects since they occur directly and fast. It is quite hard to determine secondary and third effects since they occur in more complex shape. The marketing expenses abroad, appearing touristic import, comissions of travel agencies, dividents of foreign investments and interest payments are classified in this group. The reflection of income got from touristic services on other institutions making goods and money supply, forms the decreasing secondary and third effects in the balance of payments. value added tax: Added value is the net value remaining after the provided raw materials which are got from exterior to get necessary revenue, the values payed for the management material, depreciations and indirect taxes are extracted from the total value of goods and services produced in an activity term of the institution or economical activity. If the added value formed by foreign capital in tourism sector is assessed with macro level, it is found by admitting the foreign capital inputs of the country into tourism sector as production. Employment effect: There are three kinds of employment foreign capital provides to the country economy. 1. The personnel are worked with the aim of responsing the need rising from the tourists coming to the facilities in tourism sector, which is called direct employment (Employees of the institutions like hotel, motel and restaurant) 2. Indirect employment forming in auxiliary sectors supporting touristic supply (like workers for hotel construction) 3. Additional employment because the people spend again the savings got from tourism. This can be also called stimulated employment forming in the result of the effects of tourism multiplier(Ekinci, 1993). in economical areas where foreign capital does not come or it is desired in this way and thus to make some economical investments without demanding exchange by means of foreign capital and to get additional contribution to the financing of touristic investments and to create additional capacity, To transfer new information, management and technologies together with foreign capital because of the expansion of mass tourism in tourism sector, To provide to share the risks being higher in tourism sector in proportion to other sectors by means of using foreign capital, To decrease Turkeys exchange outputs by increasing exchange inputs of Turkey with additional capacity and services foreign capital investments will bring about, To be able to prevent negative propogandas of rival countries in the countries having tourist potential, The foreign capital in tourism sector doesnt create the obligation of new and important import and depending to this, import output need in the activity term as different from other industry sectors. So, tourism sector has not the characteristic of a dependent sector since it essentially composes the activities aiming at the service production. Therefore tourism sector must be examined not only from the point of residence but also from air transport to benefit from this speciality of foreign capital. In addition, air transport is an area needing foreign capital because of both technology and also very high costs(Olal, 1982). The foreign sector must be used in tourism sector to get higher productivity meeting related needs of this area. B) Real economic effects - Effect on employment - Effect on auxiliary sectors - Effect on substructure and superstructure investments

Transfer of income got in consequence of foreign capital selling is permitted by the Ministry of Finance. Share transfer or selling of the foreign capital company is possible by the approval of the Ministry of Finance(lkin, 1991). This law is applied exactly on foreign capital in tourism sector. The foreign capital applying to necessary formalities and approved by the State Planning Organisation, can come to Turkey and make every kind of touristic investments under the conditions of working in an activity area open to Turkish private entrepreneurs and not acquiring a previlege of monopoly, complying with the plans tourism policy principles. All related decrees of foreign capital law numbered 6224 are also applied on foreign capital in tourism area(zbilge, 1971). According to Tourism Encouragement Law numbered 2634, the rights given to foreign capital are those: Foreign personnel can be worked in limited ratios in touristic facilities. The people of foreign nation can get estates in tourism region area and centres(lkin, 1991). To this, the demands of the people of foreign nation to get estates are decided through the research made by the comittee composing the representatives of General Staff Presidency, Internal Affairs Presidency, Foreign Affairs Presidency, the Ministry of Finance, the State Planning Organisation Counselorship and Land Registration (Title and Cadastration) General Directory in the chairmanship of Culture and Tourism Ministry Counselorship and with the proposal of the Ministry of Culture and Tourism by the Ministry Comittee(Sezgin and Acar, 1991).

Result

Reasons of Foreign Capital Need in Tourism Sector

When the effects of foreign capital used in tourism sector on both Turkish tourism and also on Turkish economy are observed, the importance of foreign sector for our country appears out. So, the reasons are those to submit on the question why foreign capital in tourism sector: The investment sources of the state is insufficient. So, for the state to use the funds

The interest of the private sector in tourism sector today can be available only in the presence of profitable investment opportunities and it is primarily related with financial and economical thoughts and expectations. Many difficulties and problems to appear in the stage of tourism sector development only can be solved by the state(Ulutrk, 1998). One of these problems tourism sector faces is the financing problem. The state has taken some precautions to encourage foreign capital in abolishing this problem. According to Foreign Capital Encouragement Law numbered 6224, the encouragements given to foreign capital are those: Foreign and domestic capital are equal in operations. Profit transfer of foreign organisations is made by Central Bank. It is possible for transferable profits to be added into the capital.

Foreign Capital Laws in Tourism Sector

Tourism has the characteristic of a sector necessating and encouraging new investments. The effects of new investments on the country economy can be summarized as: forming added value and new employment facilities, eliminating regional unbalances, occuring new incomes thanks to the investments. Turkey has big expectations from tourism sector for this reason. Today many regions or locales have the potential to remove their economical poorness thanks to tourism. Foreign capital in Turkey has not tended generally to large sized investments in the planned terms;this situation has reflected on tourism sector more clearly. But the interest of foreign capital in tourism investments has catched a growing process attracting attention after 1980s. It is hard to say that the sector has taken the share it deserved while a regular increase has been seen since 1986. It must be given the importance to the investments described as direct foreign capital for the development of tourism sector. The foreign capital coming in this frame brings along the technology transfer and management information needed in tourism sector together with economical effects.

1

Bibliography

akr, P. (1999) Trkiyenin Turizm Gelirlerinin demeler Dengesine Katksnn Analizi, Anadolu niversitesi Basmevi, Eskiehir. Ekinci, Y. ve Ekinci, A. (1993) Turizm Yll 1993, Tisamet Basm Sanayi, Ankara. Gken, E. (1978) Turizmoloji, Uur Ofset, zmir. Hi, S. (1978) Trkiye Ekonomisi, Mente Kitabevi, stanbul. lkin, A. ve Diner, Z. (1991) Turizm Kesiminin Trk Ekonomisindeki Yeri ve nemi, Ongun Kardeler Matbaas, Ankara.

Kaya, R. (1998) 1. Turizm uras Bildiri ve Gr Metinleri, Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara. Kozak, N. , Akolan, M. ve Kozak, M. (1996) Genel Turizm lkeler ve Kavramlar, Anatolia Yaynclk, Ankara. Olal, H. (1982) Turizm Politikas ve Planlamas, Ege niversitesi Matbaas, zmir. zbilgi, K. (1971) Turizm ve Mucize, Emel Matbaas, Ankara. Sezgin, O. M. , Acar, Y. (1991) Turizm, Batem Yaynlar, Ankara. Sezgin, O. M. (2001) Genel Turizm ve Turizm Mevzuat, Detay Yaynclk, Ankara.

Tutar, E. (1991) Turizm Yll 1990, Rekmay Basm Sanayi, Ankara. Uluda, . (1990) Trkiye Ekonomisi, Bilmen Basm Yaynevi, stanbul Ulutrk, Z. (1998) 21. Yzyln Eiinde Trkiye Turizmi Sempozyumu, Haberal Eitim Vakf, Ankara. Uras, T. G. (1979) Trkiyede Yabanc Sermaye Yatrmlar, Forml Matbaas, stanbul. Usta, . (1988) Turizm, Smbl Basmevi, stanbul. www.trusab.org.tr www.vakifbank.com.tr

1

Savremeni oblici turizma Contemporary Forms in Tourism

1

0

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Sneana teti* Rezime

Pod poslovnim putovanjima u svetskim razmerama podrazumevaju se kongresi, konferencije, izlobe i podsticajna putovanja (meetings, incentives, conventions and exhibitions). Stoga se za ova putovanja koristi akronim MICE koji se odomaio u stranoj, a sve vie ulazi i u domau literaturu. Ovaj deo turistikog trita predstavlja izuzetno vaan deo poslovanja, naroito kada se govori o produetku turistike sezone, poveanju stepena atraktivnosti turistike destinacije i o ekonomskim efektima koji se postiu razvojem ovog dela turistikog trita. Upravo zbog navedenih pozitivnih efekata ovog vida turistikih kretanja, autor ovog rada sagledava veliinu i znaaj ovog dela turistikog trita, kao i njegov uticaj na dosadanji i budui razvoj turistikih destinacija. Turistike destinacije stalno dobijaju izuzetnu konkurenciju kako na domaem, tako i na inostranom turistikom tritu, praenje savremenih tendencija turistikog poslovanja i regionalne distribucije turistikih kretanja je osnova pravilnog poslovanja u turizmu. Kljune rei: MICE, turizam, biznis, turistika destinacija, standardi, kvalitet, izazovi

M.I.C.E. industrija budunost razvoja turistike destinacije

Uvod
Turizam doivljava stalne i brze promene, kako na meunarodnom tako i na domaem tritu. Turisti su danas sofisticirani, eljni najnovijih dogaaja, uzbuenja . . . ali i uronjeni u prolost i istoriju, zagledani u korene civilizacija, kulturno-istorijsku batinu, obiaje . . . Sve ono to je novo, nepoznato, uzbudljivo i daleko predstavlja okosnicu razvoja turizma XXI veka. Stvaranje i osmiljavanje turistike ponude danas je isto, ali i mnogo drugaije nego poslednjih dekada XX veka. Uspon razvoja turizma dovodi i do novih pravaca razvoja turizma i naina razmiljanja o turistikoj delatnosti. Sve vie se govori o specifinim oblicima turizma . . . alternativnim oblicima turizma. . . posebnim oblicima turizma. . . Teoretiari turizma su suoeni sa mnogim novim tipovima turistikih kretanja koji za posledicu imaju stvaranje razliitih oblika turizma o kojima se nije ni govorilo u prolom veku. injenica je da promena turistike tranje sa sobom donosi nove navike i nove potrebe koje se mogu realizovati samo kroz posebne vidove turizma. Turizam poprima nove forme i sadraje pa se, shodno njihovim motivima i potrebama, razvijaju posebni (selektivni) oblici turizma. usmereni na nesmetanu organizaciju, sprovoenja i odravanje m sastanaka (meetings) I podsticajnih putovanja (incentive) C kongresa, konvencija i konferencija (conventions, conferences, congresses) E izlobi (exhibitions) Kongresni turizam se svrstava meu najprofitabilnije vidove selektivnog turizma zbog iyuyetne vanpansionske potronje i ukljuivanje svih privrednih i neprivrednih delatnosti regiona u realizaciji ovih kretanja. S obzirom na nagli porast ovog oblika turizma u celom svetu sigurno je da sve zemlje koje ele da zauzmu znaajno mesto na turistikoj mapi sveta ele da se ukljue u ove vidove turistikih kretanja. Zbog toga se ovom sektoru turistikog poslovanja poznatog kao M.I.C.E., corporate travel (u SAD) ili business travel (Evropa) poklanja posebna panja.

Abstract

Gde i kada je sve poelo i kako je danas

MICE Industry Future for Development of Tourist Destination According to tourism market Business Tourism is consist of (meetings, incentives, conventions and exbitions. Because of that this sector is known as MICE industry. Business Tourism is an important industry as it is one of the highest yielding tourism segments. Participants of MICE are spending more money then ordinary tourists which mean a lot for tourist country regions and especially for tourist destination. Beside that, very important role of MICE tourism is a big influence of promotion of countries through this part of tourist market. The Author of this paper is dealing with the growing MICE industry and its influence on domestic tourist market and development of tourist destinations. Tourist destination which would like to have important role in the MICE tourism has to be prepared for it. It means that tourist destination has lot of competitors on national and international level. Because of that those who would like to join success story of MICE market have very important tasks to succeed. In this paper, the Author will try to answer to some of the questions and to see if the participants of this Conference can help with their remarks. Key words: MICE, tourism, tourist destination, business, quality, promotion, development * Dr Sneana teti, redovni profesor, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Istorijski koreni sastanaka doseu u daleku prolost. To su bila sastajanja iz sportskih, religioznih ili pak spoznajnih razloga. Mnoga religioznih okupljanja se ne mogu uporeivati sa dananjim kongresima. Tu se posebno misli na M.I.C.E. industrija sabore pod pokroviteljstvom crkve (Prvi NicejOvaj sektor turistike privrede ne predstav- ski sabor, koji je sazvao car Konstantin Veliki lja ulogu MIA kako bi u bukvalnom pre- od 19. 06. do 25. 08. 325. godine sa 318 uesnika, vodu mogli shvatiti gornji naslov. Naprotiv, drugi 381. godine sa 150 uesnika. . . ovde se radi o sektoru turistike privrede koKada se govori o razvoju meunarodnih ji ima najvei i najbri rast kada su u pitanju sastanaka, mnogi smatraju da je skuptina leekonomski efekti koje ostvaruje. Za ovu de- kara ( Rim 10. 03. 1681. ) bio prvi takav sastalatnost se sa pravom moe rei da se radi o in- nak ili Beki kongres 1815. godine. Od 1815. dustriji (iako autor ovog rada izriito smatra godine belee se satanci pa je do 1869. godida se termini turizam i industrija ne mogu ne odrano 136 sastanka. Poetkom XX veka paralelno koristiti). S obzirom na kakarak- godinji prosek je oko 100 sastanaka. teristike koje ovoj delatnosti daju viestruEvropa ima dominantan poloaj s obziki znaaj kako u neprivrednom (napredak i rom da se tu odrava najvei broj meunarazmena naunih dostignua, znanja, kao i rodnih kongresa. Medjutim, oigledno je povezivanja i zbliavanja ljudi) tako i u pri- prestruktuiranje regionalnog rasporeda prevrednom domenu (ekonomski efekti), mora- ma drugim kontinentima to utie na promo imati na umu da se tu radi o dobro orga- menu dosadanje strukture njihovog uea nizovanom sistemu iji su ciljevi i aktivnosti u kongresnim kretanjima. Tabela 1: Regionalna distribucija kongresa u svetu od 1954. do 2004. godine Godina Evropa Amerika Azija Afrika Australija Ukupno 1 785 233 39 28 9 1. 094 1 1439 339 183 74 19 2114 1 2709 805 379 146 109 4148 001 5. 272 1. 906 1. 189 469 363 9. 199 00 5. 521 1. 920 1. 285 477 306 9. 509 00 5. 842 2. 097 1. 189 490 302 9. 920 00 5. 201 1. 859 1. 366 438 296 9. 160

Izvor: Yearbook of International Organization 15th edition, UIA, Bruxelles, 1974. godina International Meetings, UIA, 2004. godina

1

Tabela 2: Relativno uee Evrope na svetskom kongresnom tritu Godina 1954. 2004. Broj kongresa u svetu 1094 9160 Uee Evrope 72% 57%

Meunarodne dravne organizacije i nevladine organizacije Multinacionalni poslovni koncerni Domae, lokalne asocijacije i lokalni koncerni idr. Najvei broj meunarodnih sastanaka odrava se u 20 zemalja sveta, i to blizu 70% prometa. Ovakva preraspodela prometa zavisi ne samo od sedita meunarodnih organizacija i geografskog poloaja pojedinih zemalja, ve i od formiranja kongresno-turistike ponude. Najznaajnija destinacija u 2004. godini bila je Amerika (SAD) a zatim slede Francuska, Nemaka, Velika Britanija i panija. Motivacija za poveanje organizacije kongresa i seminara, su prvenstveno ostvareni prihodi . Adekvatna kongresna infrastruktura je uslov za odravanje i organizovanje velikih kongresa i skupova. Godine 2004. zabeleeno je 16. 000 meunarodnih skupova. Pregled gradova koji su imali najvie uea prikazan je tabeli 4.

Tabela 4. Gradovi sa najveim ueem u odravanju meunarodnih skupova u 2004. godini Grad Pariz Be Brisel eneva Singapur Procenat (%) 2, 41% 2, 39% 2, 07% 2, 05% 1, 70%

Izvor: Sopstveni prorauni prema podacima u tabeli broj 1 Uticaj meunarodnih organizacija i njihovih biroa u svetu oigledan je . Povean broj meunarodnih organizacija na jednom prostoru utie i na rast i broj meunarodnih sastanaka. Kako se veina nalazi u Evropi, to je i najvei broj meunarodnih sastanaka u tom delu sveta a zatim u Americi . Uesnici sastanka okupljaju se da bi raspravljali o pitanjima od zajednikog interesa, razmenjivali nauna saznanja , ali isto tako da bi na nekoliko dana napustili svakodnevnicu i upoznavali razliite protore. To je i prilika da se upoznaju neki gradovi i krajevi zemlje domaina. Samim tim boravak uesnika u mestu odravanja sastanaka moemo podeliti na radni deo i deo za odmor, zabavu i razonodu. Ova delatnost je zainteresovala privrednike u turizmu, posebno zbog injenice da uesnici sastanaka troe mnogovienovanih sredstavaod klasinih turista. Uspostavljanjem odnosa izmedju radnog dela sastanaka i dela za odmor poinje i razmiljanje o znaaju ovog segmenta turistike privrede. Tada poinje i stvaranje specifine turistike ponude za uesnike u kongresima, sastancima, manifestacijama, dogaajima Tada, u stvari, i poinje razmiljanje o posebnom segmentu turistikog trita MICE industriji gde se e podrazumevaju kongresi, konferencije, sastanci, seminari, nagradna putovanja, poslovna putovanja, dogaaji, manifestacije . . . Kongresna delatnost je poslednjih godina dostigla neoekivane razmere. Iz godine u godinu udeo M.I.C.E. industrije raste u svim zemljama. Na kongresima i konferencijama ostvaruje se komunikacija meu strunjacima, lanicama udruenja, poslovnim ljudima. Znaaj kongresne delatnosti je vidljiv sa stanovita: tehniko-tehnolokog razvoja i napretka svetske nauke ekonomsko-poslovne saradnje komunikacije meu ljudima razliitih shvatanja, kultura, rasa pokretljivosti nove grupe turista - kongresista propagande nacionalnih i turistikih vrednosti zemlje domaina mira u svetu Danas su meunarodni sastanci postali normalna forma susreta meu ljudima. Skoro da i nema meunarodnih udruenja, profesionalnih grupa, nacionalnih organizacija, veih privrednih organizacija i ostalih koji u svojim programima ne predviaju jedan ili vie sastanaka. Procenjuje se da danas oko 3 do 5% od ukupnih turistikih kretanja pripada uesnicima kongresa i seminara o ijoj realizaciji se brinu razne organizacije:

Izvor: International Meetings, UIA, 2004. godina ramo sagledati i ponudu u uem smislu koja obuhvata: prostore za odravanje sastanaka, kongresne uslune slube, investicije u smetajne kapacitete, saobraajne uslove. Uesnici raznih sastanaka i kongresa jedan deo svog vremena provode u radu, na sastancima, a ostali deo mogu koristiti za odmor i razonodu. Zbog toga je i ponuda podeljena na deo za rad i za odmor. Sama re kongresno-turistika ponuda pokazuje da se ona sastoji od dve komponente - kongresne i turistike. Tokom odravanja kongresa potrebna je specifina ponuda, dok je za slobodno vreme potrebna turistika ponuda koja po svom kvalitetu treba biti odgovarajua. Kongresna ponuda obuhvata sve vrste objekata i raznih uslunih delatnosti koje omoguavaju normalan rad sastanaka. Mogla bi se podeliti na: prostore za odravanje sastanaka (pokretne i nepokretne) i kongresne uslune slube (operativni servisi). U poetku razvoja kongresnog turizma sastanci su se odravali u javnim zgradama koje su bile namenjene raznim svrhama, ili u hotelskim prostorima. Ovi prostori su bili delimino prilagoeni za te namene. Kasnije poinju da se grade kongresni centri, kongresne palate, kongresni hoteli i slini prostori . . . U pokretne prostore za odravanje sastanaka spadaju oni prostori koji se nalaze u raznim pokretnim sredstvima (brod, avion i voz). Kreativnost organizatora sastanaka dovela je do korienja tih prevoznih sredstava, kako bi se pruila jo jedna mogunost za rad i razonodu. Brodovi kojima se obavljaju kruna putovanja, a poseduju potrebne prostore i opremu, kao i mogunosti za raznu zabavu, slue i za odravanje sastanaka. Sastanci se obino odravaju za vreme vonje, ime putovanje postaje udobnije i vreme dobro iskorieno. Pored brodova za putujue sastanke koriste se i vozovi, dok se avioni ree koriste. Danas sve vie raste broj raznih slubi koje se specijalizuju za pruanje niza usluga organizatorima meunarodnih i ostalih sastanaka. Vea kongresna mesta imaju sve te slube. jer ele da ponude raznovrsne usluge kako bi bili konkurentni na ovom tritu. Kongresni biroi esto ukljuuju u svoju delatnost niz usluga organizatorima i njihovim uesnicima. Oni obavljaju sve poslove oko priprema za odravanje nekog meunarodnog sastanka ( oko prostorija, rezervacije hotelskih soba, tampanje programa, na-

Karakteristike trita mice industrije

Ponuda za ovo trite obuhvata sve usluge privrednih i neprivrednih delatnosti namenjenih za zadovoljavanje potreba turista ukljuenih u odravanje kongresa, konferencija, sastanaka, insentiv putovanja, dogaaja i manifestacija. Osim toga, ukljuene su i turistike atraktivnosti, prirodne lepote, klima, gostoljubivost, kulturno naslee, tj. ponuda zemlje, regiona i grada u celini. Pored ove ponude sa ireg aspekta, moTabela 3: Ukupan broj i relativno uee odranih meunarodnih kongresa po zemljama u 2004. godini Rang 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Ukupno Zemlje SAD Francuska Nemaka Velika Britanija panija Italija vajcarska Belgija Austrija Kina, HK i Makao Australija Holandija Japan Kanada Danska vedska Juna Koreja Singapur Finska Grka Broj 1080 552 491 337 361 336 302 282 279 231 224 208 206 197 175 166 164 156 156 148 6. 051 % 11, 79 6, 03 5, 36 4, 12 3, 94 3, 67 3, 30 3, 08 3, 05 2, 52 2, 45 2, 27 2, 25 2, 15 1, 91 1, 81 1, 79 1, 70 1, 70 1, 62 66, 51

Lideri kongresne industrije

Izvor: International Meetings, UIA, 2004. godina



bavljanje kongresnih znaaka, izrada plana rada, voenje finasijskih poslova, pruanje usluga tehnikog osoblja, organizacija poseta , angaovanje simultanih prevodilaca . turistiki deo programa. . . Kongresni biroi su veoma vaan deo u kompleksu kongresne ponude jer oslobaaju organizatora od mnogih poslova i struno obavljaju svoj posao. Zbog toga oni mogu imati odluujuu ulogu u donoenju odluke za odabir odredjene destinacije za odravanje sastanaka. Vee turistike agencije i tur-operatori imaju posebna odeljenja koja se brinu o celokupnoj organizaciji odravanja sastanaka. Oni mogu esto da budu i odlini savetnici organizatorima meunarodnih sastanaka. Treba napomenuti da brojni biroi i predstavnitva velikih hotelskih lanaca, avio-kompanija, eleznica, nacionalnih turistikih organizacija, ministarstava i slini, rade na pruanju usluga uesnicima i organizatorima meunarodnih sastanaka. Svi kongresni gradovi jedne zemlje ukupno, ine njenu kongresno-turistiku ponudu. Na nivou jedne zemlje, kongresno-turistika ponuda predstavljena je kroz udruenja kongresnih gradova, nacionalnu turistiku organizaciju, ministarstvo turizma. U Evropi su uobiajena udruenja kongresnih gradova, koja ih predstavljaju. Takva udruenja imaju: vajcarska, Austrija, panija, Belgija, Holandija, Francuska, Italija i neke druge zemlje. U Japanu je uobiajena praksa da se kongresni gradovi predstavljaju kroz kongresne biroe u okviru nacionalne turistike organizacije, u Australiji kroz Australijsku komisiju za turizam, dok u SAD kroz udruenje kongresnih biroa. Ciljevi svih kongresnih udruenja su uglavnom isti, a to je da propagiraju kongresnu ponudu svojih zemalja .

njih definie kriterijume i ciljeve za uee tog preduzea na strunom sajmu. O tome brinu i mnoge asocijacije. uFI, globalna asocijacija izlobene industrije nalazi se u Parizu, i vodea je organizacija u svetu koja se bavi organizovanjem sajmova. UFI okuplja veliki broj udruenja i stimulie komunikaciju izmeu lanova kroz nekoliko radnih grupa i kongresa. Ovo udruenje ve 80 godina sprovodi studije o industriji strunog sajma, ije rezultate mogu koristiti lanice u marketingu ili za edukaciju.

Uesnici u M.I.C.E. industriji

Sajamske manifestacije vaan deo M.I.C.E. industrije

Sajmovi su oduvek bili vana institucija u evropskoj privredijo u kasnom srednjem veku. Mesta gde su se najranije odravali vaari, koji se mogu nazvati izlobom, pronaena su u oblasti Champagne u Francuskoj gde se i danas odravaju . Savremene izlobe imaju veoma znaajnu ekonomsku funkciju. Tokom 2002. godine u svetu je odrano oko 30. 000 izlobi sa 3, 2 miliona izlagaa i 350 miliona posetilaca. One doprinose razvoju i oivljenju trita i trinih segmenata, a poseduju i dodatne ekonomske funkcije: Poslovna funkcija: promet roba, usluga i informacija Transparentna funkcija: sagledavanje trita Razvojna funkcija: podrka komercijalnog razvoja nacija, regiona, gradova Strune izlobe se koriste za mnoge poslovne strategijekao to su:. lansiranje novih proizvoda, otvaranje novih trita, poboljanje odnosa sa mnogim kupcima. Svaki potencijalni izlaga treba da koristi to je mogue vie izvora informacijai da na osnovu

Veoma znaajno je pitanje ko su uesnici M.I.C.E. industrije, jer uesnici ovog segmenta trite utiu na formiranje specifinih potreba, standarda, oekivanja i tokova na bilo da se radi o ponudi ili potranji. Najvei deo uesnika su: direktori, menaderi, profesionalci, sekretarijat, pratnja. . . Sve navedene grupe su od velikog znaaja za turizam jer u okviru svog boravka uesnici koriste dodatne sadraje koji im stoje na raspolaganju kako bi ispunili slobodno vreme. Njihovo interesovanje je usmereno na gradske ture, obilaske muzeja, galerija, ambijentalnih celina, izlete, kupovinu suvenira, obilaske restorana, sportskih objekata, korienje raznih usluga kozmetikih i frizerskih salona, oping ture, modne revije i sl. Pri tome treba imati u vidu da uesnici ovih kretanja ostvaruju znatno veu potronju u odnosu na druge turiste, to pozitivno utie na privredni efekat odreenog podruja. Moe se zakljuiti da se u ovom delu turistikih kretanja , bilo nacionalnim ili meunarodnim, okupljaju uticajni ljudi raznih polja ljudskog delovanja od privrednika, preko naunika, umetnika, politiara, predstavnika razliitih organizacija . . . Uesnici najee predstavljaju visokoobrazovane, kvalifikovane i renomirane osobe ije su ocene veoma vane, pa oni predstavljaju i medije individualne propagande. Njihovi utisci mogu imati presudnu vrednost pri odluivanju, pa su zbog toga i predmet posebne brige kongresnih gradova, kao i kongresno-turistike ponude u celini.

mente koji su vani za upravljanje kvalitetom u razvoju turistike destinacije a sa ciljem uea na tritu kongresa, konferencija sajmova i manifestacija. Danas moemo sa sigurnou da kaemo da ne postoji deo sveta koji je uspeo da ostane izvan uticaja turizma. Zbog toga, usmerenost turistike delatnosti ka davanju usluga u prvom redu utie na prostorno vezivanje mesta proizvodno-uslunih delatnosti. Kako su turistika dobra neprenosiva, to je realizacija turistike ponude i tranje vezana za turistiku destinaciju, njene motivske potencijale i turistiku ekipiranost. Upravo zbog toga, koncept kvaliteta koji je nastao u proizvodnom procesu danas je prihvaen u delimino promenjenom obliku, kao kvalitet celog procesa stvaranja turistike destinacije koji tei dostizanju zacrtanih ciljeva. Zbog toga i menadment kvaliteta nije samo deo proizvodnje ili upravljanja, ve kvalitet mora biti utkan u kulturu rada i ivljenja i mora biti odgovornost svih zaposlenih. Ovakav nain razmiljanja, da kvalitet bude deo stila rada i ivljenja, jeste i osnova za razvoj turizma svake destinacije. Kvalitet u turizmu podrazumeva da svi delovi ukupne turistike ponude, odnosno turistikog proizvoda zadovoljavaju kriterijume kvaliteta. U turizmu je upravljanje kvalitetom dosta oteano zbog niza postojeih faktora, pa se o tom posebno mora voditi rauna pri kreiranju sistema menadmenta kvaliteta na nivou turistike destinacije

Kongresno-turistika ponuda turistike destinacije

Kongresno-turistika ponuda obuhvata onu ponudu koja slui zadovoljenju radnih i turistikih potreba uesnika u kongresima. Vreme koje se odnosi na odmor i razonodu mora da bude organizovano od strane ponude koja uesnicima zadovoljava potrebe za prevoz, smetaj, ishranu, zabavu, agencijske usluge. Ova ponuda je teritorijalno odreena kao: ponuda kongresnog grada; kongresno-turistika ponuda zemlje; kongresno-turistika ponuda na meunarodnom nivou Kvalitet ponude jednog kongresnog grada ima odluujuu ulogu njegov odabir kao destinacije sledeeg kongresa. Tada je bitno da celokupni kapaciteti za odravanje sastanaka, za smetaj, ishranu i saobraaj moraju da budu usklaeni. Dostupnost grada ili saobraajna povezanost esto imaju znaajniju ulogu od geografskog poloaja. Gradovi sa velikim i dobrim aerodromima, (mnogobrojne avio veze u linijskom i arter saobraaju), imaju posebnu prednost, naroito kad su u pitanju meunarodni sastanci. Kod smetajnih kapaciteta zahtevi su za najboljim kategorijama hotela, sa dosta jednokrevetnih soba, savremeno opremljenih (brza DSL ili Wi-Fi internet konekcija i sl. ). Hoteli moraju imati u svom sastavu bazene, saune, razne salone i sve pogodnosti ko-

Kvalitet turistike destinacije prostor za razvoj M.I.C.E. industrije

Prostor koji je u poetku razvoja turizma zadovoljavao osnovne potrebe za odmorom i rekreacijom, danas mora da poseduje izuzetne specifinosti da bi zainteresovao raznovrsnu turistiku tranju. Kada je u pitanju MICE industrija onda taj prostor mora da poseduje sve atribute kvaliteta potrebnog za nesmetano odravanje sastanaka, kongresa, izlobi, manifestacija i kvalitet i raznovrsnost koji privlae turiste. ta je to to utie na ovaj segment da se izmeu ostalog, opredeli za odreene destinacije? S obzirom na sloenost turistike delatnosti, kao i na veliki broj usluga koje predstavljaju njenu osnovu, izuzetno je vano povezati strategiju i politiku razvoja turistike destinacije i, shodno tome, uoiti one ele-



je zahtevaju uesnici kongresa, jer im pozicija i materijalne mogunosti to dozvoljavaju. Smetaj ne sme biti mnogo udaljen od mesta sastanaka i prvenstvo imaju hoteli s velikim kapacitetom koji mogu da prime sve uesnike sastanaka ili bar vei deo. Kapaciteti za ishranu moraju da budu: usklaeni s kapacitetom dvorana, u blizini kongresnog prostora i tako dimenzionirani da mogu, u kratkom roku, usluiti veliki broj uesnika. Mesta sa dodatnim sadrajem za zabavu i relaksaciju, takodje treba da budu u skladu sa zahtevima uesnika u M-I-CE industriji. Prirodni poloaj i prirodne lepote nemaju presudnu ulogu za organizatore i uesnike u odreivanju kongresnog mesta ali su vaan dodatni potencijalni faktor. Prirodni poloaj i lepote igraju veu ulogu kod onih uesnika koji nameravaju da produe svoj boravak nakon sastanka i koji dolaze s pratnjom. Kongresni grad mora biti mesto koje poseduje jednu kongresnu atmosferu, tradiciju i sklonost stanovnitva toj vrsti turizma, koja je uglavnom izraena kroz njegov kulturni nivo. Vodei rauna o tome Udruenja kongresnih gradova Italije kae da je kongresni grad onaj koji: raspolae kongresnom palatom ili moe staviti na raspolaganje u svakom asu kompleks prostorija, tehnikih instalacija i slubi analognih onima koje se nalaze skupljene stalno u jednoj kongresnoj palati; raspolae na vlastitoj teritoriji, ili u neposrednoj blizini, hotelskim kapacitetima koji su dovoljni da osiguraju na najbolji nain smetaj uesnicima raznih sastanaka; raspolae dovoljnim prevoznim sredstvima po kvalitetu i kapacitetu; nalazi se u turistikom podruju koje omoguava organizaciju izleta; prua uesnicima sastanka mogunost kvalitetne razonode. Razvoj M.I.C.E. industrije u odreenoj destinaciji utie i na ukljuivanje sve veeg broja investitora koji ulau u izgradnju osnovnih i dodatnih kapaciteta. . . Takoe, poveavaju se i ulaganja u infrastrukturu pa se intenzitet razvoja turistike destinacije poveava. Sve to utie na formiranje prostora poveane atraktivnosti, pa, samim tim, i poveanje broja turista koji dolaze u tu destinaciju. Kongresi, sajmovi, manifestacije i dogaaji su deo imida turistike destinacije koji je ine jo atraktivnijom na domaem i inostranom tritu.

treba uesnika kongresnog turizma, njihove pratnje kao i organizatora, M.I.C.E. industrija i njihovi uesnici sve vie postaju predmet konkurentske borbe na tritu. Propaganda turistike destinacije poinje najavama, obavetenjima i komentarima o sastancima gde se sastana, kongres ili izloba odrava . Uloga medija teko moe da se izmeri brojevima ili finansijskim podacima, ali bez sumnje doprinosi stvaranju slike o jednoj destinaciji i njenim karakteristikama. Sastanci turistikih predstavnika, novinara, pisaca, predstavnika radija i televizije itd. , mogu kongresnom gradu doneti veliku korist ako je sastanak uspeo i ako su uesnici zadovoljni napustili taj grad. To znai da u zavisnosti od uspeha kongresa zavisi i imid turistike destinacije i njeno dalje plasiranje na turistikom tritu. Veliki deo utisaka i seanja, koje su uesnici kongresa stekli o odreenoj destinaciji, ima svoju propagandnu vrednost za taj grad samo jedno odreeno vreme. Meutim, jedan deo propagande ima svoju trajnu vrednost, odnosno ti se uinci neprekidno ponavljaju u jednom relativnom drugom razdoblju, pa ak i kroz vie generacija. To su obino: a) Knjige referata, kongresni materijali i ostale tampane stvari na kojima se nalazi napisano ime grada u kojem je sastanak odran b) Zakljuci sastanaka koji nose naziv prema mestu gde su doneseni, tj. gde je kongres odran, kao npr. , Rimski dogovor, Berlinska deklaracija, itd. c) Fotografije uesnika ili itavog skupa prisutnih, na kojima se jasno vidi naziv sastanka, mesto odravanja i obino datum. i filmovi o vanim kongresima d) Prikladni pokloni koji nekim svojim simbolom, znakom ili natpisom upozoravaju na grad gde je kongres odran (znake, crtei, albumi sa fotografijama. . . ) Kod svega ovog, propagandno delovanje za odreeni kongresni grad, neprekidno se ponavlja kad god neko vidi odreenu knjigu, fotografiju, film itd. i ima znaajn propagandni uticaj.

dje pri tim dogadjanjima treba voditi rauna o noseem kapacitetu prostora. Prostorni razvoj turizma ukazuje na njegovu kompleksnost i komplementarnost. Turistike destinacije se nadopunjuju i predstavljaju konkurenciju jedna drugoj. Razvoj turistike destinacije kongresnog turizma utie kako na privredne tokove i na izmenu geografskog lika prostora tako i na promene u ponaanju lokalnog stanovnitva. Pozitivni i negativni uticaji turizma se proimaju, a na njihovu jainu i dominantnost utie, pre svega, planiranje. Zbog toga, sve destinacije koje ele da se bave razvojem kapaciteta za odravanje kongresa, sastanaka, manifestacija i dogaaja moraju paljivo da planiraju svoj razvoj i da planski usmeravaju izgradnju i opremanje prostora za ove potrebe, ne samo radi ouvanja lokalne sredine i odrivog razvoja, ve i zbog znaaja ovog dela trita za svetska turistika kretanja. Posebnu vanost za turistiku destinaciju imaju meunarodni kongresi. Kongresnu ponudu treba razvijati uporedo sa turistikom ponudom, kako bi se uesnicima kongresa omoguilo kvalitetno provoenje slobodnog vremena, kao i preduzimati odreene aktivnosti u cilju to boljeg informisanja uesnika kongresa o atraktivnostima odreenog grada, lokaliteta ili zemlje jer svaki od uesnika raznih skupova predstavlja potencijalnog turistu koji se moe vratiti na odreeno mesto u elji za odmorom. 1. Allen, J. etc (2002), Festival an special Event management, J. Wiley, Australia Ltd 2. Getz, D. (1997), Event management and Event tourism, CCC, New York 3. Cooper, C. and Westlake, J. (1989), Tourism Teaching into the 1990s. Tourism Management 10(2), 69-73. 4. Cooper, C. , Shepherd, R. and Westlake, J. (1994), Tourism and Hospitality Education. Guildford: University of Surrey. 5. omi, . , Kosar, Lj. , teti, S. (2001), Globalna fuga, uro Salaj, Beograd 6. Poon, A. (1997), Global transformation: New Tourism Defined, HopeEartshan Publications, London 7. teti, S. (2002), Nove tendencije svetskih turistikih kretanja, Savremene tendencije u turizmu , Novi Sad 8. teti, S. (2003), Strategija razvoja i plasmana turistike destinacije , Savremene tendencije u turizmu , Novi Sad 9. Lovelock, C. H. Services Marketing (2nd Ed), Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall Inc. 10. Rubin, K. (1992), Flying High in Travel (2nd ed. ). New York: John Wiley & Sons. 11. Morrison, A. M. (1989), Hospitality and Travel Marketing, Albany, NY: Delmar Publishers

Literatura

Umesto zakljuka

Znaaj M.I.C.E. industrije za promociju turistike destinacije

Zemlja koja ulae u razvoj turizma i koja vodi rauna o angaovanosti postojeih kapaciteta tokom godine, vidi alternativu u razvoju kongresnog turizma jer utie na produenje turistike sezone. Zbog iroke lepeze po-

Gradovi kao turistike destinacije treba da sagledaju sve karakteristike i potrebe organizatora i uesnika M.I.C.E. kretanja, pa u tu svrhu treba da sprovode ankete pomou kojih ispituju njihova miljenja kvalitetu dogadjaja, organizaciji i utiscima o turistikoj destinaciji. Traei feedbeck turistika destinacija dobija putokaz ta bi sve trebalo uiniti da njihov boravak bude udobniji a ekonomski efekti poveani. Sprovoenje istraivanja za ovaj segment turistike tranje je neophodno sa ciljem boljeg poznavanja trita i opremanjem turistike destinacije za njihove potrebe. Tako-



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Mr.sc. Snjeana Borani* Rezime

Rad se bavi problematikom promocije turistikih destinacija i kvalitetom web stranica u turizmu. U prvom dijelu rada prikazuju se teorijski nalazi, analizira se web stranica kao sredstvo promocije te e se posebno obrauju pojedini elementi vani za njihovo uspjeno kreiranje. Radi ukazivanja na dobre i loe elemente putem upitnika provedeno je istraivanje web stranica odabranih turistikih destinacija. Svrha istraivanja je definiranje koraka i postavljane modela za izradu uspjenih web stranica i njihovu evaluaciju. Na temelju istraivanja eli se ukazati na snagu ovog medija u promociji i potrebu praenja trendova i kontinuiranog unapreivanja web stranica turistikih destinacija. Kljune rijei: promocija, turistika destinacija, web stranice

Evaluacija kvalitete web stranica turistikih destinacija u Hrvatskoj

Uvod
Promocija turistikih destinacija ima odreene specifinosti koje proizlaze iz same prirode turistikog proizvoda koji je skup razliitih proizvoda i usluga koji stvaraju doivljaj u destinaciji. U trenutku kupnje turistikog proizvoda potroa ga najee ne moe isprobati, opipati niti osjetiti i od njega ga dijele i prostor i vrijeme. Zato je uloga promocije u turizmu izuzetno bitna a njeni kreatori koriste razliite medije i sredstva kako bi doprijeli do potencijalnih turista i zainteresirali ih na dolazak u destinaciju. S druge strane, razvoj informacijskih i telekomunikacijskih tehnologija svakim danom nudi nove naina stjecanja informacija. Iako klasini izvori informacija kao to su tiskani materijali na gube na vanosti, nove tehnologije pruaju odreene prednosti u smislu brzine, dostupnosti i koliine podataka koje su na raspolaganju. Snaga Interneta danas je neupitna. Broj korisnika svakim danom neprekidno raste, a sva predvianja govore i dalje u prilog ubrzanom rastu. Tako je u svijetu u 2005. godini broj korisnika premaio milijardu, a svjetski strunjaci iz ovog podruja oekuju da e se brojka od dve milijarde korisnika dosegnuti ve 2011. godine. Najvei rast danas biljee jako napuene zemlje poput Kine, Indije, Brazila i Indonezije, a prema podacima Europske putnike komisije prvih pet zemalja prema broju korisnika su SAD, Kina, Japan, Indija i Njemaka (www.etcnewmedia.com, kolovoz 2006). komunicirati jedni s drugim to im omoguuje bre, jednostavnije i efikasnije obavljanje poslova. Trendovi o koritenju Interenta u turizmu prema podacima Europske putnike komisije (www.etcnewmedia.com, kolovoz 2006.) govore da u Njemakoj i Velikoj Britaniji ve vie od 60% svih kupnji turistikih putovanja najprije ponu online putovanjem. Preko 41 milijun Europljana koristi Internet za istraivanje, planiranje, rezervacije ili kao pomo pri donoenju odluka o putovanju. Sve se manje sluaju usmene preporuke i sve se vie traga za informacijama. Istraivanje obiljeja turistike potranje u Hrvatskoj (TOMAS 2004, Institut za turizam) kad se radi o izvorima informacija pokazalo je da je Internet kao izvor informacije za posjet Hrvatskoj u 2004. godini koristilo 23,1% gostiju to predstavlja znaajan rast u odnosu na 2001. godinu kada ga je koristilo samo 8,8% gostiju. Pored toga, svakako treba naglasiti trend paralelnog koritenja vie izvora informacija.

Abstract

Tourist Destination Web Sites Evaluation of Quality in Croatia This paper deals with issues concerning promotion of tourist destination and quality of their websites. Theoretical part explains the role of tourism promotion and characteristic of tourism destination websites as the promotional tool. Particular elements important for successful creation of websites is separately discussed. In order to present good and bad elements of websites, a questionnaire survey was implemented for selected tourist destinations. The aim of this research activity was to disclose the crucial steps in production of successful websites. This paper closes with emphasis on significance of evaluation and continuous quality improvement of this emerging communication tool. Key words: promotion; tourist destination, web pages tourist destination

Karakteristike web stranice

Web i njegova uloga u turizmu

* Mr.sc. Snjeana Borani ivoder, Institut za turizam, Zagreb, Hrvatska

Internet zauzima sve istaknutije mjesto u turistikom marketingu jer postaje sve snaniji komercijalni i marketinki alat u smislu otvaranja novih mogunosti u podruju upravljanja i promoviranja turistikim destinacijama. Njegove prednosti, kad je rije o turizmu, najprije su prepoznale aviokompanije, hoteli i drugi smjetajni kapaciteti i koristili ga za rezervacijske sustave. Meutim, vremenom su i turistike organizacije odgovorne za promociju poele shvaati nove mogunosti te su se poele intenzivno promovirati putem web stranica. U poetku su to bile na neki nain broure na webu da bi se kasnije te stranice razvijale i postajale sve kvalitetnije (mogunosti pretraivanja, velik broj informacija, mogunosti individualne ponude, veze na direktne rezervacije i sl.). Danas putem Interneta svi sudionici koji su kreatori turistike ponude i stvaraju turistiki proizvod mogu meusobno direktno

Karakteristike web stranica proizlaze iz prirode samog medija. Stranica na ekranu najee se gleda kao i stranica na papiru tako da se prvo gleda na lijevu stranu (gdje se zbog toga esto stavlja sadraj weba). Meutim, poslije toga itatelj se suoava sa sadrajem kroz tzv. hipertekst te nastoji brzo skupiti informacije na nain da skae izmeu rijei i odlomaka. Kvalitetne web stranice pruaju informacije na razini koju korisnik oekuje, a sam sadraj je organiziran, kvalitetan i sadri dostatnu koliinu informacija. Prva stranica tzv. homepage esto ostvaruje prvi kontakt s veinom korisnika pa je vano da ona bude privlana, jasno istie naslov, logo i druge oblikovne elemente kako bi se odmah uoilo kome je namijenjena. Boje na ekranu moraju biti u slubi prenoenja osnovnih ideja i u slubi itljivosti (kontrast pozadine i slova). Pisma takoer moraju biti odgovarajue vrste i veliine tako da se najee koriste: times New roman, Geogia, Verdana, Arial i Trubechet (Lynch, Horton, 2001). itanje s ekrana je zamorno i istraivanja su pokazala da oko 79% korisnika samo preleti pogledom po stranici (J. Nielsen, 2006.) Iz tog razloga reenice ne bi trebale sadravati previe rijei i trebaju biti koncizne i jasne. Promocijske fraze i pretjerivanja nisu produktivni na webu. Kod web stranica turistikih destinacija vano je izgraditi identitet i povjerenje u vlasnika stranice, te je izuzetno bitna vjerodostojnost. Pored toga, stranice turistikih



destinacija sve vie imaju mogunost izbora vie jezika za to su dobar primjer turistike organizacije skandinavskih nacionalnih turistikih organizacije koje se predstavljaju na ak 15 tak jezika (Nizozemska wwww.holand.com, vedska www.visitsweden.com, Norveka www.noray.com, Finska www. gofinaland.com). Web stranice karakterizira velika prednost pretraivanja i navigacije tako da se esto globalna navigacija istie na svakoj stranici i pokriva cijeli sadraj.

Tablica 1. Elementi dizajna (rang) DESTINACIJA Baka Voda Biograd Cavtat Dubrovnik Karlobag Makarska Mali Loinj Novalja Opatija Pore Rovinj ibenik Vodice Raspon srednjih ocjena elemenata (za sve destinacije) Napomena: Rang se kree od 1 do 13 nje pojedinih elemenata. Iz raspona srednjih ocjena elemenata vidljivo je da niti jedan element ni kod jedne destinacije nije u prosjeku ocijenjen odlinim te da se rang srednjih ocjena kree u rasponu od 2 do 4. Iza analize je vidljivo da su najveu panju elementima sadraja dali Opatija, Pore i Rovinj . Sadraj teksta, odnosno, informativnost najbolje je ocjenjen kod Opatije gdje je sadraj organiziran u sljedeim dijelovima: O Opatiji, to posjetiti, Gdje odsjesti, Gdje pojesti, Gdje se zabaviti, Kalendar priredbi. Sadraj teksta i prikaz destnacije najbolje su ocjenjeni kod web stranica Rovinja gdje se posebno istiu izbor fotografija (koje su u potpunosti u funkciji stvaranja odgovarajueg turistikog identiteta) i izbor prikazanih lokaliteta. Srednje odjene elemenata kreu se od 2,1 do 4,2. Brzina otvaranja web stranica ovisi o tehnikim karakteristikama pa zato valja vodiTablica 2. Elementi sadraja (rang) DESTINACIJA Baka Voda Biograd Cavtat Dubrovnik Karlobag Makarska Mali Loinj Novalja Opatija Pore Rovinj ibenik Vodice Raspon srednjih ocjena elemenata (za sve destinacije) Napomena: Rang se kree od 1 do 13 sadraj teksta /informativnost 4 13 7 6 11 9 5 8 3 2 1 12 10 2,1 - 4,2 preglednost/ struktura sadraja 2 13 7 9 10 8 4 6 1 3 5 12 11 2,2 - 4,2 prikaz destinacije 3 11 9 7 13 10 6 4 2 5 1 12 8 2,5 - 4,1 ti brigu da stranicu nisu optereene prevelikim brojem fotografija i multimedije koje bi dodatno usporile otvaranje. Analize su pokazala da su se najbre otvarale web stranice Porea a najsporije Biograda. Kad je rije o korisnosti i jasno istaknutim vezama najboljima su ocjenjene stranice Bake Vode, Malog Loinja i Opatije. Kod lakoe navigacije, odnosno, snalaenja ocjenjivala se korisnost i istaknutost veza te njihovo lako praenje pri emu su se najboljima pokazale stranice Bake Vode, Malo Loinja i Opatije. I zadnji element interaktivnost, obuhvatio je koritenje multimedije; audio, video i grafiku s jasno izraenom svrhom. I ovdje su najbolje bile stranice Rovinja, Opatije i Dubrovnika. Kod ove grupe elemenata zabiljeen je najvei raspon srednjih ocjena koje su se kretale od 1,7 do 4,6. Analiza upitnika upuenih na direktore turistikih zajednica pokazala je da samo pet Poetna (home) Layout/ estetski Fotografije stranica dojam 5 13 7 4 11 9 6 3 1 8 2 12 10 2,0 - 4,0 6 9 10 5 12 7 3 11 1 4 2 13 8 2,6 - 3,9 4 9 13 5 12 11 10 8 1 6 2 7 3 2,7 - 3,9 Slaganje teksta 6 10 13 3 11 8 1 9 7 3 2 12 5 2,4 - 3,5 Izbor i koritenje boja 4 9 8 2 12 10 6 13 1 7 3 11 5 2,2 - 3,9

Metodologija istaivanja

U svrhu rada provedeno je istraivanje odabranih hrvatskih turistikih destinacija da se ukae na dobre i loe elemente te da se dobiju konkretne smjernice za podizanje kvalitete i atraktivnosti web stranica kao i koraci za praenje kvalitete promocijskih sredstava. Istraivanje je obuhvatio teorijski dio u kojem je istraena literatura o web stranicama i posebno web stranicama u turizmu. Za istraivanje su koritena dva upitnika: upitnik za ocjenjivanje web stranica i upitnik za naruitelje izrade web stranica (u ovom sluaju direktori turistikih zajednica). Upitnik za ocjenjivanje web stranica obuhvatio je tri grupe elemenata; elemente dizajna, elemente sadraja i elemente medija. Koritena je ljestvica od 1 (loe) do 5 (izvrsno). Drugi upitnik koji je bio izraen za naruitelje web stranica obuhvatio je pitanja oko priprema i same izrade web stranica, problema koji se pri tome javljaju te naine praenja kvalitete broura i web stranica. Nakon unosa i kontrole podataka odgovori ispitanika obraeni su u Excelu. Za svaki ocjenjivani element web stranica izraunata je aritmetika sredina i standardna devijacija. Za istraivanje je izabrano 13 destinacija tako da su zastupljene sve upanije na moru. Ispitanici u ocjenjivanju kvaliteta web stranica bili su strunjaci iz razliitih podruja: strunjaci iz turizma, marketinga u turizmu, sociologije, statistike, informatike, geografije, prometa i promocije. Ispitanici za upitnik vezan uz problematiku izrade i praenja kvalitete web stranica bili su direktori turistikih zajednica destinacija ije su web stranice ocjenjivane.

Rezultati istraivanja

Upitnik je sadravao tri grupe elemenata. Elementi dizajna obuhvatili su ocjenjivanje: poetne (home) stranice, layouta, fotografija, slaganja teksta te izbor i koritenje boja; elementi sadraja: sadraj teksta/informativnost, preglednost/strukturu sadraja, prikaz destinacije i elementi medija: brzinu otvaranja, lakou navigacije/snalaenje i interaktivnost. U nastavku se daju rezultati. Kod prve grupe elemenata (elementi dizajna) najvie se isticala Opatija koje je kod etiri elementa (poetna stranica, estetski dojam, fotografija i izbor i koritenje boja) ocjenjena kao najuspjenija. Slijedi je Rovinj koji je takoer ocijenjen vrlo uspjenim za veinu elementa dizajna. Rang ostalih destinacija prema navedenim elementima ukazuje na neujednaenu kvalitetu pri sagledava-



Tablica 3. Elementi medija (rang) DESTINACIJA Baka Voda Biograd Cavtat Dubrovnik Karlobag Makarska Mali Loinj Novalja Opatija Pore Rovinj ibenik Vodice Raspon srednjih ocjena elemenata (za sve destinacije) Napomena: Rang se kree od 1 do 13 od trinaest anketiranih destinacije raspolae marketing planom kao kljunom tokom za promocijski plan u kojem se jasno definiraju prednosti i nedostaci u odnosu na konkurente te pozicioniranje koje je polazna toka za promotivne aktivnosti. Takoer se pokazalo da je devet turistikih zajednica izradilo projektni zadatak za izradu web stranica. Tri turistike zajednice su za izradu web stranica angairale specijalizirane agencije (Opatija, Rovinj i Makarska), dok su ostale izradile samostalno uz pomo vanjskih suradnika. Sve prate broj otvaranja stranica, polovica prate broj upita, a istraivanje o kvaliteti provodi samo jedna (Baka Voda). Kao problem kod izrade web stranica financijski problem navele su etiri turistike zajednice, strune probleme njih pet (od kojih su dvije navele probleme oko sadraja), dok su organizacijske probleme istaknule dvije turistike zajednice. Istraivanje je pokazalo da se kod istraivanih turistikih destinacija jo uvijek nedovoljno koriste prednosti koje prua ovaj medij. Stranice uglavnom ostavljaju dojam da je njihova izrada preputena informatikim agencijama koje moda nedovoljno sagledavaju specifinosti samog turistikog proizvoda. Pokazalo se da se openito izradi web stranica pristupa na nedovoljno metodian, sustavan i struan naina pa se dogaa da njihova kvaliteta esto zaostaje za kvalitetom same destinacije. Razloge tome moda valja traiti to je u veini destinacija ne postoji konkretan i jasan marketing plan kao podloga za promociju. lakoa navigacije brzina otvaranja /snalaenje 2 13 4 6 9 10 5 8 7 1 3 12 11 2,3 - 4,6 1 12 4 10 9 8 2 5 3 6 7 13 11 2,0 - 4,2 interaktivnost 6 12 11 3 9 5 8 4 2 7 1 13 10 1,7 - 3,6

destinaciji koju vrijedi upoznati utjecat e na to da korisnik krene u daljnje pretraivanje Pregledan i privlaan layout dat e dojam profesionalnog pristupa i poveat e interes da se korisnik zadri na stranicama Izbor fotografija jedan je od presudnih faktora koji utjee na stvaranje dojma o atmosferi destinacije Zbog oteanog i sporijeg itanja na ekranu tekst mora biti to je vie itljiv (paziti na veliinu i oblik slova, raspored odlomaka) Odabir boja mora biti u paljiv i ugodan oku (titranje ekrana) Od Interneta se oekuje velik broj tonih i aurnih informacija pa valja voditi rauna o njihovom broju i mogunostima dodatnog traenja Sadraj treba biti jasno i pregledno organiziran jer korisnici nisu skloni duljem zadravanju na ekranu i traenju logike rasporeda sadraja Destinaciju valja prikazati vjerodostojno pa treba paljivo birati lokalitete Samo e lako snalaenje sadrati korisnika na stranicama zato veze moraju biti jasno istaknute na nain da se lako prate Koritenje multimedije mora imati jasnu svrhu i u funkciji stvaranja dodatne atraktivnosti.

Preporuke i konceptualni model

Iako je web stranica jo uvijek relativno novi izvor informacija iji se standardi jo uvijek uspostavljaju, svakako treba pratiti sve nove spoznaje iz ovog podruja i koristiti ih da budu atraktivnije, funkcionalnije i time svrsishodnije. Provedeno istraivanje pokazalo je da je pri razvijanju kvalitetnih i privlanih web stranice vano voditi rauna o sljedeem: Privlana i atraktivna poetna stranica iz koje se jasno vidi da je rije o turistikoj

Budui da su rezultati istraivanja pokazali da izrada uspjene web stranice nije jednostavan zadatak i da obuhvaa razliita znanja iz razliitih podruja moe se rei da su opsena priprema, koordinirani tim strunjaka i kontinuirano praenje kvalitete preduvjeti za podizanje njihove kvalitete. Na slici 1. prikazani je model kako bi se ukazalo na svekupnost i vezu aspekata koje je pri izradi potrebno uzeti u obzir. Izrada uinkovitih web stranica podrazumijeva sustavan pristup koji obuhvaa dobru pripremu, izradu, kontinuiranu evaluaciju i redizajn. Osim toga neprekidno valja imati na umu estetske kriterije, kriterije funkcionalnosti i informativnosti, i naravno uvijek imati na umu da se radi o turizmu i da se sagledaju sve specifinosti turistikog proizvoda.

Literatura

Cox B. & Koelzer W., Internet marketing za hotele, restorane i turizam, M Plus d.o.o., Zagreb, 2005. orak S., Marui Z., TOMAS 2004. Stavovi i potronja turista u Hrvatskoj, Institut za turizam, Zagreb, 2005. Evaluating and Improving Websites, The Tourism Destination WebWatch, WTO, 2005. Hoffman Leslie & Frenza, Organizing Your Web Site Content, Nonprofit Worlds, Vol. 15., No. 6, 1997., str. 14-15 Horton S., Web Teaching Guide, Yale University Press, London, 2000 Jensen R., The Dream Society: how the coming shift from information to imagination will transfor your Business, McGrawHill, New York, 1999. Slika 1. Konceptualni model za praenje kvalitete promocijskih materijala



Jung T.H., Butler R., Perceptions of Marketing Managers of the Effecriveness of the Internet in Tourism and Hospitality, Information Technology & Tourism, Vol. 3, 2000., USA Kurei S. M., Heuristika pravila grafikog dizajna za web, Magistarski rad, Varadin, 2001. Lennon M., Tourism Promotion using the World Wide Web, http://isoc.org, 1995. Lynch J. P., Horton S., Web Style Guide, Yale University Press, London and New Haven, 2001. Mihaljevi M., Kako se na hrvatskome kae www, Hrvatska sveuilina naknada, Zagreb, 2003.

Morkes J., Nielsen J., Concise, Scannable and Objective: How to Write for the Web, http://www.useit.com/papers/webwriting, 1997. New Media Review, European Travel Commission, http://etcnewmedia.com, 2005. Nielse J., How Users Read on Web, http:// www.useit.com, 1997 Nielsen j. & Tahir M., Hompage Usability, New Riders Publishing, 2002. Rachman, Z.M. & Buchanan J. T., Effective Tourism Web Sites, Part1: Literature Review and Features Survey, University of Waikato, New Zeland, 1999. Ralph F.W. How to Attract Visitors to your Website, http://wilsonweb.com

Wilson R.F., The Web Marketing Checklist: 29 Ways to Promote Your Website, http:// www.wilsonweb.com World Tourism Organization - Business Council , Marketing tourism Desitnation Online: Strategies for the Information Age, 1999. World Tourism Organization - Business Council . E-Business for Tourism, WTO, 2001. ivoder B.S., Mogunosti unapreenja promocije turistikih destinacija kroz podizanje kvalitete promocijskih sredstava, Magistarski rad, Zagreb, 2005.



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Prof.dr Svetislav Milenkovi* Rezime

Svi globalni procesi savremenog sveta postavljaju novu preraspodelu prirodnih i privrednih resursa. Globalizacija je nastavak razvoja turistike aktivnosti, ali sa novim kvalitetom turistikog proizvoda, stvaranjem novih destinacija i potpunom ekspanzijom novih regiona.U tom procesu ni sve vei rizici, ni sve vea globalna zagaenost, ni antagonistike smetnje izmeu razvijenih i nerazvijenih zemalja ne mogu da spree rast i razvoj svetskog turizma, ali mogu da ga rekonstruiu. Masovni turizam sve vie postaje individualni, moderni prerasta u postmoderni, obini motivi turista prelaze u nostalgine, a svetske zatiene zone stvaraju nove oblike turistike aktivnosti. Novi meunarodni odnosi globalnom turizmu daju finansijske inpute i poveavaju mobilnost kvalitetnih resursa iz regiona u region. Takoe oni preko velikih korporacija sve vie objedinjuju svetski turistiki proizvod u integralni, stvaraju nov stil turistikog ponaanja, a samim tim i novu deobu meunarodnih turistikih kretanja. Kljune rei: globalni, turizam, ekonomija, prosperitet, profit

Globalni turizam u buduem ekonomskom razvoju

Uvod
Savremeni ekonomski procesi sve vie eliminiu tradicionalne drutveno-ekonomske odnose i rue antagonistike odnose izmeu razvijenih i nerazvijenih zemalja. Meutim, dominacija svetskog kapitala poveava broj segmentnih grupa visoko platenih turistikih potroaa uz stalnu primenu vladavine principa ,,imati nad ,,biti, to znai i novu redistribuciju turistikih resursa. Ta redistribucija zahteva nove oblike investicionih ulaganja u razvoj turistikih destinacija, ali i novi oblik turistikog proizvoda najvieg kvaliteta. Zbog toga slobodno vreme dobija novu preraspodelu na taj nain da ga bogate zemlje sve vie koriste za zabavu i rekreaciju svojih ljudi, a siromane sve vie da bi stvorile dodatni pozicioni kapital za zadovoljenje potreba bogatih, ali i podizanje sopstvenog ivotnog nivoa. Turizam se u savremenim uslovima predstavlja kao vremensko zbrajanje drutva. On, kao rezultat smanjenja cena i poveanja lakoe meunarodnog putovanja, omoguava sve veem broju ljudi, iz svih socijalnih klasa, da napuste tzv. stanje vezanosti za jednu lokaciju i dosegnu ,,zamiljeni svet. S druge strane, turistika obuka i usavravanje turistikih mesta omoguavaju da ovaj sektor bude ravnopravan sa ostalim sektorima privrede. Podjednako su bitni i obrazovanje i obuka u realnom svetu, koji treba da se razvijaju i upotpunjuju. Razvojem avio-prevoza, tj. komercijalizacijom svetskih avio-kompanija posle 50-ih godina XX veka turizam postaje masovni proces, tako da je 1992. postao jedna od vodeih ,,svetskih industrija. Taj rast je ostvario znaajan uticaj na podruja destinacija i njihovo stanovnitvo, to je dalje uslovilo formiranje nove prostorne preraspodele turistikih kretanja, a samim tim i stvaranje novih regiona specifinog turistikog proizvoda. Jedan od goruih problema savremenog turizma jeste problem raznolikosti i izdeljenosti same industrije.Ovaj problem se javlja zbog nedostatka uporedivih podataka o turizmu, koji su posledica neidentifikacije odgovarajuih sredstava za prikupljanje uporedivih statistikih veliina.Promene turistike aktivnosti, na globalnom nivou, dovele su do sve vee kompleksnosti turizma i njegovog uticaja na lokalnu, regionalnu, nacionalnu i meunarodnu ekonomiju. Da bi se shvatio proces globalnog turizma treba uporedo analizirati njegove bazine resurse i poreklo svih odreujuih parametara toga procesa.To je posebno znaajno kako bi se pravilno usmerili tokovi svetskog turistikog kapitala prema hijerarhijski rangiranim destinacijama i regionima. Na taj nain stare destinacije dobie vii kvalitet ponude, a nove e postati razvojni inioci nerazvijenih turistikih prostora. Sve svetske korporacije, koje se bave turizmom, imae na uvid raspoloive sastavne delove turistike aktivnosti, s tim da e one da dobiju jo veu dominaciju u raspodeli turistikog trita.

Abstract

The Global Tourism in Future Economic Development All global processes of the contemporary world represent the new reallocation of the natural and economic resources. Globalization is the continuation of the tourist activity development, but with new tourist product quality, new destinations and completely expansion of new regions. In that process, neither higher risks, and global pollution, nor antagonistic barriers among developed and undeveloped countries cannot prevent the world tourism growth and development but can reconstruct it. The massive tourism more and more becomes the individual one, modern turns into post-modern, the common tourist motives become nostalgic, and worldprotected zones make new forms of the tourist activity. New international relations give the financial inputs to the global tourism and increase the mobility of the resource of high quality from region to region. In addition, they put together, through the big corporations, the world tourist products into integral one; create a new style of the tourist behaviour and new share of the international tourist tendencies. Key words: global, tourism, economy, prosperity, profit.

* Prof.dr Svetislav Milenkovi, Ekonomski fakultet, Kragujevac

Savremena kretanja ekonomskih odnosa menjaju i shvatanje o turizmu, kao globalnom procesu. To znai da turizam izlazi iz okvira ,,industrije i postaje drutveno-ekonomski fenomen. Njegov dalji razvoj, formiranje proizvoda i otvaranje novih destinacija rezultat su prethodnih iskustava i novih elja turistikih potroaa. Iz tih faktora turizam se sve vie shvata kao ,,nostalgian proces. Jaka veza izmeu nostalgije i turizma je izraena i posebno je povezana sa istorijskim elementima, smetajem, atrakcijama i kulturnim institucijama. Naglaeno je da su turisti esto neobino fascinirani traginim, sablasnim i potresnim istorijskim mestima. Nostalgija je bazirana na nezadovoljstvu drutvenim poloajem, sadanjim i buduim. Nostalgini turizam, koji obezbeuje alternativnu stvarnost, kreira utoite u imaginarnoj prolosti, za koju ljudi esto misle da je istinita.Smatra se da je nostalgini turizam antiteza realnom turizmu. Sa ubrzanim karakterom tehnolokih inovacija i nostalginim trendom prema globalizaciji, tradicionalni konkurentski i suprotstavljeni odnosi izmeu poslovnih organizacija prerastaju u partnerske sporazume. Za mnoge turistike organizacije uspeh je zavistan od ostvarenja partnerskih odnosa u cilju boljeg usluivanja klijenata. U takvim uslovima dunost ekonomskih, drutvenih i politikih uticaja, kao i turistike organizacije, razvijanje je partnerskih odnosa. Turizam je esencijalno vezan za druge sektore ekonomije i zbog toga se globalni turistiki trendovi ne mogu posmatrati izolovano od kljunih faktora, koji e oblikovati svet budunosti. Faktori, koji se mogu smatrati kljunim u ovoj oblasti, su: Globalni ekonomski tokovi i uklapanje turizma u njima; Kompletna identifikacija i inventarizacija prirodnih turistikih resursa; Odnosi turizma i ivotne sredine i na bazi toga odreivanje novih oblika turistikih kretanja; Razvoj tehniko-tehnolokog procesa, posebno informacionih turistikih sistema, kao i novih naunih metoda oblikovanja turistikog proizvoda; i

Globalni turizam u buduim i meunarodnim ekonomskim odnosima



 Promena demografske strukture turistikih potroaa, s jedne strane i turistikih ponuaa, s druge strane. Ekonomski rast je glavna odrednica turistikih tokova. Projektovana dinamika svetska ekonomija e obezbediti osnovu za poveani inostrani i domai turizam. Turizam se sada tretira kao komoditet koji se moe priutiti za one koji odaberu da se ukljue u razliite pustolovine. Planovi za kontinuirani ekonomski rast, podrani od strane Svetske turistike organizacije (WTO), predviaju smanjenu stopu rasta u Junoj Americi i azijskom pacifiku, u poreenju sa prosekom u svetu. Dinamiku turistiko-ekonomskog rasta, na globalnom nivou, odreuju faktori, kao to su: Drutveno-ekonomski pritisci poveanja ivotnog standarda. Globalna srednja klasa, koja je u porastu i to do dve milijarde ljudi, stvara ciklus rastuih aspiracija, uz poveani tok informacija i irenja demokratije, to predstavlja udarac bivim obespravljenim graanima. Najrizinije zemlje i regioni, to se ekonomskog nazadovanja tie, one su sa endemskim internim i/ili regionalnim konfliktima i one koje ne uspevaju da unose raznovrsnost u svoje ekonomije. Informacioni obrt e uiniti siromatvo vidljivim i velike regionalne razlike e ostati. Unutar zemalja praznina u standardu ivota e se poveati. ak i kod zemalja sa brzim porastom, veliki regioni e doiveti nizak porast u odnosu na druge; Unapreenje makroekonomskih principa poslovanja utie na precizno razdvajanje makro i mikroelemenata turistikog poslovanja, koji, u savremenim uslovima, postaju integralni faktor globalne realokacije turistikih kretanja. to se tie ekonomskih naela i menadmenta, rasprostranjeno poboljanje poslednjih godina postavilo je osnov za buduu dinamiku. Naputanje neodrivih reima, razmene u Aziji i stvaranje evropske monetarne unije (EMU) trebalo bi da doprinese ekonomskom porastu; Internacionalni trgovaki i investicioni tokovi e rasti, podstiui razvoj domae proizvodnje u mnogim nerazvijenim zemljama. Protivljenja daljoj liberalizaciji trgovine od posebnih interesnih grupa i nekih vlada nee uticati na osnovne trendove prema ekspanziji trgovine. Priliv internacionalnog kapitala, koji je dramatino porastao u proloj deceniji, ostae obilan, naroito za zemlje ija se trita spajaju, to poveava njihovu transparentnost. Otvaranje novih destinacija i oblikovanje novog turistikog proizvoda, starih destinacija, zahteva nove izvore investicionih sredstava, sa kraim rokom povraaja i to duom stopom aktuelizacije; i Brza ekspanzija privatnog sektora u mnogim zemljama, ija se trita spajaju, zajedno sa deregulacijom i privatizacijom u Evropi i Japanu, trebalo bi da ubrzaju ekonomski rast stvaranjem konkurentnih pri-

tisaka da se resursi efikasnije koriste. Uticaj poboljanih delovanja e se umnoiti, dok obrt informacija uveava sposobnost firmi irom sveta da savladaju ,,najbolju praksu od najuspenijih kompanija. Obrazovanje e biti odluujue za ekonomski uspeh tokom decenije i na lokalnom i na nacionalnom nivou. Globalna ekonomija i tehnoloka promena neminovno daju prednost visoko obuenoj radnoj snazi. Kretanje radne snage e se uveati, jer internet omoguava ljudima da nau posao u razliitim delovima sveta. Bie velike potranje za ljudima sa lingvistikim vetinama i sposobnou da rade u razliitim kulturama. Od turistike industrije se oekuje da zaigra vanu ulogu u odravanju ove potranje. Da bi globalni turizam pratio transformaciju globalnog kapitala, razliite stilove ivljenja i provoenja slobodnog vremena, sauvao autentinost gradnje turistikih objekata od tzv. svetskog stila, ujednaio ponudu turistikih destinacija razvijenih i nerazvijenih zemalja i usmerio budua turistika kretanja prema izazovnim regionima, on mora da ispotuje sledee strategijske platforme razvoja: Platforma odbrane i panje je jedinstvena zato to cilj razvoja turizma obuhvata njegov rast, ali i ravnomerno razmetanje turistike ponude i potranje. Turizam se zbog toga tretira kao kreativni stvaralac novih vrednosti. Na primer, EU je na taj nain okarakterisala svoju inicijativu iz 1998.godine pod nazivom ,,Novo evropsko turistiko partnerstvo za mogunosti zapoljavanja. Tako je ona na poetku predstavila ovaj sektor kao vou promena. Za razliku od platforme odbrane, platforma panje je neto drugaija, ali belei dobar turistiki rast i ona predstavlja turizam kao stereotipnu, iracionalnu, heterogenu, dobro iskorienu i delimino industrijalizovanu delatnost koju je, pritom, veoma teko kontrolisati i koordinirati, jer je preputena svima, tj. svakom ko hoe i ume da rukovodi njome. zmeu ostalog to je rezultiralo u stvaranju neeg novog, razliitog od masovnog turizma i povealo mogunosti za razvoj zemalja pomou edukativnog turizma; Platforma prilagodljivosti se koncentrie na razne forme turistikog rasta i razvoja, odnosno kljuna karakteristika odrivog turistikog istraivanja jeste to to ona predlae kakvo to delovanje treba da bude da bi pomoglo da se smanje negativne konsekvence turistikog razvoja i bavi se pronalaenjem takvih atraktivnosti koje bi izvrile adekvatno planiranje i ureenje. Ukratko, odrivi turizam je mogue jedino uz pravilnu, odrivu upotrebu resursa; i Platforma bazirana na znanju prouava turizam u celini i pokuava da predstavi turizam kao naunu disciplinu, pokuavajui da je povee sa svim ostalim platformama. Unutar ovog sektora celokupna poveza-

nost i partnerstvo predstavljaju dominantan model organizovanja, koordinacije i kontrole svih tih odnosa zajedno. Globalni turistiki procesi su uvek pod odreenim pretnjama koje ograniavaju razvoj, naroito novih destinacija, ali mogu da smanje i ukupan turistiki promet. Najvee pretnje sinhronizovanom globalnom turistikom razvoju jesu: Neregulisana finansijska trita vodeih zemalja sveta (SAD, Japan, EU) koja mogu da neracionalno usmere sredstva za investiciona ulaganja u turizam; Neodgovarajua izgradnja i oprema turistikih centara u nerazvijenim zemljama; Trgovinski debalansi izmeu razvijenih i nerazvijenih to omoguava najveim trgovinskim korporacijama da kontroliu promet svih onih proizvoda koji ine sastavni deo primarnog turistikog proizvoda, ali i onih koji su najatraktivniji u vanpansionskoj potronji, tj. sastavni delovi sekundarnog turistikog proizvoda; Takoe velika pretnja je i dominacija devet najveih tur-operatora koji obuhvataju blizu 80% svetskih turistikih kretanja; Posebnu smetnju predstavljaju ekoloki problemi u kojima SAD ne ele da uestvuju u njihovom reavanju, a koji ugroavaju zatiene oblasti nerazvijenih zemalja; i Turistiki rizik izazvan geopolitikim promenama smanjuje vie od 30% obim turistikih putovanja. U tom smislu pretnje globalnom turizmu su podreene dominaciji svetskog kapitala i osnovnom cilju da profit otkriva novu sliku sveta, a samim tim i novu turistiku fizionomiju. Iz navedenih karakteristika globalnog turizma izvlaimo budue trendove ponaanja turistike tranje i ponude. Turistika tranja, sa svojim novim motivacionim efektima, zahteva: Potpuno zadovoljstvo turista do granice izdrljivosti kapaciteta podnoljivosti, mnogobrojnost oblika rekreacije i potpuni odmor; Ukljuivanje u turistiku aktivnost razliite posete prijateljima i rodbini; Poslovna putovanja sa razliitim tretmanom isto profesionalnih potreba; Razvoj banjskih i klimatskih i drugih leilita u cilju preventive i rehabilitacije; Religiozni turizam, tako da hodoaa postanu religiozne grupe potroaa; i Ostali oblici turistike tranje koji su direktno formirani pod uticajem globalnih, drutveno-ekonomskih promena. U svakoj ekonomiji, pa i u turizmu, tranja odreuje ponudu. Kakva je struktura izdataka za turistika putovanja zavisi i kako e da se formira turistiki proizvod pojedinih destinacija. Ti izdaci, ili trokovi, posmatraju se na samom mestu formiranja tranje, na putovanju do destinacije, u samoj destinaciji i na povratku s putovanja, kada se sumira konaan bilans uspenosti, ili neuspenosti odmora. Zbog toga savremena turistika

0

ponuda, pratei globalni razvoj turizma, mora da obezbedi: Realizaciju svih paket-aranmana bilo kog tur-operatora i bilo koje segmentne grupe potroaa; Smetajne kapacitete svih klasifikacionih grupa, za sve potroae i u svim turistikim destinacijama; Objekti za ishranu turista moraju da prate, s jedne strane, etnografska obeleja lokalne zajednice, a, s druge strane, trendove svetskog stila. Naroito je znaajno da hrana i pie budu sa tipinih geografskih podruja, po mogustvu da predstavljaju novi brend; Organizacija transporta treba da potuje ekoloke zakonitosti uz uslov da trokovi putovanja ne optereuju turistiki budet; Rekreativne aktivnosti moraju da pronau nove oblike bez zamora, ali uz stalno poveanje dejstva pozitivnih parametara ivotne sredine svake destinacije; Kulturno-manifestacione aktivnosti, u buduim trendovima globalnog turizma, treba da zadovolje enju turista za novim, atraktivnim, ekstremnim, ali, u svakom sluaju etnografski obeleenim; Sport, kao sastavni deo turistike aktivnosti u svakoj ponudi, povezuje vrhunski sa rekreativnim na taj nain to svaka destinacija mora da poseduje takvu supra strukturu, koja e svakom biti pristupana, ali ne i nametljiva; i Ostali sastavni delovi turistike ponude su deo pozitivne vanpansionske potronje od opinga, koji upotpunjuje zadovoljstvo, do onih oblika koji pokazuju beg od civi-

lizacije, vraanje prirodi i uee u ekstremnim zadovoljstvima. Iz do sada reenog zakljuujemo da je globalni turizam, u budunosti, zapravo promenljiva ,,X, a meunarodni ekonomski odnosi, promenljiva ,,Y.

Zakljuak

Dananji svet se suoava sa mnogim globalnim promenama. Prvi put se te promene odnose kako na prirodne elemente ivotne sredine, tako i na antropogene delove ljudske civilizacije. Bez obzira to svetski kapital diktira drutveno-ekonomske procese, u svetu isprepletenost prirodnih i antropogenih vrednosti turizma sve vie odreuje njegove nove forme ponaanja.To znai da je turizam zaetnik globalnih ekonomskih procesa. Zbog toga novi oblici turistikih kretanja su, pre svega, rezultat ekonomske promene njihovog ivotnog standarda, koji prati motivacionu strukturu, u odnosu na raspoloivost turistikih atraktivnosti. Poto je poloaj pojedinih zemalja i regiona odreen ekonomskom moi turista, s jedne strane i ekonomskom raznolikou ponuaa turistikih usluga, s druge strane, to je formiranje globalnog turistikog proizvoda jo uvek neodreeno. Neodreeno je iz tih razloga to su proizvoai sastavnih delova tog proizvoda razliito tretirani u meunarodnim finansijskim, proizvodnim, ekolokim, politikim i lokalno prilagodljivim sistemima. U odnosima globalizacije sve se podreuje vlasnicima svetskog kapitala i dirigentima

svetskog turistikog stila. Meutim, zemlje i novi regioni, koji raspolau neiscrpljenim prirodnim i antropogenim vrednostima, stvaraju novi izazov da mogu da oblikuju takav turistiki proizvod koji nemaju razvijene zemlje. Taj proizvod navodi turistika kretanja prema tim regionima, jer im nudi bekstvo od svakodnevice, poveava nostalgiju za ouvanim i nedoivljenim i omoguava ekstremno ponaanje kako bi se zadovoljio svaki segment turistike tranje. Savremena shvatanja modernog i postmodernog turizma su u prvi plan izbacila ono to se zove potpuni doivljaj u prirodnoj sredini, uz vraanje na one pozicije koje ti potroai ele. Svi podnoljivi kapaciteti turistikog razvoja vraaju turistike potroae na zahtev da im odmor znai rehabilitaciju, zadovoljstvo, presti i to manje trokove boravka. Konano, globalni turizam, u novim meunarodnim ekonomskim odnosima, oznaava nastavak zapoetog razvoja u smislu precizne preraspodele turistikih potroaa prema glavnim ekonomskim, geografskim, demografskim i linim karakteristikama.

Literatura

Duli, A., (2001): Upravljanje razvojem turizma, Sveuilite u Splitu; Milenkovi, S., (2006): Meusobni odnosi turizma i ivotne sredine, Ekonomski fakultet, Kragujevac; Milenkovi, S., (1999): Turistika aktivnost u trinoj privredi, Vuk Karadi, Parain; Theobald, W., (2005): Global Tourism, Boston.

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Gordana Kovjani* Rezime

Kongresni turizam je segment turizma sa najveim rastom, kvalitetom i finansijskim efektima. Evidentno je znaajno irenje MICE (Meetings Incentives Conventions Exhibitions) industrije u mnogim zemljama i oekivanje da e se ovaj rast nastaviti u budunosti. Visok kvalitet performansi, stvaranje zadovoljstva i lojalnosti poslovnih gostiju, ali i organizatora poslovnih skupova vode ka znaajnim finansijskim efektima hotela, kongresnih centara i kongresnih destinacija. Imajui sve ovo u vidu, jasno je izraen stav turistikih vlasti da se meu prioritetima turistikog razvoja Srbije nae i kongresni turizam. Kljune rei: kongresni turizam, kvalitet usluga, zadovoljstvo poslovnih gostiju, perspektiva Srbije

Kongresni turizam prilagoavanje ponude i ansa za Srbiju

Trite poslovnih putovanja: organizatori poslovnih skupova, hoteli, kongresni centri i poslovni gosti
Uprkos savremenim tehnolokim dostignuima (video-konferencije, interaktivni multimediji i sl.) sastanci su superiorna i nezamenljiva forma komunikacije u poslovnom svetu. S obzirom na njihov znaaj i uestalost krajem prolog i poetkom ovog veka, trite poslovnih sastanaka i putovanja doivljava ekspanziju. Poslovni turizam je znaajan segment savremenog turistikog trita, a oni koji ga opsluuju danas su visoko specijalizovani i supspecijalizovani za izabrane podsegmente (korporativni sastanci, meunarodne konferencije, sajmovi, incentive i td.). Kupci na ovom tritu postaju sve zahtevniji, oekuju efektivne sastanke i preduzimaju sve neophodne korake da se uvere da je novac uloen u ovakve programe - dobro uloen novac. Menadment poslovnih skupova danas se preputa profesionalnim organizacijama i agencijama koje posreduju izmeu uesnika, naruilaca, konferencijskih centara, smetajnih kapaciteta i dr. sa ciljem da stvore i prodaju specifian turistiki proizvod uspean poslovni sastanak. Sa rastom trita poslovnih putovanja, posao organizovanja poslovnih sastanaka i konferencija postaje sve znaajniji izvor prihoda za veliki broj hotela. Poslovni gosti donose prihod od izdavanja soba, troe vie na hranu, pie i zakup sala i drugih prostorija nego ostali gosti. Hotelsko osoblje moe biti efikasnije rasporeeno, te smanjeni trokovi radne snage jer je broj poslovnih gostiju i duina boravka unapred poznata. Sastanci i konferencije predstavljaju dobar izvor pozitivne usmene propagande (iva re) i lojalnosti kroz ponovljene poslove. Ulaganje napora u odravanje odnosa sa istim poslovnim gostima i organizatorima konferencija, koji kupuju velike i kompleksne proizvode i usluge vezane za konferencije, profitabilnije je nego troenje sredstava za privlaenje novih gostiju. Razvijanje dugoronih odnosa je veoma znaajno za hotele jer im obezbeuje stabilan profit, laku realizaciju i dobru reputaciju, dok rizik pomanjkanja tranje svodi na minimum. Lojalni gosti su najprofitabilniji gosti jer u duem vremenskom periodu troe vie nego ostali (lifetime value). Preporuujui ono ime su sami zadovoljni, oni donose nove poslove. S druge strane i kupci su zainteresovani za dugoronu saradnju i lojalnost jer tako smanjuju neizvesnost buduih performansi usluga (varijabilnost usluge) i trokova, a i dobijaju odreene pogodnosti naroito izraene kroz visoko personalizovane usluge. Neispunjena obeanja i neprimereno ponaanje tokom pregovora i realizacije dogovorenih aranmana, negativno se odraavaju na reputaciju i budue poslovanje. Za hotele je vano ne samo da zadovolje uesnike poslovnih skupova ve i organizatore istih. Oni imaju znaajan uticaj na izbor ne samo konferencijske destinacije ve i konkretnog hotela u destinaciji. Koncept kvaliteta odnosa u hotelskoj industriji treba da se fokusira na organizatore poslovnih sastanaka i konferencija, jer je njihovo shvatanje tog odnosa (naroito poverenje i satisfakcija) presudno za budue poslove. Sutina uspeha u event management-u je dobra organizacija, izvrenje i profesionalizam u odnosima izmeu organizatora kongresa* i hotelskog osoblja. Poeljno je da u hotelu postoji jedna osoba koordinator, najee je to menader kongresnih usluga, koja ima najveu odgovornost ali i ovlaenja da rukovodi organizacijom kongresa. Dobra komunikacija izmeu hotelskog prodajnog osoblja i izvrnog osoblja obezbeuje da ono to je dogovoreno bude i izvreno, kako se ne bi desilo da nema dovoljno slobodnih soba za sve lanove kongresne grupe ili da je konferencijska sala zauzeta, ili da se ureuje parking za vreme trajanja konferencije. Kljuno hotelsko osoblje treba da ima trajno zaposlenje jer su este smene izvrilaca na tim radnim mestima uzrok tekoa i nesporazuma o ranije dogovorenim detaljima. Hoteli treba da izgrade kulturu pruanja usluga. Top menadment treba da ima pozitivan stav prema uslugama i da profitnu orijentaciju zameni uslunom vizijom jer e tako podstai i ostalo hotelsko osoblje da prua visok nivo usluge. Prema jednom istraivanju izvrenom na Cornell University of Hotel Administration 1 istie se da na konkurentnom tritu poslovnih putovanja hotel moe biti uspean jedino ako izlazi u susret i dosee oekivanja poslovnih gostiju i upravlja njihovim odnosima sa hotelskim osobljem na zadovoljavajui nain. U trogodinjem istraivanju posmatrano je (ne)efektivno ponaanje hotelskog osoblja tokom organizovanih poslovnih dogaaja kojima su bili domaini. Propusti najee nastaju u izvrenju, ne toliko zbog nekompetentnog osoblja koliko zbog toga to u nekim situacijama ne znaju ta da rade, naroito u hitnim sluajevima kada brzo treba ispravi-

Abstract

Convention tourism is a part of global tourism industry with the largest growth, quality and financial effects. There has been a significant increase in the MICE (Meetings Incentives Conventions Exhibitions) industry in many countries and this is expected to continue to grow into the future. High performance quality, creating business guests and meeting planners satisfaction and loyalty bring to a significant financial effects of hotels, convention centers, venues and whole destination. Having all these in mind, Ministry of Trade, Tourism and Services has given one of strategic priority in Serbian tourism development to convention tourism. Key words: convention tourism, services quality, business guests satisfaction, Serbian perspective

Presudan uticaj ljudskog faktora

* Gordana Kovjani, profesor, Srednja kola za ekonomskoturistiko-ugostiteljsku struku Svetozar Mileti, Novi Sad



ti propust. Oni hoteli koji ohrabruju svoje zaposlene da u takvim situacijama donose samostalne odluke i neuobiajenim naporima spasavaju situaciju na ivici katastrofe, uspeno zavravaju posao, stiu naklonost i preduslov za budue poslove. Greke u rutinskim aktivnostima reflektuju probleme u koordinaciji, komunikaciji i rukovoenju koje se mogu izbei adekvatnom kontrolom. Stav osoblja prema uslugama je vaan faktor u procesu odluivanja pri izboru mesta za odravanje konferencije. Zbog toga organizacije koje ugoavaju poslovne skupove moraju poklanjati posebnu panju treningu sopstvenog osoblja o vanosti stava prema uslunim aktivnostima koje obavljaju. Mnoge kompanije u SAD gde je trite poslovnih putovanja izuzetno razvijeno, obuavaju svoje zaposlene kroz Total Customer Service program. Sutina ovog programa je da obui zaposlene da izau u susret ne samo izreenim zahtevima svojih potroaa, ve i da anticipiraju neizreene potrebe gostiju. Program takoe ukljuuje i redizajn postojeih pravila koja bi eventualno onemoguila zaposlene da odgovore potrebama potroaa. Kvalitet usluga sve ee postaje diferentna prednost. Pruaoci usluga stvaraju marketing strategije kojima promoviu svoju sposobnost da prue total customer service svim svojim klijentima ukljuujui internacionalne i goste sa posebnim potrebama. Globalna priroda trita poslovnih putovanja namee organizatorima, hotelima i konferencijskim centrima meunarodne usluge i performanse koje zadovoljavaju meunarodnu tranju. Posebna panja se poklanja jelovniku, nainu usluivanja, spavanja. Smetajni objekti i pruaoci usluga takoe treba da otklone sve potencijalne fizike i psiholoke barijere za prijem i ugoavanje hendikepiranih ljudi. Zaposleni treba da budu obueni za pruanje usluga prilagoenih njihovim specijalnim potrebama ( npr. dijetalni reim ishrane, vea kupatila i liftovi, rampe i sl.).2

Satisfakcija (zadovoljstvo) poslovnim sastankom

Svi subjekti koji uestvuju u ovom kompleksnom poslu imaju svoje interese i ciljeve. Efikasnost poslovnih sastanaka i zadovoljstvo njima umnogome zavisi od ugla posmatranja istih. Organizatori skupova brinu se kako e sam sastanak protei, da li e oprema funkcionisati, da li e svi dogovoreni aranmani biti realizovani.Uesnici se brinu da li su izlagai dobro pripremljeni, da li se potuje vremenski raspored aktivnosti, ima li zakanjenja i dok korporativni menadment smatra uspehom ako uesnici poveaju nivo znanja i motivacije. Ono to organizatori kongresa zaista kupuju nije hotelski i konferencijski prostor ve uspean sastanak. Oni ocenjuju fizike i tehnike osobine konferencijskih sala prema uspenosti sastanaka, a oni sami su ocenjivani od strane uesnika po istom kriterijumu. Oni su spremni i da odustanu od nekih elemenata, ukljuujui i cenu, samo da bi posti-

gli pravu kombinaciju elemenata (marketing mix) koja obezbeuje uspean sastanak. Istraivanja pokazuju da organizatori kongresa ne veruju puno menaderima hotela i konferencijskih sala (zbog neispunjenih obeanja, reklamnih broura koje preuveliavaju kapacitete, nedostatka kompetentnog osoblja), ve da klju uspeha vide u sopstvenoj mogunosti da kontroliu to je mogue vie varijabli. Usluna komponenta transakcije je mnogo vie povezana sa ukupnom ocenom kvaliteta usluge nego tehnika ili opipljiva komponenta, a funkcionalnost prostora je mnogo vanija od njegovog lepog izgleda. To pokazuju istraivanja Cornell University of Hotel Administration,3 koja su obuhvatila uesnike poslovnih skupova i organizatore istih kao i da se njihova shvatanja vanosti pojedinih karakteristika mesta odravanja sastanaka donekle razlikuju. I jedni i drugi se slau da su bezbednost objekta, kompetentno osoblje, udobnost soba za odmor i soba za sastanke najvaniji faktori. Kod ovog poslednjeg, ulni atributi prostora poput kontrole temperature i osvetljenosti su daleko vaniji od fizikih atributa poput audio-vizuelne opreme, blizine sobe za pauzu i sl. Najmanje vani faktori i uesnicima i organizatorima su mogunosti za rekreaciju, javni prostori i luksuzni dekor. Nain obrauna, plaanje i postojanje hotelskog menadera odgovornog za poslovne skupove su atributi vani jedino organizatorima. Ovi rezultati jasno upuuju na najvanije aspekte kvaliteta sveukupne usluge na segmentu poslovnih skupova kojima treba posvetiti najvie panje menadmenta. Kada je posle est godina, 2003., ponovljeno istraivanje istih autora 4 rezultati su potvreni tj. bezbednost objekta i kompetentnost osoblja su daleko najvaniji atributi konferencijskih kapaciteta (must haves) i dok oni nisu obezbeeni na adekvatnom nivou nema svrhe nuditi dodatne pogodnosti poput luksuznih soba, terena za golf (nice to haves), jer to nee poveati zadovoljstvo gostiju. To ne znai da poslovni gosti nisu zainteresovani za prirodne i izgraene turistike atraktivnosti destinacije. etrdeset % poslovnih gostiju se vrate u destinaciju sa porodicom na turistiko putovanje. Neki ak vode porodicu sa sobom (produeni vikend od etvrtka do nedelje), pa u SAD raste popularnost tzv. family friendly destinacija poput Orlanda sa svojim tematskim parkovima i Diznijevim atrakcijama, Las Vegasa sa 24 asovnom zabavom i country resorts za miran porodini odmor u prirodi, to dovodi do preplitanja poslovnih i turistikih putovanja. U Velikoj Britaniji raste tranja za nekonvencionalnim i neobinim mestima odravanja poslovnih skupova poput muzeja, starih plemikih dvoraca i rezidencija okruenih parkovima (country houses and stately homes) sa sve popularnijim zabavnim i rekreativnim aktivnostima: streljatvo, pecanje, golf... Sve ovo svedoi o komplementarnosti poslovnog sa ostalim vidovima turizma. Ulaganja u ljudske resurse moraju pratiti ulaganja u materijalne kapacitete jer se oe-

kivanja gostiju iz godine u godinu poveavaju i to u pogledu doivljenog iskustva, a ne fizikih performansi kapaciteta. S obizrom da na to najvie utiu ljudi koji pruaju usluge, zapoljavanje i zadravanje najboljih izvrilaca uslunih poslova, sve vie e predstavljati faktor stvaranja diferentne prednosti, satisfakcije gostiju i uspenog kongresnog biznisa. Shvatajui znaaj i potencijale kongresnog turizma, Ministarstvo trgovine, turizma i usluga ga je ugradilo u novu strategiju razvoja turizma. Na inicijativu Zeptter Passport, Projekta za razvoj preduzetnitva (SEDP) i Ministarstva, novembra 2004. organizovan je sastanak na temu formiranja Kongresnog biroa Srbije i razvoja kongresnog turizma kod nas. Prepoznajui potrebu postojanja tela koje e koordinirati i predvoditi zajednike aktivnosti i elju da se Srbija i Beograd vrate na spisak traenih svetskih kongresnih destinacija, Ministarstvo je utvrdilo sledee ciljeve: edukovati i iriti znanje meu svim akterima o potencijalima kongesnog turizma i iskustvima dobrih poslovnih obiaja i prakse u ovoj grani razviti kvalitet i kapacitete kako bi se obezbedila infrastruktura neophodna za kogresni turizam poveati broj, vrednost, duinu boravka kao i potronju uesnika kongresa i poslovnih posetilaca iskoristiti istorijsku reputaciju Beograda kao centra regiona i plasirati Srbiju kao ponovo aktuelnu destinaciju za kongresni turizam Najvei broj stranaca poseuje Srbiju iz poslovnih razloga. Uglavnom se zadravaju u administrativnim centrima i borave tu 2-3 dana. Po obavljenom poslu vraaju se kui. To je meunarodni kongresni turizam Srbije. U toku prole godine nekoliko znaajnih meunarodnih konferencija je odrano u Beogradu: evropska konferencija Svetske turistike organizacije (WTO), konferencija Meunarodne banke za obnovu i razvoj (IBRD), Dunavska konferencija i angaovan je konsultant Gary Grimmer za pripremu projekta formiranja kongresnog biroa Srbije i izradu akcionog plana za budui rad. Proces osnivanja jo nije okonan. Strategija razvoja turizma Republike Srbije predvia razvoj kongresnog turizma i to u domenu organizacije srednjih i velikih kongresa i konvencija sa osloncem na strategiju niskih trokova i specijalizacije, zata se moe stvoriti konkurentan kongresni proizvod. Postojanje inicijalnih resursa u administrativnim centrima (Centar Sava, Spens, Beogradski i Novosadski sajam...) i smetajne ponude (gradski hoteli) koju treba poboljati poveanjem kvaliteta i kategorije smetaja, predstavlja osnov za razvoj ovog vida turizma. S obzirom da je proces privatizacije u hotelskoj brani uzeo maha i da Uredba** o dodeli podsticajnih sredstava za razvoj turizma

ansa za Srbiju



kao jedan od prioriteta predvia poboljanje smetajne ponude izgradnjom kapaciteta vie kategorije, realno je oekivati da se stvori kongresni potencijal u bliskoj budunosti. Posebno treba stimulisati produenje boravka kongresnih gostiju, upoznavanje Srbije kroz Touring i City break ture, odnosno stvaranje paketa sa pre i post kongresnim turama interesantnim za internacionalne poslovne goste. Takoe treba stimulisati dodatnu turistiku potronju jer su to mahom klijenti vie i visoke kupovne moi. Osvajanje trita i pozicioniranje nee biti lako jer se u regionu Istone Evrope nalaze zemlje koje su u tranziciji odmakle daleko ispred nas sa ve afirmisanim kongresnim centrima poput Budimpete, Praga; ak i Bukureta. Samo Budimpeta je 2004. bila domain oko 240 meunarodnih konferencija, a u toku je izgradnja novog Milenijum konferencijskog centra sa preko 9000 vrhunski opremljenih mesta.

Da bi se to postiglo neophodno je poveati kvalitet odnosa meu uesnicima, te kvalitet uslunih i fizikih determinanti prostora odravanja poslovnih skupova. Inicijalni resursi postoje, potrebno ih je poboljati i osmiljenim marketing naporom identifikovati oekivanja poslovnih gostiju i pretvoriti ih u pozitivno poslovno iskustvo.

Literatura

Zakljuak

Evidentno irenje trita poslovnih putovanja i organizovanje sve vie sastanaka, konferencija i razliitih programa obuke, poveanje konkurencije i zahteva kupaca ali i njihovih ekonomskih efekata, kao i nastajanje novih kongresnih destinacija, probudili su interesovanje i elju za razvojem ovog oblika turizma kod nas. Nadlene vlasti i usvojena strategija razvoja turizma do 2015.g. postavile su ambiciozan cilj: da Beograd i Novi Sad postanu prepoznatljive kongresne destinacije i lideri u ovoj oblasti na Zapadnom Balkanu.

1. Improving Interactions between Meeting Planners and Hotel Employees by Denny G. Rutherford & W. Terry Umbreit, The Cornell H.R.A. Quarterly, February 1993. pg.68 2. Does Service Sell the Site: A Meeting Planners Perspective by Sandy K. Strick, Rhonda J. Montgomery & Charlotte Gant, Journal of Travel & Tourism Marketing, Vol. 2(1) 1993. The Haworth Press, Inc. 3. The Service Imperative, Factors Driving Meeting Effectiveness by Timothy R. Hinkin & J. Bruce Tracey, The Cornell H.R.A. Quarterly, October 1998. pg.5967 4. Continued Relevance of Factors Driving Meeting Effectiveness by Timothy R. Hinkin & J. Bruce Tracey, The Cornell H.R.A. Quarterly, October-December 2003. pg.27-30 5. Association meeting planners loyalty to hotel chains by Karin Weber, International Yournal of Hospitality Management 20, 2001, pg. 259-275 , Elsevier Science Ltd.

6. Improving Service Quality in the Hospitality Industry: A Framework, Mahmoud M. Yasin & Ugur Yavas, Journal of Hospitality & Leisure Marketing, Vol. 7(4) 2001, pg.35 by The Haworth Press, Inc. 7. Hotel Guest Satisfaction among Business Travelers What Are the Important Factors? by Marit G. Gundersen, Morten Heide and Ulf H. Olsson, The Cornell H.R.A. Quarterly, April 1996, pg.7281 8. Meeting Planners Perceptions of Relations Quality, by Sanghyun Lee i Stephen J. Hiemstra from Purdue University, Journal of Hospitality & Tourisam Research, Vol. 25, No.2, May 2001, 132-146, 2001 International Council on Hotel, Restaurant and Institutional Education. 9. Strategija razvoja turizma Republike Srbije, Horwath Consulting Zagreb i Ekonomski fakultet Beograd, 2006. 10. Strategijski marketing, prof. dr Momilo Milisavljevi, Centar za izdavaku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, Beograd 2004. god.

Napomene

* - Pojam organizator kongresa je zbog pojednostavljenja u ovom radu koriten kako za organizatore meunarodnih konferencija tako i za organizatore manjih korporativnih sastanaka ** - Uredba o utvrivanju kriterijuma, bliih uslova i namene korienja sredstava za subvencije u turizmu u 2006.g., Sl. glasnik Republike Srbije



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Mr Perovi urica* Rezime

Polazei od injenice da je heterogenost turistike tranje sve vie izraena, a da Crna Gora predstavlja vrijedan prostor koji ima realne uslove za razvoj manje agresivnih vidova turizma koji ce doprinijeti odrivom razvoju, nasuprot masovnom turizmu koji je nanio tetu pojedinim djelovima crnogorske obale, ukazaemo na pojedine djelove crnogorskog geografskog prostora koji mogu u budunosti biti prepoznatljivi kroz razvoj etno-, eko-, seoskog, sportskog, lovnog i drugih vidova turizma. Promovisani koncept ekoloke drave zaivjee u pravom smislu upravo afirmacijom selektivnih vidova turizma, pomou kojih Crna Gora moe prevazii nepovoljnu prostornu distribuciju turistike ponude i obezbijediti racionalno korienje resursa. Kljune rijei: selektivni turizam, heterogena tranja, odrivi razvoj.

Selektivni turizam u Crnoj Gori

Prirodna i kulturoloka razliitost osnova za razvoj selektivnog turizma
Polazei od prirodnih i antropogenih vrijednosti Crne Gore, kao i injenice da kvalitetan turistiki razvoj zahtijeva naputanje koncepta masovnosti, ili bolje rei ublaavanja negativnih efekata koje je razvoj konvencionalne forme turizma donio, a u korist selektivnog, odrivog turizma i elitnog, neophodno je ozbiljno se pozabaviti kvalitetnim vidovima selektivnog turizma koji bi Crnoj Gori donijeli, pored novog kvaliteta i prostorne redistribucije ponude, produenu turistiku sezonu, odrivi razvoj turizma, buenje prostora koji nije turistiki afirmisan, a ima realne potencijale. Vjerujemo da bi obogaeni turistiki proizvod crnogorske obale i crnogorskih planina turistiko trite valorizovalo na pravi nain. Nove selektivne forme turizma obezbijedile bi : razliito ponaanje uesnika od ponaanja turista u masovnim kretanjima; razliit odnos prema okruenju; manji broj uesnika; principe na kojima poiva koncept odrivog razvoja (ekoloki, socio-kulturni, ekonomski). Kakav je to Crna Gora prostor i ta bi sve mogli ponuditi zahtjevnoj turistikoj tranji? Vjerujemo da su vrijednosti prostora uglavnom poznate, ali sasvim sigurno ne dovoljno, ak ni ljudima koji na crnogorskom prostoru ive. Obala duga priblino 300km, sa unikatnim zalivom, Loven sa Cetinjem, Skadarsko jezero, Tara, Durmitor, Biogradska gora... Sve navedeno i jo puno vrijednog na prostoru od 13.812km2. Ako znamo da je prostor mulltikonfesionalan, etniki veoma raznolik, mogunosti se nasluuju. Davnih sedamdesetih TUI je ustanovio: Crna Gora je vjerovatno najvea nada jugoslovenskog turizma. Polazei od injenice da je heterogenost turistike tranje sve vie izraena, a da Crna Gora predstavlja vrijedan prostor koji ima realne uslove za razvoj manje agresivnih vidova turizma koji e doprinijeti odrivom razvoju, nasuprot masovnom turizmu koji je nanio tetu pojedinim djelovima crnogorske obale, ukazaemo na pojedine djelove crnogorskog geografskog prostora koji mogu u budunosti biti prepoznatljivi kroz razvoj etno-, eko-, seoskog, sportskog, lovnog i drugih vidova turizma. Master planom se turistika Crna Gora dijeli u pet povezanih regija koje se znatno razlikuju po prirodnim potencijalima. Svakoj regiji su, pored karakteristika koje je diferenciraju i koje su navedene, date i osnovne smjernice za razvoj turizma, kao i budua profilacija imida uzimajui u obzir postojee stanje. Boka (Herceg Novi, Kotor, Perast) sa svojim karakteristikama: jedinstvena priroda , kultura, ambijent malog grada... Ambijent je definisan kao miran, skup i ekskluzivan. Stjenovita obala (Tivat, Budva, Sutomore, Bar) sa obiljejima ljunkovite plae, zalivi, mlaa publika, ivahan raspust, to i ambijent logino ini popularnim sa prihvatljivom cijenom. Ulcinj sa Velikom plaom i Valdanosom ije su karakteristike pored pjeane plae i nedevastiranost, to znai i mogunost stvaranja modernog turistikog kompleksa, to e ambijent uiniti porodinim i sportskim. Zalee (Durmitor, Tara, Moraa, Skadarsko jezero) sa prirodnim ljepotama, kulturom i abijentom koji se definie kao prirodan i gostoljubiv. Cetinje (okolina, Loven, Kotor) sa obiljejima: banja, kultura, sport, odmor... Ambijent - rezidencijalni gradi. Smatramo da je, pored navedenog, mogue i proiriti turistiku ponudu. Na primer, etno- i eko-turizam mogue je razvijati kako u selima Boke i Patrovia, tako i na Lovenu i Durmitoru, ali i na Skadarskom jezeru. Nautiki turizam moemo razvijati u Boki, ali i na jezerima. Zdravstveni turizam se moe razvijati u Igalu, ali i u Ulcinju, na Lovenu i Prokletijama. Promovisani koncept ekoloke drave zaivjee u pravom smislu upravo afirmacijom selektivnih vidova turizma, pomou kojih Crna Gora moe prevazii nepovoljnu prostornu distribuciju turistike ponude i obezbijediti racionalno korienje resursa. Ako posmatramo savremenog turistu kao aktivnog uesnika, subjekta turistikih kretanja koji sve manje posjeuje, a sve vie doivljava, evo kako bi on mogao osim kupanja i skijanja doivjeti Crnu Goru.

Abstract

Some regions of Montenegro can be recognized only throught tourism development; this paper presents some of those regions that could be identified onlz through developing selective tourism, such is ethnic tourism, ecotourism, sports tourism, hunting... Although Montenegro had declared itself as ecological state, this concept can be applied only through development of selective type of tourism. Key words: selective tourism, different demand, sustainable touristic development.

Kue za odmor u crnogorskom zaleu

* Mr Perovi urica, Fakultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor

Kue za odmor mogu biti locirane u zaleu primorja, ali isto tako i na Skadarskom jezeru ili Njeguima, dovoljno daleko od izletita masovnog turizma. Bile bi graene od kamena (zajedniki materijal za gradnju kua za sve tri lokacije) nove u skladu sa ambijentom ili restaurirane ukoliko ih ima. Imale bi desetak leajeva. Domaini bi se brinuli o svojim gostima. U tradicionalnom ambijentu prezentovali bi se stari zanati, spremanje zimnice, lov, sportski ribolov, organizovanje eko-kampova, planinarenja, vonja unova, posmatranje ptica, sportski ribolov, sve to uz tradicionalnu ekoloku hranu (na jezeru dimljeni aran i ukljeva; na Njeguima prut, sir i medovina; na primorju morski specijaliteti, maslinovo ulje i masline), sakupljalo ljekovito bilje, prezentovali obiaji... Varijacija ima mnogo, od turizma bez prisustva novog, do onog koji u manjoj ili veoj mje-



ri ukljuuje blagodeti savremenog. Mislimo da je najvanije da se obezbijedi harmonino jedinstvo prirode, turizma i poljoprivrede. Govorimo o nevjerovatnim mogunostima koje su turistiki ravijene zemlje davno prepoznale! Nautiki turizam biljei najveu stopu rasta od svih ostalih oblika turizma. Crna Gora ima Bokokotorski zaliv koja predstavlja najsigurniju prirodnu luku Mediterana. Ako znamo da turistiku klijantelu nautikog turizma ini trini segment vie platene moi, a da su ove turistike sezone luke u Kotoru, Budvi i Baru bile veoma posjeene, nautiki turizam se prirodno izdvaja kao jo jedna perspektivna razvojna ansa. Do 2005. godine raeno je nekoliko studija koje su obraivale mogunosti razvoja marina, a time i uslova za intezivniji razvoj nautikog turizma. Studije su se razlikovale u procjeni razvojnih potreba posebno sa aspekta biodiverziteta. Konano je 2005. godine uraena studija u kojoj je ispitan 21 lokalitet sa argumentima za i protiv a na osnovu odreenih kriterijma (ekoloki, logistiki, investicioni...) Usvojen je plan razvoja nautikog turizma koji definie osnovnu mreu marina sa 2000 vezova (bez dokova na suvom). Raspored marina je sljedei: dvije velike uslune marine u Baru i Tivtu (400-500 vezova); etiri standardne na rtu Kobila, Limanu, u Kumboru i Bigovi; tri specijalizovane marine u Kotoru, Buljarici i na Adi Bojani; komercijalna pristanita u Budvi, Herceg Novom, Risnu i Prnju. Na crnogorskoj obali se moe organizovati veoma raznovrsna ponuda u okviru nautikog turizma: boravino-zimovni na brodovima, nautiki kamping, veslanje, surfing, ronjenje, iznajmljivanje plovila, intezivno ukljuivanje priobalja... Tako bi mogla da izgleda u budunosti slika nautikog turizma u Crnoj Goru. Ali, praksa pokazuje da

Nautiki turizam

zemlje koje imaju razvijeni nautiki turizam imaju i probleme koji se odnose na zagaenje akvatorija naftom i ostalim otpadnim materijama. Imajui u vidu unikatnost prostora, i pored nesumnjivih multiplikativnih efekata koje bi taj razvoj donio, neophodno je da se razvoju nautikog turizma pristupa veoma obazrivo, uz stalno konsultovanje strunjaka. Nautiki turizam mogue je razvijati i na crnogorskim jezerima akom, Crnom, Biogradskom, Plavskom, naravno sa bezmotornim i ekolokim plovilima. Manifestacioni turizam je zaivio u Crnoj Gori i turistiki poslenici vide u njemu ansu za produenje turistike sezone, to u praksi nije jednostavno realizovati. Herceg Novi je prepoznatljiv po mimozi i maoretkama, a njegovi bedemi po filmskim, pozorinim i muzikim festivalima. Budvu su obiljeili Grad-teatar i Pjesma Mediterana, kao i karnevalske sveanosti. U Petrovcu se organizuju Petrovake noi.Virpazar na Skadarskom jezeru poznat je po manifestaciji Dani vina i ukljeve... Manifestacije koje su navedene ve su postale tradicionalne, ali nijesu i dovoljne da bi znaajnije uticale na produenje turistike sezone. Izuzetak je Herceg Novi koji turistiki ivi i van sezone i Kotor koji se moe pohvaliti turistima i van glavne sezone. Manifestacioni turizam je jedan od oblika selektivnog turizma koji treba dalje razvijati. Prostora za uvoenje novih manifestacija ima - ekolokih, kulturnih, pozorinih, muzikih, djeijih, filmskih, multimedijalnih... Potrebno ih je osmisliti na primorju i uvesti nove, stalno dopunjavati one koje su zaivjele, ali i ukljuiti sjever i kontinentalni prostor. Zanimljiva ideja je manifestacija Vrela zima u brdima, kojom se karnevalske fete sele sa mora u planine i to u zimskim mjesecima.

Manifestacioni turizam

maciju na ovom prostoru. Postojea sportska infrastruktura otvoreni tereni, bazeni, sportske dvorane, sportski sadraji u okviru hotelskih kompleksa predstavljaju dobru bazu za razvoj ovog oblika selektivnog turizma, koju svakako treba i proirivati i modernizovati. Kada govorimo o sportskoj infrastrukturi na prostoru Crne Gore, treba rei da je prostorno dobro rasporeena. Dakle, uslove za razvoj sportskog turizma imaju: Bar, Budva, Tivat, Herceg Novi, Podgorica, Kolain, Berane, Bijelo Polje... Za razvoj sportskog turizma bilo bi poeljno napraviti prepoznatljive centre sportskog turizma, to bi dalje vodilo ka specijalizaciji: Ulcinjska rivijera golf, tenis, jahanje, atletika; Boka Kotorska biciklizam, fitnes, nautiki sportovi; Budvanska rivijera tenis, ekstremni sportovi na vodi; Durmitor planinarenje, bijeli sportovi...

Zakljuak

Heterogena turistika tranja omoguava razvoj razliitih oblika turizma i u tom smjeru treba i graditi poziciju turistikog proizvoda Crne Gore. Crnogorski turistiki proizvod moe biti veoma raznolik i zadovoljiti specifine zahtjeve turistike tranje. Savremeni hotelski kapaciteti koji su izgraeni/renovirani na obali i u zimskim centrima daju snaan doprinos kvalitetu turistike ponude, ali bi isto tako razvoj kako pomenutih tako i ostalih oblika selektivnog turizma, uinio prostor dodatno interesantim i zanimljivim turistima.

Literatura i izvori

Sportski turizam

Zahvaljujui prirodnim vrijednostima, Crna Gora ima mogunosti za razvoj ovog oblika turizma. Sportski turizam je ve stekao afir-

Radovi, M. (2004); Dominantni vidovi turizma u Crnoj gori, Zbornik radova, Cetinje. teti, S. (1999); Turistika geografija, Savezni centar za unapreenje hotelijerstva ugostiteljstva, Beograd. Master plan Strategija razvoja turizma do 2020. godine. Nacionalna strategija za integralno upravljanje obalnim podrujem Crne Gore, GTZ, Podgorica.



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Jovan Romeli* Rezime

U radu je obraena koncepcija zajednikog istraivanja naunih, ekolokih institucija i turistikih privrednih subjekata, meu kojima su i preduzea neposredno zainteresovana za razliite, a naroito turistike aspekte iskoriavanja Dunava i njegove gravitacione sfere u dravama u kojima ova reka poseduje najvee mogunosti za razvoj turizma. Podunavlje je, naime, na prostoru obe zemalja svojevremeno spadalo u red najureenijih rekreativnih celina. Saradnja institucija obeju zemalja zasniva se na dugorono koncipiranom projektu. On bi najpre obuhvatao identifikaciju atraktivnih lokacija, razvojnu strategiju njihovog aktiviranja, u prvom planu turistikog (nautiki turizam, pre svega) a u vezi s tim i afirmaciju komplementarnih delatnosti, grana, grupa i podgrupa delatnosti koje su planski ili spontano podreeni potrebama turizma. Valorizacija podrazumeva temeljnu analizu, a zatim jasno postavljanje strategije iskorienja ekolokih potencijala i prednosti. Rad na studiji atraktivnih lokacija bi posle faze prikupljanja validne informacione osnove, bio podeljen, uslovno na teme: vizuelni identitet, razvojna strategija, marketinka strategija, okviri realizacije. Kljune rei: Podunavlje, Srbija, Maarska, Vojvodina, turistika valorizacija, nautiki turizam, multidiciplinarna istraivanja

Istraivanje uslova i faktora organizacije i funkcionisanja nautikog turizma na Dunavu

Uvod
Izrada strateke osnove turistike valorizacije Podunavlja, trebalo bi da obuhvata delove toka u zemljama kroz koje ova reka prolazi. Parcijalni unutardravni projekti nisu pokazali dovoljnu svrsishodnost zbog ega su Dunav i prostor oko njega u pojedinim zemljama turistiki i uopte privredno zanemareni. Dui kontinuitet i uspeh ostvarivan je u oblasti zatite vrednijih prirodnih i kulturnih dobara. Kontaktima naih i drugih zaiteresovanih univerzitetskih i naunoistraivakih centara konstatovano je, i uglavnom se ostalo na tome, da postoji potreba za sinhronizovanim, zajednikim istraivanjima. Uniformnost ovog geografskog kompleksa zahteva primenu usaglaene metodologije i tehnike istraivanja du celog toka. Usaglaavanje je vrlo esto podsticano na zajednikim sastancima asocijacija kojima pripadaju drave podunavskog regiona. Niz prateih struno-naunih, turistikih i asocijacija slinih opredeljenja rade na idejnim nacrtima projekta valorizacije Podunavlja, posebno turistike, budui da je stepen turistiko-rekreativnog iskoriavanja ovog prostora, do pojave ekolokih problema izazvanih neskladom industrijalizacije i neadekvatnih mera zatite od njenih negativnih posledica, bio vrlo intenzivan. U skladu s tim, ovim radom nastojimo da damo doprinos do sada uraenim inicijativama i konceptualnim obrazloenjima turistike valorizacije Dunava, posebno na naem delu. Nju, svakako, treba korigovati, dopunjavati i uklapati u kontekst ambicioznije valorizacije, u okviru koje bi koncept odrivog razvoja proimao sve aspekte ureenja ovog prostora. dosadanja neujedanaenost rasporeda i kvaliteta nautikih objekata predstavljaju u sadanjim uslovima vrlo zamorne i ak opasne take otpora u nautikom i renom tranzitnom turizmu, uopte; prevazila bi se neusaglaenost organizacije plovidbe trgovakih i nautikih plovila i potrebnih tehnikih intervencija koje, shodno njihovim specifinostima, omoguavaju bezbedniju plovidbu; turistika valorizacija ini segment kompleksnijeg planiranja i ureenja celokupnog Podunavlja i u skladu s tim ona bi bila jedan od prioritetnijih poteza jer turizam podrazumeva obaveznu zatitu atraktivnosti na kojima se zasniva; turizam na panonskom delu Podunavlja u skladu sa odrivim razvojem podrazumeva ekoloko koncipiranje ureenja prostora u uslovima njegove pune aktivizacije. Neke podunavske zemalje su danas lanice Evropske Unije. Na osnovu zajednikog prouavanja i ureenja Podunavlja, njima se prua mogunost ekstrovertnijeg nastupa i time izrazitije afirmacije, naroito u meunarodnom nautikom turizmu. Budui da je Dunav u direktnom kontaktu sa Svetskim morem, to praktino znai da je dostupan turistikim plovilima iz celog sveta. Realno je, dakle, oekivati interes nautiara iz severozapadne i centralne Evrope da svoja krstarenja jahtama i drugim nautikim plovilima, obogate iskustvima sa Dunava. Takoe, sa razvojem turistike saradnje izmeu Srbije i drugih podunavskih zemalja treba oekivati znatno intenzivniji saobraaj amaca i jahti, a potom uspostavljanje i brodske turistike linije. S obzirom na to da je predmet interesovanja nautiara vezan za neposredni vodni tok i turistike vrednosti u gravitacionoj zoni reke, veliki problem ini izbor okolnih atraktivnosti. Njihov odabir treba da bude rezultat turistike valorizacije kojom se u potencijalni sadraj nautikih putovanja uvrtavaju prirodna i kulturna dobra koja poseduju najmanje srednji iznos vrednosti indikatora turistike privlanosti i robusnosti kao i srednju vrednost prirodnog i kulturnog znaaja.

Abstract

In this paper has treated konception cooperation reaserch science, ecologic institutions and tourist economy subject, among that are firms of tourist operation of Dunav and his gravitation region on space Europe, i. e. states in wich this river has most potencial from development of tourism. The area Dunau was orderlest recreation region in sauth Europa. Cooperation of institutions of this country based on large time of project. It comprise the identification atractive locations, strategic of development especially tourism (nautical tourism) and affirmation of activitis wich are subject to necessaris of tourism. The valorization dictate the fundamental of analyssis, and than strategic operation of ecologic potencial and preferences. The work on study of atractive location would be collecting safe information base, is shared on theme: visuele identify, strategy of development, strategy of menagement, outline of realization. The first clause of realization tourist valorization is that research of concept that area Tisa show his identify. The public shuld know how area Tisa is looked. Also acters of projects should decide how area Tisa to present. Keys words: Area Tisa, Serbia, Hungary, Vojvodina, tourist valorization, nautical tourism, multidiscipline research * Dr Jovan Romeli, redovni profesor, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Turistika valorizacija u funkciji razvoja nautikog turizma

Zajednikoj turistikoj valorizaciji Podunavlja, naroito u naem delu, treba to hitnije pristupiti iz vie razloga: potreba kompletiranja i korekcije dosadanjeg rada na identifikaciji, kategorisanju i ouvanju prirodnih i kulturnih dobara; ujednaavanje koncepta i akcije gradnje prijemnih nautikih, infrastrukturnih i suprastrukturnih objekata kako ne bi, usled postojeih razlika, dolo do zaputenosti pojedinih lokaliteta i stvaranja uskih grla koji bi usporavali, oteavali ili onemoguavali funkcionisanje u prvom redu nautikog, a zatim i drugih oblika turizma;

Geografske osnove turistike afirmacije Podunavlja

Dunav je dug 2860 km, a plovan je skoro celom duinom tj. 2. 584 km od Ulma do Crnog mora. U Srbiju ulazi kod Bezdana i ini prirodnu granicu sa Hrvatskom. Na toku



kroz Srbiju predstavlja takoe prirodnu granicu sa Rumunijom, a od Golupca, u duini od 130 km, stvara turistiki atraktivnu klisuru. Uliva se u Crno more. U nautiki turizam treba ukljuiti celo Podunavlje. Geografski definisan prostor Podunavlja zahvata tok Dunava na teritoriji Vojvodine i teritorije optina oko ove reke koje direktno izlaze na njegove obale. Statistiki registrovana ogranienost potencijalnog i realizovanog turistikog prostora ini validniju osnovu turistikog planiranja i realizacije svih faza razvoja turistike privrede. Povrina ovog prostora, broj stanovnika koji na njemu ivi, kao i injenica da se uz tok kao i na prostoru Podunavlja nalazi vei broj ekonomski i kulturno znaajnijih gradskih centara jasno pokazuju da on ima karakteristike osovine razvoja i prema tome veu naseljenost, mestimino izraeniju urbanizovanost i dinaminiju ekonomiju. Polazna pretpostavka istraivanja je i da Podunavlje ini snano turistiko emitivno podruje. To je dokazano i empirijskim istraivanjima. Ona, naime, pokazuju da stanovnitvo ove regije ima razvijenu naviku ka turistikim kretanjima. Koncentracija turistikih resursa u tom pojasu nije ravnomerna. Pri istraivanjima realno je poi od hipoteze da gustina atraktivnih objekata i pojava (naroito prirodnih) postepeno opada, pre svega, sa udaljavanjem od reke, ali je isto tako prostorno dosta neujednaena i nezavisno od stepena udaljenosti od toka. Meutim, ako se uzmu u obzir turistike vrednosti podruja koja se nalaze u kontaktu sa Podunavljem, onda se, pre svega, na zatienim prirodnim i kulturnim dobrima, moe uoiti izraenija turistika atraktivnost. Na njima se gustina elemenata geografske sredine koji se funkcionalno mogu podrediti turistikim kretanjima, poveava i ak prevazilazi prostor Podunavlja. Podunavlje se karakterie intenzivnim dnevnim i vikend rekreativnim kretanjima. Na tu intenzivnost utiu gusto rasporeene turistike vrednosti rekreativnih atributa privlanosti, ali i stanovnitvo emitivnih centara odnosno gradova, kao to su Pasau (Passau), Vajzenkirhen (Weissenkirchen), Bratislava, Be (Wien), Estergon (Edzetergom), Budimpeta (Budapest), Moha (Mohach), Novi Sad, Beograd, Iron Gate, Svistov, Georgiu (Giurgiu), Ruse (Rousse), Izmail, Tulea (Tulcea), itd. Prema tome, tradicionalno znaajnu ulogu imaju gradska naselja koja se nalaze u neposrednom kontaktu, ili na dnevnom ili vikend rastojanju od Podunavlja. Kod antropogenih turistikih resursa posebno se svojom masovnou i znaajem istiu turistike manifestacije, od kojih su mnoge meunarodnog ranga. Najbrojnije su privredne i sportske manifestacije koje privlae i najvei broj uesnika i posetilaca iz ovih zemalja i inostranstva. Folklorno naslee sa tipinim panonskim obelejima takoe ima odreene atribute turistike privlanosti zbog ega ga treba osmiljenom prezentacijom uklopiti u turistiku ponudu.

Od prostornih kulturno-istorijskih celina posebno se svojom specifinou istiu stara gradska jezgra. Ona se odlikuju raznovrsnom arhitekturom i obino predstavljaju posebne ambijentalne prostore koji se funkcionalno uklapaju u tzv. gradski turizam. Bitno je istai da turizam Dunava kroz zemlje kroz koje prolazi treba posmatrati kao delatnost na prostoru meunarodne reke prostranog dolinskog dna i da u skladu s tim budunost turizma treba sagledavati tako da on u svim delovima Podunavlja funkcionie u meusobnoj komplementarnosti. Potrebno je odrediti oblike turistikih kretanja koji imaju prioritetni meunarodni znaaj i u skladu s tim odrediti koji deo atraktive, materijalne baze i drugih faktora mogu doprineti razvoju ovog opteg turistikog opredeljenja. To bi bio prvi, prioritetni stepen turistike valorizacije. Generalno posmatrano, to su tranzitni, nautiki turizam, zatim gradski turizam i pojedini oblici selektivnog turizma. U drugom nivou potrebno je otkriti deo atraktive i pravce razvoja onih oblika turizma koji su specifini za pojedine delove Podunavlja i utvrditi nain stvaranja turistike ponude koja je od znaaja zbog svog kvaliteta i aktuelnosti, a koja ne protivurei optim opredeljenjima razvoja vanijih oblika turizma, ve ih prvenstveno obogauje. Identifikacija atraktivnih lokacija, kao i razvojna strategija aktiviranja svake od njih je pre svega marketinka tema - nju nije mogue zavriti bez uvida u pozicioniranost u razliitim okruenjima, analize percepcije Podunavlja u Evropi, parcijalnog i globalnog vizuelnog identiteta, vrednovanja komparativnih prednosti i istraivanja optimalnih promotivnih i eksploatacionih metoda. Takoe, po naem miljenju, za ovakve promocije, neizostavna je temeljna analiza, a zatim jasno postavljena strategija korienja ekolokih potencijala i prednosti.

Da bi se mogao realizovati projekat razvoja nautikog turizma na celom toku Dunava potrebno je slediti sledei istraivaki postupak: 1. Operacionalno definisati prirodna i kulturna dobra i izvriti njihovu klasifikaciju prema estetskim, kuriozitetnim, saznajnim; istorijskim, umetnikim i kulturnih svojstvima. 2. Turistiki valorizovati prirodna i kulturna dobra 3. Promocija turistiki iskoristive vrednosti

Tematska konkretizacija istraivanja

Raspolaui saznanjem o inventaru turistiki relevantnih upotrebnih kategorija kao i o njihovoj prirodi, pristupa se izradi strategije izrade faze rada u ijem se centru nalazi turistika valorizacija. Ostale faze proizilaze iz postupka valorizacije i njoj su podreeni. Prema tome, rad na studiji atraktivnih lokacija bi posle prikupljanja validne informacione osnove, bio podeljen, uslovno na faze: vizuelni identitet, turistika valorizacija, razvojna strategija, marketinka strategija i okviri realizacije. Predmet istraivanja je utvrivanje naina i procesa transformacije prirodnih i kulturnih atraktivnosti na teritoriji Podunavlja u turistiki proizvod. Shodno tome, potrebno je na osnovu turistike valorizacije izvriti selekciju onih dobara koji mogu biti predmet razliitih oblika i hijerarhije turistike tranje. Tako je potrebno izvriti klasifikaciju u pojedine kategorije dobara koji mogu biti od znaaja za lokalna (1), regionalna (2), nacionalna (3) i meunarodna turistika kretanja (4).

Beograd je maja 2004. godine dobio prvu marinu na toku Dunava kroz Srbiju. Nautiki centar Beograd - marina smeten je na Keju osloboenja, na splavu Hrabro srce, a vlasnitvo je privatne firme Soko security koja je, u dogovoru sa lanovima Privredne komore Srbije, realizovala ideju njenog nastanka. Ona je, ujedno, i prva marina u Srbiji, koja ispunjava evropske standarde. To, izmeu ostalog, podrazumeva: privez na pontonima irim od 2, 4 m, odgovarajui kontakt za struju i vodu, otporan na kvaenje, uvarsku slubu 24 sata, mornare marine koji prihvataju i otpremaju svaki amac i jahtu i osiguranje svih plovila u marini. Tokom 2003. godine zabeleeno je 250 dolazaka stranih amaca. Naredne godine registrovano je preko 500 plovila. Veliki broj nautiara iz zapadne Evrope je zainteresovan za ovaj punkt. Meutim, 80% prihoda za marine je od domaih plovila. Za sada je nedovoljno interesovanje za posete gradskom jezgru ali ima mesta i za njihovo pristajanje. Ovaj centar namenjen je, iskljuivo, individualnim plovilima. etrdeset odsto kapaciteta je bilo ubrzo popunjeno, a do juna 2006. realizovana je puna iskorienost kapaciteta, zbog ega je najavljeno proirenje marine sledee godine. Deset odsto mesta se uvek uva za vozila u tranzitu. Usluge Nautikog centra se naplauju. Privez u tranzitu na ovoj marini kota dnevno hiljadu dinara plus sto dinara po dunom metru, a sezonski privez meseno za skutere iznosi 3. 500 dinara, a za duinu broda od 12 do 15 metara - 9. 500 dinara. (Pregled, 01. 06. 2004; str. 20) Prvi brodovi koji su doplovili do Beograda, posle zastoja tokom devedesetih godina prolog veka, jesu Betoven, Mocart, Kazanova i Dnjepar. Kasnije su u kontinuitetu pristajali u ovu destinaciju. Putnici se autobusima visoke klase, koji ve ekaju na obali, voze u razgledanje Beograda, posada priprema brod za isplovljavanje. Dopunjavaju se zalihe robe, vode i hrane te se, naravno, brod isti i sprema. Mocart je najvei brod na Dunavu. Ovaj plovei hotel sa pet zvezdica moe da primi 200 putnika i ima 74 lana posade. Opremljen je luksuznim kabinama, moderno ureenim restoranima, udobnim salonima, bazenima, saunama, teretanama. Ostali brodovi imaju skoro sve ove sadraje i svi imaju butike i frizerske salone.

Beogradski i novosadski sektori Dunava kao prioritetne podunavske destinacije



Pored tri nivoa i palube, brodovi moraju biti nii zbog sigurnog prolaska ispod mostova u svim vodostajima dozvoljenim za plovljenje. Brzina plovljenja im je 25 do 30 km/h nizvodno i oko 20 km/h uzvodno, u zavisnosti od brzine strujanja reke. Sedmodnevno putovanje kota od 1. 800 do 2. 500 evra po osobi. Program krstarenja je prilagoen i osobama treeg doba. Slua se klasina muzika i evergrin. Godine 2006, 54 broda iz 24 kompanije pristae 450 puta u Beogradu i 200 puta u Novom Sadu. S obzirom da je 2000. godine pristalo samo etiri broda, ovo injenica pokazuje veliki napredak. Zadravanja u gradu su kratka, ali uz kompetentno formiranje sadrajne i diferencirane turistike ponude, proseno vreme boravka bilo bi due. Objektivno posmatrano, ovaj in nema karakteristike pravog nautikog turizma na rekama.

Realizacija Studije o mrei marina na Dunavu u AP Vojvodini

Godine 2006. u Izvrnom veu Vojvodine potpisan je Ugovor o izradi Studije o mrei marina na Dunavu u AP Vojvodini. Time se stvaraju i uslovi za razvoj nautikog turizma na Dunavu, a bie odreene lokacije, kao i kategorizacija i sadraj marina. Ovom studijom bie omogueno formiranje budue mree marina i ureena oblast investiranja, kako bi se izbegla stihijnost i omoguilo racionalno korienje prirodnih resursa, poput Dunava. Uklanjanjem mosta na barama kod Novog Sada ova reka dobila je potpuno slobodnu plovidbenu trasu kroz nau zemlju, to je omoguilo da se privredne aktivnosti i reni saobraaj podunavskih zemalja aktivnije, bre i sigurnije odvija. Zato je vano formirati ureeno priobalje i omoguiti turistima da na ureenim prostorima dobiju sve potrebne sadraje, poput regulisanja isprava i dozvola za boravak u naoj zemlji, ali i da im se kvalitetnom turistikom ponudom omogui to dui boravak i korienje svih turistikim sadraja koje ovaj prostor prua. U tom smislu, realizacija projekta se zasniva i na saradnji sa JP Zavod za urbanizam Vojvodine. Uraena je Studija sa svim pojedinanim elementima kategorizacije objekata nautikog turizma saglasno hidrolokim i morfolokim karakteristikama priobalja i obalskog zalea. Realizovane su faze i dinamika izrade studije, tako da je okonanje prve faze predvieno do 30. aprila, druge do 31. jula, a tree do 31. avgusta 2006. godine. Predvieno je da ovu Studiju verifikuje posebna komisija koju e obrazovati Pokrajinski sekretarijat za privredu. Na teritoriji Vojvodine, za sada, je u planu realizacija gradnje dve marine visokog standarda u Novom Sadu i Apatinu. U Novom Sadu je poetak gradnje predvien u drugoj polovini 2006. godine, dok se u Apatinu, u tom periodu, oekuje zavretak gradnje. Razvoju nautikog turizma trebalo bi da doprinese dogovor na temu Razvoj turizma u optini Inija, stanje turistike i nau-

tike infrastrukture posebno u zoni Dunava Koridora VII koji je u skladu sa Projektom razvoja nautikog turizma, a sastavni deo Odluke o utvrivanju liste programa za realizaciju prioriteta iz Programa privrednog razvoja APV za period 2004-2007. godine. Razvoj nautikog turizma je prioritetan za Vojvodinu iz vie razloga. Meu njima su najznaajniji nedostatak nautike infrastrukture koja bi odgovarala evropskim standardima i sve vei interes inostrane turistike tranje, posebno iz Evropske unije za nautikim turizmom. Projekat namenjen razvijanju nautikog turizma na Dunavu ini osnovu za dobijanje finansijske pomoi, kroz dugorone kredite investitorima koji ele da ulau u izgradnju nautikih marina i dokova na obalama Dunava. Pristanita i marine doprinee poveanju turistikog potencijala Novog Sada i drugih mesta u Vojvodini u kojima se planira izgradnja marine: primarnih u Novom Sadu i Apatinu; zatim sekundarnih u Bezdanu, Bakoj Palanci, Titelu, Somboru, Beeju ili Novom Beeju, Senti, Kovinu i Staroj Palanci. Budet projekta planiran je u iznosu od 3. 021. 375 evra. Odlukom o budetu za 2005. godinu za ovaj projekat planirano je 92, 7 miliona dinara.

cijama. Obino je u paketima ukljueno razgledanje mesta i destinacija, izleti u okolinu i slino, kao i aktivnosti posebnih interesa (posmatranje ptica, biciklizam, peaenje itd. ).

Zakljuak

Turistiki proizvod u nautikom turizmu

Prema dosadanjim iskustvima, nautiki proizvod vezan uz mirne vode je plovidba rekama i jezerima, koji osim glavnog motiva plovidbe ukljuuje i korienje svih objekata nautike infrastrukture i komplementarnih proizvoda i usluga u funkciji turizma (marine, pristanita i vezovi, smetaj, prehrana, zabava, kultura). Ovaj proizvod predstavlja drugi ili trei odmor u godini, a traje, u proseku, izmeu 5 i 10 dana. Glavne grupe ovog proizvoda: Individualna plovidba vlasnika brodova na rekama i jezerima - mali brodovi za 2 do 4 osobe. Charter - iznajmljivanje brodova i jedrilica radi plovidbe rekama i jezerima - mali i srednji brodovi za 4 do 12 osoba. Kruna putovanja rekama - organizovani paketi putovanja rekama od strane tur operatora i destinacijskih manadment kompanija (DMC) - vei i veliki brodovi namenjeni grupama ljudi od 20, pa ak do 300 osoba. U sklopu ovog proizvoda dolo je do pojave nove podvrste plovila, tzv. teglenice (engleski barge), koja ima visoke standarde ureenja i gde, osim korienja od strane privatnih vlasnika, jaa tranja za cruising putovanja ovom vrstom plovila (tzv. barging). Najvei deo trita odnosi se na kruna putovanja rekama koja sadre viednevna putovanja plovnim putevima kroz vie zemalja (od 7 do 21 dan). Za razliku od morskog cruisinga, na renom se cruisingu tokom dana plovi, a nou se zaustavlja na pristanitima u tano unapred odreenim destina-

Uporedo sa procesom proirivanja granica Evropske unije intenzivira se i nauno-struna saradnja naroito oko utvrivanja postojeeg stanja i optimizacije nautikog turizma na pograninim prostorima. U ove projekte ukljuuju se naunoistraivake ustanove, univerzitetski centri, nevladine organizacije, struni timovi u sastavu pojedinih privrednih objekata, itd. Struno-naune, turistike i asocijacija slinih opredeljenja rade na idejnim nacrtima projekta valorizacije Podunavlja, posebno turistike, budui da je stepen turistikorekreativnog iskoriavanja ovog prostora, do pojave ekolokih problema izazvanih neskladom inustrijalizacije i neadekvatnih mera zatite od njenih negativnih posledica, bio vrlo intenzivan. Ovaj rad predstavlja jedno od inicijalnih obrazloenja koncepta nautike turistike valorizacije Podunavlja. Otuda ga treba prihvatiti kao osnovu koju je neophodno korigovati, dopunjavati i uklapati u kontekst valorizacije veeg, kompleksnijeg opredeljenja u okviru koga bi koncept odrivog razvoja proimao sve aspekte ureenja ovog prostora.

Literatura

Bula, B. (1933): Morfolgiai megfigyelsek Magyarorszgi lszs terleteken, Fldrajzi kzlemnyek, Budapest. Vojinovi-Miloradov, M. (2003): Nautiko ekoloko istraivanje Tise 2002, Meuoptinska komisija za praenje stanja reke Tise, Tiski cvet, Novi Sad. Vukievi, M. , Romeli, J. , Vasi, B. , Mandi, M. , Radovanovi, . (2002): EU Region Danube-Krish-Mori-Tisa (DKMT) some Tourism Challenges. 6th International Symposium Interdisciplinary Regional Research Hungary-Romania-Yugoslavia (ISIRR 2002), CD IFROM SEKCION-30318, University of Novi Sad, Yugoslavia. Grupa autora (2002): Lokalni ekoloki akcioni plan, Regionalni centar za ivotnu sredinu za centralnu i istonu Evropu (REC) iz Beograda i Izvrni odbor Skuptine Optine Subotica, Subotica5. eri, L. (2001): Multimedijalna prezentacija turistikih vrednosti Vojvodine. Magistarski rad. Univerzitet u Novom Sadu, Prirodnomatematiki fakultet, Institut za geografiju. Novi Sad. Pokrajinski sekretarijat za lokalnu samoupravu i meuoptinsku saradnju (2003): Optine Vojvodine, Republika Srbija, AP Vojvodina, Izvrno vee AP Vojvodine, Novi Sad Wood, E. M. (2002): Ekoturizam. Principi, postupci i politike za odrivost. Centar za odgovorni i odrivi turizam, Beograd.



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Mr Tamara Kovaevi, Mr Svetlana Obradovi* Rezime

Postoji li tranzitni turizam u Srbiji? primer optine Subotica

Zato optina Subotica?
Postoje brojni argumenti zbog kojih bi se optina Subotica trenutno nazvala jednom od najperspektivnijih destinacija tranzitnog turizma u Srbiji. Povoljan geografski poloaj, u ovom sluaju, znai to da se ona nalazi na meunarodnom eleznikom (Pariz Minhen Be Budimpeta Subotica Beograd Ni Istambul) i putnom pravcu E-75 (Gdanjsk Varava Bratislava Budimpeta Segedin - Subotica Beograd Skoplje) (Tomi et al., 1996). Optina Subotica predstavlja turistiku destinaciju koja je, u odnosu na druge u Srbiji, najblia Evropskoj uniji. Vei deo Unije naseljava stanovnitvo iji standard omoguava turistika kretanja. Tokom protekle dekade, nesigurna politika i bezbednosna situacija u Posavini stavila je u drugi plan putni pravac E-70. Iz toga razloga je sva panja usredsreena na najfrekvetniji, a time za Srbiju i najznaajniji elezniki i putni pravac E-75. On povezuje srednju i zapadnu sa junom Evropom i Bliskim istokom. Na oko 200 km2, to ini oko 20% optine Subotica, nalazi se velika koncentracija razliitih turistiki atraktivnih geografskih pojava i objekata, koji su toliko karakteristini za panonske pejzae. Na malom prostoru nalaze se Ramsarom zatieno Ludoko jezero, Paliko jezero koje nazivaju panonskim morem i kraj koga postoje izvori termomineralne vode, zatim umske povrine kojima je prekrivena peara i u kojima postoji ograeno lovite. Ova optina je jedna od privredno, ali i kulturno najrazvijenijih u Srbiji. I u prolosti je tako bilo. Na primer, 1918, u trenutku stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Subotica je bila njeno najmnogoljudnije naselje (Kovaevi, 2006). Tokom duge istorijske prolosti, stvoreno je mnotvo antropogenih turistikih potencijala. Meu njima se izdvajaju sakralni objekti razliitih veroispovesti, staro gradsko jezgro koje ukraavaju ornamenti maarske secesije, ouvana originalna arhitektura na vilama i drugim objektima koji su postali simboli obale Palikog jezera, na desetine salaa i ardi uvenih po gastronomskim i ambijentalnim vrednostima, brojne kulturne ustanove i uvene manifestacije (Kovaevi, 2006). Tradicija gostoprimstva i kvalitetne usluge su esto i najvaniji faktori koji utiu na to da se putnik u tranzitu odlui na posetu. li noenje i da su plaali hranu i pie, oni bi se mogli nazvati zaetnicima turizma. Svest o turistikim kretanjima u to vreme nije postojala. Postojala je potreba za trgovinom, ali ne i za poseivanjem i uivanjem u razliitim prirodnim i antropogenim vrednostima. Putnici namernici postoje i danas u obliku prevoznika ljudi i dobara. Za razliku od njih, tranzitne turiste privlai turistika ponuda odreenog lokaliteta i na njoj zadovoljavaju razliite potrebe. U zavisnosti od potrebe tranzitni turizam u isto vreme se moe nazvati i nekim drugim oblikom turistikih kretanja. Ukoliko, na primer, sakralni objekti zadre tranzitnog turistu, onda se to kretanje moe definisati kao kulturni ili verski turizam. Prema tome, meusobno proimanje razliitih oblika turizma je evidentno. Kriterijumi za utvrivanje oblika turistikih kretanja nisu do sada jasno precizirani. S obzirom na karakteristike tranzitnog turizma, problematika se moe reiti na sledei nain. Turisti svoje potrebe za razliitim vidovima turizma mogu zadovoljavati kraim posetama ili duim boravkom. Tranzitni i stacionarni turizam se, za razliku od drugih vidova turizma, diferenciraju po kriterijumu vremena. Oni su kategorija vieg ranga u odnosu na ostale vidove turizma. U zavisnosti od namera turista, oni mogu imati razliite oblike (kulturni, manifestacioni itd.). Prema tome, moe se razlikovati, na primer, edukativno-tranzicioni, kada brojne ekskurzije posete zooloki vrt na Paliu, i edukativno-stacionarni turizam, koji je bio aktuelan osamdesetih godina XX veka u omladinskom naselju na Paliu, gde su se organizovale kole u prirodi.

Optina Subotica je smetena na severnoj granici Srbije. Najvaniji istonoevropski putni pravac E-75 prolazi kroz nju. On povezuje srednju Evropu sa Bliskim istokom. Najpoznatiji turistiki potencijali subotike optine nalaze se u blizini autoputa. Materijalna baza je veoma dobra. Prema tome, tranzitni turizam u optini Subotica teoretski ima odline u uslove za razvoj. U radu je uraena analiza turistikog prometa. Ona ne moe direktno ilustrovati udeo tranzitnog tuzima u turistikom prometu Opstine Subotica. Ali, tendencije i pravci kretanja turistikog prometa u godinama tranzitnog turizma na evropskom kontinentu su vidljivi. Podaci su dobijeni korienjem statistikih metoda. Kljune rei: Optina Subotica, turistiki promet, tranzitni turizam

Abstract

Does the Transit Tourism Exist in Serbia? (On the Example of Subotica Community) Subotica community is situated on the north edge of Serbia. The most important east European highway E-75 passes through the Community. It connects Middle Europa and Middle East. The most important potentials of Subotica community lie very close of the highway. Material basis is excellent. Theoretically, transit tourism in Subotica community has very good conditions for development. Analysis of tourist traffic in Subotica Community is elaborated in the paper. It cant directly illustrate the share of transit tourism in the tourist traffic in Subotica Community. But, the tendencies and courses of the tourist traffic in the years of European transit tourism are visible. Data are result of using statistical methods. Key words: Subotica community, tourist traffic, transit tourism

Ko su tranzitni turisti?

Postoji li tranzitni turizam?

* Mr Tamara Kovaevi, Mr Svetlana Obradovi, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Pre razvoja motornog saobraaja putovalo se konjima. Oni su dnevno mogli prelaziti samo 40 km, te je iz toga razloga spontano formirana mrea svratita meusobno udaljenih za tu vrednost. U njima su konaili putnici namernici koji su sledeeg dana nastavljali svoj put. S obzirom na to da su ostvariva-

Definicija tranzitnog turiste bi sublimirala dva pojma, pojam turiste koji provede jedan dan odnosno ostvari noenje u nekom smetajnom objektu i pojam tranzita, koji se odnosi na to da pomenutom turisti odreena destinacija u kojoj je ostvario noenje nije cilj putovanja. Danas se putnici namernici smatraju turistima jer su ostvarili noenje, to ne znai da je boravak na nekom lokalitetu bio zbog zadovoljavanja bilo kakvih potreba vezanih za turizam. Ostvareno noenje ne znai da se turista zadrao due od noi. Teoretski, on nije morao ostvariti nikakvu vanpansinonsku potronju. U praksi se esto tranzitnim turistima nazivaju posetioci koji na putu do odredita poseuju odreene destinacije ostvarujui vanpansionsku, ali ne i pansionsku potronju.

Motiv posete

Turistiki potencijali optine Subotica, po miljenju posetilaca, predstavljaju nezaobilazni turistiki punkt. Tradicija sportsko-rekreativ-

0

nog i manifestacionog turizma uticala je na to da Paliko jezero i staro jezgro Subotice budu nadaleko poznati i priznati po svojim ambijentalnim vrednostima. Infrastruktura omoguava lak pristup ovim mestima, te pozitivno utie na odluku posetilaca da zastanu. Motivacija je morala biti vea onda kada je put Novi Sad Segedin je prolazio kroz Suboticu i Pali. Drumski saobraaj je jedan od preduslova postojanja tranzitnog turizma. Svake godine kolone Evropljana, koristei put E-75 u nameri da godinji odmor provedu na balkanskom delu Mediterana, ostvaruju znaajnu vanpansionsku potronju u ugostiteljskim objektima Subotice i Palia. Nova trasa autoputa je izmetena istonije od ova dva grada. Postavljeno je nekoliko informativnih tabli u oba pravca, ali, u poreenju sa drugim tranzitnim lokalitetima u Evropi, njihov broj nije zadovoljavajui. Informativne table su neophodne, posebno na mestima gde nisu prepoznatljivi turistiki potencijali. Stanovnitvo optine Subotica stalno proiruje turistiku ponudu. Ono razvija odreene turistike potencijale koji poivaju na etnografskom nasleu. Na primer, revitalizuju se naputeni salai, obnavljaju se vinogradi itd. Obogaivanje turistike ponude nema svrhe bez agresivnog marketinga. Moglo bi izgledati da se manje poznati turistiki potencijali, arde, salai, vinarije nalaze u senci Palikog jezera i Subotice. To je esta pojava u drugim turistikim destinacijama Srbije. Optina Subotica predstavlja dobar primer kako se taj problem moe prevazii. Novi turistiki potencijali po karakteru nisu predvieni za masovne posete. Veina njih se opredelila za ekskluzivniju ponudu koja ima klijentelu vee platene moi. Jedino je gastronomska ponuda konkurentna na razliitim lokalitetima optine Subotica.

Grafikon 1. Prosean broj noenja domaih i stranih turista u optini Subotica od 1991. do 2003. godine Slovake, Nemake, Poljske i Austrije (JP Pali-Ludo, 2000). Od registrovanih turista u Srbiji 2002. godine svaki 42. strani i svaki 54. domai turista je ostvario noenje ili u Subotici ili na Paliu (Republiki zavod za statistiku, 2003). Strani turisti su do uvoenja ekonomskih sankcija ostvarivali vie noenja u odnosu na domae turiste. Due zadravanje stranih turista u odnosu na domae nastavljeno je nakon NATO agresije, 1999 (grafikon 1). Duine boravka registrovanih turista kreu se izmeu jednog i dva dana, to ukazuje da veinu ine tranzitni turisti, a ne oni koji su tu doli da provedu odmor. Registrovani promet graninog prelaza Horgo u vreme postojanja SFRJ, 1990, za godinu dana je iznosio 12.635.846 putnika. Tranzitni turizam ipak nije toliko razvijen. Na primer, za vreme odravanja letnjih olimpijskih igara 2004. godine u Atini, oekivao se veliki broj turista iz srednje, ali i iz drugih krajeva Evrope, koji su trebali da prou kroz optinsku teritoriju. Do toga nije dolo. Balkanski magistralni putni pravci ostali su prazni. Nepopularne cene olimpijskih ulaznica smanjile su broj potencijalnih turista. Turisti vee platene moi su bili u mogunosti da priute i udobniji, vazduni saobraaj. Autoput uglavnom koriste prevoznici ljudi i dobara, ije namere nisu turistike prirode. Statistika ih belei samo onda kada ostvare noenje. Budunost tranzitnog turizma je neizvesna, s obzirom na to da se savremeni evropski trendovi kreu u pravcu razvijanja brzih pruga, koje nastoje da prevezu u to kraem vremenskom intervalu putnike, pruajui im sve usluge u vozu, bez potrebe zaustavljanja (Kovaevi, 2006). Samo agresivna marketinka aktivnost, atraktivna i kvalitetna ponuda sa prisupanom cenom mogu da privuku i zadre turiste na drumovima Srbije. na Paliu, to je i oekivano s obzirom na veliinu naselja. Restoraterske objekte vie poseuje lokalno stanovnitvo. Posetilac, u skladu sa finansijskim mogunostima, bira smetaj u jednom od 4 palika (sa 2-4 zvezdice) ili 4 subotika hotela (sa 2-3 zvezdice), u omladinskom naselju, odmaralitima, brojnim privatnim smetajima i salaima, ili u nekom od 3 kampa. Iskorienost kapaciteta je mala zbog izuzetno visokih cena. Istraivanja JP Pali-Ludo (2000) pokazuju da su kapaciteti zadoljavajui u odnosu na turistiki promet, da su najpopunjeniji u vreme organizovanja razliitih manifestacija ili kongresnog turizma. Prema tome, potrebno je osmisliti takvu turistiku ponudu koja e moi to due da zadri turiste.

Zakljuak

Evidencija tranzitnih turista

Smatra se da se manji prihodi ostvaruju u pansionskoj od onih u vanpansionskoj potronji. Ona ostvaruje velike prihode tokom razliitih vrsta manifestacija, koje u optini Subotica poivaju na osnovama potencijala etnografskog naslea (JP Pali-Ludo, 2000). Najposeenije traju samo jedan dan, kao to je, na primer, tradicionalni Prvomajski uranak na Paliu. Na drugom mestu po poseenosti su sportske manifestacije na primer, paliki Plivaki maraton, Tradicionalni meunarodni ribolovaki kup, Otvoreno prvenstvo Subotice u jedrenju na vodi. Od manifestacija koje traju vie od jednog dana, najposeenija je Meunarodni filmski festival i Subotiki sajam (Bjeljac, 1999). Brojevi posetilaca se procenjuju, jer zvanina statistika nema naina da ih u potpunosti registruje. Procene su subjektivne i nepouzdane, ali u nedostatku drugih podataka dragocene. Zvanina statistika publikuje podatke o broju dolazaka turista i ostvarenih noenja, na osnovu ega se rauna turistiki promet (grafikon 1). Ona ne poseduje metodologiju po kojoj bi se mogli identifikovati oblici turizma, motivi zbog kojih bi se odreeni turista zadrao na odreenom mestu. Najvei broj inostranih posetilaca dolazi iz srednjeevropskih drava: Maarske, eke,

Za razliku od stacionarnog, svi oblici tranzitnog turizma imaju skraeno vreme trajanja i sline ciljeve. Na primeru optine Subotica tranzitni turizam se zasniva na bogatoj turistikoj ponudi i kvalitetnoj materijalnoj bazi. Praenje njegovih tendencija je neophodno, ali trenutno ne postoje adekvatne metode. Optini Subotica nedostaju moteli kraj autoputa E-75, koji bi bili na dohvat ruke i konkurentni u cenama. Oni bi predstavljali i znaajne informativne punktove. Informativna suprastruktura je vrlo vana u turizmu i potrebno je permanentno raditi na podizanju njenog kvaliteta.

Literatura

Materijalna baza

Kvalitet materijalne baze je veoma vaan, jer se anketiranjem posetilaca dolo do saznanja da je on esto presudan u izboru destinacije. Materijalna osnova optine Subotica je raznovrsna. Ugostiteljski kapaciteti nastoje da obogate turistiku ponudu ambijentalnim reenjima i gastronomskim umeima. Ugostiteljskih objekta u Subotici ima vie nego

Bjeljac, . (1999), Manifestacioni turizam Vojvodine, doktorska disartacija u rukopisu, Institut za geografiju, PMF Univerziteta u Novom Sadu, Novi Sad JP Pali-Ludo (2000), Hoteli, interna dokumentacija, Pali Kovaevi, T. (2006), Monografija optine Subotica, Univerzitet u Novom Sadu, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad Republiki zavod za statistiku (1991-2004): Optine u Srbiji 2003, Beograd Tomi, P., Romeli, J., Lazi, L. (1996), Ekonomska geografija sveta, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju, Novi Sad

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Slobodanka Markov* Rezime

Predmet prouavanja u ovom radu je seoski turizam kao oblik preduzetnitva u seoskim podrujima Srbije. Inicijalni cilj je da se sloeni i drutveno znaajan fenomen, kakav je seoski turizam, proui iz ire socioloke perspektive i na taj nain doprinese potpunijem razumevanju njegove uloge u razvoju sela. Preduzetniki proces seoski turizam -prouava se u povezanosti sa strukturalnim i situacionim faktorima. Analizom su obuhvaena tri bitna elementa preduzetnikog procesa: 1) preduzetnici nosioci turistike usluge line i demografske karakteristike i motivacija za prijem gostiju u vlastito domainstvo; 2) preduzetniki proces: izbor i odluka da se ue u potpuno novu trinu aktivnost; determinacije ekonomski status, poetni kapital; razvoj turistike usluge inhibirajui i faktori uspeha; 3) efekti seoskog turizma na promene u porodici (promene u ekonomskom statusu, promene u porodinoj podeli rada, unutarporodini odnosi i uticaj na lokalnu zajednicu (unapreenje infrastrukture, zajedniki nastup na turistikom tritu i sl.). Kljune rei: seoski trurizam, preduzetnitvo, motivacija, ogranienja, promene.

Seoski turizam preduzetnika aktivnost u seoskim podrujima iz socioloke perspektive

Uvod
Inicijalni cilj ovog istraivanja je da se sloeni fenomen, kakav je seoski turizam, proui iz jedne ire socioloke perspektive i na taj nain doprinese potpunijem razumevanju njegove uloge u razvoju sela. Shodno odabranom sociolokom pristupu, preduzetniki proces seoskog turizma prouavan je u relaciji sa strukturalnim i situacionim faktorima. U razmatranju i analizi ili smo od drutvenog konteksta ka linim karakteristikama i aktivnostima preduzetnika kao aktera tog procesa. Pretpostavili smo da stepen preduzetnike aktivnosti zavisi od strukture prilika. Ta struktura se, prema antropolokom pristupu u izuavanju preduzetnitva, sastoji od dve objektivne strukture: ekonomske prilike i strukture diferencijalnih prednosti u sposobnosti uesnika sistema da opaze i iskoriste tkave prilike (Stewart,1991). Takoe smo nastojali da razmotrimo celovit proces ove vrste preduzetnitva, sa njegovim osnovnim elementima, u vremenskoj dimenziji, ukljuujui i diskontinuitete u njegovom razvoju, kao i mogunosti za dalji razvoj. Pri tome je na je osnovni cilj bio da identifikujemo podstiue i ograniavajue faktore za razvoj seoskog turizma kao oblika preduzetnitva kojim se stvara promena u seoskoj sredini radi ekonomske dobiti. Istraivanjem i analizom obuhvaeni su sledei elementi preduzetnikog procesa u seoskom turizmu: 1) Preduzetnici(e) nosioci turistike usluge u seoskom domainstvu: a) Line karakteristike demografska obeleja (pol, starost, brani status, obeleja i struktura porodice) i socijalni kapital (obrazovanje i prethodno radno iskustvo), b) Motivacija za bavljenje seoskim turizmom - prijemom gostiju u vlastito domainstvo-kao novom nepoljoprivrednom aktivnou. 2) Preduzetniki proces: a) Izbor i odluka o poetku nove aktivnosti spoljanji i unutranji faktori; b) Determinacije: ekonomski status (veliina gazdinstva, stambeni prostor i oprema), poetni kapital; ideja - koncepcija usluge. c) Razvoj turistike usluge: strategija rasta i investiranje; kvantitativna i kvalitativna dimenzija razvoja, dinamika; problemi i tekoe; zadovoljstvo nezadovoljstvo. 3) Efekti pruanja turistike usluge: a) Zarada, promene u strukturi privreivanja, porodinoj podeli rada, u porodinim odnosima. b) Promene u lokalnoj zajednici. U istraivanju odabranog problema primenjen je kvalitativni metod intervjua. Pomou okvirne liste od 20 pitanja, voeni su intervjui sa petnaest preduzetnika/ca koji primaju goste u etiri sela optine Kosjeri. Odabrana je optina Kosjeri zbog toga to je ovaj vid aktivnosti u njoj ve afirmisan, razvija se oko tri decenije, i zbog izvanrednih prirodnih uslova.

Polazna pitanja su kako definisati preduzetnitvo i preduzetnika?

U ovom istraivanju preduzetnitvo je, u najirem smislu, shvaeno kao praktina kreativnost koja kombinuje izvore i prilike na novi nain (Chigunta, F.,2002:29). Preciznijom moemo smatrati sledeu odredbu: Preduzetnitvo je dinamian proces, koji kreira i vodi pojedinac (preduzetnik) nastojei da iskoristi ekonomske inovacije da bi stvorio novu vrednost na tritu. (Virtanen, M., 2003: 6). Polazei od predloene definicije moemo rei da je seoski trurizam aktivnost u kojoj se na nov nain kombinuju postojei resursi u seoskom domainstvu radi stvaranja nove vrednosti na tritu, odnosno ekonomske dobiti.

Abstract

Rural Tourism - Entrepreneurial Activity in Rural Areas from a Sociological Perspective The subject of research in this study is rural tourism as a form of entrepreneurship in the rural areas of Serbia. Entrepreneurial process - rural tourism is studied in relation to structural and situational factors. Our intent is to draw attention to the structural and institutional arrangements which stimulate, as well as those which limit the development of rural tourism. This analysis includes three key elements of the entrepreneurial process: 1) Entrepreneurs - the tourism service suppliers - personal and demographic characteristics and motivation for receiving guests into their household. 2) Entrepreneurial process: the choice and decision to start a completely new market activity; determiners - economic status, initial capital; the development of tourism service - inhibiting and stimulating factors. 3) Effects of rural tourism on changes in the family (changes in the economic status, changes in the distribution of activities, relationships within the family, view of the childrens future and influence on the local community - improvement of the infrastructure, common role on the tourism market etc.) Key words: rural tourism, entrepreneurship, motivation, limits, change. Dr Slobodanka Markov, Prirodno-matematiki fakultet, Novi Sad

Ko je preduzetnik?

Preduzetnik je osoba koja ima preduzetniki duh sa jakom potrebom za postignuem ( Virtanen, M., 2003: 6). Ona vidi priliku pre drugih, i ume da nae resurse da je realizuje i utri.

Ko su preduzetnici u seoskom turizmu kod nas?

Ovu aktivnost su u selima Srbije zapoeli pojedinci koji su pre i bolje od drugih videli da je prijem gostiju u seosko domainstvo nova trina aktivnost za seosku sredinu koja se zasniva na novom nainu korienja raspoloivih resursa. Oni su pokazali spremnost da odstupe od tradicionalnih seoskih aktivnosti i uu u rizik novih, te ih moemo smatrati preduzetnicima. U daljoj karakterizaciji uloge preduzetnika naglaava se znaaj okruenja. Ideja o seoskom turizmu uneta je u seosku sredinu spolja. Njeni su prvi zagovornici kod nas bili turistiki poslenici i eksperti a u seo-



skim sredinama uitelji i ljudi iz lokalnih institucija koji su imali svest o izvanrednim uslovima za ovu netradicionalnu, trinu aktivnost: prelepa, ouvana priroda, dobra, zdrava hrana, tradicionalno gostoprimstvo ljudi na srpskom selu. Dakle, struktura povoljnih prilika na lokalnom nivou je bila evidentna. Na globalnom nivou, ideja o seoskom turizmu je bila element irih diskusija o proirivanju aktivnosti seoskog stanovnitva na nepoljoprivredne delatnosti, a kasnije i nastojanja za revitalizacijom sela. Na tom nivou seoski turizam je tretiran kao razvojna ansa seoskih podruja i taj tretman je zadrao do danas. Prema percepciji naih ispitanika, u njihovim selima prvi su tu ideju prihvatili mlai ljudi, srednjeg imovnog stanja. Kao to pokazuju mnoga istraivanja, obino upravo ljudi iz sredine drutvene stratifikacije poseduju izraeniju motivaciju za postignuem. Veina od onih koji su uli u izazov prijema gostiju obavljala je pre toga razne radove van sela ili vezane za komunikaciju sa ljudima izvan sela, ili se neko iz porodice bavio nepoljoprivrednim aktivnostima, ukljuujui i rad u inostranstvu. To znai da su imali iri pogled na drutvena dogaanja i bili upoznati sa promenama i tokovima modernizacije u raznim oblastima drutvenog ivota. To ih je podstaklo ili uinilo prijemivijim da razmiljaju o promenama u nainu privreivanja i ivota u vlastitom domainstvu gazdinstvu. U prvoj fazi razvoja seoskog turizma u Srbiji (krajem sedamdesetih godina 20.veka) uvoenje ove aktivnosti nosili su mukarci. ene su ree uestvovale na skupovima i sastancima u turistikim organizacijama. Skoro bez izuzetaka, ova delatnost bila je registrovana na ime domaina. Stvarni stub ovog posla bile su ene, pre svega u pripremanju hrane, sluenju gostiju, spremanju kue itd. Mukarci su obavljali spoljne poslove. U domainstvima koja su seoskim turizmom poela da se bave devedesetih godina i kasnije ene poinju da se pojavljuju kao formalni i stvarni nosioci ove delatnosti. Ipak, uglavnom su brani parovi bili saglasni u odluci da otponu da se bave tom novom delatnou i zajedniki pripremali uslove za prijem gostiju. U vreme poetaka, u strukturi porodica bile su tri generacije, pa su mlae ene imale podrku svekrva. U novije vreme to su uglavnom porodice ija su deca otila u grad a starija srednja ili starija generacija nosi turistiku uslugu. Ipak, ima znakova podmlaivanja i, istina, za sada usamljenih sluajeva da se kolovana deca vraaju i pomau ili nastavljaju i planiraju da razviju i osavremene ovu delatnost, to je ohrabrujua naznaka promene u seoskoj sredini. U pogledu nivoa kolovanosti, preduzetnici u seoskom turizmu iz naeg uzorka su uglavnom lica sa osnovnom kolom (4 ili 8 razreda osnovne kole). Samo su dve preduzetnice sa strunim i profesionalnim obarazovanjem: jedna ima zavrenu srednju (trogodinju) ugostiteljsku kolu, a druga je zavrila fakultet (menadment) i jedan preduzetnik, sa viom ekonomskom kolom, koji je preuzeo prijem gostiju od majke.

to se tie prethodnog radnog iskustva, veina se bavila poljoprivredom (autentini poljoprivrednici), ali je nekoliko imalo radno iskustvo u drugim delatnostima (ugostiteljstvo, saobraaj, graevinarstvo, trgovina). Na osnovu izloenih podataka moe se konstruisati prototip preduzetnika u seoskom turizmu: Pol: mukarac (registrovani nosilac delatnosti); Porodica: jedna generacija, odrasla deca ive odvojeno; Starost: u zrelim srednjim godinama; Obrazovanje: osnovna kola; Prethodno iskustvo: poljoprivreda i poslovi, povremeni ili privremeni, u nepoljoprivrednim delatnostima; Imunost: srednje imuan; Obim usluge primanja gostiju: 30% u odnosu na poljoprivrednu delatnost na koju odlazi 70%; Smetajni kapacitet: 3 sobe sa 6 do 9 kreveta; Ponuda: smetaj i pansion; Broj angaovanih lica : domain sa suprugom, uz povremenu pomo drugih lica; * Odnos prema budunosti: ostanak i dalji razvoj delatnosti prijema gostiju.

usamljenom usred gradske guve. A nama je ivot drukiji, razliit od uobiajenog. Naroito nam zimi prijem gostiju razbija ustaljeni nain ivota. Turisti ulaze na naa vrata kao gosti, a izlaze kao prijatelji! Prema rezulatima ovog istraivanja, to je drugi motiv po deterministkom znaaju za ljude na selu koji su do sada bili u ovoj delatnosti. To je vaan nalaz i potvruje jednu od bitnih karakteristika seoskog turizma da se gost integrie u porodine aktivnosti i provodi odmor kao deo porodice.

Preduzetniki proces
Izbor i odluka o poetku nove aktivnosti
Kao to je ve reeno, podsticaji za razmiljanje o prijemu gostiju doli su pod uticajem inicijative spolja. Pri tome je, kao element strukture prilika, vaan preduslov za ukljuivanje u ovu aktivnost bila opremljenost kue kupatilom, sobama za goste, trpezarijom, telefonom, koje su u svojim kuama, po pravilu, imali ljudi otvoreni za promene. Nai podaci pokazuju da odluke nisu donoene ni lako ni brzo. Stavovi lanova domainstva nisu uvek bili saglasni, a seoska sredina bila je puna tihog romorenja o toj novoj delatnosti i njenim akterima. Bilo je puno neizvesnosti i treme od prijema nepoznatih ljudi, briga kako e se svi poslovi na gazdinstvu i u domainstvu uraditi. Ipak, na tasu za i protiv, prema iskazima naih ispitanika, pretegnula je procena da kroz seoski turizam sve svoje proizvode prodaje u svojoj kui i dobija gotov novac. Kasnije, kada su turisti poeli da kupuju razne domae proizvode, onda su i komije mogle da prodaju svoje proizvode, pa se stav sredine menjao.

Motivacija

U teorijama o preduzetnitvu motivacija zauzima vrlo vano, a u psiholokim centralno podruje istraivanja u oblasti preduzetnitva. Ona je taj faktor koji ljude vodi u aktivizam i postignue. Prirodna, antropoloka tenja za unapreenjem uslova vlastitog ivota i porodice putem ulaska u nove, netradicionalne, trino orijentisane aktivnosti obino je u seoskim sredinama bila depresirana, zatomljena zbog stava sredine, po pravilu, inertne, u otporu prema novotarijama. Kao to je rekla jedna naa ispitanica: U to vreme (1978) bilo je neobino primati strane ljude u vlastitu kuu. Ljudi u selu su to komentarisali. Ipak, nove aktivnosti, (promene ka neem boljem, profitabilnijem), koje pruaju vie zadovoljstva kada je o ekonomskim aktivnostima re, polako su prihvatane. Glavni motiv za ispitanike iz naeg uzorka da zaponu prijem gostiju u vlastitom domainstvu bila je zarada. To je razumljivo s obzirom na situaciju u kojoj se nalazi veina seoskih porodica kod nas - mali posedi, nerazvijena infrastruktura, niske i nestabilne cene poljoprivrdnih proizvoda i s tim povezano oteano plasiranje proizvoda, odsustvo perspektive za irenje nepoljoprivrednih aktivnosti u selima, neadekvatna vladina politika prema selu i seoskom stanovnitvu. Motiv, koji je doao sa razvojem ovog oblika delatnosti, jeste da prijem gostiju donosi veliko zadovoljstvo kontakata sa ljudima iz razliitih sredina, razliitog drutvenog statusa, ireg znanja, i informacija, drukijih obiaja. (ire nam se vidici! Dinamizuje na ivot.). Obino se u interakcijama izmeu domaina i gostiju uspostavljaju odnosi bliskosti, a neretko i iskrenih prijateljstva. Postajemo kao velika porodica.... A to je upravo ono to treba gradskom oveku,

Determinacije

Domainstva koja su prva poela da primaju goste nisu bila najimunija ve uglavnom srednje imuna, to je ve napomenuto. Takoe, stambeni prostor nije bio veliki. Uglavnom su poinjali sa dve sobe, koje su prethodno adaptirane i opremane za novu namenu. Kako je obezbeen poetni kapital? Vlastitim sredstvima, bez kredita to je pravilo. Domaini koji poslednjih godina ulaze u ovu delatnost, ulau novac koji su zaradili u drugim poslovima. Uprkos tome to je seoski turizam stalno bio delatnost meu prioritetima u razvoju sela, drava nije utvrdila podsticajne mere, te kredita nije bilo, odnosno nisu stizali do seljaka. Nai ispitanici smatraju da ni ova drava ne brine o seljaku. Ne veruju da e se neto promeniti u skorije vreme. Istovremeno istiu da zbog niskih cena pansiona prihodi od prijema gostiju nisu dovoljni za ulaganje u proirenje i unapreenje delatnosti. Poneko pokuava da dobije kredit za razvoj poljoprivrede. Koncepcija usluge prilikom otpoinjanja prijema gostiju sadravala je sledee elemente: zdrava priroda, zdrava i dobra hrana (nacionalna jela kraja), gostoprimstvo, irokogrudost domaina. Ipak, bila je to skromna ponuda. Nisu iskoriene mogunosti potencijali sela, pre svega uvoenjem raznih



oblika rekreativnih i zabavnih aktivnosti za turiste. Nudio se uglavnom pasivan odmor!

Razvoj turistike usluge

Strategija rasta bila je uglavnom usmerena na poveanje broja soba. Zbog ogranienih prihoda i nedostatka kredita, investiranje je bilo zasnovano na linim sredstvima, nedovoljno i sporo. U celini posmatrano, razvoj u poetku, ali i sve do najnovijeg perioda, menjao se vie u kvantitavinom pogledu nego u kvalitativnom. Poslednjih godina koncepcija ponude je poela da se razvija i obogaena je: lovom, ribolovom, sportskim takmienjima, planinarenjem, upoznavanjem sa vrstama jestivih gljiva i njihovim branjem, meusobnim posetama gostiju kod raznih domaina, zajednikim manifestacijama seoskim svetkovinama. Promene su vidljive i u unapreenju smetaja, ureenju dvorita, zabave za decu... Moe se rei da su te promene poeli da uvode sami domaini, sledei sugestije i elje gostiju. U takve aktivnosti spadaju obeleavanje staza za planinarenje, ureenje mesta za izlete i okupljanja. Ipak, sve te promene nisu dovoljne da privuku vei broj gostiju sa veim zahtevima. to se dinamike razvoja usluge tie, vidljive su oscilacije, pa i prekidi u ovoj delatnosti. Razlozi su, u prvom redu, vezani za ekonomsku regresiju i dugotrajnu drutvenu krizu. Siromaenje stanovnitva smanjilo je broj turista u svim vrstama turizma, sem ekskluzivnog, te je dolo do opadanja gostiju u seoskom turizmu i nemogunosti da se postigne isplativa cena. Vie naih ispitanika je istaklo da nije imalo prekida u prijemu gostiju iskljuivo zahvaljujui niskim cenama. Nekoliko domainstava je imalo prekide, u emu su udela imali i porodini problemi. Problem gostiju je ostao jedan od kljunih problema domaina koji se bave seoskim turizmom. ini se da su oni koji imaju vlastite sajtove ili druge vrste reklamiranja bili ovog leta, na primer, u neto povoljnojoj situaciji. Ipak, veina je istakla taj problem, ali vie oni koji nisu umreeni u turistiku ponudu. Glavni problem svih ispitanih domainstava koja se bave seoskim tirizmom jeste nedostatak novca, odnosno kredita za razvoj i unapreenje delatnosti. Takoe je veliki problem spora izgradnja puteva i drugih elemenata infrastrukture u selima koja su bila obuhvaena naim uzorkom. Najvee zadovoljstvo u bavljenju seoskim turizmom predstavljaju kontakti sa gostima, irenje mrea komunikacije i prijateljstava za ljude iz seoskih sredina, naroito u selima iz naeg uzorka, koja su prilino udaljena od veih gradskih centara. Izmeu gostiju i domaina uspostavljaju se stvarne drutvene interakcije: gost upoznaje sredinu u koju dolazi i vraa se. U nekim domainstvima veina gostiju dolazi po preporuci, u nekima 50%. Takoe, vie domainstava je naglasilo da imaju etvrtu generaciju gostiju koja dolazi kod njih. Nazadovoljstva uglavnom dolaze iz lokalnog okruenja, kao to je odnos lokalnih organa vlasti prema turizmu i njegovim nosioci-

ma (postavlajnje ljudi na odgovorne funkcije u turizmu po partijskoj pripadnosti a ne po strunosti), visoki postoci od prijema gostiju za posredovanje turistike organizacije u pronalaenju gostiju, inertnost lokalnih organa u zajednikom nastupu na turistikom tritu i organizovanju raznovrsnije ponude u ovoj vrsti turizma. Spor oporavak glavnih institucija, sredita seoskog ivota: domova kulture (sa kulturnim programima tokom turistike sezone, bibliotekom), zatim kola sa programima i aktivnostima prilagoenim potrebama lokalne sredine.

Efekti pruanja turistike usluge

Na nivou preduzetnika i njegove porodice
Domaini su uglavnom nezadovoljni prihodima. U veini sluajeva oni ne omoguuju ulaganje u obnavljanje opreme, a sasvim su nedovoljni za proirenje i unapreenje kapaciteta. Smatraju da ostvareni prihodi nisu bitno promenili materijalni status njihove porodice. Neki ispitanici su rekli da nisu iz tih izvora mogli ni decu da poalju na kolovanje dalje od optinskog centra. Vidljivo je da ovi prihodi nisu doveli do eljene promene u strukturi privreivanja porodice smanjivanja obima poljoprivrednih aktivnosti a poveavanja obima turistike usluge. U pogledu podele rada dolo je do preraspodele poslova, mukarci su prihvatili poslove koji nisu ranije spadali u krug njihovih zadataka. Ipak, ena je ostala i dalje najoptereeniji uesnik u poslovima vezanim za prijem gostiju. Promene u porodinim odnosima su spore, premda se uticaj ena u porodici poveava. Mlae ene koje su u ovoj delatnosti ili planiraju da u nju uu usvojile su moderne obrasce polnih uloga.

Promene u lokalnoj zajednici

Prikupljeni podaci ukazuju da su promene na nivou lokalne zajednice spore i da se odvijaju bez stvarne podrke lokalnih organa. Najvie je uraeno na izgradnji puteva i vodovodne mree udruenim sredstvima samih seljana.

preduzetnikog duha spremnosti na rizik. Pre bi se moglo shvatiti kao oprez seljaka koji su u dugom vremenskom periodu bili zapostavljeni razvojni potencijal. Istovremeno, struktura diferencijalnih prednosti za razvoj seoskog turizma postoji, odnosno sauvana je - prirodna sredina, zdrava voda i hrana, kao i unutranji akteri domaini zainteresovani da razvijaju tu vrstu ekonomskih aktivnosti. U mnogim ekonomskim analizama pokazano je da je razvoj seoskog turizma ansa za angaovanje zapoljavanje seoskog stanovnitva, naroito u pasivnim krajevima u kojima nema uslova za punu uposlenost u poljoprivrednim aktivnostima. Uprkos deklarativnim podrkama i statusu seoskog turizma kao znaajnog potencijala za razvoj, nije dolo do srenog spoja aktera seoskog turizma i potencijalnih finansijera. Zato bi ira i sistematskija istraivanja ovog fenomena mogla pruiti saznanja znaajna za definisanje konkretnih mera u sprovoenju Strategije razvoja turizma u Srbiji. Pri tome, valja istai da zarada kao glavni motiv za bavljenje seoskim turizmom govori da se zapravo radi o ekonomskoj nudi (stvaranje prihoda) kao podstiuem faktoru za ulazak u ovu vrstu delatnosti. Seosko stanovnitvo prihvata tu opciju kao osnovni ili samo sastavni element strategije za egzistenciju svoje porodice. Zato intenzivna kampanja za razvoj seoskog tirizma, koja se vodi u javnosti u poslednjih godinu-dve dana, ne bi smela ostati bez sistema mera koje e omoguiti dinamizaciju i irenje ove delatnosti u seoskim podrujima. U suprotnom, aktuelne mere edukacije za seoski turizam i druge parcijalne mere ostale bi bez oekivanih efekata. Seosko stanovnitvo i seoska zdrava prirodna sredina bi zadrale status neiskorienog potencijala. U krajnjem ishodu to bi znailo produavanje stanja u kome materijalna dobrobit drutva ne struji do seoskog stanovnitva. Nije prihvatljivo opravdanje da su i neke druge drutvene grupe izvan tog procesa.

Literatura

Implikacije

U celini posmatrano, po naem miljenju, izgleda da je selo jedan podsistem koji ne dobija stvarne inpute za ravoj i modernizaciju iz dravnih, lokalnih i drugih organa. On ostaje prilino izolovan od glavnih strukturnih promena u globalnom drutvu. Promene koje se deavaju uglavnom su rezulat aktiviteta, napora seoskog stanovnitva. Ovaj zakljuak odnosi se u potpunosti i na seoski turizam. Ljudski resursi sa motivacijom za razvoj ove delatnosti su evidentni. Ali, nedostaju finansijska sredstva kako u formi poetng kapitala, tako i za investiranje u unapreenje ove usluge. Nai ispitanici su naglasili nedostatak povoljnih ili stimulativnih kredita, sloenu i skupu proceduru za podnoenje zahteva za kredit. Oni nisu spremni da uu u rizik skupih kredita u uslovima vrlo slabe turistike tranje i niskih cena. To je razumljivo i ne bi se, po naem miljenju, moglo protumaiti kao odsustvo bitne karakteristike

Chigunta,F. (2002) Youth Entrepreneurship: Meeting the Key Challenges Final Paper July, Wolfson College, Oxford University, England Cohen, E., The sociology of tourism: approaches, issues and findings, in: The Sociology of Tourism, Routledge, London, New York, 2002, p.51 71. uki Dojinovi, V.( 2005), Kulturni turizam, Clio, Beograd uki Dojinovi, V. (1992), Seoski turizam u Srbiji, Turistika tampa, Beograd Stewart, A. (1991), A prospectus on the anthropology of Entrepereneurship, Entrepreneurship, Theory and Practice, Vo. 16, No. 2: 71 92. Virtanen, M. (2003) The Role of Different Theories in Explaning Entrepreneurship, Helsinki School of Ecomics and Business Administration, Small Business Center, Puistokatu 1, SF 50100 Mikkeli, Finland akobi, D. (1982), Kulturni turizam u selima odmora, Kultura, str. 211 233.



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Vuk Garaa* eljko Anelkovi** Boris Vukui*** Rezime

(Auto)stopiranje kao nain putovanja mladih

Umesto uvoda
Puno mladih ljudi sa prostora Srbije nije nikada prelo granicu ak oko 70%. U Hrvatskoj je taj procenat znatno manji, ali se i tamo tek posle 1998. godine krenulo u masivnije otkrivanje prostora i proirivanje geografskog i turistikog horizonta. Trendovi u Evropi i svetu su potpuno drugaiji od ovdanjih u svemu, pa i kada je re o putovanju. Iako je Hrvatska, zbog bele engen liste, u mnogo boljem poloaju od Srbije, putovanja su mladima u godinama posle rata bila nemogua zbog nedostatka novca. Generacije ljudi koji su bili studenti sedamdesetih i osamdesetih godina XX veka i iveli na prostoru SFRJ, uz uveni crveni paso, putovali su mnogo. Tadanji studenti su stopom preli Zapadnu Evropu, koja je sada mladim ljudima iz Srbije, zbog viznog reima, uglavnom nedostupna. Iako za neke stopiranje predstavlja nain putovanja nie vrste, ak je moda i poniavajue, ovaj rad e pokuati da dokae da se u mnogim situacijama ne radi samo o ekonomskoj isplativosti stopiranja, ve da ono moe da bude i nain, imid i stil jedne generacije turista, ili, da budemo precizniji, jednog trinog segmenta.

ivimo u eri postmodernog turizma. Mnogi turisti se odluuju na alternativne vidove putovanja, a jedan od njih jeste i stopiranje. Veliki broj mladih putuje Evropom na ovaj nain, a i podruje zapadnog Balkana ne zaostaje u tome. Mnogi Evropljani putuju autostopom i radi zabave, a na Balkanu mnogi zato to nemaju novca. Koliko i na koji nain putuju sve mladi? Da li stopiranje moemo da shvatimo samo kao nain prelaska iz take A u taku B, ili se i tada moe praviti itinerer? Da li turizam podrazumeva samo boravak van matinog mesta ili je i sam in putovanja, pa i stopiranja, turistiko kretanje? Gde stopiranje prestaje da bude samo nain prevoza i kada ono moe da postane turistiko? Kroz anketu emo pokuati da damo odgovore na ova i jo neka pitanja u vezi sa putovanjem na ovaj nain. Turizam ili neku atrakciju emo posmatrati samo kao inicijalnu kapislu da se na put krene, a nain putovanja jeste osnov ovoga rada. Kljune rei: stopiranje, mladi ljudi, turistiki doivljaj

Svim ovim defincijama nedostaje iri opis, a koji se odnosi na klijentelu ili trini segment koji najee i najvie upranjava autostopiranje. Na osnovu vlastitih iskustava koja smo stekli na putevima diljem Evrope, moemo rei da tu klijentelu preteno ini omladina, studenti, ali ima i predstavnika hipi generacije koja i dalje, idui na koncerte svojih omiljenih grupa, prelazi Evropu sa jednog kraja na drugi. Definiciji nedostaje i fraza koja bi se odnosila na meusoban uticaj stopera i vozaa koliko, kada i na koji nain mogu uticati jedni na druge u smislu menjanja itinerera.

Anketa

Anketa je uraena tokom avgusta meseca 2006. godine na podruju Novog Sada, Nia i Zagreba. Ispitivali smo mlade ljude (do 32 godine ivota) kao najinteresantniju ciljnu grupu jer su oni i najverovatniji korisnici ove vrste prevoza ili, moda bolje reeno, ovakvog naina turistikog putovanja. Anketa je kombinovanog tipa, to znai da su negde ponueni odgovori, a negde je ostavljen prostor da iste upiu anketirani.

Abstract

We live in the era of post modern tourism. Many people decide to opt for alternative ways of travelling, and hitchhiking certanly represents one of these ways. Significant number of young people are travelling throughout Europe each year this way. The regions and countries of the Western Balkan are not exceptions. Young Europeans opt for this mainly because of fun, and people from Balkans due to the lack of money. How often and what are the ways of travelling for young people? Can we understand hitchhiking only as the way of going from point A to point B, or can we make itineraries in that case too. Is it tourism only to stay out from home place or can it be tourism too the act of travelling as well as hitchhiking the specific kind of tourist travelling? Where are the limits of hitchhiking as a mean transportation and when does it actually become tourist? In this questionnaire we are going to try to give answers to these and some other questions which explain the specific way of travelling: hitchhiking. We will observe tourism or some other attraction only as an initial cap to start travelling, but the basis of this paper are the different ways of travelling. Key words: hitchhikig, young people, tourist experience * Vuk Garaa, dipl. geograf turizmolog, saradnik u nastavi, PMF, Novi Sad ** eljko Anelkovi, dipl. menader u turizmu, Ni ***Boris Vukui, student turizma, Ekonomski fakultet, Sveuilite u Zagrebu

Rezultati ankete

Definicija

O jednom fenomenu se esto laiki govori i o njemu se (isto tako esto) donose pogreni sudovi i zakljuci. Svako moe rei da je autostopiranje nain putovanja koji je neizvestan, koji je rizian i koji sadri u sebi avanturistiki duh. Rjenik Turizma, u izdanju zagrebake Masmedie, ovako definie ovaj fenomen: Autostop (engl. hitch hiking, njem. per Anhalter, Trampen), praksa da se automobilisti zaustavljaju posebno uzdignutim palcem da bi se besplatno putovalo. Takva praksa putovanja nosi u sebi odreeni rizik, i za vozae i za putnike, naroito u pogledu odredbi o osiguranju. U Savremenom leksikonu stranih rei i izraza Ljuba Miunovia, glagolom stopirati oznaeno je samo zaustavljanje, zadravanje, prekid. Jedan od razloga zato ovaj rad u naslovu ima termin autostopiranje, jeste upravo taj to se u pojednim leksikonina, za fenomen stopiranja u turistikom smislu javlja (samo) termin auto-stop: Autostop gr.eng. zaustavljanje automobila na putu i molba peaka (obino turiste) da ga voza poveze besplatno. Autostop se pominje i u Opoj enciklopediji (izdanje JLZ Zagreb iz 1966. godine) i tu se definie kao zaustavljanje automobila u prolazu sa strane osobe koja moli da bude povezena; znak za zaustavljanje daje se palcem desne ruke.

U ovoj anketi ukupno je ispitano 45 ljudi, po 15 na podruju Zagreba, Novog Sada i Nia. Ono to se sa sigurnou moe rei, jeste da velikih odstupanja nema kada su u pitanju odgovori izmeu mukaraca i ena, dok se sa starosnom grupom javljaju odreene razlike. Jedna od njih svakako se tie i informacije da mladi ljudi u rasponu od 15 do 20 godina veoma retko putuju (i svi anketirani su bili iz Nia i Novog Sada), ali imaju miljenje da je stopiranje relativno siguran ili ak siguran nain putovanja. Ovo se moe tumaiti kao odraz neiskustva i donekle neinformisanosti kada je stopiranje u pitanju. U ukupnom broju anketiranih mladi ljudi ove strarosne grupe uestvovali su sa 20%, tj. anketirano je njih devet. Odgovore na ostala pitanja daemo taksativno analizirajui svako pitanje ponaosob, uz naglaavanje odreenih odgovora koji su se autorima rada uinili interesantnim i na neki nain tipinim. Autori ovog rada su i sami popunili upitnik i iznee i sopstvene odgovore. Svi smo putovali auto-stopom i tokom godine izlazimo iz zemlje vie puta.

Koliko esto putujete?

Jednom do dva puta godinje putuje petoro Nilija i isto toliko Novosaana, dok je iz Zagreba njih sedmoro dalo ovaj odgovor. Vie puta u toku godine putuje samo troje Nilija, sedmoro Novosaana i estoro Zagrepana, a retko ide na put sedmoro Nilija, troje



uzbudljivo, ali moe biti i opasno; podigne prst i uz boju pomo stigne do svog odredita; ... I autori ovog rada su u anketi dali svoje definiceje. Boris Vukui: Zanimljiv nain prijevoza, katkad rizian ali definitivno uzbudljiv. Jeftin nain putovanja koji definitivno moe poveati turistiki doivljaj! Vuk Garaa: Stajanje na magistralnim putevima, raskrsnicama, naplatnim rampama ili benzinskim pumpama, sa isturenim palcem, radi zaustavljanja vozila i besplatnog prevoza do eljene destinacije i do drugog mjesta koje se nalazi na putanji do krajnje destinacije. eljko Anelkovi: Stopiranje je nain (turistikog) putovanja iz take A u taku B, s tim to je cilj, kao i polazna osnova, promenljiv. Neretko se deava da na stop krenemo sa jednog mesta, ali se usled stalnog kretanja (jer se retko stoji u mestu) naa polazna taka menja. Krajnja destinacija esto zavisi i od osobe koja nas je povezla.

Za stopiranje je neophodno da u grupi bude najmanje dvoje ljudi...

Prilog br. 1. Anketni list koji je koriten prilikom istraivanja. Izvor: eljko Anelkovi, 2006. Novosaana i dvoje Zagrepana. Ovi brojevi idu u korist potznatoj injenici da je jug Srbije siromaniji kraj nae zemlje, a s druge strane govori i o sve veem broju Novosaana koji uprkos viznom reimu putuju. Meu njima postoje dakako i oni sa hrvatskim pasoem, te im vize za zemlje EU nisu ni potrebne. Vei procenat mladih ljudi iz Hrvatske koji putuje sigurno je posledica i toga to oni nemaju vize za EU i to je, konkretno Zagrebu, veoma blizu Italija, Austrija i Slovenija. dan je miljenja da je to relativno nesiguran nain. Veina ispitanika iz Srbije veruje da je to tano, mada je procenat Nilija vei od Novosaana (87% : 53%), dok u Hrvatskoj samo troje ispitanika smatra da je potrebno barem dvoje za stopiranje. Osmoro ispitanika iz Hrvatske misli da je ova konstatacija netana, a ukupno estoro ispitanika iz Srbije se slae sa njima. Procenat onih koji nemaju jasan stav o ovom pitanju je u Srbiji zanemarljiv, a u Hrvatskoj on iznosi oko 27%. Veliki procenat onih koji veruju da je neophodno bar dvoje ljudi za stopiranje ponovo potkrepljuje injenicu da je nepoverenje na ovim prostorima i dalje veliko. Autori rada misle da za putovanje autostopom nije neophodno da u grupi bude minimum dvoje ljudi, ve da auto-stoperi na put mogu da krenu i sami.

Da li je stopiranje samo nain prevoza ili moe da bude i turistiko putovanje?

Da li ste nekada putovali stopom?

Na ovaj nain je putovalo po estoro Nilija i Zagrepana i etvoro Novosaana, a nikada nije stopiralo po devetoro Nilija i Zagrepana i jedanaestoro Novosaana. Iako procenat onih koji su putovali stopom nije mali, on je u zemljama EU, u ovoj starosnoj populaciji, sigurno mnogo vei. To se moe razumeti i na taj nain to se na Balkanu dosta ratovalo i to ljudi, generalno, nemaju poverenja jedni u druge.

Dvadeset procenata od ukupnog broja ispitanika je odgovorilo sa ne znam, 37% smatra da je stopiranje samo nain prevoza, neto manje od 10% misli da stopiranje moe biti i turistiko putovanje, a da je stopiranje i nain prevoza i turistiko putovanje misli oko 33% ispitanika. Autori ovoga rada su se sloili da stopiranje moe biti i nain prevoza ali i turistiko putovanje, a sve u zavisnosti od toga kako se na auto-stop krene (s kojom idejom) i na kakvog se saputnika naie koliko je njegov itinerer precizan i da li od njega moe i pod kojim uslovima da odustaje.

Ocenite koliko je izvesno putovanje i dolazak na eljenu destinaciju ukoliko se na put krene stopom?

Koliko je stopiranje siguran nain putovanja?

Sem mladih ljudi iz populacije od 15 do 20 godina iz sva tri grada, koji su odgovorili da je to relativno siguran odnosno siguran nain putovanja, ostali ispitanici u najveem broju odgovaraju da je veoma malo sigurno na taj nain putovati. Ovo se, kao i prethodno pitanje, nadovezuje na opte stanje naih zemalja (pre svega Srbije) koje su bile zahvaene ratnim vihorima i gde poverenje meu ljudima gotovo i ne postoji. Dvojica autora smatraju da je auto-stop skoro sasvim siguran nain putovanja, a je-

Karakteristina grupa ljudi koja putuje stopom...

Neki od najeih odgovora su: mladi ljudi sa malo primanja, mladi ljudi eljni avanture, pustolovi, studenti, aci, ljudi bez vlastitog prevoza. Autori se slau sa ovim odgovorima. U Srbiji se, pa i u Hrvatskoj, za pomenute kategorije ljudi vezuje i pojam nedostatka para. Studenti i aci po Evropi imaju vie para od nas, ali je njima stopiranje vie nain i stil putovanja, nego to predstvalja ekonomsku utedu.

Definicija stopiranja...

Neki od odgovora su: nain da se iz toke A doe u toku B; lak nain prijevoza dobro doe kada se nema puno para; zanimljivo i

U Niu je najvei broj ispitanika rekao da je putovanje krajnje neizvesno 60%, a samo njih dvoje misli da je dolazak na eljenu destinaciju maksimalno zagarantovan. U Novom Sadu njih sedmoro misli da je ovakav nain putovanja krajnje neizvestan, etvoro kae da je neizvesno, troje nema jasno izraen stav, a jedan ispitanik misli da e do cilja verovatno stii. U Zagrebu samo jedan ispitanik misli da je stopiranje krajnje neizvestan nain putovanja, estoro kae da je neizvesno, petoro nema jasno definisan stav, jedan misli da e verovatno stii na eljeni cilj, a dvoje je u to potpuno ubeeno. Podaci iz Zagreba nam govore o tome da je u Hrvatskoj duh i svest o autostopiranju na malo viem nivou nego u Srbiji. Moda je jedan od razloga i to to je Hrvatska ranije krenula u tzranziciju, moda to to nemaju vize, moda i to to Hrvatsku (naroito primorje) poseuje veliki broj stranih turista...



Autori rada veruju da se stopom skoro u potpunosti moe planirati put i da je dolazak na eljenu destinaciju skoro zagarantovan.

su kola puna i sl. Vremenom, kako drutva zemalja u kojima ivimo budu napredovala, menjae se i odnos prema stoperima.

Da li je za stopiranje potrebna hrabrost ili je ta vrsta neizvesnosti deo turistikog putovanja i turistikog duha?
U sva tri grada veina ispitanika misli da je za stopiranje potrebna hrabrost. Po dvoje u Niu i Novom Sadu, odnosno etvoro njih iz Zagreba, misli da neizvesnost poveava turistiki doivljaj. Dvoje ispitanika iz Zagreba misli da turistiki doivljaj nestaje ako nema sigurnosti, a da turistiki duh nema veze sa stopiranjem misli petoro Nilija, estoro Novosaana i troje Zagrepana. Naalost, jo uvek je mali broj onih koji misle da neizvesnost moe poveati turistiki doivljaj. Turizam se moe posmatrati i kao vrsta avanturizma, te neizvesnot moe biti i osnova nekih turistikih kretanja. Stopiranje svakako spada u tu vrstu kretanja, i sa time se slau dvojica autora ovog rada, a jedan misli da je za stopiranje ipak potrebna hrabrost.

Umesto zakljuka

Da li bi ikada povezli stopera?

Iako je manji procenat onih u sva tri grada koji su putovali auto-stopom, veina njih u svim gradovima, kao i autori rada, povezli bi stopera. Mali je procenat onih koji ne bi to uinili, ali je broj neodlunih veliki. Najvie neodlunih je u Novom Sadu, zatim Zagrebu pa Niu. Usled nepoverenja meu ljudima, esti izgovori su da e stati neko drugi ili da

U asopisu Travel magazine br. 61/2 iz oktobra 2005. na temu autostopiranja pie: Gde god socijalne razlike nisu velike, tu ima i poverenja u blinjeg svoga, pa i solidarnosti na drumu. Gde je, pak, obratno, nema mnogo milosti za stopere. Dakle, u Australiji ili Kanadi, neete imati mnogo problema sa stopiranjem, kao ni u veem delu Evrope. Na irokim prostranstvima tranzicione Evrope, moete da oekujete razne stvari, od irokogrudnog stajanja i besplatne vonje, pa sve do uplaenog projurivanja pored vas, dok kunete vozaa. Tradicionalno Nemci najmanje staju putniku namerniku, ak i kada su im kola potpuno prazna, dok se Italijani, kao i panci, ponaaju dijametralno suprotno: esto staju, a kada su im kola prepunjena saputnicima, uspore i pokau vam rukom da imaju dobru volju, ali ne i mesta... Na najniem delu lestvice lee latinoameriki vozai. Razlog za to lei u injenici da su stopa kriminala i socijalne razlike zaista ogromne, a da veliki broj prestupa i pljaki, pogotovo automobila, dolazi upravo od zaustavljanja automobila! Stoga, u Latinskoj Americi ne oekujte da ete daleko stii kao auto-stoperi tamo e vas preplaeni voza radije pregaziti, nego vam ponuditi prevoz. Sa druge strane, u islamskim zemljama Muhamedovo uenje o pomoi blinjemu uinilo je da se veina vozaa zaustavlja na podignut palac, pa ak i ako u vama prepozna tipino neislamsku fi-

zionomiju... Dakle, u arapskim zemljama, a i ire, stopiranje jeste preporuljivo... Ovaj tekst u potpunosti potvruje nae sumnje da relativno mali broj ljudi koji ide stopom na prostoru Srbije i Hrvatske kao osnovni problem za to ima nepoverenje koje je posledica socijalnih razlika, previranja i ratne prolosti. U Hrvatskoj, koja je prola vei deo tranzicije, ali koja je i due bila izloena ratnim razaranjima, procenat ljudi koji idu stopom i koji bi nekoga povezli je gotovo isti ili neto vei u odnosu na populaciju u Srbiji. Prema miljenjima autora, ona e u tom pogledu bre napredovati, jer ima dobro razvijeno turistiko trite a stranaci ine veliki postotak u ukupnom broju turista. Ne mali broj ostrva na Jadranu bavi se omladinskim turizmom te se i na tom planu oekuje vei broj stopera koji bez decidirano jasnog itinerera kreu put Jadrana. Srbiji jeste, to se tie autostop turizma ansa u tranzitnom turizmu u pravcu koji povezuje zapadnu Evropu sa Bliskim istokom i koji povezuje sever Evrope sa njenim jugom. U svakom sluaju, obe zemlje moraju poraditi na bezbednosti na drumovima, kako bi se i stoperi oseali sigurnije.

Literatura

Vukoni, B., avlek, N. (2001), Rjenik turizma, Masmedia, Zagreb. Opa enciklopedija (1966), Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb Miunovi, Lj. (1991), Savremeni leksikon stranih rei i izraza, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd Travel magazine br.61/2, oktobar 2005, str. 34



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Lolita Zaki* Rezime

Turizam za mlade, kao savremeni oblik turizma, ne podrazumeva samo putovanje mladih iz jedne zemlje u drugu koristei najpovoljnije vidove transporta i smetaja, ve i potrebu za organizovanim fakultativnim razgledanjem poseenih mesta, u cilju irenja kulturnih granica, kako posetioca, tako i lokalnog stanovnitva. Novi Sad, kao grad sa velikim potencijalima za razvoj turizma za mlade, poslednjih est godina, naao se meu najpoeljnijim destinacijama, zahvaljujui muzikom festivalu EXIT, koji svake godine privlai hiljade mladih iz svih krajeva sveta. Na osnovu anketnog istraivanja na ovogodinjem festivalu, utvreno je da bi dodatni sadraji u vidu organizovanih fakultativnih izleta poboljali ukupan doivljaj posetioca. Kljune rei: Turizam za mlade, festival EXIT, Novi Sad

Perspektive razvoja turizma za mlade u Novom Sadu primer muzikog festivala EXIT
Razvoj i znaaj turizma za mlade u svetu
Potreba za kretanjem i proirivanjem granica ivotnog prostora, elja za upoznavanjem novih kultura i obiaja u spontanim i nepredvidivim situacijama, kao i prisustvovanje aktuelnim manifestacijama, predstavljaju pokretaku snagu kojom mladi stiu nova iskustva, doprinosei u isto vreme i razvoju jednog od najznaajnijih oblika savremenog turizma - omladinskog turizma ili turizma za mlade. Od sredine dvadesetog veka, dolo je do naglog razvoja turizma generalno, posebno turizma za mlade. Devedesetih godina, stopa rasta turistikih kretanja iznosila je 4.4 %, dok je turizam za mlade dostizao jo vei rast, od 7.3 % godinje. O sve veem razvoju i znaaju turizma za mlade, govori i podatak Svetske turistike organizacije da se izmeu 20 i 25% ukupnog broja inostranih putovanja realizuju mladi. Faktori koji su uticali na poveanje intenziteta turistikih kretanja mladih odnose se na otvaranje granica, savremeni nain ivota koji podrazumeva veu mobilnost, vie slobodnog vremena, potrebu za uenjem stranih jezika u cilju budueg poslovnog usavravanja, odlaganje braka i zasnivanja porodice, kao i uvek prisutnu potrebu za doivljavanjem novih iskustava i istraivanje nepoznatih destinacija. Takoe je znaajno pomenuti i ekonomski aspekt razvoja turizma za mlade, koji na prvi pogled ne predstavlja profitabilnu granu turizma, jer ga karakterie korienje najpovoljnijih prevoznih sredstava, boravak u jeftinijem smetaju, kao i niska dnevna potronja. Meutim, poto mladi po pravilu provode mnogo vie vremena na svojim putovanjima, koja ponekad traju i nekoliko nedelja, njihova ukupna potronja je relativno visoka, a samim tim i znaajna u globalnoj preraspodeli prihoda od turizma. Glavni uesnici meunarodnog turizma za mlade danas, prvenstveno zahvaljujui svojoj potrebi da se slobodno kreu, okarakterisani su kao savremeni globalni nomadi, koje privlae najzabaeniji i najmanje poznati delovi zemaljine kugle. Nekadanje skitnice hipi pokreta ezdesetih godina koji su esto besciljno putovali, uivajui na taj nain u slobodi,s vremenom su zamenili mladi ljudi sa razliitim motivima, zahtevima i oekivanjima vezanim za odabir destinacije, prevoz, smetaj i program putovanja. Da bi izale u susret mladima, osnovane su mnoge organizacije, meu kojima je najvanija Meunarodna studentska konfederacija za putovanja (ISTC) osnovana 1949. godine, koja ima 5000 predstavnitava u 106 zemalja sveta. Zahvaljujui posebnoj kartici koju lanovi ove organizacije poseduju (ISIC kartica), omogueno im je povoljnije putovanje na veini linija svih vrsta transporta. U osnovne delatnosti ove organizacije spada i realizacija programa za razmenu studenata i njihov rad u inostranstvu, zahvaljujui kome 10 miliona mladih godinje otputuje u jednu od zemalja sveta, kako bi stekli obrazovno i radno iskustvo. (www.atlas-euro.org).

Abstract

Youth tourism, as a contemporary form of tourism, does not include only travelling of youngsters from one country to another, using the cheapest transportation and accommodation as possible, but also the need of organized sightseeing of the visited places in order to spread the cultural views of outbound travelers, as well as the locals. Novi Sad, as a city of great potentials for the development of youth tourism, in the past six years, became one of the most desired destinations for young people, thanks to the EXIT music festival, which gather together thousands of youngsters all around the world each year. The research on the results of questionnaires filled in by the participants of this year EXIT festival, showed that there is a need for organized optional tours, which would improve the visitors experience. Key words: Youth tourism, EXIT festival, Novi Sad

EXIT kao najmasovniji oblik turistikih kretanja mladih u Novom Sadu

* Lolita Zaki, diplomirani geograf-turizmolog, postdiplomske studije, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Poetak manifestacije EXIT, vezuje se za akciju koju su u oktobru 1999. sproveli studenti u vidu protesta, kao reakcije na teku socijalno-politiku situaciju u zemlji koja je vladala skoro deset godina. Zamisao o organizovanju muzikog festivala, realizovana je poetkom jula 2000. od strane preko 120 studenata, u vidu velikog multimedijalnog dogaaja na prostoru iza Filozofskog fakulteta, gde je postavljena bina na kojoj su se 100 dana odravali koncerti, razne tribine, prikazivale predstave i filmovi. Poto je osnovna ideja ovog vanog, pre svega drutveno-politikog dogaaja, da mladi budu nosioci pozitivnih demokratskih promena koje treba da utiu na stvaranje bolje budunosti za celu zemlju sprovedena u delo, naredne godine stvoreni su svi uslovi da manifestacija EXIT dobije vie zabavni karakter, uz obavezno prisustvo edukativnih sadraja i da na taj nain postane simbol pozitivnog duha koji, uz atraktivni muziki repertoar, treba da privue mlade iz celog sveta i tako ujedno pobolja i turistika kretanja u naem gradu. U realizaciji projekta EXIT 2001 uestvovalo je 600 ljudi razliitih profesija, prvenstveno iz oblasti medija, marketinga i menadmenta, kao i sociologije, psihologije, muzike i sl. Mesto deavanja premeteno je na najznaajniji kulturno-istorijski spomenik Novog Sada, Petrovaradinsku tvravu, koja je s vremenom postala jedan od sinonima ove manifestacije, pokazavi se kao idealna lokacija, na kojoj je moglo da se smesti vei broj bina i pozornica sa razliitim sadrajima. Zahvaljujui velikom broju stranih izvoaa i posetioca, EXIT je stekao internacionalni karakter i privukao preko 250.000 ljudi. Pored kvalitetnog muzikog, pozorinog i filmskog programa koji se izvodio na sedam razliitih



pozornica, u toku 9 dana festivala, publika je mogla da uiva u koncertima, predstavama, filmovima, kao i specijalnim tribinama u kojima su uestvovale poznate linosti iz javnog ivota. Uspenom realizacijom prvog projekta ovakve vrste u Novom Sadu, EXIT postaje jedna od glavnih kulturnih manifestacija u zemlji, sa tendencijom da svojim bogatim i raznovrsnim sadrajem, poprimi karakter festivala znaajnog za itav region i Evropu. Ve naredne 2002. godine, broj posetioca je dostigao 350.000, a 1200 stranih i domaih novinara koji su propratili ovu manifestaciju, u velikoj meri su doprineli propagiranju EXIT-a kod nas i u svetu. Za vreme devetodnevnog trajanja festivala, vrena su razna anketna istraivanja, u kojima su posetioci izneli svoje vienje EXIT-a. Vecina ispitanika (81.2%), nikada ranije nije prisustvovala slinom muzikom festivalu, a kao glavne razloge dolaska, naveli su muziki program, provod i druenje. Promocija i propaganda koju su organizatori EXIT-a sprovodili preko audio-vizuelnih sredstava (spotovi i reklame na radiju i televiziji), internet prezentacije, grafikih sredstava (plakati, bilbordi, prospekti, razglednice), kao i odnosi sa javnou u vidu gostovanja organizatora u raznim emisijama i konferencija za tampu, uinile su ovu manifestaciju jo popularnijom, a zahvaljujui tome, naredne 2003. godine, dolo jo vie stranih posetioca, iako je sam dogaaj krae trajao, pa je samim tim i ukupan broj prisutnih bio manji (140.000). Najvei broj uesnika doao je iz bivih jugoslovenskih republika, zatim iz okolnih zemalja (Maarska, Slovaka, Grka), ali je znaajan broj mladih stigao i iz vedske, Finske, Engleske, Amerike. Kvalitet organizacije, kao i izvoai od kojih su mnogi izjavili da su izveli najbolje koncerte u svojoj karijeri, bili su ponovo na zavidnom nivou, to je sledee godine privuklo i velike svetske medijske kue, kao to je na primer MTV, sa kojim je u saradnji realizovana akcija o podizanju svesti u vezi sa trgovinom ljudi u regionu, to je bilo znaajno za afirmisanje EXIT-a na planu drutvenog razvoja i edukacije mladih. EXIT 2004, kao i pretposlednji, odran 2005. godine, takoe su bili kvalitetni, kako po programu, tako i po organizaciji, sa vie od 150.000 uesnika i jo veim brojem stranaca. Preciznije podatke vezane za strukturu posetioca, kojih je i naredne 2006. godine bilo oko 150.000, dala su opsena istraivanja novosadske agencije Tims na uzorku od 1300 ispitanika, prema Tabela 1. Broj turista i posetioca EXITa u Novom Sadu Godine 2001 2002 2003 2004 2005 Strani turisti 18.791 23.016 24.399 24.671 28.980

kome je na ovogodinjem EXIT-u bilo prisutno 27% stranaca, najvie iz Velike Britanije (8%). Od domaih posetilaca, najvei po brojnosti su bili Novosaani (26%). Organizacija i program festivala su se dopali i naim i stranim gostima, ali su njihova miljenja bila oprena u vezi sa cenama usluga i proizvoda. Dok su stranci isticali niske cene kao veliku prednost ove manifestacije, ak 56% domaih ispitanika poalilo se na visoke cene hrane i pia. Prema ovom istraivanju, strani posetioci smatraju da EXIT karakterie dobar kvalitet programa i provod, ali su takoe istakli da ovaj festival nije dovoljno poznat u Evropi. Sami organizatori EXIT-a istiu da svi dobijeni podaci potvruju kvalitet festivala, koji je po njima ekonomski, turistiki i kulturni dobitak za grad Novi Sad i uopte celu nau zemlju (www.exitfest.org, www.b92.net). Meutim, u pogledu razvoja turizma za mlade, dogaaj koji privlai preko 150.000 posetilaca svake godine, grad Novi Sad, u saradnji sa organizatorima, trebalo bi da iskoristi na jo bolji nain. Tome u prilog govore i nalazi anketnog istraivanja sprovedenog u okviru projekta Ministarstva nauke i zatite ivotne sredine Demografske tranzicije u Srbiji, koje se bavi meusobnim odnosom i integracijom stranih i domaih posetilaca EXIT-a, ali takoe daju uvid u mogunosti poboljanja ponude turistima koji dolaze prvenstveno zbog muzikog festivala, ali, kako istiu, ele da svoj boravak upotpune i drugim sadrajima, koji za sada nisu u ponudi.

Mogunosti unapreenja turizma za mlade u Novom Sadu kroz festival EXIT

Domai turizam za mlade u Novom Sadu odvija se u vidu mnogobrojnih akih ekskurzija koje se mogu nai u ponudi agencija, dok o organizovanim kretanjima mladih stranih turista, osim tradicionalne manifestacije EXIT, ne moe da se govori. Podaci iz Tabele 1. prikazuju turistiki promet u Novom Sadu, ukazujui na konstantan rast stranih posetilaca. Ako se uzme u obzir da je samo u EXIT kampu 2005. godine registrovano 2252 stranaca, a veliki broj koristio je i druge vrste smetaja, dobija se podatak da za samo etiri dana, Novi Sad, zahvaljujui EXIT-u, poseti preko 10% od ukupnog broja stranih turista u toku jedne godine. Domai turisti koji dolaze na EXIT, nisu evidentirani u ukupnom turistikom prometu grada, jer mnogi Ukupan broj registrovanih turista 99.272 92.492 73.313 65.779 67.646 Procena broja posetilaca EXITA 250.000 350.000 140.000 150.000 150.000

iz okolnih gradova dolaze samo na jedno vee, ili su smeteni kod roaka ili prijatelja. Poto EXIT predstavlja samostalan turistiki proizvod, to dokazuje podatak da niko od ispitanika nije naveo da upotpunjuje svoj boravak u Novom Sadu ili njegovoj okolini odlaskom na ovu manifestaciju, ve je ona upravo jedini razlog njihove posete, bilo bi neophodno da turistike agencije u svojoj ponudi imaju poseban paket aranman, sa razliitim sadrajima, kako za strane, tako i za domae turiste. Paket aranman bi pored organizovanja prevoza i smetaja sadrao i turistiko razgledanje grada i njegove okoline, zata je zainteresovano vie od 40% ispitanika stranaca. injenicu da je ak 86% izrazilo elju da ponovo prisustvuje EXIT-u, trebalo bi iskoristiti na taj nain to bi u saradanji sa organizatorima festivala postojala mogunost produetka boravka u EXIT kampu, kako bi se posetile okolne znamenitosti. Za ovakvu ponudu, posebno su zainteresovani turisti koji dolaze iz udaljenijih zemalja, kao to je ove godine bio primer mladih iz Australije. Oni su naglasili da bi voleli da vide i ostatak zemlje i da se zadre mnogo due, jer po pravilu, veliki broj mladih sa tog kontinenta preko leta dolazi u Evropu i putuje po nekoliko nedelja po raznim zemljama. Zbog velikog broja posetilaca, EXIT predstavlja idealnu priliku da stranci upoznaju turistike znamenitosti, ne samo Novog Sad i njegovog okruenja, ve i cele zemlje, jer podaci iz ankete govore u prilog tome da mladi iz sveta nisu uli gotovo ni za jednu poznatu destinaciju u Srbiji. Svega 8% ulo je za Kopaonik, za Ni (14%), Sokobanju (7%) i to uglavnom posetioci iz okolnih zemalja. Izuzetak predstavlja glavni grad Beograd za koji je ulo 86% ispitanika i gotovo svi bi eleli da ga posete u vidu jednodnevne ekskurzije koja bi mogla da se organizuje i za vreme festivala ili nakon njegovog zavretka.

Zakljuak

Znaaj poboljanja turistike ponude Novog Sada vezane za unapreenje turizma za mlade, posebno posetilaca muzikog festivala EXIT, ogleda se u produetku boravka kompletnom ponudom paket aranmana sa dodatnim sadrajima za koje postoji interesovanje, to bi povealo prohode od turizma, a u sluaju stranih turista, pozitivno bi uticalo i na promovisanju Srbije u svetu kroz njihovo zadovoljstvo boravkom u naoj zemlji.

Literatura

Domai turisti 80.481 69.476 48.914 41.108 38.666

Izvori: Statistiki zavod Beograd, www.EXITfest.org

Goli, B.(2003), Marketing aktivnosti manifestacije EXIT u Novom Sadu, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, PMF Anketno istraivanje izvreno za vreme festivala EXIT u julu 2006. godine, na uzorku od 200 ispitanika www.atlas-euro.org www.world-tourism.org www.exitfest.org www.b92.net www.phenomenologyonline.com



0

Odrivi razvoj i turizam Sustainable Development and Tourism

1



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Vladimir Stojanovi* Rezime

Estetska dimenzija ivotne sredine, na kojoj se u zasniva veliki deo turistike ponude, u opaanjima ljudi ima osobinu promenljivosti. Shvatanje ljudi o vrednom u prirodi i ivotnoj sredini se menjalo tokom vremena. Sa tim promenama pojavljivali su novi turistiki potencijali, a sa njima i novi oblici turizma. Oigledno je da drutvena evolucija percepcije ima uticaja na razvoj turistike delatnosti. Praenje ovog trenda delimino moe projektovati budui tok turistikog razvoja. Pojava novih turista jasno naglaene svesti o problemima ivotne sredine, ostavlja nadu kako e turizam u budunosti biti snaan faktor njene zatite. Sada su privlane one destinacije koje pruaju mogunost unapreenja stanja ivotne sredine ili obrazovnih aktivnosti o znaaju prirodnih procesa. Kljune rei: ivotna sredina, turizam, vrednost, ekoturizam.

Turistika privlanost ivotne sredine u promenama sistema vrednosti

Turistiki sistem iz perspektive ivotne sredine
Veoma vano stajalite u definisanju turizma je shvatanje kako je to sistem, koji ne ukljuuje samo privredu i turiste, ve i drutvo i ivotnu sredinu. Takva ideja interpretira se pomou opisa kako svaki deo tog sistema ima meusobne veze sa preostalim delovima i da nijedan menader ili vlasnik, ukljuen u proces, ne moe potpuno da kontrolie ceo sistem. Zato je veoma vano da organizatori shvate kompleksnost procesa. Akcije koje se preduzimaju unutar jednog sektora, imae uticaja na druge delove sistema. Na primer, ideja i akcija nekog tur-operatora da uvrsti u svoj program neku potencijalnu destinaciju, bitno e se odraziti na ekonomske i drutvene karakteristike lokalne zajednice. Razmiljanje o turizmu kao sistemu je korisno, jer se tako izbegava jednodimenzionalan pogled na ovu savremenu pojavu. Kao takav, turizam namee potrebu istraivanja od strane brojnih nauka i disciplina, ukljuujui ekonomiju, psihologiju, sociologiju, antropologiju i geografiju. Ovaj model ukljuuje brojne i razliite elemente koji zajedno grade sistem turizma. Vani ulazni resursi u sistemu, iz ugla perspektive ivotne sredine, jesu prirodni i kulturni resursi, ije korienje je podstaknuto od strane turistike potrebe i turistikog trita; vladina politika i ulaganja unutar sektora. Unutar sveukupnog sistema uoljiva su tri jasna podsistema, a svi se delimino preklapaju i u meusobnoj su vezi. U podsisteme je ukljuen biznis koji se prvenstveno razvija da bi zadovoljio potrebe turista, kao to su tur-operatori, internacionalne hotelske kompanije, globalne avio-kompanije i preduzea u vlasnitvu lokalne zajednice. Unutar podsistema destinacije naglaena je vanost prirodnih i kulturnih atraktivnosti, kao baza za privlaenje turista. Rezultati sistema upuuju na injenicu da turizam moe doprineti prirodnim i kulturnim promenama. Promene se objanjavaju kao pozitivne ili negativne. Turizam moe istovremeno uticati na zatitu i zagaivanje ivotne sredine. Turizam moe takoe doneti pozitivne ili negativne kulturne promene, pa tako, na primer, u nekim zemljama podstie zaposlenje ena, dok u drugima utie na porast prostitucije. Slino ovome, unutar ekonomskog sektora, turizam moe da realizuje ekonomsku ansu za lokalnu zajednicu, ali, isto tako, moe da podstie neopravdanu inflaciju i rast cena unutar destinacije. Sledei rezultat turistikog sistema, koji je presudan za obezbeivanje zarade unutar turistike privrede, jeste zadovoljstvo turista. Konano, turistiki sistem se menja pod uticajem brojnih spoljanjih drutvenih inilaca. To upuuje na injenicu da promene trendova u drutvu utiu na proces turizma. Na primer, promena potroakih trendova odrazila se i na turistiko trite, pa je tako dolo do pojave novih turista. Oni pokazuju vei interes za ivotnu sredinu, vie su nezavisni, fleksibilni i svesni, nego turisti masovnog trita. Sutina je u tome da se turistiki sistem mora uskladiti sa novim trinim segmentom, a lokalna vlada i zajednica moraju planirati i razvijati destinaciju na nain koji odgovara potrebama tog segmenta turistikog trita. Ekonomske, tehnoloke i politike promene utiu na to da je turizam dostupan sve veem broju stanovnika. Na primer, porast rasporeda ulaganja, dui odmori i vea politika sloboda ukupno utiu na porast turistikih putovanja. Slino tome, tehnoloki napredak i razvoj avio-saobraaja olakali su savladavanje prostorne distance i podstakli razvoj turizma. Mediji i informacione tehnologije pruaju svakog dana sve vie podataka o potencijalnim turistikim destinacijama, vie nego ikada u istoriji ljudskog drutva. Kompjuter i internet su uneli novu dinamiku u trendove turizma (Holden, 2000). Konano, krajem XX veka oveanstvo je pokazalo do sada najvei interes za probleme ivotne sredine to se odrazilo i na razvoj turizma, kroz pojavu novih oblika, poput odrivog i ekoturizma. To je dokaz porasta odgovornosti za zatitu ivotne sredine unutar nekih sektora turistike privrede, i momenat unutar koga se ivotna sredina i turizam, kao neraskidivi sistem, kreativno nadopunjuju.

Abstract

Tourism Attractiveness of the Environment in the Era of Changes of The Value System Aesthetic dimension of the environment, which is the base of a great part of tourism offer, has a characteristic of variability as observed by people. The concept people have about valuable in nature and environment has changed during time. New tourism potentials appeared with those changes and with them even new forms of tourism. It is obvious that a social evolution of perception has a certain influence upon the development of tourism activity. Keeping up with this trend can partially reflect the future flow of tourism development. The appearance of new tourists clearly conscious of environmental problems, laves us hope that tourism in the future will be a strong factor of its protection. The destinations that are attractive now are those destinations that offer the possibility of the advancement of the environment or educational activities about the importance of natural processes. Key words: environment, tourism, value, ecotourism.

Istorijski pregled odnosa prema ivotnoj sredini

Razvoj turizma je znatno vie nego kod drugih delatnosti uslovljen kvalitetom ivotne sredine, njenih prirodnih i kulturnih vrednosti, jer se stepen ouvanosti i atraktivnosti ivotne sredine neposredno odraava na mogunosti za razvoj turizma u datom prostoru, naroito ako je u pitanju rekreativni turizam. Turizam je svojevrsna spona izmeu urbanih centara i oblasti sa izvornom i dobro zatienom prirodom. Poveanje zagaenosti gradskih i industrijskih centara pojaava potrebu za turistikim kretanjima, usmerenim ka neurbanizovanoj ivotnoj sredini. Zahvatajui velike prostore ouvane prirode, turizam je

* Dr Vladimir Stojanovi, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad



delatnost koja valorizuje one elemente prostora koji su za niz drugih delatnosti od marginalnog interesa. Samo se turizmom mogu valorizovati peskovite, ljunkovite i stenovite obale mora, jezera i reka, vidikovci, planinske padine pokrivene snegom, movare, neki elementi klime, peine i jame, reliktne i endemine vrste biljaka i ivotinja, zalazak Sunca i slikovitost pejzaa. Turizam je svojevrsni korisnik ivotne sredine, a specifinost mu je u tome to nije nepovratan potroa prirodnih elemenata. Kontrolisanim razvojem turizma, uz izgradnju odgovarajuih sadraja, dolazi se do oplemenjivanja prostora (Jovii, 2000). Kljuni deo elje da se poseti neko mesto jeste naklonjena percepcija prema tom predelu. Svako sa eljom za putovanjima ima odreeno miljenje o tome ta je privlano u dotinoj destinaciji. U svakom sluaju, impresije o lepim pejzaima i egzotinim kulturama predmet su stalnih promena, kao posledica drutvenih i modnih tendencija. Percepcija i elja za spoznajom odreenih prostora ili odreenih njegovih elemenata zato se direktno dovodi u vezu sa drutvenim i kulturnim promenama krajeva iz kojih turisti potiu. Zanimljivo vienje prirode, pejzaa, ivotne sredine u svojstvu predmeta za uivanje, razonodu i rekreaciju dali su romantiari na kraju XVIII i poetku XIX veka. U romantizmu priroda je postala umetniko delo. Bog je, na izvestan nain, i umetnik. Istovremeno, priroda je postala ideal umetnikog stvaranja. Priroda je za neke umetnike pravilo od koga ne bi trebalo odstupati. U drugoj polovini XVIII veka razmiljalo se u kojoj meri ona utie na misaoni i melanholini duh stanovnika Alpa. Istie se kako je prirodu nemogue posmatrati tek tako. Neophodno je nauiti kako se ona mora posmatrati. Za svaki prirodni prizor postoji strogo odreena, u svakom smislu najbolja, taka gledita. Samo je iz te prave take mogue dosegnuti svu lepotu nekog prizora. U prirodi zapravo postoji red prizora, koji se opaa jedino ukoliko se posmatra iz najboljeg ugla. Priroda je za romantiare slika koja se stalno menja ili kompozicija koju je naruio samo ovek svojim naelima rastavljanja. Bez oveka ona bi ostala savrena, kao i njena meavina boja. ovek ne razume lepotu prirode, njegov duh je neuveban, i zato je i ugroava sa neskladnim objektima. U tome se nalazi i koren loeg ukusa i zato umetnici, recimo Vilijam Vordsvort, pozivaju takve ljude da se osvrnu na sve ono to od davnina postoji u nekom predelu: Pravilo je jednostavno; gde god moete, uz uvaavanje sredine, radite u duhu Prirode (in the Spirit of Nature) i uz neprimetnu pomo umetnike ruke (invisible hand of art) (Ivanjek, 2001). Veliko putovanje (Grand Tour) je sastavni deo u obrazovanju engleske gospode tokom XVIII veka. Pod njim se podrazumeva putovanje kontinentom do Italije. Samo kroz Veliko putovanje dentlmen moe upoznati svet. Najbogatiji velikani i slikari su bili pioniri ovog putovanja. Klima, italijansko nebo,

umetnine, samo su neki od privlanih izazova Velikog putovanja. Cilj je videti obale Mediterana, kao sedite etiri velika carstva asirskog, persijskog, grkog i rimskog. Romantiare su zanimali i Alpi. Samo izmeu 1750. i 1795. godine tampano je vie od 60 knjiga putopisa vajcarskom, odnosno, Alpima. Zato njihova slava u to vreme ne treba da udi. Umetnici tog doba su bili revoltirani i zabrinuti zbog izmene prirodnog alpskog krajolika. Premda su radovi, u prvom redu izgradnja puteva, doneli izvesnu dobrobit, ali se za onim to je izgubljeno - malim kapelama i jednostavnim, grubim, drvenim mostovima. Omiljena aktivnost romantiara je peaenje. Tako se svakodnevno putovalo - peke. Pomenuti pesnik Vordsvort jo kao mladi je prepeaio od Engleske do vajcarske, do Alpa i natrag, to je bilo skoro 2.000 km. Nosio je tap i zaveljaj sa najneophodnijim stvarima. Lista peaenja vienijih osoba romantizma pokazuje da je fizika aktivnost, i spremnost konano, pratila slavu prirode. Omiljeni sport pesnika romantizma bilo je plivanje. Razumljivo da su ovakvim rekreativnim aktivnostima romantiari bili ujedinjeni protiv eleznice. Oni su branili ivotnu sredinu od eleznice i crnog dima koji je ona prenosila poput najbunijeg dimnjaka (Ivanjek, 2000). U svakom sluaju, priroda je bila znaajan deo poimanja termina romantino i to znaenje je i danas delimino prisutno u savremenom turizmu. Posebno mesto u romantiarskim putovanjima pripada obalama i plaama. Zanimljivo je da i danas ovi krajevi predstavljaju ikonu savremenog turizma. Ipak, stav ljudi o tim predelima se menjao. Raspon promena kretao se od zdravlja do zadovoljstva. Popularnosti plaa i obalskih ekosistema doprinose i savremeni mediji koji ove krajeve esto predstavljaju kao predeo iz snova ili raja. Danas se kao turistika destinacija obale mora i okeana nalaze na prvom mestu, ispred nacionalnih parkova, jezera, reka, uma, muzeja, centara za zabavu ili tematskih parkova. Ova mesta su neizgraena, tiha i sa svim neophodnim prirodnim sadrajima za odmor. Neka od istraivanja pokazuju da plae omoguuju ljudima da se ponovo poveu sa njihovom prolou, detinjstvom i adolescencijom i, to je jo vanije, ovakvi predeli omoguuju interakciju porodice. Premda se percepcija ovih predela ponekada razlikuje i u savremenom drutvu, naunici su saglasni da je popularnost divljih, prirodnih, a posebno, priobalnih pejzaa za sada neoboriva (Holden, 2000). Percepciju o promeni ovakvih predela delimino menjaju nova saznanja o globalnom zagaivanju ivotne sredine i uticaju, na primer, ozonskih rupa na turistike aktivnosti. Ipak, realizovani turistiki promet pokazuje da ak ni ovakvi fenomeni ne mogu da ugroze popularnost priobalnih destinacija. Promena shvatanja i opaanja pejzaa, kombinovana sa drutvenim i ekonomskim tekovinama u XIX veku, oznaila je poetak promocije sutinskog znaenja ivotne sredine, a sve u elji da podstakne na putovanja. Razvoj eleznice i pojava tur-operatora, kao

to su Thomas Cook i Sir Henry Lunn, oznaili su poetkom XX veka divlje pejzae i strane kulture kao centralnu taku u interesu ljudi za putovanjima. U Velikoj Britanji su se pojavili i prvi propagandni plakati koji u fokus stavljaju razliitost sredine turistike destinacije u poreenju sa matinom (divlji pejazai, klifovi, more, egzotine kulture). Naravno, danas je turistika propaganda sutinski drugaija, ali neto se u poreenju sa prolim vremenima nije promenilo. Poruka je i dalje usredsreena na naglaevanje razliitosti turistike i domicilne sredine. Uticaj romantiarskih poruka prisutan je i u savremenoj turistikoj propagandi. Tako su se, na primer, na Azorskim ostrvima kreatori propagande posluili sledeim opisom: Postoji mesto gde lepota nije pred istrebljenjem. Tamo gde su priroda i ovek pronali savrenu harmoniju. Gde je mir neprekidan. Postoji mesto gde jo uvek moete posmatrati slobodne kitove u njihovim prirodnim stanitima. Tamo gde vulkanska vrelina omoguava izvrstan nain kuvanja. I gde se seanja Atlantide jo uvek zadravaju du utihnulih staza i zimzelenih breuljkastih puteljaka. Tekst se nalazi ispod naslova Zadnja granica Evrope. Ovakve rei naglaavaju nostalgiju za netaknutom prirodom i harmonijom.

Uticaj tipova turista na formiranje odnosa prema ivotnoj sredini

Empirijska istraivanja takoe naglaavaju znaaj nenaruene prirode i ivotne sredine kao turistike privlanosti. To potvruju istraivanja realizovana u grupi nemakih turista o destinacijama koje pruaju kvalitet (tabela 1). Rezultati ukazuju na to da je kvalitet turistike destinacije tesno povezan sa njenim fizikim i kulturnim karakteristikama. Vano je spomenuti da prema turistima pejza i priroda moraju biti predivni, ali i da su percepcija i znaenje tog opisa ponekada relativni i podloni promenama i modnim trendovima. Oigledno je da su jaki aspekti turizma oputajua atmosfera, zdrava klima, istoa i tiina. Kulturni aspekti ivotne sreTabela 1. Glavne karakteristike kvalitetne turistike destinacije prema stavovima nemakih turista Izjava Pejza mora biti izvanredan Atmosfera mora biti oputajua istoa se podrazumeva Mora biti velika osunanost Klima mora biti u funkciji zdravlja Dobra kuhinja Tiina i malo zastupljeni saobraaj Okolina mora biti tipina za zemlju Atraktivna mesta za ekskurzije Izvor: European Tourism Analysis, 1993. Udeo onih kojima je to vano (%) 46% 46% 39% 38% 32% 30% 29% 28% 26%



dine su takoe vani, posebno dobra hrana i autentino okruenje. Spoznaja ivotne sredine je u tesnoj vezi sa tipologijom turista. Turisti nisu homogena masa, ve naprotiv, pa je svaki njihov doivljaj drugaiji u poreenju sa drugim tipom. Odnos turista prema ivotnoj sredini moe se delimino naslutiti iz Cohenove (1972) tipologije, u kojoj prve dve grupe pripadaju institucionalizovanim turistima, dok druge dve pripadaju neinstitucionalizovanim: organizovani masovni turista - putuje u velikim grupama, pripada visokoorganizovanom turizmu i nema interesovanje za kulturu destinacije; individualni masovni turista - uzdaju se u tur-operatore po pitanju organizacije prevoza i smetaja, uivaju u elementima slobode, ali jo uvek tee zadravanju na utabanim turistikim stazama; istraiva - trudi se da izbegne utabane turistike staze tako to kreira sopstveni turistiki aranman; oni ue jezik destinacije na kojoj borave i nastoje da sarauju sa lokalnim drutvom i zadravaju neke od njihovih vrednosti i navika u svakodnevnom ivotu; lutalice - pokuavaju da budu deo lokalne zajednice ivei i radei sa njima, izbegavaju kontakt sa drugim turistima i turistikom privredom. Pored ove postoje i brojne druge tipologije turista, na osnovu ijih se interesovanja moe utvrditi sasvim drugaije doivljavanje ivotne sredine. Savremeni trendovi turizma su doneli i nove grupe, koje se delimino mogu poistovetiti sa Koenovim neinstitucionalizovanim turistima. Ovom redu, po pravilu, pripadaju i eko-turisti i oni kojima je priroda primarno interesovanje, ali u smislu njenog ouvanja, zatite, istraivanja. Ovakvi turisti tee zatiti prirode, ele da pomognu taj proces, esto su visokoobrazovani i lanovi su razliitih ekolokih pokreta i institucija za zatitu ivotne sredine. Ovo je trenutno najsavreniji i najpoeljniji odnos izmeu tu-

rista i destinacije i kruna je savremenog turizma, odnosno, odrivog turizma. Na osnovu tipologije turista mogue je dati razliite vrste doivljaja ivotne sredine: ivotna sredina kao povod za akciju (prisustvo karakteristika neophodnih za upranjavanje nekih aktivnosti), ivotna sredina kao drutveni sistem (mesto susreta sa prijateljima i porodicom), ivotna sredina kao emocionalna teritorija (jaka oseanja prema drugaijem tipu sredine), ivotna sredina kao sutinska vrednost (bilo kakvo naruavanje sredine smatra se naruavanjem samoga sebe). One ukazuju da gradacija veza poinje od veoma malog interesa za ivotnu sredinu, tek onoliko koliko je neophodno za upranjavanje neke aktivnosti, pa do veoma velikog interesovanja za sredinu i njene probleme. Izmeu razliitih tipova iskustva granice nisu tano odreene. Sa druge strane, tano je da odraz stavova koje turisti poseduju jasno moe uticati na sredinu koju poseuju. Mogue je i to da turisti imaju vie od jednog tipa iskustva, to opet zavisi od prirode njihove posete. Takoe, jasno je da stav turista prema ivotnoj sredini utie na njihovo ponaanje i navike. Turisti zasigurno biraju destinaciju prema svojstvima ivotne sredine, koja im omoguuju odreeni tip aktivnosti za kojom tragaju. U tesnoj vezi sa ovakvim stavovima nalazi se i turistika propaganda i oglaavanje, jer e u zavisnosti od naina interpretacije destinacije i njenih mogunosti zavisiti i ponaanje i odgovornost turista. Ukoliko neodgovornost preovlada, onda jednostavno moe doi do negativnog uticaja turizma na ivotnu sredinu, to sa sobom povlai itav niz sloenih problema. Turizam nema za dunost samo spreavanje zagaivanja i degradacije ivotne sredine, ve mora biti usredsreen i na unapreenje resursa, jer se kao delatnost u velikoj meri bazira na postojanju tih resursa. Sagledavanja odnosa na relaciji ovek ivotna sredina (turistika destinacija), jedan je od najvanijih problema u razmatranjima turistike prezentacije ivotne sredine. Interesovanja istraivaa posebno su koncentrisana

na negativne uticaje. Stankovi (1998) istie da je za turizam kakav je potreban savremenom oveku i drutvu neophodno raspolagati prostorima izvorne fizionomije. Turizam je svojevrstan potroa prostora. Sa degradacijom ivotne sredine brzo i lako, esto i nepovratno se smanjuju i gube turistiki potencijali. U vezi sa spreavanjem degradacije u tesnoj vezi je zakonska regulativa, jer se iz optih akata moraju saimati odluke za konkretne primere i lokacije. Opta opredeljenja drutva moraju biti komplementarna sa akcijama na zatiti i unapreenju ivotne sredine, i to kako za potrebe stanovnitva turistikih regija, tako i za turiste koji ih poseuju. Ovome svakako treba dodati i konstataciju da je pored donoenja odreene zakonske regulative neophodno i njeno potovanje, jer esto se dogaa da su zakoni, odredbe, odluke, dobro postavljeni ali nemaju adekvatnu primenu u praksi.

Literatura

Cohen, E. (1972), Towards a Sociology of International Tourism, Social Research, 39(1). Holden, A. (2000), Environment and Tourism, Routledge Introductions to Environment Series. Routledge, Taylor & Francis Group, London and New York. European Tourism Analysis (1993), Ten Main Charasteristics for Quality Tourism, Hamburg: BAT-Leisure Research Institute. Ivanjek, . (2001), Mali rjenik romantizma, ArtTresor naklada, Zagreb. Jovii, D. (2000), Turizam i ivotna sredina - koncepcija odrivog razvoja, Zadubina Andrejevi, Beograd. Laws, E. (1991), Tourism Marketing, Cheltenham: Stanley Thornes. Stankovi, S. (1998), Turizam i prostor komplementarnost i kolizije, Turizam, br. 4, Institut za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Novi Sad Stojanovi, V. (2006), Odrivi razvoj turizma i ivotne sredine, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Prirodno-matematiki fakultet, Novi Sad.



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Vidoje Stefanovi* Dr Saa Kicoev** Rezime

Menadment odrivog razvoja turizma

Uvodne napomene
Turizam je fenomen koji karakterie XX vek. U pogledu efekata koje prouzrokuje u drutvenom i ekonomskom razvoju i u pogledu velikog broja uesnika turistikih putovanja u domaim i meunarodnim razmerama turizam nema pandana u nekoj slinoj pojavi u pomenutim okvirima ivota savremenog sveta. Turizam kao fenomen zaseca u sve pore privrednog i drutvenog ivota, i implikacije njegovog razvoja se mogu posmatrati u razliitim sferama: ekonomskoj, geografskoj, sociolokoj, psiholokoj, envajronmentalistikoj, bihevioristikoj i sl. stimulie profitabilnost privrede, poveava lokalnu zaposlenost, podie nivo ivotnog standarda stanovnitva u turistikim destinacijama; doprinosi ostvarivanju deviznog priliva, to je od znaaja i za lokalnu zajednicu, i za dravu u celini; ukljuuje u proces donoenja odluka sve segmente lokalne zajednice; stvara rekreativne sadraje, koje pored turista moe koristiti i domicilno stanovnitvo; unapreuje razvoj saobraaja i komunikacionih sistema i drugih vitalnih elemenata infrastrukture; podstie razvoj svesti i razumevanje uticaja koje turizam vri na ivotnu sredinu, njene prirodne i kulturne vrednosti; afirmie kulturni identitet lokalne zajednice i poboljava komunikaciju izmeu ljudi razliitog geografskog, nacionalnog i socio-kulturnog porekla; potvruje znaaj ouvanja prirodnih i kulturnih vrednosti za ekonomski i socijalni prosperitet lokalnih zajednica. Na ostvarenje koncepta odrivog turizma i ciljeva koji iz njega proistiu orijentisan je i ekoturizam, kao segment odrivog turizma.

Savremena turistika delatnost se ne moe zamisliti bez racionalnog korienja svih resursa. Poseban peat toj neophodnoj racionalnosti daje aktivna zatita okruenja, kako prirodnog tako i antropogenog. o pretpostavlja model ekonomskog razvoja koji je kreiran da unapredi uslove ivota odreene zajednice, da se zadovolje potrebe turista i da se odri kvalitet okruenja. Odrivi razvoj turizma ispunjava ekonomske, socijalne i estetske potrebe. Menadmentom odrivog razvoja turizma osigurava se njegova budunost u odreenoj turistikoj destinaciji. To podrazumeva sledee: osetljivost na socijalne, kulturne, moralne i druge koristi za lokalno drutvo, postojanost turistikih resursa da osiguraju normalan razvoj turizma, respektovanje svih vrsta i oblika potreba turista kao i lokalnog stanovnitva, optimizaciju privrednih efekata za receptivnu zemlju, uz minimalnu kulturnu i ekoloki tetu brigu za obrazovanje, strunost i informisanje svih subjekata koji deluju u turizmu. Contemporary turist activity cannot be imagined without rational using of all resources. Special mark to that neccesery rationality is given by active protection of surroundings, both natural and antropological. It suppose the model of economic development wich is created to advance the life conditiones of specefic community, or to satisfy the needs of tourists and to sustain the quality of surrounings. Sustainable tourism development fills up economic, social and estetic needs. Its future in specefic tourist destination is ensured by management of sustainabel development of tourism. It means: sensitivity to social,cultural,moral and other benefits to the local society, willingness of touristic resources to ensure normal tourism development, respect to all forms and kinds of tourist needs as well as local population, optimization of economy effects for receptive country, with minimal cultural and ecological damage, carring for education, field of specialization and informing of all the subjects that act in tourism.

Kako do menadmenta odrivog razvoja turizma ?

Turizam je veoma kompleksan fenomen, zasnovan na mnogim meusobno uzrono povezanim pretpostavkama i injenicama, a njegove razvojne funkcije su brojne i zamrene. Upravljanje sloenim turistikim sistemom i njegovim razvojem u skladu sa turistikim potrebama i javnim interesima zahteva iroka interdisciplinarna znanja i sofisticirana umea. Najvei broj definicija prikazuje menadment kao sloen proces usmeravanja grupe ljudi u izvravanju odreenih poslova i zadataka radi postizanja, unapred utvrenih zajednikih ciljeva, pri emu ovaj proces obuhvata vie razliitih potprocesa, kao to su: planiranje, organizovanje, kontrola itd. (Stefanovi, 2004, 6-7) Koncepcija odrivog razvoja (Sustainable Development) podrazumeva uravnoteen ekonomski, socijalni i kulturni razvoj bez ugroavanja ivotne sredine, ime e se i buduim generacijama omoguiti da se razvijaju na istom ili viem nivou (Jovii, 2002, 15). Iz napred iznetog moemo definisati odrivi turizam: odrivi turizam podrazumeva integralni i kompleksni razvoj turizma koji obezbeuje istovremeno ostvarivanje heterogenih ciljeva, od kojih nijedan ne sme da postane dominantan u odnosu na ostale, a to su: ostvarenje ekonomskih profita, ouvanje socijalnog integriteta lokalnih zajednica, afirmacija kulturnog identiteta receptivnih oblasti, zatita ivotne sredine, optimalno zadovoljenje turistikih potreba (Jovii, 2002, 19). Odrivi turizam manifestuje sledee prednosti:

Abstract

Sutina menadmenta odrivog razvoja turizma

Menadment odrivog razvoja ulazi u svaku turistiku destinaciju, kao jedan od vanih inilaca poslovanja. Poslovni entiteti vide u menadmentu odrivog razvoja svoju bolju poziciju na tritu, odnosno konkurentne turistike destinacije nastoje da to bolje organizuju svoj menadment, jer znaju da potroai oekuju bolji odnos prema ivotnoj sredini. Kroz koncept odrivog razvoja dolazi se do potrebne simbioze kljunih kategorija i kriterijuma preduzetnitva i okruenja, jer su u uslovima ogranienih prirodnih resursa istovremeno okrenuti prema razvojnim ciljevima i zahtevima sve veeg broja ljudi. Stari i novi koncept razvoja turizma prikazuju eme 1 i 2. U starom konceptu razvoja turizma, prikazanom na emi 1, zainteresovane strane su bile slabo meusobno povezane. U novom konceptu meusobni uticaj i vrsta povezanost su osnov razvoja svakog od njih pojedinano. Menadment odrivog razvoja je u potpunosti humanocentrian koncept poslovnog upravljanja, to ga znatno razlikuje od svih drugih menaderskih pristupa i sastava. Isto tako, on nije samo novo znanje i vetina postizanja poslovnih ciljeva, nego je istinsko

* Dr Vidoje Stefanovi, PMF, Ni ** Dr Saa Kicoev, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad



ema 1. Stari koncept razvoja turizma

ema 3. Procesi i zahtevi sistema upravljanja odrivim razvojem du sa raspoloivim potencijalima, odnosno sa prirodnim i drutvenim mogunostima. Strategijom se kreira i kultura organizacije u smislu kodeksa, poslovne etike, kvaliteta proizvoda i usluga, imida, preduzetnikih odnosa i slino. Strategija preduzea sadri poslovni rizik kao njen nerazdvojni deo, uz nju su vezane politike, organizacija i upravljanje procesima, strategijski koraci, interakcija i stvaralaka praksa (Vuji, 1998). Unapreenje sistema upravljanja oklinom ukljuuje strogu primenu nacionalnih, regionalnih i lokalnih zakona i internih standarda poslovnih sistema odreenih delatnosti. Okvir za implementaciju sistema menadmenta odrivog razvoja ukljuuje sledee elemente (Vuji, 2004): samoocenjivanje ekolokih komponenti; definisanje i implementiranje ekoloke politike; stvaranje organizacijskog sistema za odrivi razvoj; programiranje smernica i ciljeva za odrivi razvoj; odreivanje mehanizama za ostvarenje smernica i ciljeva; implementiranje i odravanje standardnih pravila; procena prilagoavanja pravilima, smernicama, standardima itd.; stalno poboljavanje sistema upravljanja okolinom. Naznaeni elementi pokazuju korisnicima, dobavljaima i drugim zainteresovanim

ema 2. Novi koncept razvoja turizma znanje i praksa postizanja globanih humanih ciljeva, dakle onih koji se tiu opstanka oveka i kvaliteta njegovog ivljenja. Svrha upravljanja odrivim razvojem u preduzeu je smanjivanje negativnih uticaja njihovih procesa i aktivnosti na okolinu, uz slobodno stvaranje mogunosti za njihovo unapreenje. Povezivanje uticaja na okolinu i unutranjih procesa preduzea, prouzrokovalo je promenu modela za upravljanje brigom o okolini, koji su slini onima za upravljanje kvalitetom. Procesi i zahtevi sistema upravljanja odrivim razvojem koji su bazirani na normi ISO 14000 : 94 prikazani su u emi 3. Pod strategijom se podrazumeva utvrivanje dugoronih ciljeva i izbor puteva i sredstava njihovog ostvarivanja. Projektovanje strategije odrivog razvoja ima osam faza (Vuji, 2004, 105): 1. Istraivanje potreba i zahteva korisnika i okruenja; 2. Predvianje promena i vlastitih mogunosti; 3. Definisanje optih i posebnih ciljeva; 4. Osiguranje resursa za ostvarivanje stratekih ciljeva; 5. Projektovanje procesa i organizacija rada; 6. Razvoj i promocija kadrova; 7. Koncipiranje preduzetnikog upravljanja; 8. Implementiranje poslovne strageije. Sve naznaene faze su meusobno usklaene i omoguavaju ostvarenje planiranog cilja. Strategijom se odreuju granice u skla-

ema 4. Elementi menadmenta odrivog razvoja (Vuji, 2005, 75)



stranama da je poslovni sistem ili odreena turistika destinacija implementirala menadment odrivog razvoja.

Literatura

Umesto zakljuka

Privredni razvoj nije samo pretpostavka materijalnog blagostanja, ve je pre svega etiko pitanje odbrane civilizacijske asti pred buduim pokoljenjima. Odrivi razvoj je onaj, koji zadovoljava sadanje potrebe oveanstva, bez ugroavanja potreba buduih narataja. Upravljanje odrivim razvojem je neophodno, posebno ako se ima u vidu dosadanje ponaanje ljudi pri korienju svih vrsta resursa. Unitavanje prostora (za potrebe turistike gradnje), naruavanje prirodnog ambijenta i prirodnih atraktivnosti, komercijalizacija kulturno-istorijskog i drugog naslea, unitavanje antropogenih specifinosti samo su neke od karakteristika masovnog turizma u drugoj polovini XX veka. Nekontrolisano korienje prirodnih resursa i zagaenje ivotne sredine radi trenutnih ekonomskih koristi imaju dugorone negativne posledice za itavo oveanstvo. Zato je odrivi razvoj turizma jedini ispravan i prihvatljiv smer razvoja, jer pored ouvanja ekonomskih, ekolokih i kulturnih vrednosti obezbeuje i zatitu eko-sfere, stabilan privredni razvoj i jednaku raspodelu ivotnih ansi.

Avelini-Holjevac, I. (2002), Upravljanje kvalitetom u turizmu i hotelskoj industriji, Fakultet za turistiki i hotelski menadment Opatija, Opatija. Baki, dr O. (2005), Marketing u turizmu, igoja, Beograd. Bramwell, B. et al. (1996), Sustainable Tourism Management: Principles and Practice, Tilburg University Press, Tilburg. Breutel, B. (2000), Agenda 21, Nachaltige Entwicklung kampus. Brewer, T. (1996), The Marketing of Tradition - Perspectives on folklore, Tourism and Heritage Industry, Antony Rowe Ltd., Chippenham. Filipovi, M. (2006), Odrivi razvoj i uloga savremene drave, Ekonomski fakultet. Huber, J. (1995), Nachaltige Entwicklung, Strategien fr eine ekologische und sociale Erdpolitik, Sigma, Berlin. Jovii, D. (2002), Menadment turistikih destinacija, elnid, Beograd. Krippendopf, J. (1986), Putujue ovjeanstvo, SNL, Zagreb. Leonardi, E. (1996), The Management of quality in services, ISO NEWS, 6/96. Mac Gregor, J. R. (1991), Sustainable Tourism Development, VNRS Encyclopedia of Tourism and Hospitality, VNR, New York.

Milenkovi, S. (1999), Trina aktivnost u turistikoj privredi, Vuk Karadi, Parain. Mowforth, M., Munt, I. (1998), Tourism and Sustainability: New Tourism in the Third World, Rowtledge, London, New York. Pirjevac, B., Kesar, O. (2002), Podela turizma, Mikrorad, Ekonomski fakultet, Zagreb. Rjenik turizma (2001), Masmedia, Zagreb. Stefanovi, V. (2003), Ekonomika turizma, PMF, Ni. Stefanovi, V. (2004), Turistiki menadment, PMF, Ni. Vuji, V. (1998): Poduzetnike strtegije i politika kvalitete, Zbornik radova 2. Simpozija o kvaliteti, Put je cilj - kako do europske kvalitete, Oskar, Zagreb, str. 11-19. Vuji, V. (2004), Menadment ljudskog kapitala, Fakultet za turistiki i hotelski menadment Opatija, Opatija. Vuji, V. et al. (2005), Odrivi razvoj turizma, Fakultet za turistiki i hotelski menadment Opatija, Rijeka. World Commission on Environment and Development (WCED), Our Common Future (1987), Oxford University Press, Oxford. Zoyd, R. L. (1990), The integrated management approach to environmental protection, health and safty, Professional Safety, Jan 1990 Vo 35, ISS.I



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Stevan M. Stankovi* Dr Svetomir Mari** Rezime

Turistiki aspekt postulata o vodi

Uvod
Turizam u svetu i kod nas ima dugu i bogatu tradiciju. Nizom specifinosti nametnuo se savremenom drutvu, koje mu poklanja veliku panju, jer je znaajan izvor prihoda mnogih mesta, regija i zemalja. Kao retko koja delatnost, savremeni turizam je zahvatio gotovo itavu nau planetu. Nastojanja da se vie i bolje razvija ispoljavaju se kako u razvijenim tako i u nerazvijenim zemljama, posebno u onim koje raspolau prepoznativim prirodnim i antropogenim turistikim vrednostima, omoguuju celogodinje poslovanje, imaju dobro ouvanu i zatienu ivotnu sredinu, odgovarajuu materijalnu bazu i savremenu organizaciju koja doprinosi bogatstvu sadraja turistikog boravka. Sa vie od 808 miliona uesnika u meunarodnim turistikim kretanjima i ukupnim prihodima od njih koji prevazilaze 500 milijardi amerikih dolara, turizam se namee kao najmasovniji vid ljudskih migracija iz matinih u turistika mesta, iz inicijativnih u receptivne turistike regije i zemlje. Kada broju ljudi koji svoje turistike potrebe realizuju u inostranstvu, dodamo 5 do 10 puta vei broj onih koji turistiki putuju unutar svojih zemalja, jo jasnije potvrujemo masovnost turistikih kretanja, iz kojih proizilaze odgovarajui ekonomski i drutveni pozitivni, ali i negativni efekti. Poto je savremeni turizam jasno naglaena prostorna pojava, zahvatio je znaajne slobodne, ruralne i urbane prostore i u iste uneo nove objekte, izazvao specifine pojave i procese. Pri tome je od posebnog znaaja da moe koristiti one objekte i prostore, pojave i procese, koji nisu interesantni za niz drugih delatnosti (Stankovi, 1993). tova na vodi do nautike. Namee se zakljuak da se turizam uslovljen hidrografskim objektima mora prouavati sa raznovrsnih aspekata i da globalni, regionalni i lokalni planovi razvoja moraju poivati na postojeim postulatima o vodi i proverenim hidrogeolokim i hidrolokim prouavanjima. Uz to, moraju se bez rezerve uvaavati specijalistika prouavanja potamologije (nauke o rekama), limnologije (nauke o jezerima), talmatologije (nauke o movarama), glaciologije (nauke o lednicima), balneologije (nauke o lekovitim vodama i njihovoj primeni u terapiji razliitih povreda, poremeaja i bolesti). Ovo zbog toga to su hidrografski objekti ne samo osnova i okvir turistikih kretanja, ve ivota na Zemlji (Stankovi, 2005). Stie se utisak da se, kako u svetu, tako i kod nas, u viedecenijskom intenzivnom razvoju turizma vie i ee pisalo i govorilo o broju turista i noenja, broju hotela i leaja, saobraaju i saobraajnicama, carinskim i graninim formalnostima, ekonomskim efektima turizma, ukrupnjavanju kapitala, kolovanju kadrova, osvajanju novih destinacija, izradi i prodaji suvenira, turistikim manifestacijama i sl. a manje o principima i metodama nauno zasnovane turistike valorizacije hidrografskih objekata. Kao da se polazilo od pretpostavke da vode ima na pretek, da je ona bogom dana, da je svaija i niija, da ima visok stepen samoregulacije i da nita ne kota. Naravno, navedene pretpostavke su netane, to se iz dana u dan sve jasnije potvruje, zakljuno sa stavovima onih koji istiu da oveanstvu preti vodena glad. Ve nekoliko decenija unazad, na hiljade ljudi, naselja, regija i zemalja pati od nedostatka higijenski ispravne vode za domae i komunalne potrebe, a samim tim i za turizam. Prekomerno su zagaeni neki delovi okeana i mora. U reke se uputa velika koliina nedovoljno preiene vode iz industrije i domainstava. Prirodna i vetaka jezera pate od ubrzane eutrofizacije. Ima saznanja da se lednici ubrzano otapaju. U podzemne vode dospevaju zagaujue materije iz poljoprivrede i atmosfere. Viestruko su ugroene akvatine vrste biljaka i ivotinja. Smanjuju se okviri turistikog privreivanja na hidrografskim objektima. Mogue da deo navedenih problema proistie iz injenice da vodoprivreda i turizam nisu ostvarili vii stupanj meusobne saradnje. Istina je da vie znamo o navodnjavanju i odvodnjavanju, drenanim radovima i bujinim tokovima, vodostajima i proticajima, branama i hidroelektranama, nego o potrebama i problemima razvoja turizma na hidrografskim objektima, posebno na onim manjim, slatkovodnim kopnenim, koji imaju nadovoljnu mo samopreiavanja. U Srbiji, prepoznativoj po izrazitoj kontinentalnosti i usitnjenosti privrednih subjekata, koji nisu u stanju da naruuju velike vodoprivredne studije i radove na zatiti i turistikoj valorizaciji hidrografskih objekata, i danas postoje seoska i gradska

Voda je osnova i okvir savremenog turizma. Vodoprivreda i turizam moraju uspostavljati najvii stepen saradnje, koja poiva na postulatima o vodi i hidrografskim objektima jer oni predstavljaju turistiku vrednost mnogih regija i drava. Kod nas je vie pisano o broju turista, noenja, leaja, hotela i restorana, nego o principima i metodama turistike valorizacije hidrografskih objekata. Iako je voda najrasprostranjenija materija na Zemlji, istih, dobro zatienih i pravilno valorizovanih hidrografskih objekata ima sve manje. Deo problema korienja vodnih resursa moe se reiti primenom postulata o vodi koji imaju univerzalan karakter i moraju se primenjivati uvek, svuda, sistematski i dugorono. Voda je nezamenjiva materija. Voda je opte drutveno bogatstvo. Vodom se mora raspolagati demokratski. Vodnim resursima se mora upravljati jedinstveno. Osnovna vodoprivredna jedinica je reni sliv. Kljune rei: voda, turizam, postulati, vodoprivreda.

Abstract

Tourist Aspect of Some Postulates about Water The water is the base and frame of the modern tourism. Water economy and tourism have to establish the highest level of the collaboration, based on the postulates about water and the hydrographic objects, because they represent the tourist value of the many regions and cantries. It was written mostly about the number of tourists, spending the nights, beds, hotels and restaurants in our country, rather than about the principles and the methods of tourist valorization of hydrographic objects. Although the water is one of the most wide spread compound on earth, there are less the clean, good protected, and regularly valorized hydrographic objects. The part of the problem of the exploitation of water resources can be solved by the application of the postulates about water which have an universal character and they must be applied always, everywhere, systematically and for the long time. The water is the unreplaceable compound and the general riches of the society. The water management must be organized on democratic and united way. The base unit of the water economy is the river basin. Key words: water, tourism, postulates, water economy.

Naukom ka ostvarenju pravih ciljeva

* Dr Stevan M. Stankovi, redovni profesor, Geografski fakultet, Beograd ** Dr Svetomir Mari, profesor, Via hotelijerska kola, Beograd

Turizam proiruje polje privreivanja jer valorizuje stenovite vrhove, peskovite plae, arheoloka nalazita, movare, lednike, peine i jame, klisure i kanjone, narodne obiaje, tradicionalne manifestacije i sl. Pri svemu tome, turizam uglavnom nije trajan potroa prirodnih resursa, ali ukoliko nije na pravi nain organizovan i usklaen sa kapacitetima prostora, dovodi do neeljenih posledica. Deo toga odnosi se na hidrografske objekte, od kojih su mnogi osnovna turistika vrednost, esto imaju prostranu kontraktivnu zonu, uslovljavaju vie vrsta turizma, u zavisnosti od klimatskih uslova ine ga sezonskim ili celogodinjim, omoguuju bogato privreivanje, izgradnju odgovarajuih objekata materijalne baze i infrastrukture i zapoljavanje radne snage razliitih specijalnosti i nivoa obrazovanja. U tom smislu od velike je vanosti pravilna zatita i valorizacija vodnih resursa, tj. hidrografskih objekata kao predmeta viestrukog interesovanja domaih i inostranih turista i osnove turizma bogatog sadraja boravka, od rekreativnog i terapijskog kupanja, preko spor-



naselja, turistiki centri i lokaliteti bez dobro reenog osnovnog problema vodosnabdevanja i u vezi sa tim itavog niza prateih pojava i procesa. Takvo stanje se negativno odraava na kvalitet ivota, kvalitet turistikih usluga, ostvarene prihode, drutvene efekte turizma, duinu i sadraj boravka, prepoznativost na turistikom tritu (Stankovi, 1991). Ovakvo stanje potrebno je posmatrati sa stanovita da je za razliku od stagnacije turizma u Srbiji tokom 1900-2004. godine i blagog porasta prometa iza toga, to uslovljava poveanu potronju vode za pie, higijenske i komunalne potrebe, sport, rekreaciju, balneoterapiju, rehabilitaciju i nautiku, koliina vode kojom Srbija raspolae uglavnom ista i da se prirodnim procesima gotovo nikako ne moe poveati. Potrebo je pristupiti nauno proverenim i aplikativno realnim poduhvatima racionalnog korienja i preventivne zatite hidrografskih objekata od lokalne zajednice do drave kao celine. To naravno ne treba initi samo zbog potreba turizma, ve, pre svega, za domicilno stanovnitvo i razvoj drutva uopte.

Postulati o vodi

Voda kao iskonska materija davno je privukla panju istraivaa razliitih struka. Generacije naunika pronikle su u sve njene tajne, postavile sloene osnove upravljanja vodnim resursima i korienja istih za razliite potrebe. Voda je najrasprostranjenija materija na Zemlji. Gradi celu hidrosferu i u znatnim koliinama ima je u atmosferi, litosferi i biosferi. Iako na prvi pogled jednostavne hemijske grae, razliitih oblika pojavljivanja, poznata i dostupna svima i na razliite naine koriena, ona ima niz izuzetnih svojstava. Zbog toga se istie da ima karakteristike svojevrsne sirovine, te se mora racionalno koristiti, jer je nema na pretek. Na postulate o vodi detaljno je ukazano u hidrolokoj literaturi, iz koje treba iznalaziti reenja za potrebe savremenog turizma (Vladisavljevi, 1969). Kao sirovina voda je poseban predmet rada i takva prirodna vrednost ija se cena ljudskim merilima ne moe iskazati. Nedostatak vode uslovljava katastrofalne posledice, esto praene ljudskim rtvama, kao to i u sluaju poplava i bujica nanosi trajne tete. Voda razliitih hidrografskih objekata je svojevrsno sredstvo za rad, jer slui za plovidbu, navodnjavanje, proizvodnju elektrine energije, rastvaranje materija, grejanje, hlaenje, sport, turizam, rekreaciju, rehabilitaciju, leenje i niz drugih potreba. Voda je nezamenjiva materija i zbog toga se uvek i na svakom mestu mora uvaavati, racionalno koristiti i uvati od zagaivanja. Stie se utisak da je u prolosti, a esto i danas, zahvatanje vode za razliite ljudske i drutvene potrebe, manje planirano od korienja nekih drugih dobara, na primer uma, ruda, zemljita.Takvo stanje proistie iz injenice da mnogi veruju da vode ima neogranieno mnogo, da su vodni resursi neiscrpni, da je voda prirodom data, da nita ne kota, da je svaija i niija i da je ima na pretek. iste vode za potrebe savremenog turizma na okeanima, morima, rekama, jezerima i movarama, ima sve manje. Zbog sve vee urbanizacije i industrija-

lizacije poveava se koliina otpadnih voda i, samim tim, stepen zagaenosti hidrografskih objekata. Sve je manje vode prve i druge klase zagaenosti, a sve vie vode tree i etvrte klase zagaenosti, s tim to ima mnogo primera azoinih, potpuno zagaenih hidrografskih objekata, koji uz to ugroavaju svoje neposredno okruenje. Savremeno stanje delova kanala Dunav-Tisa-Dunav na sektoru Vrbasa i Kule u Bakoj, poznati zahvati na Palikom jezeru, nedostatak pijae vode na Kopaoniku, zabrana kupanja u Niavi na sektoru Nia u julu ove godine, nedavno katastrofalno zagaenje Tise, nekontrolisano havarijsko izlivanje industrijske vode u asku reku kod Majdanpeka, beivotna Borska reka, povremena prekomerna zagaenost Ibra i oteano vodosnabdevanje Kraljeva, samo su deo nereenih vodoprivrednih problema koji se direktno i indirektno, ali uvek negativno, odraavaju i na turizam. Voda je opte drutveno bogatstvo. Od najstarijih vremena do naih dana i u budunosti mora se uvaavati kao javno dobro, i, ukoliko je ista, kao neprocenjivo blago. I u najstarijim pravnim spisima i normama ponaanja je isticano da su reke javna svojina, da se upotreba vode za pie nikome ne sme organiavati, da se ednom voda ne sme prodati, da se u reke ne sme pljunuti. Savremeno ljudsko drutvo ima ne samo pravo ve i naglaenu obavezu da vodnim resursima, tj. hidrografskim objektima, upravlja na takav nain da oni zadovoljavaju potrebe svih korisnika, kao to i svi korisnici imaju obavezu da hidrografske objekte tite od zagaenja. Samo plansko i racionalno upravljanje vodnim objektima, od kojih su mnogi osnovna i komplementarna turistika vrednost prostora kome pripadaju, garancija je ouvanja izvorne istoe, koja odreuje cenu turistike ponude. Vodom se raspolae demokratski, tj. prema potrebama veine korisnika. Ovakav stav ne odnosi se samo na problem vode za pie i komunalne potrebe, ve na hidrografske objekte u celini. Demokratsko upravljanje hidrografskim objektima, posebno onim nemineralizovanim (slatkim) na kopnu, koji imaju ogranienu mo samopreiavanja, a interesantni su za brojne korisnike, onemoguava pojedince i interesne grupe da samovoljno raspolau vodom, odnosno, da je neracionalno koriste usko gledajui samo svoje i samo trenutne interese. Na planu turistike valorizacije ovakav postulat ima viestruko znaenje i potrebno ga je potencirati u odgovarajuim prostornim planovima, posebno u planovima posebne (turistike) namene. Vodom se mora upravljati jedinstveno. Hidrografske objekte nije mogue ograniavati i deliti administrativnim granicama i propisima. U sluaju decentralizacije upravljanja hidrografskim objektima, posebno rekama i jezerima, javljaju se brojne negativne posledice. Pojedine od njih se ne mogu odmah sagledati, jer se ne manifestuju na jednom mestu i u isto vreme. Osnovna vodoprivredna jedinica je sliv. Re je najee o jasno definisanoj predeonoj celini sa mnogo zajednikih, ali i sa izvesnim razliitim odlikama u pogledu vodnog bogatstva. U vezi s tim, esto se ispoljavaju problemi

uzvodnih i nizvodnih interesa. Opravdana su samo ona shvatanja i ona aplikativna reenja koja podjednaku panju posveuju svim interesentima u slivu bez obzira na njihov poloaj uzvodno ili nizvodno. Nema razloga i opravdanja da uzvodniji korisnici imaju vea prava na istu vodu od nizvodnijih korisnika. Vodoprivreda je sveobuhvatna delatnost na hidrografskim objektima. Zasnovana na nauno postavljenim i proverenim zakljucima, preduzima operativne radove na terenu. Pri tome mora uzimati u obzir interese pojedinih korisnika vode, interese ljudskih zajednica u slivu i interes drutva u celini. Samo takvim pristupom vodoprivreda ostvaruje racionalna reenja i doprinosi ouvanju istoe vodenih tokova, prirodnih i vetakih jezera, mora i okeana. ini se da je na primeru Srbije vodoprivreda dala bolje i trajnije rezultate u reavanju problema regulacije vodenih tokova, pregraivanju reka i potoka, stvaranju vodenih akumulacija za razliite potrebe, sanaciji bujica, zadravanju nanosa i poplavnih talasa reka, vodosnabdevanju naselja i industrije, navodnjavanju i odvodnjavanju, plovidbi i melioracijama, nego turizmu. Upotrebljiva voda je proizvod ljudskog rada. Navedeni postulat je utoliko znaajniji ukoliko je prostor na koji se odnosi urbanizovaniji i industrijalizovaniji, tj. ukoliko se na odreenom prostoru javlja vei broj korisnika vode i vei broj postojeih i potencijalnih zagaivaa hidrografskih objekata. Voda se mora uvaavati kao poseban predmet privreivanja, kao poseban proizvod vodoprivrede, te se mora planski i racionalno koristiti. Od posebnog je znaaja korienje jednom ili dva puta ve upotrebljavane vode. Ukoliko je posle prve upotrebe ona manje zagaena, utoliko se jednostavnije moe koristiti drugi i svaki naredni put. Uz to, u svetu ve vie decenija preovlauje shvatanje da su jednonamenski hidrografski objekti, posebno vetaka jezera, prolost, koja se ne sme ponavljati. Pregraivanjem reka i stvaranjem akumulacija potrebno je predvideti vie njihovih funkcija, jer su samo kao takve viestruko korisne. Turizam na njima uvek i svuda, uz proizvodnju elektrine energije i plovidbu, mora dobijati prioritet, posebno u kontinentalnim regijama, gde nema prostranijih i privlanijih hidrografskih objekata. Vodoprivreda i turizam na tom planu moraju saraivati ve od prvih osmatranja terena do planskih dokumenata, izvoenja radova i zavrnog korienja.

Literatura

Stankovi, S. (1993), Turizam kao svetski proces, Glasnik Srpskog geografskog drutva, sveska LXXIII, broj 2, Beograd. Stankovi, S. (2005), Ekoloki aspekti postulata o vodi. Ekoloka istina, Tehniki fakultet, Bor. Stankovi, S. (1991), Voda kao okvir i osnova savremenog turizma, Glasnik Srpskog geografskog drutva, sveska LXXI, broj 2, Beograd. Vladisavljevi, . (1969), O vodoprivredi pogledi i metode, Graevinski fakultet Institut za vodoprivredu Jaroslav erni, Beograd.

0

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

PhD Constantin Vert* Abstract

Buzias is a city in the Timis county, Banat, Romania, with a population of 7.738 people (2004). The city was officially declared in 1321 and made city in 1956. Buzias has an old spa, the first treatment centers being built in 1819. In 1839, it was declared spa. The mineral waters of Buzias are used for treating numerous diseases but are also commercialized as mineral water. The resort disposes of a dendrological park with a surface of 20 hectares, with a lot of rare species of trees, the most important being the plane tree. The architecture of the resort is Turkish, Byzantine, unique in Romania. The only similar promenades in Europe can be found in Karlovy Vary and in BadenBaden. Keywords: sustainable development, resort, Buzia, Romnia.

Sustainable Development in Tourism Case Study: Buzias Resort

Geographical Characterization
Buzias is located in the south-western part of Romania, in the Timis county, in the Banat Plain, at the foot of the Silagiu hill, on the inferior course of the brook Valea Salciei, in the Buzias depression, at a distance of 25 km (DJ 592) and 28 km (on the railway) from Lugoj and 34 km (DJ 592) and 37 km (on the railway) from Timisoara. In the present limits, the citys area is of 104 km2 and an average altitude of 128 m. The city itself is is stretching on the superior terrace of the river Timis, at the intersection between the Banat Plain and the banatean hills- Silagiu hill, in the southeastern part of the largest county in Romania, the Timis county (8.678 km2 in surface or 3,6% of the Romanian territory).

Setting

climatheric stress index is 40 and it defines the bioclimate of the spa as sedative, tranquillising with some overtones of excitation. The negative aeroions concentrations are bigger than the normal ones for low altitudes (for the low altitudes these are of 400-700 pairs of negative aeroions/cm3 air). At the level of the spa, the concentration of negative aeroions is situated between 800-1270 cm3 air.

The Hydrographic Resources

Climateric conditions

* PhD Constantin Vert, Western University of Timisoara, Romania

Buzias is characterized by a tempered-continental climatic mood, with traces of passing between the continental and the Mediterranean climate, under the influence of the air masses coming from the Mediterranean Sea. The annual evolution of the temperature is characterized by a simple periodicity, the thermal regime being moderate, with an annual average of 10,5 oC. The month which records the highest average temperature is July, with 21,5oC, and the lowest is January, 2oC. The average annual number of clear sky days is 80, and the one with cloudy sky is 110. The actual length of the suns shining counts on average 2.100 hours, every year. The annual average quantity of precipitation is 620 mm, the average number of days with precipitations being 120, and the one with snow is 30. There have been individualized various microclimated: park, of the open fields in the upstream and downstream of the the spas park, and in the area of the Silagiu hill, the topoclimate with the same name. The measures referring to the level of the aeroionization have recorded an average number of 1.020 positive and negative/cm3 ions, with a unipolarity percent of 1,31. The bioclimatheric characteristics show that the average number of days with thermal comfort in July, at noon, is of 9, and the one with discomfort through warming is 10. The average annual bioclimatheric cutaneous stress index is 12, with March, April, October and November being relaxing. The average annual pulmonary bioclimatheric stress index has a value of 28, the calm months being April, October and November. The total average annual bio-

The Salcei brook, which crosses the spa, springs from the area around Dumbrava forest under the peak of Silagiu hill. During the rainy periods, it can produce big floods (16 July 1926 and 21 August 1966 in the park of the spa the water reached up to 70 cm and respectively 80 cm). These levels reached by the waters are marked on the walls of the Casino in the park, on metallic plates. In order to remove the risk of floods, two dams were built, respectively two reservoirs, one on the Salcei Valley with a surface of 25 ha- Salcei Lake, approximately 1 km far from the town to the east, and the second one on Silagiu Valley- with a surface of 27,5 ha- Lake Silagiu, approximately 400 m to the south from the city.

Hydromineral Resources

The mineral waters have had a very important role in the socio-economical development of the city-spa Buzias. The discovery of the mineral waters is kept in various legends which the people from Buzias have transmitted from generation to generation. One of them shows that a shepherd would have discovered bitter water. The legend says that he was looking after the sheeps around a water spring and while hearing whispers in the ground, he thought in that place there is a treasure hidden. He began to dig. The more he kept digging, the whisper began stronger. While he was digging, because of the gases that were coming out, he was sick and fell down unconscious. He was lucky that in a few moments, his father came, who helped him, washed him with the water that came out and so the young shepherd recovered. The news about the shepherds tale soon became known and people came and continued digging, capturing the mineral water with the help of a wooden log. This spot became after this a place of the shepherds and in time, the news about the good water went on and on, increasing thus the number of people who came to taste it. Another legend says that in the beginning, the village of Buzias was

1

scattered. Here and there a house was rising, made of wood beams, covered with hay and cane. The basic activity of the people was agriculture and raising animals. All along the territory there was a huge lack of drinking water. There was only a place, set in a beautiful forest, where there was good water, near the house where old man Bze lived, a good and loquacious man. The villagers drank water from the old mans spring and its bitter and refreshing taste made them come in bigger numbers. Meanwhile, more and more peasants moved their homes next to the spring with bitter water. The place where the spring was set in the spas park, and in time, the descendants of the old man gave the name Bazias to the settlement, as the people in Banat still pronounce it today. In his memory, in the year 1984, the water spring Izvorul mo Bze was built, which has on its western front a short note on the legend of the old man, and on the eastern front the therapeutical indications of the waters coming from the spring. According to the documents in the spas archive, the first chemical analysis of the mineral waters was made in 1805, being among the first tests done on this type of waters in our country with a high level of carbon dioxide (1311,6 mg/litre), calcium, iron, natrium. In the context of these considerents, it can be appreciated that the scientifical discovery of the hydromineral deposit in Buzias has taken place in 1805, year with which its research begins, thus becoming the best known carbonated hydromineral deposit in the west of Romania.

Short history

Buzias has been officially established in 1369, under the name Buzu or Boza; it seems though that the mineral waters form here have been used back in the Daco-Romans age according to some opinions stated by a series of scientists. As a result Buzias was certainly known and exploited, because of the Roman water pipes and bricks that were there. The Roman name of the town was not transmitted to us (Borza Al., 1943). We have archaeological proofs that in the Roman age, the mineral waters in Buzias were also used in Banat. Around the mineral springs, a small balnearic settlement had been set up, proven today by the walls, pipes, coins, bricks, sculptures and rock inscriptions, unfortunately all scatteres, without being studied before (Dumitru Tudor, 1968). The archaeologist claims that Buzias and Baile Herculane have been appreciated in the Daco-Roman age for their special, curative conditions...The building rests, parts of the water pipes, stone monuments, bricks and coins, found here even from the last century, show the existence of a treatment spa form the XIIIth century (Liviu Marghitan). From 1716 to 1866, Buzias was under the Habsburgic Empires rule and then, between 1867-1918, under the Austro-Hungarian dualist regime. The rediscovery of the hydromineral deposit (mineral water and carbon dioxide) took place between 1796 and 1805, having an important role in the evolution of the settle-

ment, because in 1811, the first organised spa season was opened, as well as the founding of the Buzias Spa. The therapeutical value of the mineral waters became known shortly both in Hungary and in the neighbouring countries, Buzias being the place for the healing springs and known in other rulings and where people from far important places gather. In 1819 Buzias is declared a balnearic resort. The treatment will be realised until the end of the XIXth century through internal cure, the consumption of mineral water being of basic importance (among the treated illnesses anaemia, diseases of the urinary system, of the colon, stomach, liver, of the respiratory system, gynecologycal diseases, nervous system affections etc.). The balnearic therapy has been fundamented by doctors Bela Lindenmayr (1809-1838) and Gheorghe Ciocarlan (18381848). The treatments were being made with mineral waters coming from Mihai, Iosif, Notatoriului and Feruginoase springs. As a recognition of the importance of the spa, Buzias was, between 22-26th of August 1886, the host o fthe XIIIth Congress of doctors and naturalists from Hungary and Transylvania, where specialists from Europe and Asia have participated. Another proof of the prestige that the spa enjoyed is the visit made in september 1898 by emperor Franz Josef and the heir ofth throne, prince Franz Ferdinand. The further development of the spa was marked by the discovery in 1903 of the acviferous artesian layer, which allowed the introduction of the treatment of cardiovasculary diseases through the external cure (baths in strongly heated carbonated mineral water). The owners of the spa were, between 1811 and 1892, the Foundation of the Religionary Catholic Domain Timis, and between 1892 and 1906, the Erno Schottola family. Between 1906 and 1948, the spa was owned by the Muschong family, under the name of Muschong Mineral Baths S.A. Buzias. After the nationalization, the Mineral Baths, owned now by the Romanian state, received the name Buzias Balnearic Enterprise. From 1990, the Mineral Baths have been administered by S.C. Buzias Balnearic Treatment S.A., thus enjoying a new period of prosperity. Today, the curative activity, intensely modernized, gives the cardiovasculary diseases a central place. The main spa in the Timis county, which due to its waters is mentioned in the great encyclopedias of the world, like the one whos authors are Italian scientists M. Messini and C.G. Lollo Aque minerali del mondo or Precis dhydrologie of the French scientist A. Morette, established itself nationally and abroad.

The sources are located in the spas park, their mineralization being 5000-6000mg/litre, the carbon dioxide being 2000-2600 mg/ litre, the Ph being 6,5. They are used both in the external cure (CO2 baths) and in the internal cure. The free carbon dioxide has the following concentrations: carbonic gas 95-98%, methane 0,76%, nitrogen 0,8%, oxygen 0,2-1%. The balnearic treatment resorts, are currently doing between 1500 and 1700 procedures per day, out of which we indicate: specialty medical consultations, hot baths with mineral waters in a tub, carbon dioxide inhalations, hydrotherapy, paraffine packing, plant baths, procedures with ultramodern devices for medical exercise physiotherapy, massage, BIOPTRON procedures, covered alley walks, negative ionization cure with walks through the park.

Therapeutical indications of the natural cure factors

Profilactic cure influencing the risk factors and preventing the evolution from reaching advanced disease levels in dislipidemia, essential first stage H.T.A., cardiovascular hyperkinetic syndromes, unstable H.T.A., hereditary cardiovascular records, the Haynoud disease, acrocyanosis, livedoreticularis, post-streptococcus syndrome. Therapeutical cure for the consolidation of the results of a preliminary medicamentary therapy or for enhancing the effects of a simultaneous medicamentary treatment for: IInd phase myocardic heart-attack (convalescence) three months after release without complications during the hospitalisation period, IIIrd phase myocardic heart-attack (post convalescence) in the warm season (for life); painful and painless ischaemic cardiopathy (calm phase) in the warm phase; compensated mitral and aortic insufficiency; IInd level essential H.T.A.; secondary atherosclerotic H.T.A.; operated valve disorders, three months after the intervention; post phlebitis sequela of the superficial veins 3-4 weeks after the burst and thrombophlebitis of the profound veins 6 months after the acute -episode; chronicalclosed varicose ulcer. Recovery cure peripheric arteriopathies with discrete trophic disorders, peripheric arteriopathies through arterosclerosis; Ist and I IInd stage varicose associated with arterial insufficiency without trophic disorders; nervous insufficiency stage I and II, sequela circulatory disorders (traumatism, fractures, operations)

Cardiovascular diseases specific to the spa

Therapies
Altitude 128 m Aeroionization 800 1270 negative/cm3 aeroions air Mineral waters carbonated, bicarbonated, chlorated, bromine-iodated, sodium, calcium, magnesian, ironed, athermal and hypotonal.

Natural cure factors

Diseases of the central nervous system

Therapeutical cure late sequela hemiparesis (2 years after debut); treatment of the osteoarticulary, circulatory and trophic complications (the ones caused by cerebral vascular accidents and the ones caused



by cranio-cerebral traumatisms or postoperation after benign tumors); late sequela hemiparesis (2 years after debut) for the treatment of the basic disease (ATS, HTA, diabetes) Recovery cure sequela hemiparesis after cerebral vascular accidents 6 months-2 years after debut; peripheric nepritis with peripheric circulatory disorders (algo-neuro-dystrophic syndrome) Prophylactic cure overdrive syndrome, plus neuropsychic stress; neuro-vegetative jangling plus cardiovascular ellements; asthenic nevrosis, clinically cured. Therapeutical cure asthenic nevrosis, clinical forms (astheno-irritable, anxious, depressive) in late stages, without tendencies of cronicization.

Weaknesses: chronical electrolitis (Ca, Mg, Zn); feriprive anaemic syndrome.

Special contraindications

Painful ischaemic cardiopathy with frequent crisis; unpainful ischaemic cardiopathy with severe rhythm or driving disorders or with cardiac insufficiency phenomena; heart function changes, cerebral accidents, veinous insufficiency, phlebitis.

Asthenic nevrosis Neuro-physical Disorders

Touristical structures
Accomodation structure
buzias Spa has 700 places in rooms located in the hotel complex, which includes hotels such as Parc, Timis and Buzias, set in an outstanding natural landscape, in the northern part of the park. Hotel Complex Parc Category: Structured on three floors, it consists of 282 places, split in 18 rooms with double bed and bathroom, 120 rooms with two beds and bath and 3 appartments with one bedroom. The hotel also has: 2 stars restaurant with 290 places out of which 50 outdoor; rooms equipped with telephone and television; bar with 30 places; beauty saloon; 2 conference rooms with a capacity of 80 places, respectively 30 places, spa, parking Timis hotel complex Category: Structured on 3 floors it consists of 270 places split in 140 rooms with two beds and bath and in 3 appartments with bedroom. The hotel also has: restaurant, rooms with telephone and tv, bar, parking, spa Buzias hotel Category: Capacity: 47 rooms, 98 places, 2 appartments The hotel has: public food system supplied by Parc Hotel; rooms with telephone and tv, inside parking. Another possibility of accommodation is the Resting House nr. 4 Banatul (ex Grand Hotel). With a capacity of 46 places split in 4 single rooms, 18 double rooms and 2 rooms with three places.

Nutrition and metabolism diseases

Profilactic, therapeutical and recovery cure with cardiovascular complications in dismetabolic syndromes (disliepidemic syndrome), diabetes, obesity, diselectrolitical syndromes (Ca, Mg, Cl), anaemia.

Timisoara (The Banat museum with the history, natural sciences, art sections, the Roman-Catholic church (1773), built in a baroque style, the Tower of the Timisoara fortress, one of the few fragments that can still be seen from the Vauban style fortress, built by the imperialists in the XVIIIth century) Lugoj (The History, Ethnography and Art museum, the orthodox cathedral in baroque style (1759), Traian Vuia (the Traian Vuia memorial house, the inventor of the jet engine; The ruins of the feudal fortress marginea (XVIIth century) Giarmata, the ethnographic museum of the Swabians The Recas Wineries where both visits and wine tasting can be organised The Calacea Baths The Surduc lake The young artisans festival Faget, May The folkloric music festival La curtile dorului Faget, June The Ana Lugjana international folklore festival Timisoara, June; The City Prayer ( the orthodox church) 8th September; City days 8 9 September; The citys week 7 13 September; Aita Mare (enamel ceramic, canvas with geometric and floral patterns Baraolt (ethnography and art section)

Surroundings, touristic objectives

Folklore festivals

Neuro-endocrine disorders

Profilactic, therapeutical and recovery cure neuro-endocrine discronical syndromes; hyperthyroidism incipient stages (with cardiovascular complications).

Kidney and urinary system diseases

Profilactic cure subjects with records of renal gripe, urinary diathesic syndromes without morphofunctional changes of the urinary system. The good results obtained in treating diseases of the kidneys have made Buzias spa to be compared to the one in Wildungen (Germany), a resort known all over Europe, profiled on the treatment of renal affections.

Handcraft

Swabian Events

Kirwei September; Masquerade (Fashang) February The winter customs procession Timisoara, December.

Diseases of the digestive tube

Prophilactic cure for gastro-intestinal functional disorders, biliary diskinesia, irritable colon

Gastronomic specialties

Touristic attractions and entertainment

The covered colonnade, unique in Europe, built in a byzantine stile, in 1875 The park in the city-spa with century-old trees, a genuine oasis of tranquillity and relaxation The Mihai spring and the Iosif spring The negative ions alley Health spring The Balneary museum, the first of its kind in Romania The popular art collection Iula Florea Troceanu which includes characteristic pieces of the banatean popular art The Roman-Catholic church The pool with heated mineral water For the passioned ones, hunting can be organised (rabbit, pheasant, wild boar)

Professional diseases

Touristic objectives in the resort

Prophilactic cure for diseases of the locomotive system (caused by exposure to wet and cold)

Typical banatean kitchen dishes: banatean stuffed cabbage, Varga Beles (pasta pudding with cottage cheese and raisins, wrapped in pie), donuts (served with plum brandy), veal soup, iofca (with cabbage, cheese, nuts), goulash, paprika with meat balls, banatean dish with pork meat, pancakes with sweet cheese.

Internal cure mineral waters CO2 indicated in:

Bibliography

Chronical gastroduodenitis with hypoacidity; unspecific chronical enterocolitis (irritable colon); digestive alergosis, biliar diskinesia predominantly hypotonal; chronical bile inflamation, with or without gravel; postoperatory sequela for disordersof the biliar system; extrahepatic epidemic digestive sequela. The diuresis cure (for the renal system): hyperuricemia, urinary infections, operated urinary lithiasis

Boo, E., 1990, Ecoturism: the Potentials and Pittfalls, Vols 1, 2, WWF, Washington, DC, SUA; Erdeli, G., Istrati, G., 1996, Potenialul turistic al Romaniei, Editura Universitii Bucureti; Matei Elena, 2006, Ecoturism, Editura Top Form, Bucureti; Trpcea, Th., 1975, Timi-ghid turistic al judeului, Editura Sport-turism, Bucureti; Vert, C., 2001, Tipuri de peisaje rurale n Banat. Editura Mirton, Timioara.



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Jovan Stojanoski, Ph.D* Liljana Elmazi, Ph.D** Abstract

This paper will explore ecotourisms marketing perspectives within context of a need for responsible and ethical ecotourism industry activities to sustain both the industry and the resource over the long term. The seem to be two prevailing views of ecotourism: one envisages that public interest in the environment may be used to market a product; the other sees that this same interest may be used to conserve the resources upon which this product is based. These views need not be mutually exclusive, and may very well complementary. What is required is an effective integration of both views, so that both the industry and the resource may be sustained over the long term. There is a range of players involved in ecotourism with varying perpectives and values. The marketing activities of these players reflect their motivations and can be exploitative of resource base through eco-sell or can neglect to market their operations commitment to environmentally responsible activities. Then we analyse case study of Ohrid and Prespa Lakes in Albania and Macedonia from viewpoint ecotourism amd ecological marketing. . Key words: ecotourism, environment, sustainability, resource, destination, green marketing

Environmentally Responsible Marketing and Ecotourism The Case of Lake Ohrid and Prespa Lakes in Macedonia and Albania
Introduction
Ecotourism is an enlightening natural travel experience that contributes to conservation of the ecosystem while respecting the integrity of host communities. There seem to be two prevailing views of ecotourism: One envisages that public interest in the environment may be used to market a product . The other sees that this same interest may be used to conserve the resources upon which this product is based. These views need not be mutually exclusive and may very well be complementary. What is required is an effective integration of both views, so that both the industry and the resource may be sustained over the long term. ionable` interest in environmental interests. There is growing `grassroots` opposition to irresponsible environmental behaviour, and the marketplace is advocating environmental sensitivity and a `walk lightly` approach to our travels on this earth. In tourism terms there is considerable collective power resting within the hands of the individual tourist, regarding their impact on the places visited, the nature of the tour operation and the attitudes which they take with them on return home. The collective interests of this marketplace have the potential to be constructively used or abused. In the last few years ecotourism has become a buzz word to sell a variety of products. In some ways this resembles the tendency of manufacturer to label numerous products as `green` or `ecologically friendly`. The problem has been that the consumers did not know what they were getting, nor its impact on the environment and did not know how the product differed from others, if , indeed, there was any difference. There is no question that `green` sells. Almost any terms prefixed with `eco` will increase interest and sales. Thus, in the last few years there has been a proliferation of advertisement in the travel field with references such as ecotour, ecotravel, ecovacation ecologically sensitive adventures, and, of course, ecotourism.

Responsible marketing of tourism in Albania and Macedonia

There is no question that the marketplace is becoming `greener`, or more environmentally sensitive, both in terms of awareness and in the desire to contribute through its efforts towards a more sensitive approach to numerous activities and purchases. New consumers are beginning to translate their convictions into action. Environmentalism takes a very different form from that of two decades ago. Many environmental advocates in Albania are working with business and consumer, and business is beginning to recognize the value of cooperation in achieving its goals. In ecotourism, for example, there can be considerable actual and potential economic value, if properly developed and managed. The Albanian and Macedonian Environmental Advisory Councils intends helping businesses that the benefits can include: Economic diversification, particularly in rural, peripheral and non-industrialised regions long-term economic stability the tendency for higher dollar expenditure and length of stay by eco-tourists demand for local goods and services which benefit local economies infrastructure development an increase in foreign exchange earnings This `greening` of the marketplace should not be taken as some sort of fad, or `fash-

The relationship between Ecomarketing and Ecotourism

The word ecotourism is often tacked onto promotion materials (usually for`exotic` or remote destinations) for a package which is essentially a form of tour and observation, with no explanation of how the tour differs from other scenic tours. Indeed, the tour may simple be yesterday `trip repackaged. In addition, a tour advertised as environmentally friendly can be just as suspect as many of the products tarted up with green packaging at your grocery store. Few tour-operators have a financial investment in the host destination. This means that their vasted interest in the long term sustainability of the destination product is low. Yet, paradoxically, these very operators have the potential to significantly influence tourist numbers and behaviour in the destination, and so have a pivotal role in developing a sus-

* Jovan Stojanoski, Ph.D, Faculty of Tourism and Hospitality of Ohrid, University of Bitola, Macedonia ** Liljana Elmazi, Ph.D, Faculty of Economics and Business, University of Tirana, Albania



tainable industry. Individual operators are only part of the problem; they have little control over their competitors operations and marketing for the same destination, particularly when these competitors may be located in different countries. In addition, host governments may be oriented toward `develop and market` objectives, rather than balancing these with conservation objectives. Thus it is little wonder that ecotourism is characterized as demand-driven, and contrast `low impact tourism` as supply-managed orientation. Ensuring that the values and principles inherent in ecotourism are incorporated into ecotourism products and activities is the challenge for marketers who wish to tap consumer interest in ecotourism. The development of formal or informal agreements or partnerships regarding both marketing and development of the ecotourism destination would considerably advance all parties` interest. It has long been recognized that tourism has the potential to act as a force to conserve natural resources. However, to date, most of the effort has been towards advancing the economic objectives of tourism rather than conservation objectives. Conservation groups have not only advocated this tourism-conservation relationship, but have become involved in partnerships with industry to realize mutual benefits. These partnerships take many forms: donation of a portion of tour fees to local groups for resources conservation or local development initiatives education about the value of the resource opportunities to observe3 or participate in a scientific activity involvement of locals in the provision of support services or products involvement of locals in explanation of cultural activities or their relationship with the natural resources promotion of a tourist and/or operator code of ethics for responsible travel It is increasingly evident that the types of the values espoused by conservation groups and others are appearing in tour operator advertisements. There is a movement from mere eco-sell towards value-driven perspectives. As an example, in one `ecotourism` advertising insert, approximately half the advertisements contained phrases which have been classified in the figure below. They show a spectrum of marketing language, ranging from eco-sell to valuesoriented. The spectrum of marketing language (figure 1) ranges from eco-sell to valuesoriented perspectives and tends to parallel the range of motivations of stake-holders involved in supplying the ecotourism product. Although the exploitative and selloriented motivations of some eco-tour operators clearly need to be modified, their varied perspectives and motivations need to remain in opposition. There is a need to integrate them advantageously, using respon-

sible marketing as part of an economically sound, responsible travel experience, which benefits local communities and conserves and respects the resource base. According to Travel Industry Association of Albania and Macedonia fundamental to a sustainable industry is the acceptance of the key principles underlying the concept of ecotourism. It should provide long term benefits to the resource, to the local community and industry ( benefits may be conservation, scientific, social, cultural, or economic ). It should provide firs hand, participatory and enlightening experiences. It should involve education among al parties local communities, governmental organisations, industry and tourists ( before, during and after the trip ). It should encourage all party recognition of the intrinsic values of the resource. It should involve acceptance of the resource on its own terms, and in recognition of its limits, which would involve supply oriented management. It should promote understanding and involve partnerships between many players, which could include government, nongovernmental organisations, industry scientists and locals ( both before and during operations ). It should promote moral and ethical responsibilities and behaviour towards the natural and cultural environment by all players. It makes sense to use the fact that `green sells` for marketing purposes, but only when the product labelling conforms with both consumer expectations and with industry standards. So agencies have have been marketing various types of adventures tours for many years, but in 2005, one of them labelled a group of tours as `environmental adventures`, and referred to these as ecotourism. However, this was no mere repackaging: trips include experts, learning experiences, highlighting of poor environmental practices, local revenues, a travel code of ethics and a portion of proceeds going to local conservation groups. It`s spokesperson said `people don`t want to be fooled anymore`. The answer is to begin with `our own companies, making the changes that need to be made so we can have a conscious, responsible and believable product to sell to our clients`. In our survey of Albanian travellers, almost one-third of respondents said that a company`s sense of environmental responsibility was an important factor in selecting travel suppliers. Of travellers likely to take an ecotourism trip in the next three years, the percentage rose to 43 per cent; less than one per cent of respondents believe this factor was not at all important. Ecotourists bring certain expectations about their experiences, which are in part shaped by marketing. The degree to which these expectations are met will determine whether or not the destination is ultimately regarded as a viable and worthwhile ecotourism destination.

In this survey we found that 45 per cent of Albanian and Macedonian travellers felt that travel suppliers do not provide enough environmental protection training and support to employees. In addition, a majority of respondents felt that travel suppliers do not educate their customers enough on environmental awareness Nonspecific, sell-oriented phrases Eco-sell Oriented we just offer the best, most affordable and largest variety of `classic and unusual` eco-tourism one can find, anywhere rain forest ecology tours budget travel to `untouristed` destinations areas generally neglected by the teeming tourist masses destinations untouched by mass tourism off the beaten track Generic language environmental awareness, self-discovery and personal exchange with exotic cultures or enchanted adventures to classic destinations ecologically sensitive cross cultural focus environmentally friendly sensitive to both the physical environment and to local culture spirited adventures for the responsible traveler sustainable ecological development people-conscious nature tours nature travel Science/ Conservation Oriented one week volunteer work visit the world`s natural environments while you help preserve them Trip proceeds support environmental and cultural preservation some trips involve travelers in conservation projects scientific expedition restoration projects Explanatory / Values Oriented small groups (8-10) maximum group size 12 worker owned transport companies locally owned hotels gives 1% profits to peace and environmental groups newsletters prior to departure and lectures throughout tour women and indigenously owned business supporting local economic development your guide is a naturalist, tour parties are small Ethics based perspective Fig. 1. Spectrum of language used to market ecotourism



and protection during trips. Clearly, there is a demand in the tourism marketplace for a range of environmentally sensitive products, programmes and education. Consumers are switching allegiances, challenging traditional ethics and actively seeking out products that are perceived to fulfil their needs, even if more costly. They do not just look at the price of a product, they ask if there is an environmental or a moral issue involved. Tourists, as consumers, are asking similar questions, seeking creative travel alternatives and are willing to pay extra to obtain the travel experience they desire. With respect to such larger issues as threatened species and habitat, it is not only environmentalists who are concerned, but a large segment of the population. This concern is reflected in the rapidly growing interest in ecotourism and the desire to have an enlightening travel experience which incorporates a genuine sensitivity to the resources upon which is based. Our survey found that 65 % of the Albanian and 62 % of Macedonian travellers felt that travel suppliers did not provide enough environmental protection training and support to employees. In addition, a majority of respondents in Albania and Macedonia felt that travel suppliers did not educate their customers enough on environmental awareness and protection during trips. Clearly, there is a demand in the tourism marketplace for a range of environmentally sensitive products, programmes and education. The tourism industry has been moving in the direction of ethical principles, although in an ad-hoc manner. A number of policies, codes or principles oriented towards natural and cultural resources have been drafted by governance, associations and operators. Tourism codes have tended to be focused on either the biophysical or the cultural resources. Many have tended to mix codes of ethics ( more general and value based) with codes of practice ( more specific guidelines). The codes are for tourist as well as the industry and there are guidelines for the industry overall, as well as detailed guidelines directed towards tourism industry associations, food services, tour operators, accommodation and ministries of tourism. From an individual ecotourism operators perspective, there are immediate benefits in adopting and implementing such codes: the generation of public support; increased credibility; easy identification of genuine ecotourism suppliers by both the public and the others in the industry; and increased market demand for the associated products. But besides this, an ethics- oriented perspective increases the sustainability of both the resource and the industry, integrating economic, social and conservation objectives.

Case of Ohrid and Prespa Lakes

Lake Ohrid and Prespa Lakes
The flat areas around Lake Ohrid and Prespa Lakes offer a wide network of paths and roads that are readily available for walking and cycling trails by all levels of ability and age groups. Our region offers good conditions and possibilities to exercise the walking and cycling in our mountains and hills. Also the tourists can take a boat trip and visit some of the localities around the Lake Ohrid and Prespa Lakes or drift on the lake and take in the stunning scenery. Flora and fauna of the lake are very rich and make it unique on the Balkan and in Europe. It is one of the most important touristic centers in Albania and Macedonia. On the western shore of Lake Ohrid is a small peninsula called Lin. There is a beautiful village of the same name. The Peninnsula of lin has been a beautiful island with blooming vegetation. The Prespa Region lies on the border between Greece, Macedonia and Albania. In this beautiful and attractive area features two lakes Micro and Macro Prespa with wild remote terrain. The lakes that belongs partly to Albania and Macedonia are with tectonic origin. Their waters go through the subterranean ways to lime stone caves, and holes mainly in lake Ohrid. The shores are partly stony and partly sandy and the clear lake waters have transparency of 15m, with a summer average temperature of 240. It is well known for its beauties of nature, high biological variability and rare population of water fowls- including the biggest colony in the world of Dalmatian pelicans. But Prespa, is also distinguished for cultural values including the Byzantine monuments and models of a traditional architecture.

of just 45 square kilometres . The biggest depth that was measured on the Greek side is 8,5 m. A low sandy isthmus, called Gladno pole, separates it from the Macro Prespa Lake. There are two islands in this lake: Agios Achilos and Vidronissi , both belonging to Greece. The lake has very rich flora and fauna, with reeds, shrubbery, water lilies as well as more than 260 bird species. There is arrange of players involved in ecotourism, with varying perspectives and values. The marketing activities of these players reflect their motivations and can be exploitative of the resource base through eco-sell, or can neglect to market their operations commitment to environmentally responsible activities. However, they need not act as two forces pulling in fundamentally opposite directions. There is a need for more of a balance between conservation and profit-making perspectives. Through complementary integration, the two perspectives can reinforce and strengthen each other over the longer term. This requires a strategic and proactive approach, better understanding of the linkage and potentially symbiotic relationship between conservation and marketing, reconciling environmental or `green` marketing , with industry commitment to environmentally responsible action, taking a supply management perspective which acknowledges resource values and accepts resource constraints and limits, as well as seizing resource-based opportunities, development of understanding and partnerships between host communities, governments, non-governmental organisations and the industry, greater discrimination in client selection through identification of market segments which better match the range of ecotourism products, development of formal or informal product and performance standards, and promotion and acceptance of a tourist and operator code of ethics, and guidelines for responsible travel practices and behaviour Acceptance of these concepts provides a positive response to the challenge of incorporating the values and principles underlying ecotourism into both the product and the marketing activities. This increase consumer trust, demand for and satisfaction with the product. In addition, it conserves the resources upon which the product is based, which in turn increases the sustainability of both the resource base and the ecotourism industry. Our survey points out that any `green` marketing must be genuine and based on a carefully developed environmental policy. So we suggest to organisations be honest and substantiate your environmental claims identify your product`s environmental benefits

Conclusions and recommendations

Prespa National Park

This area is declard National Park in 1999 and on the February 2, 2000, on occasion of the World Day of Wetlands, the prime ministers of Albania, Macedonia and Greece declared the foundation of the Transboundary Prespa Park, a new protected zone including the three countries, which represents the the first transboundary area on the Balkans. It has a rich flora and fauna such: partridge, ducks, goose, wild rabbit, fox, wolf, bear, dear, etc. There are carp, bleak, scobus etc. Forestry area has rich endemic medical plants like wild holly- hock, chamomile, junipers black and red, fern stone, balm flower. There are 1500 kinds of plants in this area from which 71 are woods and shrubs. There are 6 mammal species, 10 amphibians, 15 reptiles, 183 fowls, 11 fish from which 7 are endemic species. The island of Mali Grad or St Paul is the second island in the Macro Prespa Lake and belongs to Albania. It is close to the shore near the village Liqenal. Today this natural and cultural wonder is uninhabited. The wildlife of the region is rich and includes rare birds such as the pelican. The Micro Prespa lake is 5 km long and several tens to 3,6 km wide, with a surface



 undertake product-market matching present details of the environment surrounding your operation use recycled paper for all printed materials consider developing environmental promotions

Bibliography

Boo, E., (1990): Ecotourism: The Potentials and Pitfallls. World Wildlife Found, Washington.

Budowski, G., (1996): Tourism And Environmental Conservation: Conflict, Coexistence Or Symbiosis? Environmental Conservaton, no.3. Dearden, P., (1989): Tourism In Developing Societies: Some Observations On Trekking In The Highlands Of North Thailand, World Leisure and Recreation, no.31. Fennell, D.A., Smale, B.J., (1992): Ecotourism And Natural Resource Protection; Implications Of An Alternative Form Of Tour-

ism For Host Nations, Tourism Recreation Researc, no.17. Jarvie, L., ( 1992): Rensponsible Marketing Of Adventure Travel And Ecotourism, The Adventure Travel Society, Englewood, Colorado. Rich, J., (1991): Ecotourism sales slogan or ethical entrepreneurism? Tourism Management, no.12. Ryan, C., (1991): Tourism and Marketing A Symbiotic Relationship? International Journal of Environmental Studies, no.4.



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Miodrag V. Nikoli* Rezime

Razvoj hotela, hotelskih sektora i hotelskih proizvoda, imperativ je hotelskog, odnosno turistikog trita. Razvoj oblikuje budunost hotela. Oblikuje mogunost poveanja performansi svih interesnih grupa koje ulau resurse sa svrhom da ostvare vrednosti svojih interesa. Razvoj zahteva snagu efikasnog i efektivnog menadmenta, onog koji gradi put od koncepta do strategije u svim relevantnim poslovnim aspektima. Menadment hotela svojim razvojnim ponaanjem mora da odraava odreeni balans izmeu prilagodljivosti i stabilnosti. Prilagodljivost trinom uslovima bitna je za obezbeenje efikasnosti poslovanja, a stabilnost za obezbeenje efektivnosti poslovanja. Efikasnost i efektivnost mogue je postii samo u odnosu na postojanje odreenih poslovnih motiva. Treba stvarati mogunosti, menjajui poslovni ivot, proaktivno sagledavati sadanji trenutak. Duh Skarlet O,Hare O tome u misliti sutra iz romana Margarete Miel Prohujalo sa vihorom, treba zatvoriti u elinu bocu, da nikada iz nje ne izae. Kljune rei: menadment hotela, razvojni proces, odrivost vrednosti

Menadment razvojnog procesa u hotelu komplementarni segment odrivosti turistikih vrednosti

Uvod
Savremeni hotel razvija se u uslovima nove trine dinamike, novih trinih izazova koji zahtevaju optimalno upravljanje kritinim faktorima satisfakcije svih inilaca poslovnog i turistikog ambijenta. Osnovna vrednost poslovanja hotela podrazumeva njihovu adaptivnost, preduzetnitvo i usmerenost na kreativnost. Otuda se i razvojni proces hotela najpotpunije moe sagledati kroz analizu sledeih est segmenata, tj. uloga menadmenta hotela u ovoj konstelaciji: uloge koja stvara i odrava orijentaciju na hotelske potroae (1); uloge koja stvara i odrava orijentaciju na hotelsko osoblje (2); uloge koja stvara i odrava orijentaciju na procese rada (3); uloge koja stvara i odrava orijentaciju na poslovnu etiku (4); uloge koja stvara i odrava orijentaciju na partnerstvo (5); i, uloge koja stvara i odrava orijentaciju na rezultate rada (6). o sprovoenju odgovarajue politike cena i promocije), a delimino ne (na primer, kada je re o promeni ukusa hotelskih potroaa ili pojavi novih konkurentskih hotelskih proizvoda). Menadment hotela treba, takoe, planiranje svojih poslovnih operacija da podredi ne samo ostvarenju tekuih potreba hotelskih potroaa, ve i njihovim buduim potrebama.

Uloga menadmenta hotela koja stvara i odrava orijentaciju na hotelsko osoblje

Abstract

Development of hotels, hotel sectors and hotel products is a must among requests of a hotel market, that is, in broader terms, of a tourist market. Such development shapes the future of the hotel. It shapes the possibility of improving performances of all stakeholders who put up their resources to achieve value for their interests. The development claims for power of efficient and effective management who builds its path ranging from the concept to strategy in all relevant business aspects. Hotel management must impose certain balance between adaptability and stability by its development tendencies. The adaptability in market terms is essential for providing business efficiency, and stability for providing business effectiveness. Efficiency and effectiveness can be possibly achieved only in relation to the existence of certain business motives. Business life should be changed in order to create such as a possibility, by proactive recognition of the current moment. The spirit of Scarlet OHara, who says, I will think about that tomorrow from Margaret Michels novel Gone With the Wind, should be closed in a metal bottle, never to come out of it. Key words: hotel management, development process, sustainability value

Uloga menadmenta hotela koja stvara i odrava orijentaciju na hotelske potroae

* Dr Miodrag V. Nikoli, Fakulteta za internacionalni menadment, Beogradu

U hotelskom svetu jedan je najvei broj hotelski potroa (gost). Ova opaska sutinska je podloga da se izvede osnovna svrha hotelskog formata da stekne i zadri hotelskog potroaa. U hotelskom poslovanju nita od ovog nije tee, a time i dragocenije. Hotelski potroa je arbitar kvaliteta hotelskih proizvoda. Zadovoljstvo hotelskog potroaa zasniva se na faktu da je hotelski proizvod ispunio ili nadmaio njegovo oekivanje, a nezadovoljstvo da je konzumiranjem proizvoda dobio manje od oekivanog. Koristi od zadovoljstva hotelskog potroaa ispoljavaju se u poveanju stepena njegovog poverenja u vrednost datog hotelskog proizvoda (to, praktino, moe rezultirati ponovnom kupovinom) i pozitivnom usmenom porukom o performansama proizvoda u porodici, kod prijatelja, u poslovnom okruenju (to, potencijalno, moe dovesti do novih potroaa). Proces rada i poslovanja u hotelu pretpostavlja kontinuelno komuniciranje sa hotelskim potroaima u vezi sa postojeom prodajom /potranjom/ hotelskih proizvoda, s jedne strane, i poboljavanjem njihovih performansi, s druge strane. Navedeni aspekti mogu se delimino pretpostaviti kontrolnom mehanizmu (na primer, kada je re

Hotelsko osoblje je kreativna i imaginativna snaga svakog hotela. Stoga odluka menadmenta hotela, u ovom kontekstu, treba da se zasniva na simbiozi sledee tri aktivnosti: regrutovanja, selekcije i obuke. Stabilnu strukturu hotelskog osoblja mogue je izgraditi kreacijom optimalne optike u pogledu: lociranja resursa (tj. projektovanja adekvatnog poslovnog rasporeda postojeeg ljudskog potencijala)(1); upravljanja konfliktima (tj. reavanja sukoba koji mogu nastati u samom hotelu ili izmeu hotela i njegovih delova u okruenju)(2); i, ugovaranja (tj. doslednog potovanja procedure zakljuenja ugovora o radu sa zaposlenima)(3). Komplementarno navedenom, menadment hotela treba da bude posveen i stvaranju mogunosti za kontinuelno usavravanje i napredovanje zaposlenih; uspostavljanju harmoninih meuljudskih odnosa; i, neposrednom nagraivanju za izvreni rad i primeni ostalih oblika stimulacije. Celishodnim se ini da stari hotelski moto: gost je uvek u pravu, treba objektivno proceniti u svakoj situaciji, jer, ako vai naelo: zadovoljan gost zadovoljan personal, onda isto tako treba da vai i obrnuto: zadovoljan personal zadovoljan gost.

Uloga menadmenta hotela koja stvara i odrava orijentaciju na procese rada

Osnovna svrha uspostavljanja procesa rada jeste ostvarenje game rezultata, tj. performansi kojima se postiu planirani poslovni ciljevi. Ne treba teiti oblikovanju uspenih procesa rada, ve konkurentnih /procesa koji podravaju vrednosnu sadrinu u vremenskoj perspektivi/. Svaki proces rada u hotelu (proizvodni proces, usluni proces, proces



upravljanja kadrovima i drugi) treba osmisliti tako da pretpostavi celokupno angaovanje, odluivanje i delovanje potrebno za ostvarenje visokovrednih performansi i posledino, odgovarajue satisfakcije interesnih grupa. Samo optimalni proces rada u svim domenima hotelskog poslovanja moe, na najbolji mogui nain, da izrazi njihove kljune kompetencije, ali i da, u kontinuitetu, promovie njihovo korienje na nov i inovativni nain. Stoga poslovne procese treba kontrolisati, i to, kako sa internog, tako i sa eksternog aspekta. Interni aspekt ukljuuje u sebe proizvodnotrine mogunosti, stanje tehnologije i opreme, nain organizacije procesa i drugo. Eksterni aspekt ukljuuje stanje u domenu ponude i tranje hotelskih proizvoda, konkurentsku poziciju hotelskog formata i drugo. Orijentacija na procese rada znai, ipso facto, stvaranje unosne formule poboljanja u svim njihovim segmentima. Svaki proces rada u hotelu je svojevrsna kolekcija aktivnosti, od kojih svaka treba da vodi istom cilju: isporuci kvalitetnih hotelskih proizvoda. Logistika za postizanje ovog cilja treba da bude: usmerenost na hotelske potroae, odluivanje na bazi injenica, kontinuirano poboljanje svih segmenata procesa i, ukljuenost svih zaposlenih datog sektora rada. Jedan od koncepata koji u punoj meri opsluuje navedeni cilj, jeste koncept benmarkinga. Benmarking je strateko orue koje omoguava definisanje i postavljanje granica promene, a zatim i njenu implementaciju u okviru odgovarajueg procesa rada. Fokus istraivanja metodom benmarkinga usmeren je na analizu osnovnih indikatora uspenosti obavljanja procesa rada, koji su od stratekog znaaja za hotelsko poslovanje u celini i analizu najboljih hotelskih praksi i naina za izvoenje istih. Koncept benmarkinga je podrka kreaciji spirale stalnih poboljavanja, odnosno trajnog unapreenja kvaliteta procesa rada, zasvagda u funkciji anticipiranja oekivanja hotelskih potroaa (ali i drugih interesnih grupa). /Shema 1/

ema 1 Lociranost procesa rada u kontekstu hotelskih mogunosti, inovacija i uenja i hotelskih rezultata ma (da okrivi druge) ve sebi, i u sebi da trai razlog promaaja. Poslovanje hotela odlikuje dinaminost i stalna borba za kvalitet hotelskih proizvoda. A kvalitet uslovljava odgovornost za izvrenje svih profesionalnih obaveza. U konkretnom znaenju to je odgovornost za potovanje standarda radnih operacija i odgovornost za obavljanje (ili neobavljanje) posla. Etiki kodeksi (pravila i principi) mogu se razvrstati na sledee segmente: profesionalna odgovornost, delotvornost u slubi opteg interesa, respektivni odnos prema korisnicima hotelskih proizvoda i pridravanje profesionalnih normi i etikih standarda. Svi segmenti zajedno ine moda i najrelevatniju komponentu poslovne kulture i organizacione filozofije hotela. Poslovna etika odraava profsionalni stav u procesu rada koji, kao vezivno tkivo, pokriva ono najbolje to se u domenu moralnih vrednosti moe ponuditi i vrednovati najviim stepenom poslovnog potenja. Ako nas ekonomija ui da je nagrada sama sebi vrlina, etika nas ui da je vrlina sama sebi nagrada.(P.Kuopamakija)

Uloga menadmenta hotela koja stvara i odrava orijentaciju na poslovnu etiku

Poslovna etika definie se kao uspostavljanje odgovornog odnosa menadmenta hotela prema hotelskim potroaima, hotelskom osoblju, poslovnim partnerima, drutvu. Odgovorni odnos podrazumeva poslovno ponaanje u skladu sa prihvaenom profesionalnom etikom i ouvanjem profesije; on predstavlja svojevrsnu barijeru spreavanja loeg menadmenta (engl. Mismanagement) i zloupotrebe interesa ostalih aktera poslovnog procesa. Etiko ponaanje u procesu poslovanja hotela ima svoje izvorite u dostignutom nivou razvijenosti poslovne kuluture i potovanja zakona i propisa. U vetini gaanja strelom imamo neto to lii na etiki princip u poslovnoj aktivnosti menadmenta hotela. Kad menadment hotela ne pogodi sredite mete (ostvari poslovni promaaj), ne treba da se okrene drugi-

Uloga menadmenta hotela koja stvara i odrava orijentaciju na partnerstvo

Hotel treba da uspostavlja, odrava i razvija dve vrste partnerstva: interno, sa zaposlenim; i, eksterno, sa ostalim interesnim grupama, meu kojima emo izdvojiti hotelske potroae, kanale prodaje i snabdevae /dobavljae/. Partnerstvo sa zaposlenima istie u prvi plan poverenje i odgovarajue zajednitvo u plasmanu i generisanom poboljanju postojeih i razvoju novih hotelskih proizvoda. vrstina ovih odnosa, na nain ukljuivanja svakog pojedinca u dijalog kroz sve nivoe menadmenta, u cilju razvijanja saznanja o poslu i misiji hotela (razlogu zato hotel postoji) razreava kritini faktor uspeha: satisfakcija hotelskih potroaa rezultat satisfakcija zaposlenih profitna i druga



satisfakcija hotela. Partnerstvo sa hotelskim potroaima pretpostavlja prethodno prilagoavanje instrumenata marketing miksa ciljnim potroaima, kako bi zadovoljili njihove potrebe uspenije od konkurencije. Bitno je u ovom angamanu zastupiti kreativan pristup, koji znai nalaenje nove optike u relacijama sa hotelskim potroaima. Partnerstvo sa kanalima prodaje (marketing kanalima) relevantan je parametar u poslovnom procesu hotela. Oni se metaforino nazivaju jo i buketi mostova jer premoavaju gepove (uslovno: prazne prostore) izmeu hotela i hotelskih potroaa. Kanali prodaje, u prvom redu turistike agencije, su ambasadori prodaje hotela na terenu, u uem i irem okruenju. Bitnost njihove uloge je u tome to obezbeuju stavljanje hotelskog proizvoda na raspolaganje potencijalnim hotelskim potroaima na nain koji im najvie odgovara (oseti i odgovori trini pristup) dovode do ostvarenja ekonomije napora, odnosno rasta efikasnosti prodaje. Partnerski odnosi sa snabdevaima (dobavljaima) otvaraju potencijalnu mogunost znantnih uteda u trokovima, bri obrt kapitala i, samim tim rast profita uz, istovremeno, efikasno i efektivno zadovoljenje zahteva hotelskih potroaa. Kvalitetna i pravovremena isporuka ivotnih namirnica i pia, kao i sitnog i krupnog inventara za potrebe svih vrsta procesa rada, omoguaa kontinuitet posloanja hotela, a dobavljaima promtnu nadoknadu. Korektnost ovih odnosa smanjuje rizik, odnosno, unosi u poslovanje svesnost povoljnih ishoda, eliminie scenario na temu ta, ako...?, promovie opasku H. D. Toreya: Sve dobre stvari su jako jeftine; sve loe jako skupe. Uloga menadmenta hotela koja ovaplouje orijentaciju na partnerstvo, posebno je znaajna odrednica poslovne aktivnosti hotela. U dobrom broju sluajeva ove relacije je veoma teko kontrolisati. Da bi hotel stvorio adekvatnu ponudu hotelskih proizvoda koja e omoguiti uspenu razmenu, potreban je visok stepen usklaenosti rada hotel-

skog osoblja, a potom i brojnih komunikacija sa poslovnim partnerima koji deluju u datom trinom ambijentu. Prema G. Dicksonu i J . Wetherbyju, oko 80% smetnji u funkcionisanju kompanije, tj. hotela (umetnuta re u italiku: M. N.), nastaje usled problema u komuniciranju; po pravilu, loe komuniciranje je posledica nedovoljnog broja potrebnih i / ili prevelikog broja nepotrebnih informacija. (Dickson G.,Wetherby J., 1985, p. 22)

Zakljuak

Uloga menadmenta hotela koja stvara i odrava orijentaciju na poslovne rezultate

Ostvarenje poslovnih rezultata (engl. Business Performance) oznaava, u veini sluajeva, nivo postizanja postavljenog cilja poslovanja hotela. Poslovni rezultati su, sami po sebi, motivacioni faktor menadmenta hotela i svih zaposlenih u hotelu. Oni imaju vie dimenzija i mogu da pokriju aspekte kao to su profitabilnost, inovativnost, dizajniranje hotelskih proizvoda, kvalitet i razvoj hotela. U praktinom diskursu, poslovni rezultati mogu se izdvojiti kao finansijski i nefinansijski rezultati. Finansijski rezultat govori jezikom brojeva, jezikom novca. Projekcija finansijskog rezultata, u formi osnovnih finansijskih izvetaja (novani tok, bilans uspeha i bilans stanja) sadri se u master budetu hotela. Master budet predstavlja skup pojedinanih vienja performansi razliitih aktivnosti (na primer, nabavke, prodaje, ostalih) grupisanih u okviru formalnih planova koji su monetarno iskazani. Poto su hotelski proizvodi prirodna veza izmeu hotela i hotelskog trita, oni su i osnov za ostvarivanje finansijskog rezultata. Nefinansijski rezultat ispoljava se kroz: sposobnost hotela da odgovori zahtevima hotelskih potroaa u pogledu obima i asortimana hotelskih proizvoda; zadobijanje veeg poverenja hotelskih potroaa; stabilnost odnosa sa poslovnim partnerima; i, uspenije pozicioniranje na hotelskom tritu.

Razvojni proces, koji obuhvata navedene specifine resursne segmente, relevantan je inilac promena i uspeha poslovanja hotelijerskih formata. Najbitnije u kontekstu promene njihovih pozicija je prethodno sagledavanje mesta i uloge svakog od njih. Razvojni proces podrazumeva inovativna reenja, a ona su usmerena na sve aspekte poslovne aktivnosti. Rezultat razvojnog procesa treba da bude suma novog znanja, koje predstavlja pravu meru upotrebljivosti, sa svrhom promene postojeeg, na nain poboljanja, uvoenja novog, ali i pre svega, odrivosti turistikih vrednosti u jednoj destinaciji.

Literatura

Baki dr Ognjen, Nikoli mr Miodrag, Baki mr Maja, Osnove turizma sa osnovama ugostiteljstva, igoja, Beograd, 1999. Dickson G. and Wetherby J., The Management of Information System, McGraw Hill, New York, 1985. Futrell M. Charles, Sales Management, Sixth Edition, South Western, Mason, Ohio, 2001. Hatton Angela, Marketing planning, Prentice Hall, London, 2000. Kotler Philip (Northwestern University) and Keller Lane. Kevin (Dartmouth College), Marketing Management, twelfth edition, Pearson Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey, 2006. McNamee P. B., Tools and Techniques for Strategic Management, Pergamon Press, Oxford, 1985. Nikoli dr Miodrag, Menadment hotelijerstva, Beograd, 2006. Nikoli dr Miodrag, Menadment prodaje, Evropski univerzitet, Beograd, 2003. Nikoli dr Miodrag, Menadment trgovine, Evropski univerzitet, Beograd, 2004. Schermerhirn J. R., Managing for Profitability, Second Edition, John Wiley and Sons, New York, 1986.

0

Kulturni turizam Cultural Tourism

1



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Ivanovi Ljubica, dr Anelija Ivkov* Rezime

Suveniri predstavljaju predmete koji nose posebnu oznaku destinacije odakle potiu, i izraeni su da bi posluili turistima kao uspomena na mesto gde su boravili. Suveniri treba da imaju obeleje mesta odakle potiu, da nose u sebi etnografske motive, a na podruju Vojvodine ih moe biti veoma mnogo. Suvenir kao predmet koji podsea ili uva uspomenu, ne moe biti cilj putovanja, posete ili boravka. On pomae da to due ostanu u seanju prijatni doivljaji sa tih putovanja, a ima funkciju zadovoljenja turistike potrebe i tako direktno utie na poveanje turistike potronje. Suvenir bi pre svega morao biti predmet koji je tu proizveden, koji je verni dokaz tog podneblja i te sredine. U svakom mestu koje je interesantno za turiste, a Vojvodina ih ima mnogo, treba obezbediti bogat izbor suvenira za sve strukture posetilaca: mlade i starije, ene i mukarce, za porodine i poslovne ljude, siromanije i bogatije, ustvari, za svakog posetioca. Suveniri treba da budu relativno malih dimenzija, pogodni za masovnu proizvodnju, posebno estetski obraeni i relativno jeftini. Kljune rei: Vojvodina, turizam, suvenir

ta poneti za uspomenu iz Vojvodine?

Uvod
Pored linih oseanja, linih fotografija i snimaka, postavlja se pitanje ta je to to turista moe poneti kui? ta je to to ga moe i daleko odavde vratiti mislima na Vojvodinu, na njenu nepreglednu ravnicu i njene divne ljude? Suvenire ne moemo posmatrati izolovano od turistike ponude. On ima funkciju zadovoljenja turistike potrebe i tako direktno utie na poveanje turistike potronje. Suvenir pre svega morao bi biti predmet koji je tu proizveden, koji je verni dokaz tog podneblja i te sredine. Prostorno-plastina sredstva turistike propagande dele se na dve grupe, od kojih se prva odnosi na oblikovanje prostora, kao sredstva turistike propagande i obuhvata sajmove i izlobe, izloge i poslovni prostor, a druga grupa se odnosi na oblikovanje predmeta kao sredstva turistike propagande i sadri suvenire i zovu se i aranmanska. Autentinost i laka prepoznatljivost su glavne odlike veine suvenira. Suveniri prenose i ire sliku o zemlji ili mestu iz kog potiu. Spadaju u propagandna sredstva i njihovo planiranje, izradu, estetsku vrednost i druge karakteristike ne treba prepustiti sluaju. Kreativnost i matovitost stvaralaca u produkciji suvenira naroito bi trebale doi do izraaja u korienju simbola (npr. tradicionalno gostoprimstvo, duh srpskog, slovakog, rumunskog, rusinskog i svih drugih naroda koji ive na podruju Vojvodine). Tradicija postoji u ishrani, nonji, obiajima, zanimanjima, duhovnom stvaralatvu. Vojvodina predstavlja pravi etniki mozaik, jedinstven u Evropi. Suvenir mora biti rezultat timskog rada grupe strunjaka razliitih profila, jer se na taj nain moe doi do prave reprezentativne vrednosti suvenira. koja se mogu pohvaliti lepim i interesantnim razglednicama. Jedan od takvih gradova je Novi Sad, meutim ostali gradovi Subotica, Zrenjanin i posebno manja mesta se ne mogu pohvaliti velikim izborom ili uopte postojanjem istih. Pored razglednica posetioci mogu poneti: flairanu rakiju ili vino, teglu meda, kompota, pekmeza ili slatko. Mogu poneti neto od prehrambenih proizvoda, uglavnom proizvoda sa svinjokolja, kao prepoznatljivih i karakteristinih za vojvoansko podruje. Nekada su vojvoanski seljaci nosili drvene klompe, koje su bile gruba seljaka obua, koje su se nosile sa pletenim vunenim arapama, a u klompe se stavlja malo suve slame. Danas one mogu biti izraene u funkciji turizma i posuiti kao suvenir. Takoe kao suvenir mogu posluiti razliiti delovi narodnih nonji ili pak umetnika dela i predmeti domae radinosti. Kue posetilaca mogu krasiti slike naive, radovi slamarki, lutkice od kukuruzovine i mnogi drugi proizvodi mogu biti stavljeni u funkcije suvenira. U vojvoanskim optinama je sprovedena anketa1 u kojoj su se pitanja odnosila na suvenire. Na pitanje Da li je na poseenoj manifestaciji bilo suvenira? date su dve alternative za odgovor. Ako je odgovor ispitanika pozitivan, ispitanik je trebao da navede i koji su to bili suveniri, a ako je odgovor negativan trebalo je navesti ta bi po miljenju ispitanika mogli biti suveniri. Od ukupnog broja ispitanika njih 1.204 ili 49% je odgovorilo pozitivno, tj. uoili su suvenire, 725 ili 29% negativno, a 541 ispitanik nije odgovorio na ovo pitanje. Interesantno je pomenuti da su mnogi od ispitanika sa pozitivnim odgovorom ili oni bez odgovora dali svoje predloge za suvenire. Sve pomenute suvenire moemo podeliti u nekoliko grupa: Kao najei odgovori zabeleeni su: majice, kape, kaketi, olovke, pepeljare, upaljai, privesci, kalendari, ae, olje, podmetai za ae. Posebno moemo izdvojiti neke od suvenira strogo vezane za odreenu manifestaciju: majice i nalepnice sa znakom manifestacije, krigle za pivo (Dani piva u Zrenjaninu), turijska brica, kecelje (Kobasicijada u Turiji), suveniri izraeni od lu. .Anketa.je.deo.ankete.sprovedene.zbog.potreba. izrade.doktorske.disertacije.dr.Anelije.Ivkov.Stanovnitvo.kao.faktor.razvoja.turizma.Vojvodine.i. sprovedena.je.na.uzorku.od.2.500.ispitanika.u.svim. vojvoanskim.optinama

ta je suvenir?

Abstract

What to Bring for Memory From Vojvodina? The souvenirs represent the objects which is carring a special mark of destination from they are, and they are made to serve the tourist like a memory from the place where he had been stayed. The souvenirs should have a mark of the place where they are from, to caring in itself ethnographical motives, and in area of Vojvodina we can find a lot of them. The souvenir like an object witch reminds or taking a memory, cant be the goal of traveling, visiting or staying. It helps to pleasant experience stays longer in memories of those journeys, and it has a function to satisfied touristical needs which have a directly influence on enlargement of touristical consumption. In every place which is interesting for the tourists, and Vojvodina has a lot of them, it needs to be secure a rich choice of the souvenirs for all kinds of visitors: younger and older, women and men, for the family and business people, pours and riches, actually, for every visitors. The souvenirs should be a relative small dimension, convenient for massive producing, special esthetical prepared and relative inexpensive. Key words: Vojvodina, tourism, souvenir

Mi i suveniri

ta moe biti suvenir?

* Ivanovi Ljubica, dr Anelija Ivkov, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Neke optine na podruju Vojvodine se trude da ree problem nepostojanja adekvatnih suvenira. Jedna od takvih optina je Subotica, koja je u decembru 2004. godine nagovestila da e na prolee 2005. Optinski turistiki savez raspisati konkurs Subotiki suvenir. Na konkursu za suvenir e uestvovati vie stotina umetnika sa predmetima od gline, slame, aa, koe, tkanine, drveta, veza ili rogoza. Po ugledu na njih trebalo bi i ostale optine da uine neto slino. Razglednice su veoma znaajan deo turizma i predstavljaju dragu uspomenu na posetu i boravak novim prostorima i mestima. Meutim, mali je broj vojvoanskih mesta



daja ili male ukrasne ludajice (Dani ludaje Kikinda), figurica gusana, farbana jaja, drvena rezbarena jaja (Gusanijada i Tucanje jaja u Mokrinu), burence za vino, ae, ukrasne flae, figurica pudara (manifestacije vezane za vino), figurice konja, makete karuca i fijakera (Parada konja u Novom Beeju i Fijakerijade), figura boginje (Crvenokosa boginja Odaci). Treu grupu suvenira ine neka obeleja pojedinih naroda iz Vojvodine ili pak samog vojvoanskog prostora: slovaka naiva, slovake marame, rusinski vez, bunjevake slike od slame, figura lale i sose, maketa vrake kule, maketa vetrenjae, maketa erma, liciderska srca, lutkice od kukuruzovine, predmeti vezani za lov. Meu najeim predlozima (posebno mlaih ispitanika) sve ee se javljaju: CD prezentacije, video materijal, knjige, broure, prospekti; dok se kod starijih ee sreu predlozi da to budu predmeti zanatlija i domae radinosti, delovi nonji ili lutkice u narodnim nonjama, vojvoanski kuvar, kao i predmeti koji su se koristili nekad davno ili se koriste danas u kunoj upotrebi (kecelje, varjae, daice za seckanje, krpe za kuhinju, ae, bokali, ukrasni tanjiri, stoljnjaci, tucne). Rezultati su bolji od oekivanih, a kako su empirijska istraivanja u sutini veoma retka miljenja smo da e ovo istraivanje doprineti boljem i brem prepoznavanju i reavanju problema vezanih za prezentaciju Vojvodine. Moe se uoiti da je i stanovnitvo Vojvodine svesno da ne postoje adekvatni suveniri na ovom prostoru, a ukoliko i postoje oni se ne izrauju kvalitetno i ne plasiraju na odgovarajui nain, te da treba mnogo uiniti za to bolju prezentaciju Vojvodine na ovaj nain. Posebno treba povesti rauna da ti suveniri budu originalni i po mogunosti to unikatniji, kako bi se izbeglo njihovo fabrikovanje. Autor je miljenja da suvenire iz prve grupe treba smanjiti na minimum, a pojaati proizvodnju suvenira iz druge i naroito tree navedene grupe.

Najbolje iz Vojvodine

U Vojvodini je pokrenuta i akcija formiranja kriterijuma za stvaranje pokrajinskog iga. Ukoliko ispune kriterijume, uskoro bi mnogi proizvodi mogli nositi nositi oznaku Najbolje iz Vojvodine. Projekat Najbolje iz Vojvodine realizuje Pokrajinski sekretarijat za privredu - Savet za standardizaciju i zatitu intelektualne svojine, a priznanje dodeljuje Izvrno vee AP Vojvodine. Ovo priznanje ustanovljeno je 2004. godine u saradnji sa amerikim programom ADF/CRDA koji je obezbedio direktnu podrku. Cilj projekta je promocija najkvalitetnijih, najkonkurentnijih i tradicionalnih vojvoanskih proizvoda radi njihovog boljeg plasmana na stranim tritima. (www.zrenjanin.org.yu/aktuelno/DijamantuPrviSertifikatNajboljeIzVojvodine2006.htm). Predsednik Izvrnog vea AP Vojvodine mr Bojan Pajti uruio je u 5. maja 2006.,

prve sertifikate Najbolje iz Vojvodine Fabrici ulja Dijamant iz Zrenjanina - za jestivo ulje Dijamant, Naunom institutu za ratarstvo i povrtarstvo iz Novog Sada - za seme suncokreta Rimi, i Festivalu EXIT. Tom prilikom je istaknuto da se dve godine raala odluka o tome ko zasluuje da dobije ovaj prestini sertifikat. Odluka je doneta uz potovanje svih relevantnih propisa, jer se radi o konkurentnim meunarodno i trino priznatim proizvodima. Odluka je za dobitnike sertifikata, takoe, i obavezujua. Frukogorsko vino bermet i bakopetrovaki kulen petrovska klobasa bie nai prvi nacionalni brendovi. U svetu u kom vai pravilo da najbri dobija devojku, naa zemlja ve je izgubila trku za registrovanje ljivovice, ajvara i pelinkovca, budui da su Slovenci i Hrvati imali vie njuha za posao (www. dnevnik.co.yu/modules.php?name=News&fi le=article&sid=13298). Na listi potencijalnih kandidata za proizvode kojima e se Vojvodina diiti, izmeu ostalih se nalaze i vino Krokan s Bisernog ostrva, vina iz Sremskih Karlovaca, metle od sirka iz Bakog Petrovca, Negro bombone subotikog Pionira... Prilikom izbora proizvoda najbolji iz Vojvodine vodie se rauna o onima koji su ve registrovani s geografskom oznakom kvaliteta, ili sa zatienim igom, te onima koji su nagraivani na sajmovima u zemlji i inostranstvu. Poeljno je da proizvod bude sertifikovan kao organski, da ima tradiciju, bude zdravstveno bezbedan, da ima profesionalno dizajniran vizuelni identitet, zatim da proizvoa bude finansijski stabilan i da moe da obezbedi konstantan plasman u dovoljnim koliinama na inostrana trita. Takoe, proizvod e morati da bude napravljen od sirovina od kojih najmanje 60 odsto potie iz Vojvodine. Na preliminarnoj listi koju je izradila radna grupa Saveta za standardizaciju, nalaze se i: proizvodi novosadskog Instituta za ratarstvo i povrtarstvo, smrznuto povre PIK Beej, Noblice kikindskog Baninija, trudle Medele iz Vrbasa, proizvodi PK oka, Apatinske pivare, Vitala i Karneksa iz Vrbasa, novosadske Neoplante, Aleve iz Novog Kneevca, horgokog Vitamina, BAG-a iz Bakog Gradita, ABC-a iz Ruskog Krstura, molske Zore, kikindske Tamburice, abaljskog Ekojuringa, Nektara iz Bake Palanke, somborskog Sunca, zrenjaninskog Dijamanta, Fabrike ulja Banat iz Nove Crnje, Vrakih vinograda subotike Si&Si Company (http://www. dnevnik.co.yu/arhiva/21-04-2004/Strane/ dogadjaji.htm).

Svi ovi proizvodi predstavljae izuzetan suvenir koji e uiniti da naa vojvoanska ravnica postane prepoznatljiva daleko u svetu. Turisti koju budu posetili Vojvodinu e sa sobom poneti neki od ovih proizvoda, kao to mi danas kupujemo urme u Tunisu, ratluk u Turskoj, okolade u vacarskoj ili vino u Francuskoj.

Znaaj suvenira

Prodaja suvenira je aktivnost u turizmu koja stvara ekstra prihod i to prihod koji nije zanemarljiv po svojoj visini. Suvenir moe da ima, pored umetnike, i upotrebnu vrednost. Prema Bordenu postoji vie vrsta instrumenata marketing miksa: planiranje proizvoda, cena, marka proizvoda, kanali distribucije/prodaje, lina prodaja, propaganda, promocija, pakovanje, izlaganje proizvoda, politika servisa, manipulacija proizvoda, informacije. Meutim kao etiri osnovna mogu se izdvojiti proizvod, cena, promocija i kanali prodaje (Popesku, 1991). Upravo ova etiri elementa predstavljaju osnov od koga treba krenuti pri osmiljavanju i realizaciji razvoja turizma uopte, a u okviru njegovog razvoja i konkretnu proizvodnju suvenira. Suvenir treba da bude: 1. relativno malih dimenzija (lako prenosiv); 2. pogodan za masovnu proizvodnju; 3. posebno estetski obrade 4. relativno jeftin. Poeljno je da proizvod bude sertifikovan kao organski, da ima tradiciju, bude zdravstveno bezbedan, da ima profesionalno dizajniran vizuelni identitet, zatim da proizvoa bude finansijski stabilan i da moe da obezbedi konstantan plasman u dovoljnim koliinama na inostrana trita. Ono to je veoma vano je pravilno planiranje svih predvienih delatnosti na vie razliitih nivoa (pri emu se misli na razliite prostorne nivoe razvoja turistike delatnosti): 1. NA LOKALNOM NIVOU. Treba voditi rauna, na primer kod organizovanja turistikih manifestacija, da u njihovu realizaciju budu ukljueni stanovnici lokalne zajednice i to svih starosnih struktura. Ovakvo ukljuivanje svih generacija e imati viestruki znaaj. Pre svega radno aktivnom nezaposlenom stanovnitvu e biti pruena mogunost da privreuje (izrada suvenira, proizvoda domae radinosti, uee u kulturno umetnikom porogramu, spremanje jela nacionalne kuhinje i sl.), dok e se kod mlaeg stanovnitva (mislei se na decu) omoguiti stvaranje navike da privreuju i lino doprinose odravanju lokalne zajednice. Posebno kod kulturnih i etno- manifestacija gde se kod mladih na taj nain razvija i svest pripadanja jednoj kulturnoj i etno- zajednici. Neophodna je stalna aktivnost mladih generacija, kreatora, stvaralaca, koji treba da budu stimulisani kako bi njihovi proizvodi bili inovativni, uvek u trendu sa vremenom i potrebom potroaa.



2. U OPTINI. Optina kao prostorna, ekonomska, obrazovna i kulturna jedinica ima viestruke funkcije u domenu turizma uopte. Optinski centar predstavlja jezgro kulturnih aktivnosti na teritoriji cele optine, te treba da bude centar svih delatnosti, pa tako i delatnosti u turizmu (ei, Stojkovi, 2000). Zbog toga bi trebalo na nivou optine razvijati turistike centre i praviti dugorone planove vezane za razvoj turizma. Organizovati razliite kurseve za domicilno stanovnitvo iz manjih mesta u optini koja imaju turistike potencijale (kursevi stranih jezika, rad na raunaru i sl.), stvarati prostorne uslove, obezbediti tehniku opremu i ureaje itd. Bavljenje starim zanatima i izradom predmeta od vune, drveta, trske, slame, i sl. koji se mogu prodati turistima, ostvaruje se dodatni prihod koji uveava dohodak seoskog domainstva. Na taj nain se deo omladine moe zadrati na selu i tako posredno spreiti demografsko pranjenje. 3. NA NIVOU OKRUGA. Prostornim planovima je esto predvieno da se neke od funkcija razvijaju ne samo na nivou optina, ve i nivou okruga, povezivanjem vie susednih optina (dobri primeri su srednjobanatski i severnobaki okrug). Tako se na nivou okruga mogu izdavati asopisi ili druge publikacije, izraditi projekciona sredstva propagande (video kasete, CD prezentacije i Web sajtovi), te na taj nain promovisati kako ceo okrug, tako i optine koje se nalaze u njemu. 4. NA REGIONALNOM NIVOU. Za prostor Vojvodine je posebno vano formiranje institucija koja e raditi na razvoju turizma i delovati na regionalnom nivou. Tu ulogu u Vojvodini svakako ima TOV (Turistika organizacija Vojvodine). Ona se umnogome mora oslanjati na pokrajinske institucije kulture, kao i na takve institucije u Republici. 5. NA DRAVNOM NIVOU. Nacionalni kulturni centri su ti koji treba da objedine i unaprede rad u svim oblastima, pa tako i u turizmu. Treba stvoriti etnocentre koji e funkcionisati na dravnom nivou, a pruiti mogunost za upoznavanjem svih etnovrednosti koje Vojvodina i njeno stanovnitvo u-

vaju dugi niz godina. Jer, samo na ovaj nain se moe ouvati celokupno kulturno naslee, i kulturna batina ovih naroda. Na taj nain se mogu i moraju sauvati kulturna dobra u koja spadaju predmeti koji su izraz ili svedoanstvo ljudskog stvaralatva, koja na nivou drave predstavljaju istorijsku, umetniku, naunu ili tehniku vrednost. U Zrenjaninu je na primer otvoren etnocentar u kome se trude da ukau na injenicu da su rukotvorine jedinstveni spoj starog, tradicionalnog i novog, modernog i upotrebnog. Prednost Etnocentra jeste sto raspolae razliitim grupama tj. tehnikama pravIjenja predmeta. Formirana je integralna ponuda etnocentra kao jedna etnokorpa u kojoj se nalaze radovi spravljeni od razliitih materijala i tehnika obuhvaenih radom Udruenja. U Novom Sadu bi trebalo organizovati Sajam suvenira Vojvodine, po ugledu na Sajam organizovan u Beogradu 2004. godine ili na Izlobu koja je odrana u Zrenjaninu u septembru 2005. godine. Trebalo bi ga organizovati s ciljem da se podstakne proizvodnja suvenira, ouvanje starih zanata, upoznavanje potencijalnih proizvoaa sa izvornim i autentinim suvenirima Vojvodine, kao i sa iskustvima preduzea koja se time ve bave, a radi stimulisanja masovnije proizvodnje suvenira u malim i srednjim preduzeima. Isto tako treba iskoristiti zainteresovanost stranih ulagaa za razvoj turistike infrastrukture, kao i mogunosti povezivanja stanovnitva Vojvodine sa matinim zemljama, te omoguiti dolazak stanovnitva iz matice, te iskorienje multietninosti u cilju povezivanja sa stranim posetiocima putem interneta, pruiti im mogunost uvida u kalendar turistikih manifestacija, uvid u kalendar priredbi, izlobi ...

mlade i starije, ene i mukarce, za porodine i poslovne ljude, siromanije i bogatije, u stvari, za svakog posetioca. Vano je iskoristiti kulturno-istorijski i jeziko-demografski diverzitet, te svakako otvorenost i gostoprimljivost stanovnitva, ime se ne moe pohvaliti veliki broj turistikih destinacija, meu kojima je i Vojvodina. Sa druge strane iskoristiti dug period izolovanosti u smislu da treba imati agresivniji nastup na meunarodnoj sceni, jer je pre svega za evropskog turistu, ali i za vanevropskog ovo novo i neistraeno podruje. Veliki pisac Ivo Andri, rekao je jednom prilikom, da je svaki ovek duan svome zaviaju. Iz potovanja prema onome koga vie nema, ovek je duan da se ponekad osvrne i vrati svojim korenima, da se dotakne prolosti i skine vekovnu prainu s ve zaboravljenih ili malo poznatih injenica.

Literatura i izvori podataka

Zakljuak

Ponuda suvenira u nekom turistikom mestu bie zadovoljavajua ako se moe vriti izbor i ako posetilac sa najmanjim platenim mogunostima moe kupiti odgovarajui suvenir. Shodno tome treba obezbediti bogat izbor suvenira za sve strukture posetilaca:

Ivkov Anelija, 2005. Stanovnitvo kao faktor razvoja turizma u Vojvodini. Doktorska disertacija. Univerzitet u Novom sadu. Prirodno-matematiki fakultet u Novom Sadu, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad. Novakovi-Kosti Radmila, 2004. Turistika valorizacija smederevskog Podunavlja, Pomoravlja i Jasenice sa osnovama marketing planiranja turizma. Doktorska disertacija. Rukopis. Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad. Popesku Jovan, 1991. Optimizacija instrumenata marketinga u preduzeima turistike privrede. Beletra, Beograd. ei Dragievi Milena, Branimir Stojkovi, 2000. Kultura, menadment, animacija, marketing. CLIO. Beograd. http://www.dnevnik.co.yu/arhiva/21-042004/Strane/dogadjaji.htm www.zrenjanin.org.yu/aktuelno/DijamantuPrviSertifikatNajboljeIzVojvodine2006. htm www.dnevnik.co.yu/modules.php?name=Ne ws&file=article&sid=13298



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Sneana Besermenji* Rezime

Manifestacija Crvena rua je izrazito sadrajna manifestacija. U okviru nje odrava se takmienje u izvornoj muzici, smotra deijih kulturnih aktivnosti, miting poezije i muzike mladih, smotra dostignua kulturno-umetnikih drutava, gitarijada, veliki nagradni konkurs deijih asopisa i razne izlobe. Najvaniji deo ove manifestacije je takmienje iz izvorne rusinske i ukrajinske muzike. Manifestacija 1965. godine dobija meunarodni karakter, jer se kao uesnici pojavljuju Rusini i Ukrajinci iz osam razliitih zemalja. Crvena rua je manifestacija tipa festivala i smotri, tako da tu postoje mogunosti da se kulturni sadraj prezentuje velikom broju posetilaca na reprezentativan nain, jer festival podrazumeva vrednovanje stvaralatva, tanije domete iz odreene oblasti kulture kod Rusinske manjine u odreenom vremenskom periodu. Kljune rei: festival, Rusini i Ukrajinci, Vojvodina.

Turistiki znaaj festivala kulture Crvena rua

Uvod
Doseljavanje Rusina u Vojvodinu, otpoelo je etrdesetih godina 18. veka. Na teritoriju Kulskog vlastelinstva, Rusini su se poeli naseljavati izmeu 1745. i 1746. godine. Tada je ve postojalo naselje Krstur, koje se 1741. godine spominje kao pusto selo, jer su se njegovi stanovnici preselili u elarevo (Rama, 1993). Zvanino naseljavanje Krstura je poelo 1751. godine, kada je administrator komorskih imanja u Bakoj Franc Jozef de Redl potpisao dokument o naseljavanju Krstura. Ve 1764. godine, u naselju je registrovan 1341 stanovnik, a naselje je dobilo naziv Veliki Krstur (Tama, 1992). Danas najvei deo stanovnika Ruskog Krstura predstavljaju Rusini, koji u nacionalnom sastavu uestvuju sa oko 90% (Tama, 1992). Usled koncentracije rusinskog etnikog elementa i institucija kulture, Ruski Krstur postaje rusinska metropola u Srbiji. Zato se u Ruskom Krsturu odrava manifestacija Crvena rua, koja doprinosi ouvanju tradicije i jezika rusinske, ali i ukrajinske manjine. Zbog svoje atraktivnosti, Crvena rua je postala i turistika manifestacija. horska i pozorina sekcija, kao i sekcija narodnog univerziteta (Tama, 1992). Dananji Dom kulture je osnovan 1961. godine, sa ciljem da organizuje kulturnoumetniki ivor u Ruskom Krsturu. On je organizator manifestacija Crvena rua i Petra Rizni aa.

Istorijat razvoja Crvene rue

Abstract

Touristic Importance of Cultural Festival A Red Rose The manifestation A red Rose is a special substantial manifestation, within it is held acompetition in authentic music, parades of children cultural activities, poetic and music youth rally, parades of accompleshment of cultural-artistic societies, guitar-shovs, a big prize contest of childrens magazines and different exhibitions. The most important part of this manifesrarion is a competition of authentic Ruthenian and Ukrainian music. In 1965. this manifestation got an international character, because there werw Ruthenian and Ukrainian people as participants from eight different countries. A red Rose is a manifestation like festivals and parades, so there are possibilities that a cultural content is presented to a greate number of visitors in I representative way, because the festival implies an evalution of creativity, more precisely, scopes from the appropriate cultural fields of Ruthenian and Ukrainian minority in Vojvodina in a specific period of time. Key word: festival, Ruthenian and Ukrainian, Vojvodina.

Geografski poloak Ruskog Krstura

Ruski Krstur se nalazi u junom delu optine Kula, na frekventnom magistralnom putu M-3, koji povezuje Kulu i Odake. Od Kule je udaljen 12 km, a od Odaka 16 km. Podignut je na lesnoj terasi i na Malom bakom kanalu, koji povezuje Stapar i Kosani, a koji se uliva u kanal Bogojevo-Beej i koji pripada sistemu kanala Dunav-Tisa-Dunav. Preko tog kanala, Ruski Krstur je povezan sa Novim Sadom, na udaljenosti od 50 km. U naselju je izgraeno pristanite, gde su nekada pristajali leperi, zbog istovara robe. Danas to pristanite nije u funkciji, ali postoji mogunost da se ponovo uspostavi taj vid saobraaja, to bi moglo doprineti razvoju nautikog turizma.

Omladinska organizacija u Ruskom Krsturu, za vreme letnjeg raspusta okupljala je omladinu i to su bili zaeci manifestacije Crvene rue. Okupljanje je na poetku imalo sportski karakter, proireno i na organizovanje muzikih koncerata. Nastupali su mladi poetnici, koje je pratio tamburaki orkestar. U skladu sa simbolikom mladosti, 1962. godine ova manifestacija dobija naziv Crvena rua. Vremenom dobija takmiarski karakter jer se biraju najlepi muki i enski glas. Manifestacija ve 1965. godine dobija meunarodni karakter, kao uesnici se pojavljuju Rusini i Ukrajinci iz osam razliitih zemalja. Zbog povecanog broja ucesnika, kao i broja posetilaca, dolazi do problema finansiranja. Konanu formu, manifestacija Crvena rua, dobija tek 1976. godine, jer tada od jedne poetne manifestacije, prerasta u devet kulturnih i zabavnih manifestacija. Broj uesnika na manifestaciji se od pedeset 1962. godine, popeo na dve hiljade trista 1982. godine. Od inostranih ansamblova najei su iz Ukrajine, Slovake, eke, Rusije, a 1975. godine uestvovao je ansambl Savoa iz Francuske i 1982. godine ansambl Tingiuti iz Danske (Dom kulture, Ruski Krstur).

Sadraj manifestacije

Kulturni ivot u Ruskom Krsturu

* Dr Sneana Besermenji, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

U Ruskom Krsturu, kulturna i prosvetna delatnost poele su da se razvijaju veoma rano. Knjievnost poinje da se razvija krajem 19. veka, a prva itaonica je osnovana 1870. godine. Rusinsko narodno prosvetno drutvo je osnovano u Novom Sadu, ali je 1919. godine preseljeno u Ruski Krstur. Njegova osnovna delatnost je izdavanje knjiga i novina, na rusinskom jeziku, razvoj dramskog i muzikog amaterizma i folklora i rusinske manjine. Rusinska matica je osnovana 1945. godine, a njen zadatak je bio da organizuje kulturni i prosvetni ivot Rusina u Ruskom Krsturu. Njenim ukidanjem, 1948. godine, osnovano je kulturno-prosvetno drutvo Havrijil Kostelnik, u kojem rade folklorna, muzika,

Manifestacija Crvena rua je izrazito sadrajna manifestacija. U okviru nje odrava se takmienje u izvornoj muzici, smotra deijih kulturnih aktivnosti, miting poezije i muzike mladih, smotra dostignua kulturno-umetnikih drutava, gitarijada, veliki nagradni konkurs deijih asopisa i razne izlobe. Najvaniji deo ove manifestacije je takmienje iz izvorne rusinske muzike. Na samom poetku ono se zasnivalo na izboru najlepeg enskog i mukog glasa, da bi kasnije takmienje bilo svedeno na izbor najlepeg teksta i kompozicije. U okviru manifestacije se od 1969. godine odrava i smotra deijih kulturnih aktivnosti pod nazivom Crveni pupoljak. U ovom delu programa uestvuju uglavnom folklorni ansambli i horovi dece kolskog uzrasta. Broj uesnika je velik, kree se od 500 do 700. Veliki je i broj deijih ansambala, pojedinih godina je uestvovalo i do 15 deijih ansambala. Na manifestaciji se dodeljuje nagrada za veliki nagradni konkurs Pionirske zahradke,



gde se dodeljuje nagrada za najbolje deije literarno delo i najbolje likovne crtee. Pionirska zahradka je prvi put odrana od 1969. Smotra godinjih dostignua kulturnoumetnikih drutava odrava se u okviru Crvene ruze od 1975. godine. Na njoj uestvuju amaterska kulturno-umetnika drutva, iz mesta gde ive Rusini i Ukrajinci. Ova smotra je folklorna i u njoj se prikazuju narodni obiaji i igre. Od 1988. godine u njoj se takmie pevai za najbolji muki i enski glas. Smotra nosi naziv Odjeci ravnice i ima veliki broj uesnika i posetilaca. Od 1968. godine u okviru manifestacije Crvena rua, odravaju se razne izlobe. Sama manifestacija poinje sa otvaranjem neke od izlobi, koje mogu biti etnografske, likovne, istorijske i foto-dokumentacione. Sve vreme trajanja manifestacije, izlobe su otvorene i dobro poseene. Gitarijada pod nazivom Krsturijada se odrava od 1984. godine. Ona je takmiarskog karaktera i okuplja ljubitelje pop i rok muzike. Obino se odrava u Domu omladine. Manifestacija Crvena rua se svake godine zavrava Sveanim koncertom na kojem uestvuju solisti, horovi i ansambli drugih naroda i narodnosti. Od 1976. do 1994. godine, u okviru manifestacije Crvena rua odravana su i nauna savetovanja na razne teme iz oblasti nauke, kulture i prosvete. Na prvom naunom savetovanju tema je bila vezana za kulturnu tradiciju Rusina na prostoru bive Jugoslavije. Ovakva nauna savetovanja su doprinosila poveanju znaaja same manifestacije, jer su uestvovali naunici iz Maarske, Poljske, Ukrajine i Slovake (Bjeljac, 1999).

i u Ukrajini, Poljskoj, Slovakoj i Maarskoj. Najcesci vid informisanja je putem stampecitaoci se obavestavaju o vremenu kada se odrava manifestacija, kao i o njenom programu. U naoj zemlji, najvie informacija o Crvenoj rui, emituje Radio Novi Sad, pogotovo u emisijama na rusinskom jeziku. Radio Novi Sad je 1974. godine imao prvi direktni prenos ove manifestacije, a sada se taj prenos ostvaruje tradicionalno svake godine. Znaajan doprinos u informisanju o ovoj manifestaciji dali su i Radio Beograd, kao i Radio Vrbas. Televizija Novi Sad od vremena svog osnivanja do danas, priprema specijalne emisije posveene manifestaciji Crvena rua, zatim emituje razne priloge, a esto se organizuje i direktan prenos. Propagandni materijal za manifestaciju Crvena rua tampa tamparija Rusko slovo. Taj materijal obino predstavljaju razni plakati, programske knjiice i pozivnice. Za razliku od veine manifestacija koje se odvijaju na prostoru Vojvodine, informisanost o manifestaciji Crvena rua je na zadovoljavajuem nivou, ali to ne znai da ne moe biti bolja.

Manifestacija Crvena rua predstavlja sloeni turistiki proizvod- osnovni program prati i niz drugih aktivnosti. Da bi ova manifestacija postala jo uspeniji proizvod, marketing treba da istakne: tradicionalnost, sadraj, znaaj, atraktivnost i kvantitet posetilaca. Crvena rua je manifestacija, koja u osnovi ima kulturno-umetnike elemente koji su prijemivi za masovnu publiku. Potrebno je ukljuivanjem svearskih elemenata manifestaciju uini jo zanimljivijom. Neophodno je ispreplitati svearske i kulturno-umetnike komponente, tako da kulturno-umetniki deo postane zanimljiviji publici koja inace ne prati sa panjom kulturu i umetnost. Crvena rua je manifestacija tipa festivala i smotri, tako da tu postoje mogunosti da se kulturni sadraj prezentuje velikom broju posetilaca na reprezentativan nain, jer festival podrazumeva vrednovanje stvaralatva, tanije domete iz odreene oblasti kulture kod rusinske i ukrajinske manjine u odreenom vremenskom periodu.

Literatura i izvori

Osnovne odlike manifestacije

Informisanost o manifestaciji

Informisanje o manifestaciji Crvena rua sprovodi se svake godine u naoj zemlji, kao

Manifestacija Crvena ruaje interesantan deo turistike ponude, kako Ruskog Krstura, tako i Vojvodine. Usled velikog broja uesnika iz drugih zemalja, ona ima i meunarodni znaaj, to doprinosi i njenoj velikoj poseenosti, pod uslovom da nije aktivno delovanje politikog faktora. Ova manifestacija je usled svoje lokacije u vezi i sa antropogenim nasleem rusinske manjine u Vojvodini, jer postoji povezanost manifestacije sa ostalim kulturnim dobrima ove manjine.

Bjeljac . (1999): Manifestacioni turizam Vojvodine. Doktorska disertacija u rukopisu, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, PMF, Novi sad. (1991): . , . . (1993): (1745-1918). , . . (1992): , (1745-1991). , . . (1998): - (1745-1991). - . , .



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Slaana Nedeljkovi* Dr Slobodanka Markov** Rezime

Pokloniko putovanje - oblik verskog turizma u Srbiji danas

Uvod
Verski turizam je jedan od najstarijih oblika turizma. Potie jo iz srednjeg veka i sve do pojave masovne kulture ispoljavao se u formi primarno religioznog, dok se danas kombinuje sa drugim oblicima kulturnog turizma. Na znaaj i rasprostranjenost verskog turizma ukazuje i to da je Svetska turistika organizacija (WTO - World Tourism Organization) definiui kulturni turizam, navela i hodoasnitvo. Po toj definiciji kulturni turizam predstavlja: Putovanje osoba iz kulturnih motiva: studijska putovanja, putovanja radi posmatranja umetnikih dogaaja, kulturne ture, putovanja na festivale i druge sline dogaaje, poseivanje mesta i spomenika u cilju prouavanja folklora ili umetnosti i hodoasnitvo. (S. M. S. N.) Budui da verska putovanja predstavljaju sve uestaliji oblik turistikih kretanja i kod nas, to je od nesumnjivog naunog i praktinog interesa da se ona sistematski prouavaju. Mi smo pokuali da kroz pilot istraivanje odredimo socio-kulturni profil hodoasnika i njihovu motivaciju za ovaj vid putovanja u uslovima religijske obnove u savremenom srpskom drutvu. Iako ne postoje precizni statistiki podaci o ovom obliku putovanja u proteklih ezdesetak godina (socijalistiko dravno ureenje, sekularizacija), neosporno je da su se putovanja iz primarno religioznih motiva konstatno odvijala. Za nas je bio izazov da ispitamo profil homo turisticus religiosus-a, pre svega u smislu provere da li su to novi vernici ili se radi o ljudima sa duboko usvojenim verskim ubeenjima. Za ovu priliku odabrali smo da ispitamo grupu hodoasnika koji su putovali u organizaciji lica iz crkvenih krugova, to se direktno reflektovalo i na rezultate koje smo istraivanjem dobili. Drugim reima, rezultati koje smo dobili ne mogu se uoptiti na sve verske turiste kod nas. Namera nam je da otvorimo jedno polje neopravdano neistraivano kod nas i da doprinesemo dinamizaciji empirijskih istraivanja u ovoj oblasti kako bi se dobila potpunija nauna iskustvena evidencija, izmeu ostalog i zbog znaajnog potencijala sakralnih mesta i celokupne nae kulturne batine za razvoj verskog turizma. U prikupljanju podataka koriene su sledee tehnike: nauno posmatranje sa uestvovanjem, intervju i upitnik sa kombinovanim (zatvorenim i otvorenim) tipom pitanja. Uzorak se sastojao od 76 hodoasnika na dva putovanja u isti sakralni objekat (srpski pravoslavni manastir). Posmatranu grupu inili su hodoasnici iz jedne optine u sastavu gradske zajednice Beograda. Iako su u istraivanju prikupljeni nauno relevantni kvantitativni i kvalitativni podaci, ogranienost prostora opredelila nas je da u ovoj prilici iznesemo samo opisne kvantitativne podatke, dok su oni drugi, njima kompatibilni kvalitativni podaci ostali da ekaju na objavljivanje u nekoj narednoj prilici. Rad se sastoji iz etiri dela i zakljuka: Prvi deo sadri deskriptivnu statistiku opis strukture hodoasnika iz uzorka, njegove sociodemografske karakteristike po polu, branom i rezidencijalnom statusu i stepenu obrazovanja. U drugom delu se razmatraju osnovna obeleja verske prakse posmatrane grupe hodoasnika. Trei odeljak rada posveen je statistiki znaajnim korelacijama. Naveli smo vie interpretativno i taksativno koje sociodemografske karakteristike utiu na motive za hodoasniko putovanje. etvrti deo rada sadri, pre svega, marketinke elemente verskog turizma koje smo uspeli da obuhvatimo ovim istraivanjem. Na kraju rada smo kratko analizirali dobijene rezultate u pogledu osnovnih karakteristika hodoasnika, kao i implikacije koje iz ovog istraivanja prozilaze za mogunosti razvoja verskog turizma kod nas.

Ciljevi ovog rada su da se utvrde: (1) drutveni profil lica koja odlaze na pokloniko putovanje njihove demografske karakteristike (pol, starost, brani i urbano-ruralni rezidencijalni status) i lina obeleja (stepen obrazovanja i drutveni status); (2) obeleja verske prakse; (3) motivi za poklonika putovanja i povezanost sa potrebama i verskom praksom, i (4) otvori diskusija o poklonikom putovanju u kontekstu razliitih oblika turizma i turistikog iskustva, i, posebno, o znaenju ove vrste verskog turizma za ivot ljudi u savremenom drutvenom kontekstu u Srbiji. Analiza je zasnovana na pilot istraivanju. Glavni metodi su upitnik i neformalni intervju, koji su voeni tokom dva organizovana poklonika putovanja u jedan srpski pravoslavni manastir. Kljune rei: verski turizam, pokloniko putovanje, drutveni profil, verska praksa, motivacija.

Abstract

Pilgrimage A Type of Religious Tourism in Serbia Today The aims of this paper are: (1) to describe the social profile of people who go on pilgrimage - demograph carasteristics (sex, age, marital status, urban - rural residence) and personal caracteristics (level of education and social status); (3) the motivation for this type of travel and how it relates to the individuals needs and to religious pract ice, and (4) to discuss on pilgrimage in the context of different types of tourism and tourist experiences, and particulary the meaning of this type of religious tourism for the life of people in the contemporary Serbian context. Analysis is based on pilot research. The main methods are the questionnaire and informal interviews, which were conducted during two organized pilgrimages to Serbian Ortodox monasterie. Key words: religious tourism, pilgrimage, social profile, religious practice, motivation.

Opis sociodemografskih karakteristika hodoasnika

Ispitana grupa hodoasnika bila je sasvim homogena po nacionalnoj i verskoj pripadnosti: 100% Srbi i 100% pravoslavci. Na posmatrana dva poklonika putovanja ilo je 38% mukaraca i 62% ena, to se poklapa sa polnom strukturom vernika koji redovno dolaze na bogosluenja u mestu iz kog su hodoasnici poli na put. Utvreni obrazovni profil ove grupe opovrgava uvreeno miljenje da su hodoasnici uglavnom ljudi sa niim stepenom obrazovanja. ak 84% naih ispitanika ima struno i profesionalno obrazovanje, a meu njima su bili pojedinici na istaknutim funkcijama u institucijama lokalne vlasti i privrednim organizacijama. Takoe se pokazalo da svi ispitanici stariji od 60 godina imaju bar potpunu osnovnu kolu (na primer, osoba koja je roena1923. godine sama je popunila upitnik). Iako nisu prikupljani precizni podaci o pripadnosti urbano-ruralnom podruju, uoili smo da je udeo verskih turista iz grada i sela u naem uzorku bio prilino izjednaen. Karakteristino je da su iz seoske sredine na hodoasniki put poli oni koji imaju vei stepen obrazovanja i ugleda u svojim sredinama.

Obeleja verske prakse

* Slaana Nedeljkovi, Lazarevac, Srbija ** Dr Slobodanka Markov, Prirodno-matematiki fakultet, Novi Sad, Srbija

Anketa je sadravala set pitanja o verskoj praksi putnika koji su krenuli na pokloniko putovanje. Istraivanjem smo obuhvatili sledee elemente verske prakse:



odnos prema bogosluenju odnos prema postu odnos prema ispovesti odnos prema molitvi i odnos prema verskim praznicima.

kle, ispitanu grupu hodoasnika moemo okarakterisati kao vernike sa usvojenom verskom doktrinom, vrednostima i normama, koje proimaju njihov svakodnevni ivot.

Odnos prema bogosluenju

Obradom dobijenih podataka utvrdili smo da je u ispitanoj grupi bilo 29% najrevnosnijih vernika, odnosno onih koji su se izjasnili da nekoliko puta nedeljno odlaze na bogosluenje.Veina, odnosno 43% ide nekoliko puta mesenu u crkvu svake nedelje i o veim praznicima. Ove dve kategorije zajedno ine skoro tri etvrtine hodoasnika iz uzorka (72%), to pokazuje da na hodoasnika putovanja idu vernici sa ve izgraenom verskom praksom. Neto vie od etvrtine - 27% je onih koji u crkvu idu nekoliko puta godinje o veim praznicima i za slavu (porodinu, seosku, gradsku). Samo 1% anketiranih ne odlazi u crkvu, to zbog malog uzorka nema analitiku vrednost.

Generalna distribucija hodoasnikih motiva

Za potrebe ovog istraivanja konstruisali smo posebnu klasifikaciju pretpostavljenih motiva za hodoasniko putovanje. Ponudili smo sledee motive: 1. prisustvovanje bogosluenjima i poklonjenje svetim motima; 2. lini kontakti sa monakom zajednicom; 3. pomo u razreenju konkretnih linih i porodinih problema; 4. uspostavljanje vrih odnosa sa vernicima i manastirskom zajednicom (socijalna zajednica); 5. upoznavanje sa monakim nainom ivota; 6. davanje podrke ljudima koji ive u sredini gde je manastir lociran, i 7. obilazak spomenika srpske kulturne batine. Dobijena je sledea distribucija odgovora: 1. Najuestaliji motiv za hodoasniko putovanje je elja da se prisustvuje bogosluenjima i pokloni motima svetitelja 87% od ukupnog broja ispitanih. 2. Motiv upoznavanja sa manastirskim nainom ivota navelo je 30% ispitanih. 3. Sa slinom uestalou je i motiv uspostavljanja kontakta sa monakom zajednicom 28%. 4. elja da se obiu spomenici srpske kulturne batine takoe se izdvaja od drugih 20%. 5. Oekivanje razreenja konkretnih linih i porodinih problema kao motiv poklonikog putovanja prisutan je sa slinom uestalou kao i prethodni 19%. Prikaz motiva za koje su se hodoasnici najee opredeljivali pokazuje, kao i kod oblika verske prakse, da se radi o ubeenim vernicima. elja da se neposredno uestvuje u zajednikim bogosluenjima i potreba da se ba na ovom svetom mestu kroz linu molitvu portrai razreenje ivotnih problema jasno ukazuje na privrenost i poverenje vernika u Crkvu i konkretnu manastirsku zajednicu. Motivi hodoasnika da putuju su, dakle, primarno religiozne prirode, a u izlaganju koje sledi preciznije emo ukazati na statistiki znaajne korelacije sociodemografskih karakteristika homo turisticus religiosus-a sa motivima hodoasnikog putovanja.

u odnosu na 7.4% mukaraca sa istim motivom. U ovom nalazu ispoljava se empirijska pravilnost neto vee vezanosti ena za crkvu i veeg poverenja u mo vere kada je potrebno reiti neke ivotne probleme. Slino je i kod elje za uspostavljanjem vrih socijalnih veza sa vernicima i manastirskom zajednicom: 22.73% ena u odnosu na 7.41% mukaraca opredelilo se za ovaj motiv.

Korelacija: brano stanje motiv putovanja

Odnos prema postu

Polovina hodoasnika iz ispitane grupe se pridrava svih, crkvenim normama propisanih postova, 18% redovno posti sredom, petkom i po nedelju dana za vreme propisanog posta, dok 32% ispitanika posti povremeno. Nije bilo onih koji tokom godine uopte ne poste.

Brani status kao motiv putovanja uticao je jedino na elju putnika da obiu spomenike srpske kulturne batine. Ispostavilo se da je demografska kategorija celibatera najzainteresovanija za obilazak spomenika kulturne batine 57.15% neoenjenih/neudatih izjasnilo se za ovaj motiv, dok se kategorija udovica za isti motiv izjasnila u 33.33% od ukupnog broja anketiranih. Ipak, da bi tumaenje ovih podataka bilo nauno korektno bilo bi potrebno dodatno uraditi multivarijntnu analizu i pratiti kakvi bi rezultati bili kada bi se oistio uticaj tzv. latentnih varijabli.

Korelacija: godine starosti motiv putovanja

Odnos prema molitvi

Vie od polovine ispitanika (53%) redovno se moli i to onako kako im je savetovao svetenik ili neko drugo duhovno lice kompetentno za duhovno rukovoenje; 34% se moli povremeno, kada oseti potrebu i u kriznim ivotnim situacijama, dok se samo 13% ponekad pomoli.

Odnos prema verskim praznicima

Najprijemiviji oblik verske prakse izraava se kroz odnos prema verskim praznicima. Karakteristino je da je to ujedno najrasprostranjeniji i najuspenije sauvan oblik verske prakse u periodu 60-ogodinje sekularizacije. Naime, 65% ispitanika iz uzorka je izjavilo da slavi sve verske praznike, a 35% slavi vee verske praznike, tanije, Boi, Vaskrs, krsnu slavi i slino. Onih koji retko ili uopte ne slave verske praznike u naem uzorku nije bilo. Utvreni odnosi prema molitvi, prema bogosluenju i prema slavljenju verskih praznika potvruju vrstu vezanost ispitane grupe hodoasnika za religiju i crkvu.

Da li su hodoasnici novi vernici ili su to preteno ubeeni vernici ?

Prema rezultatima naeg istraivanja, hodoasnici su uglavnom vernici sa dugim staom. To se vidi iz podataka da je gotovo dve treine ispitanika iz uzorka od malena, jo u detinjstvu odlazilo na bogosluenja (43%) i u mladosti (37%) a samo 20% ispitanika se izjasnilo da su na bogosluenja poeli da odlaze u zrelim godinama. U prethodnoj analizi pokazalo se, takoe, da se radi o grupi vernika sa duboko interiorizovanim verskim uverenjima i redovnom verskom praksom. Da-

Korelacija: pol - motiv putovanja

U celini gledano, ne postoje statistiki znaajnije razlike u opredeljivanju hodoasnika za motive putovanja u odnosu na pol, sem kod oekivanja pomoi u razreenju konkretnih problema i elje za uspostavljanjem vrih veza sa vernicima i manastirskom zajednicom. Naime, 25% ispitanih ena izjasnilo se da je na put krenulo zbog oekivane pomoi kod linih ili porodinih problema

U ovom radu zbog malog uzorka nije primenjena standardna nomenklatura starosnih kategorija, ve smo izvrili pregrupisavanje u etiri starosne kategorije: do 20 godina starosti; od 20 do 39; od 40 do 50 godina i stariji od 50 godina. Starosna struktura uticala je samo na dva motiva a to su: elja za upoznavanjem sa manastirskim nainom ivota i elja za obilaskom spomenika srpske kulturne batine. Najzainteresovaniji za upoznavanje sa manastirskim nainom ivota bili su najmlai putnici (do 20 godina starosti) njih 70% a odmah za njima su oni najstariji (preko 50 godina) 40%. Ovi nalazi su prilino indikativni. Zainteresovanost najmlaih hodoasnika za manastirski ambijent i atmosferu moe se objasniti njihovom eljom da upoznaju jedan, za njih, novi i drugaiji nain ivota. Manastirski poredak i harmonija dou kao pravo osveenje u poreenju sa stalnom trkom sa vremenom, mnotvom informacija (kako sami ispitanici kau nepotrebnih) a sa druge strane apatija i otuenje i prilino haotina svakodnevica. Mladi bi, svakako, upoznavanjem sa manastirskim okruenjem i tipikom saznali dosta i o samoj veri. Ipak, za preciznije nauno objanjenje rezultata do kojih smo doli, bilo bi potrebno istraivanje na veem uzorku i uz upotrebu preciznijih instrumenata za analizu podataka. Ali, i samo otkrie jedne ovakve korelacije je vrlo znaajno, jer otvara relevantna pitanja za budua istraivanja u ovoj oblasti. Takoe, ukazuje na to da su mladi znaajna potencijalna drutvena kategorija zainteresovana za obilazak manastira. Za validno tumaenje utvrene natprosene zainteresovanosti hodoasnika starih preko 50 godina za manastirski nain ivota takoe bi bila potrebna produbljenija istraivanja. Ipak, ono to smo saznali iz razgovora sa najstarijim uesnicima poklonikog putovanja navodi na zakljuak da je njihov ineres



za manastirski ambijent i boravak u manastirskoj zajednici motivisan tenjom da se oseti pripadnost jednoj velikoj i skladnoj porodici u kojoj vlada mir, red i meusobno potovanje. Drugim reima, radi se o potrebi za pripadnosti, uvaavanjem i zatienosti. Ono to su takoe naveli kao razlog zainteresovanosti za manastirski nain ivota jeste to to je manastir idealno mesto gde ljudi mogu da razmisle o sebi i svojim postupcima i da kroz duhovne razgovore, ispovest i molitvu zadobiju blagodat i spasenje due. Dakle, takoe se radi o motivu duhovne prirode. Kada je re o elji putnika da obiu spomenike srpske kulturne batine, a u odnosu na njihovu ivotnu dob, pokazala se jasna meuzavisnost (P-Value = 0.0427). Kategorija mlaih putnika starosti do 20 godina (30%) i starosti izmeu 20-39 godina (37.5%) pokazala je najvei interes. Verovatno bi se dobili jo interesantniji podaci kada bismo ove podatke ukrstili sa stepenom obrazovanja i zanimanjem, jer bi se jasnije videla jaina uticaja same starosne kategorije na ovaj motiv. Znaajnost uticaja strune spreme na motive putovanja najizrazitija je kod: - motiva za uspostavljanjem kontaka sa svetenikom/monahom, - elje za upoznavanjem sa manastirskim nainom ivota, - elje za uspostavljanjem socijalnih kontakata sa vernicima i manastirskom zajednicom, i - kod oekivane pomoi u razreenju konkretnih problema.

ma; uslovno zbog toga to smo na osnovu (in)direktnih podataka prikupljenih o dva hodoasnika putovanja izveli zakljuak za verski turizam uopte. U sreditu nae panje bila su pitanja na koji nain, kojim kanalima se hodoasnici informiu o organizovanim putovanjima u odreeni manastir, da li su zadovoljni putovanjem i onim to su u manastiru imali kao duhovni doivljaj.

je jednu posebu vrstu sigurnosti u svetu otuenosti i neizvesnosti. Takoe, to je jedan vid vezivanja sa manastirskom zajednicom i sabornost sa ostalim vernicima.

Zakljuak

Nain informisanja

Na pitanje odakle im informacija i podsticaj za posetu konkretnom manastiru, ispitanici su odgovarali da su na putovanje (koje je bilo predmet istraivanja) krenuli po preporuci ljudi iz crkvenih krugova. I oni kojima su tu informaciju dali prijatelji, rodbina, kolege ili komije, takoe su ljudi koji redovno odlaze na bogosluenja i kreu se u drutvenim strukturama koje su upuene na Crkvu.

Zadovljstvo putovanjem

Korelacija: struna sprema motiv putovanja

Rezultati naeg ispitivanja pokazali su najveu zainteresovanost vernika sa zavrenim srednjim strunim kolama (60%) za ostvarivanjem linih kontakata sa jeromonahom igumanom manastira, ali i vernika sa viom kolskom spremom (39.13%). Uticaj strune spreme pokazao se kao znaajan i kod motiva vernika da se upoznaju sa manastirskom atmosferom i nainom ivota (PValue=0.0046). I za ovaj motiv najee su se opredeljivali vernici koji imaju zavrenu neku od srednjih strunih kola 60% , a posle njih oni sa visokim strunim obrazovanjem 30.34%. To ukazuje da je motivacija za kontaktima sa igumanom i monakom zajednicom prisutna kod obrazovanih kategorija hodoasnika a ne prevashodno kod manje obrazovanih, kako se do skoro u javnosti smatralo. Slian raspored je i kod drugih motiva, to je vrlo indikativno i znaajno kako za tumaenje motivacije za verski turizam, tako i za razumevanje duhovnih potreba ljudi u aktuelnoj situaciji u Srbiji. Stoga bi od nesumnjivog praktinog i teorijskog zanaja bila produbljenija istraivanja latentnih varijabli za utvrivanje preciznijih determinati ove korelacije.

Marketinki elementi verskog turizma

etvrto poglavlje rada uslovno smo naslovili Marketinki elementi verskog turiz-

Pre analize nalaza o zadovljstvu putovanjem valja istai da je veina anketiranih hodoasnika ovaj manastir posetila vie puta - 56% dok je njih 44% u njemu bilo prvi put. To pokazuje da vie od polovine hodoasnika ima izgraen odnos potovanja i vezanosti za konkretni manastir i manastirsku zajednicu. Otuda bi bilo i interesantno i korisno napraviti poreenje sa strukturom hodoasnika koji putuju u organizaciji klasinih turistikih agencija i poseuju isti manastir. Zadovljstvo putovanjem smo proveravali pitanjem otvorenog tipa o tome ta je na ispitivanu grupu hodoasnika ostavilo najdublji utisak. Veina odgovora odnosila se na duhovnu atmosferu u manastiru, odnos manastirske zajednice pun ljubavi prema vernicima i prisustvo motiju svetog Petra Korikog, za koje su mnogi od putnika izjavili da im pomau i daju snagu da se bore sa ivotnim problemima. Ovi odgovori su u saglasnosti sa utvrenim motivima putovanja, s tim to je u odgovorima o zadovoljstvu putovanjem neto jai naglasak na pomoi u razreenju linih problema. O stepenu zadovoljstva putovanjem i ispunjenosti oekivanja ispitivane grupe hodoasnika svedoi i nalaz da su svi naveli da bi svojim prijateljima, roacima, kolegama preporuili da obavezno obiu ovaj manastir. Pokuali smo da utvrdimo i da li je kod ove grupe verskih turista prisutan efekat odloenog dejstva hodoasnikog putovanja. Oko 85% ih je u manastiru kupilo neki verski ili sakralni predmet. Budui je da re o predmetima koji imaju upotrebnu vrednost u svakodnevnim verskim aktivnostima (krst, tamjan, ikone, svee, iak za kandilo, briketi i sl.) istovremeno se produava i duhovni kontakt sa samim manastirom i manastirskom zajednicom. Po naem miljenju, ovde se ne radi o klasinom turistikom efektu odloenog dejstva u statusnom smislu, odnosno dokaza da je neko bio na odreenom mestu, ve je akcenat na duhovnosti, na produetku i uvrivanju duhovno-kontemplativne veze vernika sa sakralnim mestom, to obezbeu-

Na osnovu analiziranih sociodemografskih karakteristika ispitane grupe hodoasnika iz ovog pilot istraivanja konstruisali smo pretpostavljeni model tipinog hodoasnika. To bi bila ena, mlae starosne dobi, vieg obrazovanja, iz urbane sredine, praktikujui ili aktivni vernik od detinjstva, sa velikim poverenjem u konkretnu manastirsku zajednicu (mesto hodoaa) i oekivanjem pomoi u savladavanju konkretnih ivotnih problema i u obezbeivanju pretpostavki za bolji ivot vlastite porodice. Generalno gledano, nai nalazi ukazuju da ispitanu grupu hodoasnika ine verujui ljudi sa dugim verskim staom, duboko posveeni veri, sa razvijenom verskom praksom i vezani za Crkvu. Otuda utvreni primarno religiozni glavni motivi hodoasnikog putovanja (pre svega elja da se neposredno uestvuje u zajednikim bogosluenjima) predstavljaju prirodni sastavni deo religioznog bia ove grupe vernika. Motivacija za kontaktima sa igumanom i monakom zajednicom, takoe snano izraena u konkretnoj grupi hodoasnika, ukazuje da manastirske zajednice svojim duhovnim aktivnostima zadobijaju vernike ili se radi o reprodukovanju poverenja istih. To ima za posledicu da vernici poinju da redovnije poseuju konkretni manastir (turistikim renikom reeno, dolaze, vezuju se i ostaju). Verovatno se isto moe pretpostaviti i za druge manastire. Sa odreenom merom hipotetinosti, moemo zakljuiti da i kod nas odreeni sakralni objekti postaju atraktivna mesta za hodoaa i da e znaaj tih mesta rasti u aktuelnom duhovnom kontekstu u Srbiji. A to e, bez sumnje, uticati na poveanje turistikih putovanja motivisanih verskim ralozima. Natprosena zainteresovanost najmlaih iz ispitane grupe hodoasnika za upoznavanje manastirskog naina ivota je veoma znaajan nalaz, jer ukazuje da su mladi potencijalna ciljna grupa za razvoj verskog turizma. Ovaj nalaz ima i iri znaaj jer potvruje empirijski vidljiv trend porasta interesa i vezivanja mladih za religijske vrednosti i religijske ustanove.

Literatura

Markov, S. (1999), Religijski sadraji u turizmu, Turizam, br. 4, str. 79 84. Nedeljkovi, M., Nedeljkovi, S. (2004), Akcija revitalizacije manastira urevi Stupovi i njen znaaj za razvoj verskog turizma u naoj zemlji, Turizam, br.8, str. 71-74. 3. Nolan.M.L. (1992), Religious sities as tourism attractions in Europe, Annals of Tourism Research, Vol. 19, pp. 68 78. Rinschede, G. (1992), Forms of religious tourism, Annals of Tourism Research, Vol. 19, pp. 51 67. Tomas, H. (1991), Pravoslavna vera I IV, Kaleni, Kragujevac Vukoni, B. (1990), Turizam i religija, Zagreb

0

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Slavoljub Vujovi* Rezime

Poslednje decenije, dvadesetog veka, koju su Ujedinjene nacije proglasile za deceniju kulturnog razvoja u svetu, ova organizacija je uspostavila saradnju sa Svetskom turistikom organizacijom, Svetskom bankom i Programom za razvoj Ujedinjenih nacija, zatim privatnim sektorom, a u cilju podsticanja ljudi na duboko razmiljanje o pitanju kako turizam moe doprineti razvoju naslea i kulture ili kako turizam iste moe ugroziti. Rad ima za cilj podsticanje istraivanja i svesnosti na svim nivoima, a u cilju pomoi u formulisanju dugorone strategije za ouvanje kulturne batine, i to dajui turistima sredstva za bolje razumevanje iste, osiguranjem uea lokalnom stanovnitvu u tom procesu i naravno profitiranjem kroz razvoj turizma. U cilju obezbeenja upravljanja svetskom kulturnom batinom Unesko je podrao niz planova koji se odnose na povezanost kulture i turizma. Proces stvaranja materijalne osnove i razvoja turizma, i na lokalnom i na globalnom nivou, implicira to ire poznavanje i to bogatiji dijalog, izmeu razliitih kultura. Kljune rei: turizam, kultura, razvoj, vrednosti, materijalna osnova.

Antropogene vrednosti i elementi kulture u funkciji materijalne osnove turizma

Kultura i kulturne vrednosti u funkciji stvaranja materijalne osnove turizma
Pojmom kultura obuhvata se ukupan stvaralaki efekat duhovnog i materijalnog delovanja oveka od najsitnijih do najkrupnijih sfera u istoriji oveanstva, sadravajui preteno dve vrste atraktivnosti: etnolokog i umetnikog karaktera (Kale, 1983). Pojam kulture definie se na razliite naine. Od mnogih definicija kulture, navodimo definiciju Kalea kulturu ini sve ono to su ljudi proizveli u svojoj povesti, svi materijalni i duhovni proizvodi (Kale, 1983, 154). Isti autor navodi da se pojam civilizacije odnosi na kulturu onih zajednica, koje su u svom istorijskom razvoju ostvarile glavna kulturna dostignua, pa se tako govori o grkoj, kineskoj ili sumerskoj civilizaciji i kulturi Pueblo-indijanaca, beninskoj kulturi i sl. Kulturne vrednosti, materijalne i nematerijalne, jesu integrativni element materijalne osnove, materijalne na direktan, a nematerijalne na indirektan nain. U cilju postizanja sve vee odgovornosti putnika (turista) na putovanjima, posebno prilikom boravka u destinacijama i kontaktima sa domicilnim stanovnitvom i u celoj turistikoj delatnosti, WTO (Svetska turistika organizacija), u konsultovanju sa vladama, biznismenima i nevladinim organizacijama uvela je u praksu Opti pravilnik etike turizma, koji je usvojen na generalnoj skuptini WTO u Santijagu-ile, septembra 1999. U cilju izbegavanja suprotnosti, jaza i odbojnosti izmeu turista i domicilnog stanovnitva, pravilnik je dosta koncizan i izriit to potvruju odredbe tipa Uesnici u razvoju turizma ba kao i sami turisti obavezuju se da e potovati kulturnu i socijalnu tradiciju i delatnost svih ljudi, ukljuujui i nacionalne manjine i domorodake grupacije (wh-info@unesko.org ). U pravilniku se, izmeu ostalog, otro osuuje eksploatacija drugih ljudi u bilo kojem obliku. Da je bolja saradnja meu svim ljudima (posebno menaderskim kadrom) koji se bave turizmom neminovna, potvruje i injenica da je upravo Unesko ovaj uput definisao kao jednu od svojih glavnih menaderskih strategija. Cilj definisane strategije je kreiranje politike sa to vie oseaja za kulturu uvek, a posebno kada je u pitanju razvoj turizma u novim destinacijama. Poslednje decenije dvadesetog veka, koju su Ujedinjene nacije proglasile za deceniju kulturnog razvoja u svetu, ova organizacija je uspostavila saradnju sa Svetskom turistikom organizacijom, Svetskom bankom i Programom za razvoj Ujedinjenih nacija, zatim privatnim sektorom u cilju podsticanja ljudi na duboko razmiljanje o pitanju kako turizam moe doprineti razvoju naslea i kulture ili kako turizam iste moe ugroziti. Ova strategija ima za cilj podsticanje istraivanja i svesnosti na svim nivoima, a u cilju pomoi dravama u formulisanju dugorone strategije za ouvanje kulturne batine, i to dajui turistima sredstva za bolje razumevanje iste, osiguranjem uea lokalnom stanovnitvu u tom procesu i naravno profitiranjem kroz razvoj turizma. U cilju obezbeenja upravljanja svetskom kulturnom batinom, Unesko je podrao niz planova koji se odnose na povezanost kulture i turizma1. Proces stvaranja materijalne osnove i razvoj turizma, i na lokalnom i na globalnom nivou, podrazumeva to ire poznavanje i to bogatiji dijalog izmeu razliitih kultura, to u dobroj meri pojanjava interkulturni menadment. Ako je kultura steeno znanje i iskustvo koje ljudi koriste u razvoju svog drutvenog ponaanja; ili ako je kultura kolektivno programiranje uma, koje lanove jedne grupe razlikuje od drugih; i ako je interkultura ukrtanje i meanje znanja i iskustava ljudi iz razliitih kulturnih zajednica irom sveta, onda i interkulturni menadment2 ima vanu ulogu u procesu stvaranja materijalne osnove turizma, posebno u delu kulturnih vrednosti. Turizam je dugo smatran nainom da se promovie razumevanje i mir meu razliitim kulturama, ali u stvarnosti on esto ini kulturne vrednosti jeftinima i vodi ka konfliktima.3 Kulturne vrednosti i elementi, u funkciji materijalne osnove, ili ukljueni u turistiku
. Jedan.od.planova,.koji.se.odvija.u.saradnji.sa.univerzitetima.u.Veneciji.i.Roterdamu,.obuhvata.postavljanje.mree.koja.e.pokrivati.dvadeset.gradova.Evrope. koji.imaju.veliko.kulturno-istorijsko.naslee.(bogatstvo)..Svrha.ove.mree.jeste.da.se.naui.to.bolje. usmeravanje.priliva.turista.i.kako.da.se.kulturno. naslee.prezentira.na.to.efikasniji.i.efektivniji.nain.. Drugi.vaan.plan.usmeren.je.ka.formiranju.pravila.ponaanja.investitora.iz.privatnog.i.dravnog.sektora.u.projektu.ija.je.tema.Sahara,.ekoloki.osetljiva. oblast.u.kojoj.se.oekuje.porast.turizma..Uestvujui. u.Uneskovom.projektu.Seanje.na.budunost.1999.. godine,.vie.turistikih.agencija,.lanaca.hotela.i.agencija.za.programe..kulturne.batine.u.Petri.(Jordan),. Nagkoru.(Kamboda),.i.Mau.Piku.(Peru).obezbedilo.je.sredstva.(videti,.ww.unesko.org.). . Interkulturni.menadment.je.proces.spoznaje.slinosti.i.razlika.razliitih.kultura.u.procesu.poslovanja.u.cilju.postizanja.to.boljih.rezultata. . U.Indoneziji,.meu.pripadnicima.naroda.Troja,.plemena.Sulvezi,.turizam.nije.primljen.ba.najbolje.. Zapravo.javio.se.ogroman.otpor.naroda.zbog.naina.na.koji.su.svete.ceremonije.sahranjivanja.menjane. kako.bi.se.pribliile.potrebama.turista.i.krajem.osamdesetih,.veliki.broj.pripadnika.Troja.odbio.je.da.prihvati.posete.turista,.(Robinson,.2000)..Poto.lokaliteti. trpe.sve.vei.pritisak,.a.svesno.se.radi.na.porastu.znaaja.kulture.tokom.godina.koje.dolaze,.sve.je.vie.i.vie. inicijativa.za.smanjenje.negativnih.uticaja.turizma...

Abstract

After decade Twenty century, United Nations to declared for decade cultural development in world, that organization to estabilish cooperation with the UNWTO (United Nation World Tourism Organization), World Bank and Programme for development United Nations, and private enterprise to target people on reasonable for questions what tourism possible brining development heritage and cultural if what tourism possible that to endanger. Work have for target to stimulate exploration on oll levels, in target to help in formulation long-term planning for to save cultural, value, and to give tourists means for understanding that insurance compani local people in that process and of course profit development tourism. In target management world cultural value UNESCO (The UN Educational Scientifik and Cultural Organization) is to support long planings witch to apply cultural and tourism. Process creation material basis and development tourism an local and global levels, to demand dialogue different cultural. Key words: tourism, cultural, development, values, material.

* Dr Slavoljub Vujovi, Fakultet za poslovne studije, Megatrend univerzitet, Beograd

1

ponudu, imaju viestruk znaaj, kako za turistiku ponudu, tako i za potranju. Za turistiku tranju znae: zadovoljavanje njihovih potreba (za novim saznanjima, uivanja u vizuelnim efektima, vie saznanja o ivotu pojedinih bivih civilizacija i sl.), dok ponudu ine bogatijom i naravno doprinose veim komercijalnim efektima kroz psiholoko estetsku valorizaciju. Jedan od naina ukljuivanja ovih vrednosti (i jednih i drugih) u materijalnu osnovu jeste stvaranje etno-parkova4. Primeri Diznilenda, Bambilenda i sl. potvruju da je mogue, i bez adekvatnih prirodnih i antropogenih vrednosti, kao preduslova u odreenom prostoru, stvarati materijalnu osnovu i razvijati turizam. Stanje koje odraava zahteve za kulturnim obogaivanjem, moe podstai oivljavanje tradicije i restauraciju etnografskih vrednosti, spomenika i nalazita, ali nekontrolisani (neobuzdani) turizam moe imati suprotne efekte. Dilema da li postoji rizik da porast kulturnog turizma, samom brojnou uesnika, inicira nukleus sopstvenog unitenja, podrivajui upravo kulture ciljnih odredita kao glavnog aduta u trgovini, istovremeno je upozorenje nosiocima razvoja. Razreenje ove dileme, pronalaenje korena i razvojnog puta ove vrste turizma zahteva ozbiljan nauni pristup, to potvruju brojni podaci. Sudei po prognozama WTO, meunarodna turistika putovanja e porasti sa sadanjih 625 miliona godinje na 1,6 milijardi 2020. godine. Pretpostavka je da e putnici do te godine troiti preko dve hiljade (2000) milijardi SAD dolara (naspram dananjih 445 milijardi SAD dolara), i time uiniti turizam vodeom svetskom privrednom delatnou. Ova predvianja su zasnovana na godinjoj stopi rasta od 4,3% za putovanja i 6,7% za trokove, to je mnogo vie od oekivanog rasta od 3% godinje u svetskom BNP. Elektronska tehnologija olakava ovaj rast nudei pristup informacijama o putovanjima i hotelima i on-lajn usluge rezervacija. Prognozirana dinamika rasta i razvoja turizma istovremeno upozorava na ozbiljnost upravljanja daljim razvojem, odnosno stvaranjem materijalne osnove i razvojem turizma kako na lokalnom, tako i globalnom nivou, uz adekvatan odnos prema ovim vrednostima.

Kulturno-istorijske vrednosti kao vaan inilac materijalne osnove

U procesu stvaranja materijalne osnove, menadment bi trebao na veoma struan i odgovoran nain, kroz sistem ouvanja i zatite, rekonstrukcije i restauracije inkorporirati ma. Etno-parkovi.ukljuuju.istovremeno.i.materijalne. i.nematerijalne.vrednosti.u.odreenoj.destinaciji.u. materijalnu.osnovu.(na.jednom.lokalitetu.prezentuju.umetnost,.arhitekturu,.folklor,.kulinarske.vetine,.obiaje.i.sl..Neki.od.poznatih.primera.u.svetu. su:.Sknasen.u.Stokholmu,.Ballenberg.u.vajcarskoj. i.drugi,.a.u.Srbiji:.kua.Vuka.Karadia.u.Triu,. kua.Desanke.Maksimovi.u.Brankovini,.zaseok.u. Sirogojnu.i.drugi..Jedna.od.vodeih.grana.meunarodne.trgovine.-.turizam,.prua.sve.veu.ponudu.u. oblasti.kulture,.od.poseta.istorijskim.spomenicima. do.otkrivanja.retkih.i.jedinstvenih.naina.ivljenja..

terijalne kulturno-istorijske vrednosti u materijalnu osnovu u novoj turistikoj destinaciji, ukoliko ih tamo ima. Koliki i kakav znaaj kulturno-istorijske vrednosti imaju kao inilac materijalne osnove, potvruje i jedna od podela turizma na rekreativni i kulturni (Dini, 1993, 55). Dalje podele zavise od jednog ili vie dominirajuih elemenata geografske sredine, koji kao vodei motivi dolaska turista, svojom atraktivnou blie odreuju neki vid turizma. Kulturni oblici turizma uslovljeni su kulturnim potrebama oveka, potrebom za upoznavanjem materijalnih i duhovnih vrednosti odreene sredine itd., dok se, kao izrazit vid kulturnog turizma, istie gradski turizam. Jedan od resursa koji ima znaajnu ulogu u turistikoj ponudi jeste kulturno-istorijska batina. Turistika valorizacija kulturno-istorijskih spomenika je sastavni deo turistikog proizvoda. Kao to bez motivacije ne bi mogli da zamislimo turistika kretanja, tako ni razreenje turistike potrebe ne bi bilo mogue bez postojanja kulturno istorijske batine. (teti, 1999) Masovne posete turista arheolokim nalazitima, spomenicima, iskopinama, muzejima itd., esto izazivaju dileme kada se govori o ovoj vrsti turizma. Pozitivna je obrazovna i drutvena funkcija turizma, izraena kroz brojna saznanja posetilaca o destinacijama u koje dolaze. S druge strane, turizam predstavlja opasnost, posebno za, u fizikom smislu, slaba mesta (npr. peinsko slikarstvo, arheoloke iskopine, i sl.) koja privlae mase turista, kao i mesta sa veoma loom smetajnom ponudom. Konflikti ove prirode ne mogu se reiti samo merama u okviru kulture. Potrebno je uzeti u obzir i rastui ekonomski znaaj arheolokih nalazita, spomenika i muzeja u protekloj deceniji kao rezultat velike turistike potranje. Mnoge zemlje su uloile i ulau ogromne napore da unaprede turistiku ponudu, ukljuujui vie asortiman sopstvenog kulturnog naslea.5 U poslednjih petnaestak godina, turizam se rapidno pomera ka samom vrhu vodeih delatnosti u svetu, izmeu ostalog, usmeravajui vrednosti kulturnog naslea u ekonomske tokove, to istovremeno inicira pitanje zatite i ouvanja kulturno-istorijskih dobara odreenih institucija i investitora. U mnogim zemljama sa zavidnim turistikim prometom, o kulturnom nasleu oduvek se starala drava, dok je prihod ostvaren od poseta turista velikim delom koriten za odravanje i zatitu ovih vrednosti uz dopune dravnim ili privatnim investicijama.
. Za.renoviranje.Luvra.u.Parizu.potroeno.je.preko.1,1. milijardi.dolara..Iznikle.su.nove.destinacije.poput. muzeja.savremenih.umetnosti.u.San.Francisku,.Barseloni,.Rimu,.Tokiju.i.Hong.Kongu..Renovirani.su.i. istorijski.gradski.centri,.a.uveni.spomenici.kulture.poput.palate.Grasi.i.Reconika.u.Veneciji.su.restaurirani..Broj.velikih.izlobi.je.izuzetno.povean..Vie. od.pola.miliona.posetilaca.rutinski.krue.kroz.udarne.postavke.(poput.Vermerove.u.Hagu,.Moneove.u. ikagu.i.Seznaove.i.Zorz.de.la.Tura.u.Parizu)..Moneova.izloba.u.Londonu.1999..godine.oborila.je.sve. rekorde.privremenih.izlobi,.okupivi.vie.od.8.500. posetilaca.dnevno.(videti,.Icoppin@promperu.gob. pe.Mel:wh-info@unesko.org.).

Postojanost kulturno-istorijskih vrednosti (spomenici, muzeji, arheoloka nalazita, endemi i sl.) u odreenoj destinaciji, kao vanih delova materijalne osnove, moe imati direktne pozitivne, ali i negativne efekte u daljem razvoju materijalne osnove. Naime, ukoliko se postojee kulturnoistorijske i etnografske vrednosti uvaju, odravaju i briljivo planski eksploatiu, planiranje i izgradnja antropogenih vrednosti materijalne osnove mnogo je sigurnija, efikasnija i efektivnija. Svako neodgovorno eksploatisanje pomenutih vrednosti (to dovodi do postepenog propadanja istih) moe spreiti samo otpoinjanje stvaranja materijalne osnove i podstai loe poslovanje ve izgraenih suprastrukturnih objekata. Potrebno je napomenuti da i neplanska gradnja smetajnih i ostalih suprastrukturnih objekata, npr. loe odabrana lokacija, nekvalitetan dizajn, arhitektura, mogu naruiti kvalitet i autentinost celokupnog okruenja. Kvalitetan menadment planskim upravljanjem turistikom destinacijom obino spreava pojavu takvih greaka, mada se deava da pritisci ekonomskih interesa spreavaju ostvarenje planova. Upravo dinamini rast i razvoj turizma, posebno poveanje prihoda u kulturnom delu, podstie razvoj i promenu aktivnosti kulturnih institucija6. U veini zemalja vlade podstiu privatni sektor u pravcu obezbeenja sredstava i osnivanja fondacija za odravanje kulturnih vrednosti, postoje i zemlje gde je saradnja turistikih organizacija i kulturnih institucija na visokom nivou, dok ima i onih gde postoje konflikti.7
. Primer.prethodnom.moe.biti.Nagkor.Vata.u.Kambodi.i.Petra.u.Jordanu.gde.se.restauracijom.pokualo.da.se.sauvaju.ovi.lokaliteti..U.Francuskoj. postoji.sluba.nacionalnih.muzeja.(SNM).koja.vodi. sve.nacionalne.muzeje,.i.posluje.po.komercijalnim. principima,.ostvarujui.prihode.od.prodaje.ulaznica,.objavljivanja.knjiga,.prodaje.umetnikih.predmeta.itd..na.godinjem.nivou.oko.125.miliona.dolara,.sa.hiljadu.zaposlenih.radnika..U.Velikoj.Britaniji.Nacionalni.trust.u.privatnom.vlasnitvu.koji. upravlja.sa.vie.od.500.istorijskih.objekata.i.prirodnih.atrakcija.ostvaruje.prihod.od.oko.75.miliona.dolara.(prodaja.nasleenih.umetnikih.predmeta,.itd.),.dok.njujorki.Metropoliten.muzej.ostvaruje. godinju.zaradu.oko.110.miliona.dolara. . U.Tunisu.je.nacionalna.turistika.organizacija.nastojala.da.ostvari.pravo.upravljanja.svim.muzejima,.spomenicima.i.ostalim.kulturnim.objektima.u.zemlji,. meutim.pojavili.su.se.konflikti.tolikih.razmera,.da.je. morao.predsednik.republike.presuditi.u.korist.vodeih.kulturnih.institucija..Primetna.je.pojava.u.svetu,.da.se.fondovi.za.kulturu.uveavaju.dok.je.investicija.(i.javnih.i.privatnih).za.ouvanje.i.restauraciju.sve. manje..Oteavajua.okolnost.je.i.razdvajanje.sredstava.namenjenih.za.zatitu.od.sredstava.namenjenih. razvoju.kada.je.kulturno.naslee.u.pitanju,.zatim.pritisci.na.kulturne.objekte.u.smislu.ostvarivanja.profita.i.otvaranja.novih.radnih.mesta..Svi.predlozi.o.finansiranju.razvoja.prostora,.spomenika.ili.muzeja,.impliciraju.ekonomsku.isplativost..Javna.potronja.za.ouvanje.i.razvoj.jednostavno.mora.biti.opravdana.jasnim. ekonomskim.ciljevima,.uglavnom.argumentima.baziranim.na.turizmu,.kao.to.je.sluaj.sa.programima. Evropske.unije.Lider.II,.Interreg.i.Phare,.koji.su.u.tu. svrhu.dobili.oko.1,9.milijardi.dolara.u.periodu..1994.. i.1999..godine,.dok.je.za.Rafael.program.(jedini.program.Evropske.unije.koji.ima.za.cilj.zatitu.i.ouvanje.



Vrednosti kulturnog naslea i koristi koje od njega ima turizam trebalo bi drati na dovoljnoj distanci od ekonomskih interesa, iako je neki put kultura potinjena tim interesima (zakonska zatita, zatim odreeno garantovano finansiranje, itd.). Meutim, ekonomija turizma upuuje sve subjekte kulture na realnije pristupe kada su u pitanju obaveze i korienje kulturnog naslea. Usklaenost interesa turizma, javnih i ekonomskih interesa kada je kulturno naslee u pitanju, iziskuje uvaavanje upravljakih sposobnosti, i to kako u delu privatnog sektora tako i javnog. Javni sektor esto zbog inertnosti i nedavanja dovoljno znaaja kulturi jednostavno zaboravlja na kulturno naslee, dok privatni sektor voen iskljuivo logikom profita kulturna naslea pretvara u pijace naslea - spomenici, muzeji i drugi objekti postaju roba. Trini principi i profitna logika privatnog kapitala bez uticaja drave (kroz zakonodavnu formu) vode improvizacijama, gubljenju autentinog i implementaciji vetakog, kopije menjaju originale. Ipak, turizam svojom ekspanzijom ne donosi samo negativnosti, ve su i ekonomski principi ili principi profita inicirali niz pozitivnih promena. Uzmimo primer drevnog jordanskog grada Petre koji moe da ilustruje prethodno
kulturnih.dobara).dodeljeno.samo.38.miliona.dolara. (videti,.ww.unesko.org/publishing). . Kao.primer.moe.posluiti.primorsko.letovalite. Jasmin.Hamamet.u.Tunisu.gde.je.na.55.000.kvadratnih.metara.napravljena.vetaka.medina..Problemi.upravljanja,.pristupa,.saobraaja.ne.postoje.kao.u. pravim.medinama,.to.je.ipak.potvrda.razlike.kopije.od.originala..Dalje.za.podruje.Hamameta.i.celu. turistiku.zonu.u.gradu.Tunisu.interesantno.je.da.su. svi.smetajni.objekti.vlasnitvo.stranaca.(Francuzi,. Italijani.i.ostali).sa.njihovim.upravljakim.strukturama,.dok.su.prelepe.plae.i.vredno.osoblje.domicilni..... . Slavni.drevni.grad.Jordana.Petra,.nekadanja.prestonica.kraljevstva.Nabateanaca.(arapskog.naroda. koji.je.u.svoje.vreme.vrio.kontrolu.prolaska.trgovakih.karavana.izmeu.Arabije.i.Mediterana,.pre. nego.to.su.ga.106..godine.nove.ere.pokorili.Rimljani),.sa.vie.od.osamsto.spomenika.urezanih.u.ruiasti.kamen,.upisana.je.u.Uneskovu.Listu.svetske. batine.1985..Danas.Petra.nema.bojazni.od.Rimske.imperije,.ali.postoji.strah.od.masovnih.dolazaka.turista,.nekontrolisane.divlje.gradnje,.zbog.ega. je.usledio.apel.za.pomo.jordanske.kraljice.upuen.Unesku..Nakon.toga.je.sprovedeno.niz.mera. vezanih.za.konzervaciju.i.restauraciju.spomenika,. razvoj.i.unapreenje.infrastrukture. . U.skladu.sa.prioritetnim.planom.delovanja.vrednim. dvadeset.sedam.miliona.dolara,.zapoetim.uz.pomo. Svetske.banke.1996..godine,.najpre.su.zapoeti.radovi.na.rekonstrukciji.kanalizacionih.sistema..Ranije.su. otpadne.vode.esto.isputane.u.okolinu,.zatim.terase.jo.iz.nabatenaskog.doba.postepeno.su.restaurirane,.korita.reka.su.oiena,.obnovljene.mree.puteva,.posebno.u.centru.Vadi.Musa.permanentno.pretrpanom.brojnim.autobusima.i.taksi.vozilima..Jedna.od. mera.zatite.kulturnih.vrednosti.ovog.drevnog.grada. jeste.stroga.kontrola.bilo.kakve.dalje.gradnje.od.strane. i.privatnog.i.javnog.sektora,.jer.su.primeri.tetne.gradnje.brojni..Pod.pritiskom.turizma.i.u.odsustvu.lokalne.tradicije.pri.restauraciji.ove.lokacije.konzervacija.bi. mogla.postati.najhitniji.zadatak..Nemaka.agencija.za. meunarodnu.saradnju.je,.1993,.u.saradnji.sa.jordanskim.Odsekom.za.zatitu.spomenika.lansirala.ambiciozni.program.zatite,.u.okviru.kojeg.je.napravljen.specijalni.malter.izuzetno.podesan.za.restauracije.u.Petri. (raniji.materijali.su.oteivali.kamen).

iznete injenice. Upravo ovaj primer govori o znaaju kulturnih vrednosti u razvoju turizma, kulturnim vrednostima kao vanom delu materijalne osnove i potrebi zatite i ouvanja istih. Petra se vie promenila u posljednjih petnaest godina nego u prethodnih etrnaest vekova. (www.unesko.org/whc).

Zatita i ouvanje kulturno-istorijskog naslea u funkciji stvaranja i zatite materijalne osnove

Kulturne vrednosti i elementi zauzimaju veoma znaajno mesto u turizmu s obzirom na mogunosti njihove valorizacije i obogaivanja turistike ponude. Jednostavno, kulturnoistorijska batina i kultura uopte predstavljaju vaan podsticajni faktor razvoju turizma. Zbog znaaja koji kulturno-istorijske vrednosti imaju kao integrativni elementi materijalne osnove, i u razvoju turizma uopte, permanentno treba raditi na njihovoj zatiti i ouvanju, pa onda valorizaciji u turistike svrhe. Prilikom stvaranja materijalne osnove u odreenoj turistikoj destinaciji, a s obzirom da stvaralaka raznolikost ljudskih bia i njihovih kultura, rukovodi samim pojmom svetskog naslea, menadment bi svakako trebao poznavati principe rada Organizacije ujedinjenih nacija za prosvetu, nauku i kulturu (Unesko) i njenih institucija. Razlozi za prethodno istaknuto su viestruki, a kao vani mogu se istai zatita vrednosti i dobijanje odreenih saveta, instrukcija i sredstava od ove institucije. Unesko podrava irom sveta identifikaciju, zatitu i ouvanje kulturne i prirodne batine koja je od izuzetne vrednosti za oveanstvo. Ideja da se obrazuje meunarodni pokret za zatitu lokaliteta i u vanevropskim zemljama nastala je posle Prvog svetskog rata10. Bez podrke drugih zemalja neki lokaliteti s poznatom prirodnom ili kulturnom vrednou bi ak nestali, esto zbog nedostatka sredsta0.Dogaaj.koji.je.doveo.do.raanja.svesti.o.tome.bila.je. odluka.da.se.izgradi.velika.brana.kod.Asuana.u.Egiptu,.to.bi.dovelo.do.potapanja.doline.s.hramovima. Abu.Simbela,.blaga.civilizacije.starog.Egipta..Unesko.je.pokrenuo.meunarodnu.kampanju,.na.poziv. egipatske.i.sudanske.vlade.i.hramovi.Abu.Simbela.i.File.su.rastavljeni,.premeteni.i.ponovo.sklopljeni..Navedena.kampanja.Uneska.iznosila.je.80.miliona.dolara,.s.tim.to.su.polovinu.sredstava.inili.prilozi.pedesetak.zemalja,.istovremeno.pokazujui.postojanje.deobe.odgovornosti.u.ouvanju.izuzetnih.kulturnih.lokaliteta..Ovakav.primer.ohrabrio.je.druge.spasilake.kampanje,.Venecije.u.Italiji,.Mohenda. Dara.u.Pakistanu,.Borobodura.u.Indoneziji..Zamisao.da.se.povee.ouvanje.kulturnih.lokaliteta.s.lokalitetima.prirode.potekla.je.iz.Sjedinjenih.Amerikih. Drava..Konferencija.u.Vaingtonu.1965..zatraila.je. stvaranje.Fondacije.svetske.batine,.koja.bi.podsticala.meunarodnu.saradnju.kako.bi.se.zatitili.najlepi.lokaliteti.i.pejzai.sveta,.kao.i.istorijski.lokaliteti,.za.sadanjost.i.budunost.celog.oveanstva..Svetska.unija.za.prirodu.(UICN).je.1968..podnela.sline. predloge.Konferenciji.Ujedinjenih.nacija.za.ovekovu.okolinu.u.Stokholmu.(vedska).1972..Neto.kasnije.sve.zainteresovane.strane.usaglasile.su.jedinstveni.tekst.meunarodnog.ugovora..Meunarodni.ugovor.Konvencija.o.zatiti.svetske.kulturne.i.prirodne. batine.usvojen.je.na.Generalnoj.konferenciji.Uneska. 16..novembra.1972(videti,.wh-info@unesko.org).

va za njihovu zatitu. Sve zemlje potpisnice Konvencije (potpisalo je 149 zemalja) obavezuju se da finansijski i intelektualno doprinose zatiti svetske batine. Prihodi Fonda za svetsku batinu (osnovan Konvencijom 1972) potiu prvenstveno od obaveznih doprinosa zemalja uesnica u vrednosti 1 % od doprinosa budeta Uneska, dobrovoljnih priloga, prodaje dopunskih proizvoda koji se odnose na svetsku batinu i fonda depozita koji dodeljuju zemlje za specifine potrebe. Ukupna godinja suma od oko tri miliona dolara koja se iz prethodnih izvora sakupi, vie je nego skromna, s obzirom na veliinu zadataka i broj molbi za pomo. Sredstva iz fonda dodeljuje Komitet za svetsku batinu prema hitnosti zahteva, prednost imaju najugroenija podruja, ukljuujui i ona zavedena kao podruja u opasnosti. Vrednostima Srbije upisanim kod Uneska11 upravo su potrebna sredstva za restauraciju, zatitu i adaptaciju. U Srbiji postoje brojne kulturno-istorijske znamenitosti i vrednosti, koje treba zakonom zatititi, uvati i odravati, koje se mogu turistiki valorizovati.12 Sve navedene vrednosti, i kulturno i prirodno bogatstvo, navedeno je s namerom da se pokae da je za stvaranje materijalne osnove turizma u Srbiji nuno neophodna infrastruktura i kompetentni ljudski resursi (menadment). S obzirom da je prethodno istaknut znaaj kulturno-istorijskog naslea, ukazano na obavezu ouvanja i zatite istog i istaknut znaaj ljudskog faktora u stvaranju materijalne osnove, treba napomenuti da ljudski faktor itekako moe unititi i kulturne vrednosti i materijalnu osnovu13. Ekonomski interes je u sreditu svih aktivnosti, vodilja, cilj koji kreira ljudski kapital - ovek. Po uenju Hegela (Georg Hegel), i svet postoji objektivno, ali ne sasvim nezavisno od ljudske svesti.

Literatura

Dini, J. (1993), Turistika geografija, Ekonomski fakultet, Beograd. Kale, E. (1983), Povijest civilizacije, Zagreb. teti, S. (1999), Turistika geografija, SCHU, Beograd. www.unesko.org. www.unesko.org/whc
.Stari.Ras.sa.Sopoanima.1979;.Manastirski.kompleks.Studenica.1986. .Nacionalni.parkovi.(Tara,.Kopaonik,.Fruka.gora,. erdap,.ar-planina),.zatiena.prirodna.dobra. (Golija,.avolja.varo,.Vlasinsko.jezero,.Ludako. jezero,.Deliblatska.peara,.Carska.bara,.Karaorevo,.Vrelo.Mlave,.Klisura.reke.Uvac,.Klisura.reke. Gradac),.brojne.peine,.rimski.gradovi.(Gamzigrad,. Sirmijum,.Nais,.Cariin.grad),.tvrave.(Kalemegdan,.Petrovaradinska.tvrava,.Sremski.Karlovci,. Smederevska.tvrava,.Golubaka.tvrava,.Kladovo),.srednjovekovni.manastiri.(Sopoani,.urdevi. stupovi,.Petrova.crkva,.Studenica,.ia,.Graanica,. Visoki.Deani,.Frukogorski.manastiri-Kruedol,. Velika.Remeta,.Grgeteg,.Novo.Hopovo,.Staro.Hopovo,.Vrdnik,.Jazak,.Mala.Remeta,.Rakovac,.Beoin,. erevi,.iatovac,.Petkovica,.Kuvedin,.Diva,.Privina.i.Fenk)..Na.listi.ramsarskih.podruja,.od.oko. 1.050.koliko.ima.u.svetu,.zatienih.na.povrini.od. 79.miliona.hektara,.nalaze.se.i.podruja.iz.Srbije. (Obedska.bara,.Ludako.jezero.i.Carska.bara-Begej). .Kosovo.i.Metohija.-.brojni.manastiri.i.zadubine;. Irak.-.dolina.Eufrata,.itd



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Igor Stamenkovi* Rezime

Mileva Mari, srpski matematiar, bila je Ajntajnov suprunik, kolega, odani prijatelj i imala je nesaglediv uticaj na njegov rad u najkreativnijoj naunoj fazi. Roena je pred Boi, 19. decembra 1875. godine na dan Svetog Nikole u Titelu, maloj Vojvoanskoj varoici, na severu Srbije. U momentu samosaaljenja, Mileva je napisala: ...izgleda da ja nita ne dobijam dok nisam kanjena. Da li je Mileva bila rtva intelektualne krae? Da li je Mileva pomogla Ajntajnu da promeni smer svojih istraivanja? Jedan od ciljeva ovog rada jeste da istakne znaaj Mileve Mari u srpskoj i svetskoj nauci. Isto tako, glavni cilj istraivanja jeste da nju predstavi kao potencijalni proizvod kulturnog turizma, koji bi imao veliki uticaj na kvalitet turistike ponude vojvoanskih destinacija, poput Novog Sada ili Titela. Kljune rei: Mileva Mari, kulturni turizam, turistika ponuda, Vojvodina

Znaaj Mileve Mari kao potencijalnog proizvoda u ponudi kulturnog turizma u Vojvodini
Uvod - o Milevi Mari
Mileva Mari je bila hroma devojka, prozvana sveticom zbog svoje upornosti u uenju i sticanju znanja. Imala je posebni smisao za matematiku i fiziku, bila je muzikalna i izvanredno je crtala. Bila je jedna od prvih i retkih srpkinja koje su pred sam kraj 19. veka bile upisane u Ciriku politehniku kolu (slika 1). Albert i Mileva venali su se januara 1903. godine (slika 2) i pored velikog protivljenja Ajntajnove porodice. U meuvremenu, Mileva je rodila jednu vanbranu ker koja je rano umrla, dok je u braku sa Albertom rodila dva sina (Hansa Alberta 1904. i Eduarda Tetea 1910. godine, slika 3.). Brani odnosi izmeu Mileve i Alberta pogoravaju se od poetka 1912. godine, kada se Albert zaljubio u svoju roaku Elizabetu koja je ve imala za sobom jedan brak, sa dve keri, a koja je, slino Milevi, takoe bila tri godine starija od Alberta (Popovi, 2005). Bez obzira na to to je jednom prilikom u svom pismu napisao kako je srean to je naao linost koja mi je ravna, jaka i nezavisna kao to sam i ja sam, u Albertu je preovladala narcistika linost. Mileva je bila uvek gladna ljubavi i uvek je sumnjala da li je od bliskih ljudi voljena. Zbog luksacije kuka jo u mladosti je stekla nesigurnost a kao odbranu metodinost ivljenja praenju blagom opsesivnou. Mileva je bila verovatno religionzna, ali tradicionalno, blia agnosticizmu kao prosveena ena Evrope s poetka 20. veka. Ajntajn je takoe bio religiozan, bez ikakve veze sa bilo kojom crkvom (kao posednicom izmeu njega i Boga, to je tipino za judaizam i za protenstatizam), sklon mistikom oseanju, opet vie racionalnom preko svesti velikog naunika o nedovoljnosti naunih objanjenja prirodnih tajni. Otud za Ajntajna postoji vii Razum, a oveka koji ne ume da se udi i divi smatra mrtvim. Veina velikih stvaralaca misle i doivljavaju prirodu i Tajnu na isti nain. Oboavanju Ajntajna kao oveka morala se ipak jednom suprostaviti istina o njegovom linom ivotu. Tome su doprinele knige Desanke uri-Trbuhovi (1985), ora Krstia (1991), Milana Popovia (2005), Vide Ognjenovi (1998) i drugih. Moda nije dobro to su u prilog Milevinog doprinosa ili i raanja originalne teorije relativiteta u Milevinoj, a ne Albertovoj glavi, poslednjih go-

Abstract

Significance of Mileva Maric as a Potential Product in Cultural Tourism Offer of Vojvodinas Destinations A Serbian mathematician, Mileva Maric was Einsteins companion, colleague and confidante whose influence in his most creative years was enormous. She was born just before Christmas, december 19th 1875. at St. Nikolas day in Titel-Vojvodina, a northern part of Serbian. In a moment of self-pity, Mileva writes, it seems I can have nothing without being punished. Was Maric a victim of intellectual theft? So, did Maric help Einstein change the direction of his research? One of the goal of this paper is to point out the significance of Mileva Maric as a noble person in Serbian and world science. Also, the main goal is to present her as potential cultural touristic product that have would enormous influence in quality of touristic offer in Vojvodinas destinations such as Novi Sad or Titel. Key words: Mileva Maric, cultural tourism, touristic offer, Vojvodina

Slika 1. Mileva Mari Ajntajn iz studentskih dana

Slika 2. Slika sa Milevinog i Albertovog venanja iz januara 1903. godine dina priskoile mnoge feministkinje u svetu, prema kojima dobar deo mukog dela ajntajnologa i ne samo njiih, ne gaji simpatije, a koje su, verovatno, i preterale u svojim tvrdnjama. injenica je, koja se ne moe osporiti sa bilo koje strane, da je Mileva bila oslonac i podrka, najpre emotivna, a onda i intelektualna, i to svojom velikom ljubavlju, u godinama kada je mladom Albertu ovakva podrka bila najpotrebnija.

Nekoliko rei o vrstama motivacija u turizmu

Svetska turistika organizacija (WTO) razlikuje dve vrste motivacija: 1. unutranje i 2. spoljanje potencijale. U unutranje potencijale su svrstani fizioloki motivi kao to su:

* Igor Stamenkovi, asistent PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad



potreba za istim vazduhom, za kretanjem, radom ili za odmorom. U spoljanje potencijale su svrstani sledei motivi: fiziki (klimatski, pejzai, i sl.), ekonomski (kupovna mo, slobodno vreme, smanjenje trokova transporta), psiholoki sekundarni ili afektivni (zadovoljstvo, znatielja), socio-kulturni (nedostatak rekreacijskih usluga u mestu stalnog boravka, osamljenost, drutveno raslojavanje) i turistiki (turistiko oglaavanje, informisanje i presti koji proistie iz turizma). Isto tako, WTO razlikuje dve vrste turistikih motiva: 1. atrakcije i 2. tenje U atrakcije se svrstavaju: prirodne atrakcije i edukacijske (opta kultura, konvencije, kongresi i tako dalje). Druga grupa motiva, pored atraktivnosti, su tenje, a ovek tei ka: 1. fizikoj rekreaciji, 2. begom iz prebivalita i 3. duhovnoj rekreaciji, 4. ovek ima i tenju da se socio-kulturno razvija (Dobre i sar., 2004). Na osnovu podele motiva koji pokree turistu na putovanje, razvila se i podela turizma na vrste. Akademik Olga Hadi (2005) u okviru kulturnog turizma izdvaja: verski turizam, kulturno-istorijski, muzejsko-galerijski, umetniki, etniki, manifestacioni, kongresni, edukacioni, lifeseeing ali tu se moe uvrstiti i life-practicing. Shodno ovakvoj tipologiji Mileva Mari, kao persona koja to zasluuje, mogla bi biti jak povod za turistiko kretanje ka mnogim mestima u kojima je boravila tokom svog ivota i ostavila jak peat tog boravka. Takva kretanja bila bi od kulturno-istorijskog znaaja za Srbiju, koja ve dugi niz decenija selektivno unitava zaostavtine koje se vezuju za znamenite linosti, a ije postojanje u istoriji oveanstva u stvari treba da istakve svu lepotu i dobrotu jednog naroda.

Slika 3. Mileva Mari sa sinovima Hans Albertom (desno) i Eduardom Teteom (levo) istorijske linosti, umetnost, istorija, festivali, muzeji itd. (Fernandes et al., 2003). Polazei od Stebinsonove teorije, Bajvoter (Fernandes et al., 2003) je segmentisao trite kulturnog turizma u etiri dela: 1. turisti motivisani kulturom ele da naue neto vie o odabranoj destinaciji provodei pri tome nekoliko dana u nekom mestu, gradu ili regionu. Uglavnom su njihove posete organizovane uz pratnju vodia. Oni zaista ele da neto i naue. 2. Pojedinane, specijalizovane kulturne teme privlae grupu turista inspirisanih kulturom. Oni poseuju najpoznatija mesta kulture, glavne izlobe i festivale, putuju naokolo stiui iskustva u mnogim mestima koja poseuju i nikada ne ostaju dugo na jednom mestu. Oni poseduju zajedniku osobinu masovnih turista koji poseuju uglavnom ista mesta. Prema mnogim autorima, njihov broj evidentno ima tedenciju rasta. 3. turisti koje privlai i kultura poseuju mesta kulture dok su na odmoru, npr. letovanju ili zimovanju. Oni zapravo odlaze da posete mesta kulture samo zato to je to moda, kultura nije ono primarno zbog ega su odabrali ba to mesto za odmor. Pored ovih segmenata, MekGeting dodaje i 4. Spiritualno (religiozno) motivisani turisti su specifian segment turistikog trita. Ako religiozne turiste dodamo u gore izvedenu segmentaciju turista posetilaca mesta kulture, videemo da oni spadaju u veoma mali segment turista koji na putovanje polazi ba iz religioznih potreba, a ne zato to je to moda. Mileva Mari-Ajntajn mogla bi postati motiv bilo koje prethodno navedene grupe kulturnih turista. Posebno bi se isticali turisti motivisani kulturom i spiritualno motivisani turisti (koji zbog duhovnih, karmikih

Trite kulturnog turizma

Destinacije na meunarodnom turistikom tritu se bore da razviju nove kombinacije usluga u odreenom turistikom mestu, koje e biti konkurentne, jednistvene i atraktivne za razliite trine grupe. U monogim podrujima koja su se dugo drala trine ponude sunca i mora dolo je do snane saturacije i pregurpisavanja ka drugim vidovima turizma, posebno ka oblicima opteg i specifinog kulturnog turizma. Tako sada veina mesta koja se preorjentisala na ponudu u okviru kulturnog turizma, svoju ponudu zasniva na istorijskim linostima naroito vanim za celokupno oveanstvo i objektima u kojima su se rodili i iveli, kao turistikim resursima. Stebins (Stebbins) (2003) identifikuje uobiajene turiste posetioce mesta kulture kao posetioce razliitih geografskih podruja drava, gradova i regiona. Njih zanima neki od vidova umetnosti, bilo da je to arhitektura ili slikarstvo. Sa druge strane, postoje i turisti koji su specijalizovani za odreeni segment kulture i svoju panju fokusiraju na mali broj geografskih podruja ili kulturnih entiteta. Ovakvi turisti se ne zadravaju dugo u gradovima ili zemljama, ve ure u potrazi za onim vidom kulture koji njih zanima

Slika 4. Kua porodice Rui u Titelu, Glavna ulica



vrednosti neke osobe poseuju mesta njenog roenja, ivota i smrti), dok bi turisti inspirisani kulturom i oni koje privlai kultura, bez obzira na to to su manje motivisani, znaajno doprineli podizanju vanosti i veliini Milevine linosti u srpskoj istoriji.

Znaaj Mileve Mari u ponudi kulturnog turizma Vojvodine

Kulturna ponuda Vojvodine poinila je jedan kulturni greh, jer je zaboravila na onu koja je ovoj zemlji mnogo dala. Mileva Mari je ostavila trag u svetu o Srbiji onda kada je to bilo malo mogue, ostavila je trag u tehnikim naukama, ostavila je uverenje i da ljudi koji nemaju diplomu mogu promeniti svet i ostavila je dokaz o bezuslovnoj i bezgraninoj ljubavi prema onima koji su je povredili. Mnogi koji nisu ni priblino toliko dali, dobili su mnogo vie. Bilo bi viestruko znaajno za turistiku privredu Srbije da ljudima kao to su: Nikola Tesla, Mihajlo Pupin, Mileva Mari, Milutin Milankovi i drugim vrsnim korifejima nauke podari vie i znaajnije mesto tako to e ih eksponirati kroz sopstvenu turistiku ponudu njihove zemlje matice. Intelektualni turizam mora postati nain da se naa zemlja jae integrie i implementira u ve daleko poodmakle svetske ekonomske i privredne tokove.

Potencijalne destinacije, koje bi se mogle posetiti u okviru turistikog itinerera pod nazivom Tragovima Mileve Mari-Ajntajn, bile bi: 1. kua porodice Rui u Titelu (slika 4.), 2. vila porodice Mari u Kau i 3. kua Marievih u Novom Sadu (ulica Kisaka 20). Milevina kua u Cirihu (ulica Hutentrase 62) i kua u Cirihu u kojoj su Ajntajnovi stanovali sa porodicom Adler (ulica Musontrase 12), takoe bi mogle da budu adekvatno uvrtene u komplementarnu ponudu ovog programa. Ali, naravno, ovakva ponuda bi bila elitistikog karaktera, za one sa dubljim depom. Na kraju jo treba dodati da postoje mnoge pekulacije o Milevinom doprinosu Ajntajnovoj nauci, pa se treba pripremiti na sigurne napade ajtajnofiliara, koji su deo jakog naunog lobija koji radi u njegovu korist. Ne smemo im dozvoliti da istraju u svojoj nameri da Milevu svrgnu sa trona koji joj zaslugom pripada. Zato moramo poeti da mnogo vie istraujemo o njenom ivotu.

Literatura

1. Dobre, R., Ruskovi, . P., ivljak M., (2004), Menadment turistike destinacije skripta, Visoka kola za turistiki menadment, ibenik. 2. Fernandes, C., McGetting F., Edwards J. (2003), Religious Tourism and Pilgrimage,

Atlas Special Interest Group 1st Expert Meeting, Tourism Board of Leiria, Fatima. 3. Hadi, O. (2005), Kulturni turizam, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad. 4. Krstic, . (1991), Mileva Einstein-Maric in Elizabeth Roboz Einstein and Hans Albert Einstein Reminiscences of His Life and Our Life Together, Iowa Cita Iowa Institute of Hydraulic Research, pp. 85-99. 5. Latkovi, V. (2005), Mileva Ajntajn Ljubav i nauka, ivot sa genijem, Beoknjiga, Beograd. 6. Martinez, A (2005), Handling Evidence in History: The Case of Einsteins Wife, in School Science Review. 7. Ognjenovi, V. (1998), Mileva Ajntajn, Stubovi kulture, Beograd. 8. Popovi, M. (2005), Jedno prijateljstvo Pisma Mileve i alberta Ajntajna Heleni Savi, Plato, Beograd. 9. Stachel, J. (2002), Einstein from B to Z, Boston, Brkhauser, pp. 26-38; 39-55. 10. Stachel, J (ed.) (2005), Einsteins Miraculous Year: Five Papers That Changed the Face of Physics, Princeton, pp. 54-72. 11. Trbuhovi-uri, D. (1969), U senci Alberta Ajntajna, Bagdala, Kruevac.



Turistika privreda Tourist Economy





asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Mr. sci Almazaga atovi* Rezime

U radu se elaboriraju neka od ekonomskih obiljeja turizma sa osvrtom na turistikougostiteljsku djelatnost Tuzlanskog kantona. Predmet istraivanja u okviru ovog rada je spoznaja osnovnih aspekata mjesta i znaaja turistiko-ugostiteljske djelatnosti, specifinosti turistikog trita tj. karakteristike turistike ponude i tranje, marketing u turizmu, strategija turistikog marketinga, marketing mix u turizmu, turistiki proizvod, turistiko trite Tuzlanskog kantona. Ovom analizom obuhvaeni su najvaniji segmenti mobilnosti tranje, ponude i faktori njene konkuretnosti, kao i marketing ponude Gradaca. U radu su prezentirane razliite tipologije turistikih aktivnosti koje mogu posluiti kao podsjetnik za izradu poslovnih programa. Kljune rijei: turistiko-ugostiteljska djelatnost, turistiko trite, turistiki marketing, turistiki benchmarketing, turistiki proizvod, Tuzlanski kanton, Gradaac

Razvoj turizma u regiji Sjeveroistona BIH, sa osvrtom na turizam Tuzle i Gradaca

Turizam Bosne i Hercegovine
Turizam je industrija koja u Bosni i Hecegovini ima brz razvoj. Za 8 mjeseci ove godine ima rast od 15%. Bosna i Hercegovina ima izvanredne turistike potencijale. Svjetski savjet za turizam i putovanja (WTTC) iznio je podatak da je utjecaj turizma na bosanskohercegovaku ekonomiju u proloj godini iznosio oko milijardu maraka ili sedam posto (7%) bruto drutvenog proizvoda. U ovoj (2006) godini procjene se kreu oko 1,3 milijarde maraka direktnih i indirektnih prihoda od turizma. Danas u turizmu imamo 27.000 zaposlenih i, ako tome dodamo one koji rade u drugim granama vezanim za turistiku potronju (23.000 radnika), onda u turizmu radi vie od 50.000 osoba, odnosno 5% ukupne radne snage u zemlji. Podaci zvaninih statistikih institucija govore da je Bosnu i Hercegovinu, u sedam mjeseci ove (2006) godine, posjetilo 279.913 turista, to je za 15 % vie u odnosu na isti period 2005. U ukupnim dolascima domai turisti uestvuju sa 49%, a strani sa 51%. Osjetan porast je u dolascima turista iz Njemake, Italije, Belgije, vicarske, Slovenije, Hrvatske, Srbije i Crne gore, SAD-a, Turske, Poljske, odnosno blago je poveanje u dolascima stranih turista kod veine zemalja. Prosjeno zadravanje turista u Bosni i Hercegovini iznosi 2,36 dana. Najvei broj dolazaka je ostvaren u centrima planinskog, banjskog, primorskog i vjerskog turizma, te u veim gradovima Bosne i Hercegovine. Turisti su ostvarili 666.951 noenja, u emu strani turisti uestvuju 51,5% . U Bosni i Hercegovini je registrovano 8.320 ugostiteljskih objekata, 312 hotela i motela i 206 turistikih agencija u kojima je zaposleno oko 27.000 radnika. Analitiari turizma smatraju da u statistikim prikupljanjima i analizairanju podataka, te mjerenju efekata turizma u Bosni i Hercegovini postoje brojni nedostaci, te da je stvarni broj dolazaka turista znatno vei, ak i tri puta.

Promet u turizmu i ugostiteljstvu Tuzlanskog kantona u 2006. godini

U 2006. godini imamo poveanje prometa u turizmu i ugostiteljstvu za 14,7% u odnosu na isti period u 2005. godini. Promet u prvih 9 mjeseci 2006. iznosi ve oko 12 mil. KM, a do kraja godine bi mogao premaiti cifru od 16 mil. KM. Tuzlanski kanton je u osam mjeseci ove godine posjetilo 24.954 turista, a ostvareno je 40.395 noenja, to je za 7% vie nego u istom periodu prole godine. U ukupnim dolascima domai turisti uestvuju sa 49%, a strani sa 51%. Veliki porast ostvaren je u dolascima turista iz Hrvatske (64% poveanje u odnosu na 2005. godinu), Italije(20%), Slovenije (16%), Maarske (32%). I ostale zemlje imaju blago poveanje u dolascima turista. Prosjeno zadravanje turista u Tuzlanskom kantonu iznosi 1,8 dana, s tim da se, na primjer, posjetioci iz SAD se zadravaju prosjeno 2,7 dana, iz Nemake 2,3, Holandije 2,8, Maarske 2,0. Najvei broj dolazaka je ostvaren u centru kantona Tuzli, zatim slijede Kladanj, Lukavac, Banovii, Gradaac i Graanica. Prosjena iskoritenost smjetajnih kapaciteta u Tuzlanskom kantonu je 10%. U Federaciji BiH ona je 13,8%, RS 17,5% i Brko distriktu 20%. U Tuzlanskom kantonu je registrovano 101 pravno ugostiteljsko lice sa 221 organizacionom jedinicom u svom sastavu, te 1.142 ugostiteljskih objekata fizikih lica, 24 hotela i motela i 35 turistikih agencija u kojima je zaposleno oko 2.000 radnika.

Turistiki resursi

Europska unija je pravi turistiki gigant, koji generira oko 40% svjetskog meunarodnog turistikog prometa, odnosno oko 60% europskog. Turizam je u EU jedna od vodeih privrednih oblasti u kojoj se ubire oko 5% deviznog prihoda, ostvaruje oko 6% bruto drutvenog proizvoda, zapoljava oko 7% radne snage te apsorbira oko 8% line potronje.

Tabela 1. Promet u turizmu i ugostiteljstvu u Tuzlanskom kantonu (etverogodinji pregled) God. 2003 2004 2005 * Mr. sci Almazaga atovi, Tuzla 2006 I tromjeseje 3.164.115 3.831.766 3.408.128 3.909.485 II tromjeseje 3.847.992 4.118.865 4.029.027 III tromjeseje 3.401.748 3.605.071 3.436.268 IV tromjeseje 4.282.713 3.714.867 3.870.933 SVEGA 14.696.568 15.270.569 14.744.356



Veliki izazovi s kojima e europski ali i svjetski turizam biti suoen, mogu se predstaviti u pet tema: - promjena ponaanja putnika - turista, u korist eko-filozofije - odrivost i kvaliteta, kao trajne zadae turizma - brzi razvoj informacijskih i komunikacijskih tehnologija - trend prema velikim koncernima - izgradnja individualne marke - turistike destinacije U primjeni nekih od ovih novih tendencija u europskom turizmu pokrenute su vrlo zanimljive i vrijedne inicijative. Pominjem dvije: EUROPA - ZAJEDNIKA BATINA je akcija Vijea Europe zapoeta jo u jesen 1999. godine s ciljem propagiranja zajednikih vrijednosti koje veu sve stanovnike Europe, ne bi li se intenzivirao njihov osjeaj pripadnosti slinoj kulturi i ojaao zajedniki identitet. Potie se, dakle, valorizacija prirodnog i kulturnog naslijea te politika zatite tih resursa kao zajednikog blaga. U tom cilju ve su organizovani mnogobrojni konkretni pothvati, skupovi, konferencije i sl. EKO-TURIZAM kao jedna od osnovnih orijentacija za potvrivanje i isticanje visokih ekolokih standarda koji e osigurati da turizam, uistinu, postane jedan od pokretaa razvoja u ekoloki ouvanim prostorima. Praktino, klju uspjeha u buduem turistikom razvoju upravo lei u ekoloki odgovornom turizmu ili krae, ekoturizmu. TRENDOVI ekologija odrivi razvoj kvaliteta RESURSI atrakcije atraktivnosti doivljaji

9. Sportsko-rekreativni objekti 10. Turistike staze, putevi, ceste, eljeznica, aerodrom ... 11. Prirodna klimatska ljeilita 12. Manifestacije 13. Znameniti ljudi i dogaaji 14. Kultura ivota i rada 15. Atrakcije zbog atrakcija 16. Turistike paraatrakcije Ostali direktni turistiki resursi su: turistiki objekti i ureaji, turistike agencije, turistiki informativni propagandni materijali, turistiki kadrovi, turistika educiranost lokalnog stanovnitva, turistika organiziranost destinacije, sistem turistikog informiranja. Osim ovih, postoje i indirektni turistiki resursi koje takoer trebamo uvaavati, kao to su: komunalna infrastruktura i objekti drutvenog standarda, geoprometni poloaj, prometna povezanost, dobra prostorna organizacija, lijepo oblikovani objekti, vanjski ureaji i zelene povrine te mirnodopsko stanje i politika stabilnost. Svi oni, zajedno, predstavljaju neprocjenjivu ekonomsku vrijednost i moraju se kao primarni subjekt uzimati kao osnova bilo kakvih razvojnih aktivnosti. Zbog toga je neophodno sainiti katastar i atlas turistikih resursa po kriteriju a) stvarni i b) potencijalni resursi. Bogatstvo i raznovrsnost njihovog postojanja velika su prednost i izazov za stvaranje kvalitetnih ciljanih turistikih proizvoda i ponude. To se odnosi na domae, a jo vie na potencijalno inotrite. Regija Sjeveroistona BiH predstavlja izuzetno znaajnu turistiku destinaciju u Bosni i Hercegovini s obzirom na : 1. bogatstvo prirodnih turistikih vrijednosti; 2. izuzetno vrijedno kulturno-historijsko nasljee; 3. vrlo povoljan geosaobraajni poloaj; 4. raspoloivu infrastrukturu i dr. I pored toga, turizmu u regiji nije bitnije posveena panja u razvojnim projektima na ovim nivoima. Turizam nije sadran ni u razvojnoj strategiji Bosne i Hercegovine (PRSP). Moramo konstatovati da nismo dovoljno uinili da ove nae predivne prostore uinimo privlanim za domae i inostrane potroae. Potrebno je dosta investirati u cestovnu infrastrukturu. Nama stranci stavljaju ozbiljne primjedbe na nae zahtjeve i ponude da investiraju, da imamo uske, loe i prljave ceste. Energije imamo dovoljno i tu nema primjedbi. Do najznaajnijih naih turistikih destinacija imamo razvijenu energetsku mreu kao i vodosnabdijevanje, ali nemamo rijeeno pitanje otpadnih voda. Zabrinjavajue je doputena poduzetnika inicijativa u otvaranje ovih turistikih znamenitosti (izgradnja hotela, restorana, skijalita i dr.), koja pokuava da iz tog turizma izvue samo svoj profit bez obzira na posljedice koje e ostaviti. Naa eksploatacija mineralnih sirovina i prirodnih destinacija (konzumacija prirode)

pokazala je da su optine darovale lokaciju za eksploataciju graevinskih materijala i uma na nain da se ugroavaju postojee saobraajnice, sigurnost putnika, da se devastira okolina i da se nestrunim radom bez geolokih priprema eksploatira kamen veoma visoke vrijednosti i vrijedan plemeniti materijal od koga se mogu praviti potrebniji proizvodi. Kada se radi o otvaranju turistikih podruja pojedinih destinacija, nemamo praktino nikakvih priprema za koncesione ugovore, niti se Turistika zajednica konsultira po tom pitanju. ist vazduh, iste vode, zdrava flora i fauna predstavljaju pravo bogatstvo za Europu i odgovorni u EU mnogo investiraju da ouvaju te resurse. Kod nas ekologija jo nije dola na red i nekontrolisana eksploatacija prirodnih resursa, izmeu ostalog i kroz turizam, predstavlja veliku opasnost. Potrebno je uiniti ono to moemo izgraditi saobraajne komunikacije i tako olakati pristup turistikim destinacijama. Tu prije svega mislim na asfaltiranje puta prema Mukoj vodi u Kladnju, Djevojakoj peini Brateljevii, rijeci Turiji izletitu Soko, saobraajnicu od Lukavca do jezera Bistarac i jo mnogo drugih saobraajnica. Prema tome, potrebno je planirati prostorni razvoj to je zadatak drutveno-politike zajednice poev od mjesne zajednice do regije i drave Bosne i Hercegovine. Planiranje turistikih destinacija ne smije biti stvar pojedinanih poduzetnika i njihove inicijative. Osnovni ekonomski subjekt, od koga treba polaziti pri formiranju turistikog proizvoda, jeste trite potencijalnih kupaca. Na tritu se potvruje stepen uspjenosti turistike ponude opine, grada, regije te pojedinih destinacija. Kako je turistiko trite sve probirljivije, a elje gostiju sve zahtjevnije, treba prii formiranju takvih programskih sadraja svake mikroturistike destinacije, koja e elementima svojih atrakcija i atraktivnosti, receptivnosti i komunikativnosti, zadovoljiti potencijalnu ali kvalitetnu turistiku potranju. Za kvalitetnu pripremu i realizaciju novog turistikog proizvoda svakog nosioca turistike ponude treba ostvariti sedam preduslova marketinke strategije: - postojanje marketinga za sve vrste usluga i ponude; - fleksibilnost u pruanju turistikih usluga i usluga komplementarnih turizmu; - visoka kvaliteta znanja i strunih vjetina zaposlenih; - stalno praenje i analiza uspjenosti ciljanog marketinga; - brzo rjeavanje uoenih problema; - koritenje konkurentskih prednosti modernih tehnologija; - koritenje dostignutog imida za bolju konkurentnost. Pri izradi koncepcije marketinga treba se slijediti ova strategija: - prepoznati elje i potrebe potencijalnih gostiju kupaca i ispuniti ih;

Turistiko trite

Za potrebe planiranja razvoja turizma i stvaranja turistikog proizvoda neophodno je prikazati funkcionalnu strukturu turistikih resursa. Najvrijednija iskustva s kojima se danas susreemo upuuju na zakljuak da su osnovni turistiki resursi turistike atraktivnosti i atrakcije. Oni su osnovna sirovina za turistiku industriju, zato ih treba poznavati, zatititi i racionalno koristiti kroz odrivi razvoj. Zbog njih turisti i dolaze na neki lokalitet ili u neki kraj, a bez njih ne bi ni bilo razvoja turizma u tom podruju niti u irem okruenju. To je znaajan razlog da se osnovni turistiki resursi i smatraju najbitnijim faktorom turistike ponude. Tako se i osnovni turistiki resursi (turistike atraktivnosti i atrakcije) mogu svrstati u slijedeu funkcionalnu podjelu: 1. Geoloki znaaj prostora 2. Klima 3. Vode 4. Biljni svijet 5. ivotinjski svijet 6. Prirodno naslijee 7. Kulturno-historijsko naslijee 8. Kulturne i vjerske ustanove

0

- proizvoditi, formirati turistiki proizvod koji se moe prodati, umjesto prodaje turistikog proizvoda koga moemo proizvesti; - treba voljeti gosta - kupca, a ne proizvod ponudu. U tom kontekstu neophodno je razraditi pojedine marketinke segmente kao to su: propaganda, promocija, animacija, turistike zajednice, turistike agencije, te priredbe i dogaaje u funkciji propagande i afirmacije svakog turistikog proizvoda i destinacije u cjelosti. Na tim osnovama treba izdiferencirati turistiku ponudu za tri segmenta: - za trite Tuzlanskog kantona, - za trite BiH, - za ino-trite. Tuzlanski kanton smjeten je u sjeveroistonom dijelu BiH i ini 11,1% ukupne teritorije Federacije BiH. Obuhvata teritorijalni okvir 13 opina: Banovii, Doboj Istok, Gradaac, Graanica, Kladanj, Kalesija, eli, Lukavac, Srebrenik, Teoak, Sapna, ivinice i Tuzla. Na podruju Kantona brojni su i izuzetno vrijedni prirodni, kulturno-historijski, drutveni, privredni i novostvoreni resursi: - vodeni resursi prepoznatljivi u mnogim planinskim rjeicama, vjetakim jezerima (Modrac, Panonsko jezero, Bistarac, Hazna, Vidara, Snjenica, Makovac, Vijenac i dr.), izvorima mineralnih, termalnih i termomineralnih voda (Tuzla, Gradaac, Graanica, Kladanj i dr.), - umsko bogatstvo oplemenjeno dobro sauvanim biljnim i ivotinjskim svijetom, - iroka prostranstva obradivog poljoprivrednog zemljita sa prepoznatljivom proizvodnjom, posebno voarskih kultura (ljiva i jagoda), - peine sa atraktivnim peinskim nakitom (Djevojaka peina i dr.), - kulturno-historijski spomenici iz gotovo svih historijskih razdoblja (kule, stari gradovi, sakralni objekti svih multietnikih kultura, steci, i sl., - kulturne, obrazovne i druge institucije i instituti - muzeji, galerije, kazalita, biblioteke, 9 predkolskih ustanova, 87 osnovnih kola, 35 srednjih kola, Univerzitet sa 9 fakulteta - rairen i razvijen takmiarski i rekreativni sport, sportska rekreacija organizovana u vie od 250 sportskih organizacija i klubova, - mnogobrojne priredbe kulturnog, turistikog, poslovnog, sportskog i dr. karaktera, poev od lokalnih do mnogobrojnih meunarodnih. To su samo neki od vanijih resursa na kojima treba graditi turistiku ponudu Kantona. Ako iskljuimo dnevnu turistiku potronju realiziranu putem ugostiteljskih objekata i dijelom trgovine (Tuzlanski kanton

raspolae sa oko 1.240 ugostiteljskih objekata i oko 1.400 kreveta u 31 smjetajnom objektu), onda se s razlogom moe oekivati daleko vei broj ciljanih korisnika ponude i usluga od strane stanovnika ovog podruja. To se prije svega odnosi na potencijalne korisnike atraktivnih sadraja svih vrsta i nivoa koje e moi koristiti uenici, studenti, rekreativci, djeca, zaposleni, penzioneri, invalidi, ... Od turizma u Europskoj uniji oekuju svi. Prihodi e rasti, kako onih direktno zaposlenih u turizmu i oblastima komplementarnim turizmu, tako i prihodi lokalne uprave i drave ali i investitora. Unato globalnom poveanju ponude, Europa je i nadalje najvanija destinacija i glavno turistiko trite svijeta. U odnosu na 338 miliona dolazaka u 1995. godini za 2010. godinu predvia se 527 miliona, a u 2020. godini ak 717 miliona dolazaka. Iskustva koja ve ima Turistika zajednica Tuzlanskog kantona oko promocije i prezentacije u vie zemalja (Hrvatska, Slovenija, SiCG, Italija, Austrija, Njemaka, Maarska) govore o potrebi stvaranja to bolje turistike atmosfere i uslova za oblikovanje turistike ponude za ino-trite. Vrijedno je istai i slijedeu informaciju: Najcjenjeniji svetski turistiki vodi Lonely Planet iz SAD-a, Hrvatsku je proglasio najpoeljnijom turistikom destinacijom za 2005. godinu u svijetu (ispred Kine, Argentine, SAD-a i Italije). Zvui arobno i nadasve pohvalno. Moda je i viegodinji slogan turizma Hrvatske Mala zemlja za veliki odmor uinio neto dobro i korisno. I dok veina turistikih zemalja pogoena terorizmom i prirodnim katastrofama strahuje za nadolazeu sezonu(e), Hrvatska i zemlje u njenom okruenju mogu oekivati veliki uzlet. U tom kontekstu turistiki radnici u Hrvatskoj oekuju u 2006. godini turistiku etvu od 12 milijardi dolara u odnosu na oko 8,2 u 2005. godini. Jedan dio svakako se odnosi i na bolje ubiranje prihoda koji su odlazili u sivu ekonomiju. Izrazito raste interes bogatijih gostiju iz skandinavskih zemalja Velike Britanije, Francuske i Holandije za atraktivne programe. Treba podsjetiti na injenicu da je BiH, uz Sloveniju i Austriju, najbolje emitivno trite hrvatskog turizma. Sve ove informacije treba znalaki koristiti u turistikoj ponudi Tuzlanskog kantona za 2005. i naredne godine. To potvruju i podaci o trendovima kojima se okreu moderni turistiki nomadi, te drugi ljudi koji uestvuju u turistikom ivotu: - u programe se sve vie ukljuuju starije osobe (preko 60 godina starosti), - izrazito raste interes za sve vrste i oblike kongresnog turizma, - raste potranja za turizmom na vodi i uz vodu, te u planinskim zimskim centrima, - zdravstveno-rekreativnom turizmu u termama priklanja se sve vea populacija svih uzrasta, - snano se ispoljava zahtjev za ouvanom prirodnom okolinom,

Ino turistiko trite

- sve je vea potreba i interes za raznovrsnijim smjetajem (mali porodini hoteli, pansioni, apartmani, turistike vile i kue), te domaom kuhinjom, - ide se na organizovana putovanja preko specijalizovanih, sposobnih i iskusnih agencija, - jasno se istie zahtjev za sigurnou putovanja i boravka, - sve je vie porodinih putovanja, - izuzetno se poveava broj zainteresovanih za aktivne odmore, gdje se putem animatora mogu ukljuiti u razne programe sportske rekreacije, kulture i zabave, - izrazito su izraene tenje za upoznavanjem domaeg ambijenta, folklora, tradicije, obiaja (vjerskih i narodnih), te to postaju nova zanimljiva podruja mnogim europskim emitivnim tritima. Ako se sve navedeno stavi u kontekst pretpostavljene turistike ponude ovog kantona onda se mogu izvui dva zakljuka: 1. Mora se napraviti izuzetno kvalitetan marketinki projekt promocije i propagande koji treba svake godine inovirati, preferirajui predznake kao to su: Tuzlanski kanton predodreen za proizvodnju organske hrane; Ovo je kraj gostoljubivih ljudi i dobrih domaina; Ovo je region sa mnogobrojnim istim rjeicama, jezerima, mineralnim, termalnim i termomineralnim izvorima; Tuzla je jedinstveni grad soli; Dolazite u podruje sa nebrojenim prirodnim i kulturno-historijskim spomenicima i bogatim naslijeem ... 2. Kompjuterska tehnologija postaje nezamjenjiv element za dobijanje i praenje brojnih informacija o turistikom truitu. Jednom rijeju: moramo znati to hoemo, gdje to moemo ostvariti, na koji nain, kojim sredstvima i kadrovima, a sve u cilju uspjenog plasmana integralnog turizma i turistikih proizvoda na ciljana ino-trita.

Turistiko trite Tuzlanskog kantona

Promocija turizma Tuzlanskog kantona

Izgradnjom novih sadraja i osavremenjivanjem postojeih, Tuzlanski kanton s pravom moe formirati i plasirati jedinstven selektivni turistiki proizvod na istraena i odabrana ciljana trita. Kako se raznim projektima mogu pokrenuti i nove inicijative, te dati prijedlozi koji trae specifian odnos prema njima i oblikovanje prema tritu, to i usmjerenje promotivnih aktivnosti treba da se odvija kroz: - aktivno i uporno uestvovanje na turistikim tritima koja su direktno vezana za prodajnu aktivnost organizatora putovanja, prodaje aranmana ili konkretnih turistikih proizvoda, - selekciju trita, prema procjeni trine kulture i snage tur-operatora sa kojima se eli saraivati, - stalno prisustvo na odreenom turistikom tritu sa usmjerenim akcentom na one oblike ponude koja su za njih zani-

1

mljiva, npr. sportovi na vodi i avanturizam (Austrija, vicarska, Njemaka, Maarska, Poljska), odmori u prirodnom ambijentu (Holandija), ribolov i lov (Italija), - kontinuirano unapreenje vizualne i tekstualne ponude u vlastitim katalozima i katalozima tur-operatora na sajamskoizlobenim manifestacijama u zemlji i inostranstvu (Sajam turizma Lukavac, sajmovi turizma u Sarajevu, Zagrebu, Ljubljani, Novom Sadu i dr.), te ciljane poslovne turistike priredbe kao to su: EKO BIS, Vlai expo tours i sl. U cilju postizanja optimalnih rezultata promotivnih aktivnosti i trajnog obezbjeivanja njihovih efekata potrebno je: - izrada i tampa odgovarajuih papirnih i drugih propagandnih materijala, pored postojeih, kao to su: selektivni prospekti i katalozi, video zapisi, CD romovi - kontinuirano koritenje medija (radio, tampa, TV) prema prethodno utvrenoj i usvojenoj dinamici oglaavanja u tampi i izboru emisija, kako u sredstvima na podruju Kantona, Federacije i BiH tako i odreenih u zemljama potencijalnog emitivnog trita, - permanentno obogaivanje i osvjeenje ponude na osnovu trenda tranje na turistikim tritima kojima se obraamo.

U praksi najveih i najboljih turistikih sistema pojavljuju se dva naina prilagoavanja turistike ponude turistikoj potranji: (1) stvaranje novog proizvoda, uz materijalne investicije ili (2) prilagoavanje ponude potranji bez veih investicija, ali uz veliku matu, znanje i vjetine (primjer sojeniko naselje u Tuzli). S obzirom na uestvovanje turista u programima animacije razlikuju se dva osnovna vida animiranja turista: - programi i sadraji u kojima je uestvovanje turista aktivno (turista je neposredno ukljuen u programe ali je i gledalac, to znai da u takvim sadrajima moe doi do izraaja i kreativnost turista) - programi u kojima je turist, relativno, pasivan gledalac, publika U dananjem svijetu postoji vie od 10.000 raznih aktivnosti kojima se ljudi bave u slobodno vrijeme. One se mogu svrstati u 10 osnovnih grupa: drutveni kontakti, igre, sportske aktivnosti, drutveno-zabavne aktivnosti, kulturne i umjetnike aktivnosti, tehnike aktivnosti, aktivnosti u prirodi, zdravstveno-rekreacijske i rehabilitacijske aktivnosti, atrakcije, izleti. U odnosu na kulturno-historijske spomenike osnovni zadatak animacije je da prui turistima takvu informaciju koja e pobuditi interes i onih turista kojima upoznavanje kulturno-historijske batine nije jedan od glavnih motiva putovanja. U odnosu na sportsko-rekreativnu ponudu ulogu animacije treba sagledati kroz slijedee: - sportsko-rekreativne aktivnosti su jedan od najizrazitijih vidova aktivnog provoenja odmora i praznika, a posebno na vodi i uz vodu; - izbor aktivnosti i aljivi ton igara omoguuju i potiu masovnost uestvovanja; - programom animacije u sportsko-rekreativne aktivnosti ukljuuju se i oni koji se njima ne bave redovno (stariji ljudi, invalidi, djeca). U sociologiji modernog ivota veliki se znaaj pridaje i ulozi hobija u slobodnom vremenu ovjeka. Izraz hobi ovdje upotrebljavam kao mogunost zabavno-rekreativne aktivnosti kojom se: stie novo ili proiruje postojee znanje, stiu stvari, materijalna dobra, stvaraju predmeti, proizvodi. Prema tome, hobi obuhvata: umjetniki amaterizam, zanate, razne vjetine, izradu predmeta od raznih materijala, kuhanje, kolekcionarstvo (filatelija, numizmatika, kartofilija, memorabilija) i sl. Ovakve zadatke i programe mogu realizovati samo osposobljeni i obrazovani kadrovi koji se za to trebaju pripremati po posebnim edukativnim programima. Dobra iskustva ve postoje u hrvatskom turizmu (posebno u Istri) pa ih treba i znalaki koristiti.

Propaganda

Novoformirani turistiki proizvodi Kantona zahtijevaju izradu mnogih savremenih propagandnih sredstava. S obzirom na ciljeve koji se s njima ele postii neophodno je studiozno izvriti izbor, kreiranje i distribuciju. Kako stil ivota i navike potencijalnih korisnika turistikih usluga iz pojedinih podruja utiu na vrijeme donoenja odluke o koritenju slobodnog vremena (praznika, godinjih odmora, vikenda) neophodno je definisati vrijeme poetka i trajanja pojedinih aktivnosti, te raspored vremena njihovog koritenja u toku provoenja propagandne kampanje. Vano je naglasiti da predugo koritenje jednog propagandnog sredstva umanjuje efekte i vrijednosti koje se od njega oekuju. Neophodno je voditi stalnu brigu o blagovremenom snabdjevanju distributivnih punktova odgovarajuim aktuelnim propagandno-informativnim materijalima, a posebno komercijalne ponude. Turistiko trite veoma je hirovito i tei stalnim promjenama. Zato se sugerie postojano praenje trenda potranje i shodno tome, potrebno je da se idejna rjeenja odreenog propagandnog sredstva s vremena na vrijeme izmjene ili istaknu novi aspekti stare ponude. Kao jedan od oblika unapreenja prodaje mogu se smatrati i ciljani nastupi na izlobeno-sajamskim priredbama ali i posebne marketinke akcije, kakva je i nedavno zapoeta u organizaciji USAIDA oko propagande i promocije pojedinih turistikih destinacija Bosanske krajine u planinskim zimskim centrima BiH (Vlai, Kupres, Bjelanica, Jahorina, Konjuh, Majevica, Ozren, Trebava i dr.).

i, Graanica, Doboj - Istok, Srebrenik, eli) ima izuzetno sloene i znaajne zadatke u promoviranju turistikih programa projekata i ponude. Uz dosadanja vrijedna iskustva, potpunijom saradnjom sa nosiocima proizvoda to e se moi jo kvalitetnije realizirati. Zbog toga je i neophodno da svaka turistika firma, institucija ili organizacija koja je komplementarna turizmu saini svoju listu akcija i aktivnosti na kojima moe najdirektnije saraivati sa Turistikom zajednicom Kantona, odnosno za neke programe i F / TZ i Udruenjem turizma BiH. Takvom saradnjom mogu se ostvariti bolji propagandni, informativni, razvojni i ekonomski efekti, ukljuujui i poslovno povezivanje i partnerstvo sa zainteresovanim poduzetnicima iz zemlje i inostranstva. To se posebno odnosi na davanje, odnosno preuzimanje koncesija za pojedine resurse kojima je blagohotno bogata ova regija. Uloga turistike zajednice Kantona na ovim zadacima i zadacima ukupnog razvoja turizma je nezamjenjiva. Dosadanja iskustva koja postoje u saradnji sa turistikim agencijama upuuju na zakljuak da se u BiH, a slino je i u Tuzlanskom kantonu, veoma mali broj domicilnih agencija bavi receptivnom ponudom domaih turistikih proizvoda, drugim rijeima, dovoenjem gostiju, a sve vie se bave odvoenjem gostiju u druge destinacije. Promijeniti ovaj trend moe se i kvalitetnijom podrkom agencijama koje se ele specijalizirati upravo za selektivne oblike turistike ponude Kantona, odnosno njegovih pojedinih mikrodestinacija ili ciljanih proizvoda (jezera, peine, banjski centri, kulturno-historijski spomenici, lovita, sportsko-ribolovni reviri i sl.).

Resursi Gradaca u marketinkoj ponudi i plasmanu

Gradaac, grad bogate prolosti, ambiciozne sadanjosti i realno bogate budunosti ima sve, i to vrlo kvalitetne, resursne pretpostavke za razvoj vie oblika selektivne turistike ponude u filozofiji ivimo i radimo 365 turistikih dana u godini. Da bi sve poznate turistike resurse svrstane u atrakcije i atraktivnosti za domae i ino-trite mogli usmjereno i programski razvijati, a na njima i s njima formirati turistiku ponudu, turistike proizvode i prepoznatljivu mikroturistiku destinaciju neophodno je izvriti ekonomsku valorizaciju svakog pojedinanog resursa i pretvoriti ga u novostvorenu vrijednost, oblikovanu kao proizvod u cjelogodinjem trajanju. Rije je o slijedeim resursima: 1) Kulturno historijska batina 2) Vodeni resursi 3) ljiva 4) Lovite Lanite 5) Priredbe i dogaaji

Turistike zajednice i agencije

Kulturno historijska batina

Turistika zajednica Tuzlanskog kantona sa svojim podrunicama (Tuzla, Gradaac, Lukavac, ivinice, Kladanj, Kalesija, Banovi-

Prilikom formiranja ponude iz osnova ovog resursa zasluuje panju formiranje slijedeih zasebnih cjelina kao dijelova ukupnosti, ali i kao samostalnih prepoznatljivosti:



- Kula Husein-kapetana Gradaevia, Zmaja od Bosne, sa Starim gradom akcenat na liku i djelu Husein-kapetana Gradaevia (naunoistraivaka literatura, umjetnika kolonija na ciljane teme, suveniri, kolske radionice, radionice za turiste, objekti i spomenici, muzej, veza sa Istambulom) - Sakralni objekti damije - Husejnija i Sviraka kao objekti kulture i tradicije s poetka XIX vijeka - Sahat kula (iluminacija i aktivna funkcija) - Oklopni voz - historija, pria, suvenir, radionice - Muzej i galerija - posjete, istraivanja, razvoj zbirki - Banja Ilida - hotel sa 120 kreveta, termalna voda 29,3oC zdravstveno-ljeilini centar, istraivanje voda, razvoj rekreativno-odmaralinog turizma, sadraja i objekata, lanstvo u novoformiranom Udruenju banjsko-klimatskih mjesta BiH - Jezera Hazna i Vidara - rekreacija, sport, sportski ribolov, priredbe, ugostiteljstvo, suveniri, promocije... - Rjeica Gradanica - sportsko-ribolovni revir.

Vodeni resursi

- Ovdje boravak postaje uitak i nezaboravan doivljaj 365 dana u godini - Odmor, rekreacija, edukacija, zabava, sport i razonoda - u ekoloki profinjenom i zdravom ambijentu - Turistiko-ekoloki grad Gradaac i njegovi graani oekuju Vas otvorena srca - Ovo je kraj gostoljubivih ljudi i dobrih domaina - Dolazite u sredinu susretanja raznih kultura i civilizacija - Kod nas Va novac vrijedi mnogo vie zbog kvalitetne ponude i usluge - Za nas je voda najvei kult na svijetu - zato su nai programi turizma s vodom, na vodi i uz vodu, jedinstveni - Mi Vam garantujemo nezaboravan uitak i sigurnost Ovakve ideje i razvoj mogu ostvariti samo struno osposobljeni kadrovi, a posebno kadrovi u marketingu iji se razvojni trend moe usmjeriti i prema slijedeem: - trai se i izvrsno prolazi na tritu simpatiniji, prisniji i poetiniji marketing, - marketing kao pria o proizvodu, ponudi i turistikoj destinaciji, - treba se ponositi onim to se radi, - marketinki ovjek novog doba mora biti samouvjeren i kompetentan, vjerovati sebi i u sebe, stalno uiti i imati imid pobjednika. Najbolji turistiki proizvod je onaj za koji ima najvie gostiju, a meu njima najvie stalnih. Gradaac ima izuzetno vrijedne turistike atrakcije i atraktivnosti kojima ih mogu privui, dovesti i zadrati.

Mogui marketinki slogani Gradaca

u Tuzlanskom kantonu neophodno je vezati za okvire kantonalne ekonomske razvojne strategije. Sa iskorienjem razvojnih i prostornih potencijala u svim opinama Tuzlanskog kantona, ukljuujui putne infrastrukturne pretpostavke (autoput od Tuzle do koridora 10, trea traka autoputa Tuzla Sarajevo, autoput Banja Luka Doboj, proirenje rijene luke Brko) te primjenom stimulativne koncesionalne politike (koja i opinama ostavlja mogunost dodjela komunalnih koncesija, koje bi na osnovu njih mogle ostvarivati znaajne budetske prihode) mogue je ostvariti zavidan ekonomski rast u rasponu od 7 do 10 % i poveati zaposlenost na cca 160.000 uposlenih (indeks 2025/2005 = 190) u periodu do 2025. godine.

Literatura

ljiva

- ljiva kao turistiki proizvod sa vie desetina novih trinih proizvoda (priska, pekmezi i marmelade od ljive u suvenirskom pakovanju sa orasima, ciljane berbe, festival ljive, muzej ljivarstva, ciljana ugostiteljska ponuda sa ljivom slana i slatka jela i dr.). - Prostire se na 37.000 ha; preovlauje niska pernata divlja (golub, patka, fazan, jarebica, prepelica, zec) - mogunosti foto-lova, lovni salon sa eksponatima, galerija - Meunarodni poljoprivredni sajam i Sajam ljive - inovacija sajma u znaajniji poslovno-turistiki projekt, - Gradaaki knjievni susreti - uspomene na linosti i djela knjievnika Hasana Kikia, Ahmeda Muratbegovia i drugih, turistiki aspekt, izdavaka bibliografija, prigodne razglednice, - Trenjarevo - trenja u turistikoj ponudi, propagandi, atrakciji i prigodnim dogaajima, - Turistika manifestacija U susret sevdahu - promocija sevdalinke kao turistikog proizvoda koji ima svoju vrijednost i upotrebnu vrijednost; sevdalinka kao suvenir BiH i sevdalinka kao kulturni identitet naroda u BiH.

Lovite Lanite

Zakljuci

Priredbe i dogaaji

Odnos prema ivotnoj sredini i njena zatita kao i saobraajne komunikacije predstavljaju osnovni problem da bi se otvorila naa turistika podruja, odnosno postala dostupna domaim i stranim turistima. Potrebna daleko vea ulaganja u infrastrukturu, ekologiju i kadrove, kao i mir u zemlji, (turizam je veoma osjetljiv na turbulentne sredine i toliko ovisan o miru) da bi turizam donosio prihode blizu 5 milijardi maraka, to iznosi jednu treinu od ukupnog BDP u Bosni i Hercegovini za 2005. godinu (14,96 milijardi BDP u 2005.g). Jedan od zakljuaka sa ovog skupa, jeste da se napravi kantonalni akcioni okolinski plan u svakoj optini, lokalni okolinski akcioni plan. Dalje, mora da se potuje segment odrivog razvoja u koritenju prirodnih resursa. To znai da ne treba nita graditi ukoliko to naruava prirodni sklad. Budui da turizam predstavlja jednu od ozbiljnih razvojnih ansi Tuzlanskog kantona, sagledavanje mogunosti razvoja turizma

1. Analitika dokumentaciona osnova Prostornog plana Tuzlanskog kantona 20002020 prethodna sinteza, Tuzla, 2003. 2. Bero, M., Strategija ekonomskih odnosa BiH sa EU, Ministarstvo spoljnih poslova BiH, Sarajevo, 1998. 3. atovi, A., Turistiko-ugostiteljska djelatnost kao faktor privrednog razvoja Tuzlanskog kantona BosniaArs, Tuzla, 2005. 4. Energetika (I i II faza), studija, kao podloga Prostornog plana Tuzlanskog kantona 2005-2025, Rudarski institut, Tuzla, 2003. 5. Informacija o poslovanju privrednih drutava iz oblasti industrije, energetike i rudarstva 2003. godine, Ministarstvo industrije i rudarstva, Tuzla, 2004. 6. Hodi, K., Turizam u regionalnoj strategiji ekonomskog razvoja Sjeveroistone Bosne, Zbornik radova Strategija ekonomskog razvoja turizma u Sjeveroistonoj Bosni, BosniaArs, Tuzla, 2005. 7. Hodi, K., Zahirovi, S., Klapi, M., Regionalni ekonomski razvoj Sjeveroistone Bosne, Pogledi, BZK Preporod, br.10, 2005. 8. Hodi, K., Hadiali, M., Plan ekonomskog razvoja TK, studija podloga Prostornom planu Tuzlanskog kantona 20052025, Tuzla, 2005. 9. Horizons 2020, A thought-provoking look at the future, A study of TNS Infratest Wirrtschatsforschung Commissioned by Simens AF, October 2004. 10. Senei, J., Istraivanje turistiki trita, Ekonomski fakultet, Zagreb,1997. 11. Baki, O., Marketing menadment turistike destinacije Ekonomski fakultet, Beograd, 2002. 12. Pozderac. A., Eko-etno turistiko selo Rastoke Slunj, studija, 2004. 13. Pozderac. A., Turistiki park Bijela marketing projekt razvoja, 2005.



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Jovan Plava* Mladen Gajanski** Rezime

Svetsko prvenstvo u fudbalu organizuje se svake etiri godine. Na njemu uestvuju najbolje reprezentacije sveta sa svih kontinenata. Nemaka je bila zemlja domain 2006. godine u dvanaest gradova. Na prvenstvu su uestvovale 32 ekipe koje su bile podeljene u osam grupa. ampion je postala reprezentacija Italije, 09. jula 2006. Prihod ostvaren od prvenstva je 135 miliona evra, od ega je Nemaki fudbalski savez zaradio 57 miliona evra.

Doprinos Svetskog prvenstva u fudbalu 2006. razvoju turizma Nemake

Uvod
Sa razvojem ljudskog drutva dolazi do pojave sve veeg broja razloga koji nagone oveka da putuje. Nekada, ljudi su na put kretali iskljuivo ako su morali, uglavnom su to bila putovanja koja su za cilj imala ostvarivanje profita preko trgovine. Vremenom, kod oveka se javlja i elja da otkrije nove krajeve sveta, a istovremeno i da te prostore osvoji i pokori. Kree se na velika prekookeanska putovanja, a morepllovci osvajaju i kolonizuju novootkrivene delove sveta u korist najjaih svetskih sila. Do pojave prvih organizovanih oblika putovanja koja za cilj imaju turizam slian dananjem, dolazi tek krajem XVIII veka. Istovermeno dolazi i do napretka u oblasti sporta. Sportisti postaju sve vee atlete, a njihova dostignua iz decenije u deceniju fasciniraju obine posmatrae. Obian ovek je sve vie zadivljen dostignuima vrhunskih sportista i poinje da putuje, vrlo esto i u udaljene krajeve da bi prisustvovao velikim sportskim priredbama. Sama pomisao da e uivo videti fizika dostignua koja on sam nikada nee moi da ostvari, nagoni ga na put. Od 60-ih godina HH veka sport je postao tema velikog meunarodnog interesovanja, privlaei znaajnu panju medija, novac, brojne uesnike kao i politiki interes. U meuvremenu, turizam sa vie miliona uesnika i milijardama zaraenih dolara godinje, postao je vodea privredna grana koja se u svetskim razmerama najbre razvija. Sport utie na pojavu novih oblika turizma (aktivan odmor, avanturistiki sportovi, aktivni sportski odmori u banjama). Sport pokree ogromnu trgovinu u kojoj se prodaje velika koliina sportske opreme, ali i pia i stimulativnih sredstava. Zbog toga nije iznenaujue da postoji uska veza izmeu sporta i turizma. irenjem sporta i njegovog znaaja poveava se broj uesnika u sportskim aktivnostima. Ovo poveanje je posebno izraeno tokom vikenda, praznika i odmora, ali porast se belei tokom cele godine. Dogaaji, kao to su svetska prvenstva, zatim kontinentalna prvenstva, meunarodne utakmice u klupskim takmienjima, pokreu godinje milione ljudi da putuju pojedinano ili grupno. Programi sa posetama fudbalskim utakmicama postali su skoro obavezan deo ponude turistikih agencija irom sveta. Tako, na primer, iz Slovenije se svaki vikend organizovano moe otputovati na neku utakmicu italijanske lige. Moe se sa sigurnou rei da je sport, a naroito fudbal postao faktor koji u znatnoj meri utie na odluku oveka da putuje. Svetska prvenstva u fudbalu postaju jedan od najposeenijih sportskih dogaja, a za oragnizatore veoma isplativ posao. Tako je bilo sa mnogim ranijim svetskim prvenstvima u fudbalu, pa i sa poslednjim u Nemakoj 2006..

Fudbal i turizam

Abstract

Contribution of the 2006. Football World Cup to the Development of Tourism in Germany World Cup is organized every four years. The best teams from every continent take place. This year Germany was the host in twelve cities to 32 national teams, devided in to eight groups. Italy won the World Cup in the final match held on 09. of July 2006. Profit from the World Cup is about 135 milion euros, and the DFB erned aproximatly 57 milion euros.

Fudbal je jedan od retkih sportova koji se igra nogom, a po mnogima to je igra koja je u najveoj meri meunarodna. Fudbal se igra i gleda redovnije od bilo kog drugog sporta. Mada je igranje lopte nogom, slino fudbalu, bilo poznato jo od davnina kod Kineza, Vavilonca, Egipana, Grka, Rimljana, ak i Inka, fudbal je dananji oblik dobio sredinom XIX veka kada doivljava ekspanziju u Engleskoj, a zatim se iri i u ostalim evropskim zemljama (od 1875). Tri faktora su uglavnom bila presudna za prenos fudbala i u druge zemlje: trgovina, obrazovanje i vojna osvajanja. Igranje i gledanje fudbala zahteva odreene sposobnosti i znanja, ostvaruje ekonomske efekte i privlai veliki broj navijaa. Nekada je fudbalska ekipa bila sastavljena od lokalnih igraa, lokalnih trenera i lokalnih navijaa. Kasnije, posle Drugog svetskog rata, poeli su prelasci igraa i trenera, a kasnije i navijai poinju da prate timove za koje navijaju. Nakon Drugog svetskog rata, a naroito 50-ih i 60-ih godina XX veka, uporedo sa reprezentativnim takmienjima, poinju da se razvijaju i klupska takmienja. Samim tim, velik broj navijaa klubova putuje na gostovanja da bi bodrili svoje ljubimce, a istovremeno i upoznali nove gradove, vrlo esto i nove kulture. Zbog ovoga, do putovanja iji je glavni razlog fudbal dolazi mnogo ee, a ne samo u vreme odravanja prvenstava nacionalnih selekcija (na primer, svetsko prvenstvo odrava se svake etiri godine). Grade se stadioni sposobni da prime desetine hiljada gledalaca, u ijoj se okolini obino nalaze radnje sa suvenirima, restorani sa nacionalnom kuhinjom, prodavnice sportske opreme, pomoni tereni, sale za treninge i rekreaciju, smetajni objekti. Dakle, pored uslova za pripremu sportista, istovremeno postoje veoma dobri uslovi za prihvat i smetaj turista, kao i sadraji koji su tu da im kvalitetno popune slobodno vreme.

Svetska fudbalska prvenstva

* Dr Jovan Plava, red. prof. PMF-a Departman za geografiju, turizam i gotelijerstvo, Novi Sad ** Mladen Gajanski, diplomirani geograf turizmolog, Novi Sad

Svetsko prvenstvo, pored olimpijskih igara, sigurno predstavlja najvei sportski dogaaj na svetu. Moglo bi se rei i da je Olimpijada na neki nain uticala na poetak organizovanja svetskih prvenstava. Nakon odluke Meunarodnog olimpijskog komiteta (IOC) da dodeli organizaci-



ju Letnjih olimpijskih igara 1932. godine Los Anelesu, neslaganje izmeu Meunarodne fudbalske organizacije i Meunarodnog olimpijskog komiteta oko statusa igraa amatera i nedostatak interesovanja kod Amerikanaca, dovelo je do toga da je fudbal izbaen sa olimpijskih igara. il Rime, tadanji predsednik Meunarodne fudbalske organizacije, doao je na ideju da na jednom mestu okupi najjae reprezentacije sveta da se bore za titulu svetskog prvaka. Poto je Urugvaj zvanino bio najbolja svetska reprezentacija (prvo mesta na Olimpijadi 1928) pripala mu je ast da organizuje Prvo svetsko prvenstvo 1930. godine. Od 1930. samo je sedam fudbalskih reprezentacija pobeivalo na svetskim prvenstvima, meu kojima je Brazil najuspeniji. Brazilci su se pojavljivali na svim prvenstvima do sada i bili su najbolji ak pet puta. Nemaka, koja zajedno sa Brazilom dri rekord po broju pojavljivanja u finalnoj utakmici, takoe predstavlja i ekipu sa najvie drugih mesta na prvenstvima. Nemci su etiri puta bili drugi. U finalima igraju timovi iz Evrope i June Amerike. Niko od timova iz Azije nije proao polufinale, dok su samo dva tima iz Afrike uspela da stignu do etvrtfinala. Iz Okeanije su se na svetsko prvenstvo kvalifikovale jedino reprezentacije Australije i Novog Zalanda. Od 1930. do 1966. svetsko prvenstvo se uglavnom odravalo u Evropi i Junoj Americi. Meksiko je 1970. organizovao Svetsko prvenstvo, a 2002. organizatori su bili Japan i Juna Koreja. Svetsko prvenstvo 2010. godine prvi put e biti odrano u Africi (Junoafrika Republika) (www.wikipedia.org).

Svetsko fudbalsko prvenstvo u Nemakoj 2006.

Nemaki fudbalski savez (Deutscher Fussball Bund, DFB) osnovan je 1900. u Lajpcigu. U tom ternutku imao je 86 registrovanih klubova. Godine 1919. u Nemakoj je bilo 150.000 registrovanih fudbalera, a 1932. vie od milion. Poetkom XXI veka Nemaki fudbalski savez ima 26.000 registrovanih klubova, sa oko 170.000 timova i preko dva miliona aktivnih fudbalera. Fudbalska organizacija ima 6,5 miliona lanova i predstavlja najmasovniju sportsku federaciju na svetu. Savez ima i 870.000 enskih lanova i 8.600 enskih timova. Svoju stabilnost klubovi ostvaruju zahvaljujui prihodima od prodatih televizijskih prava za prenose utakmica, zatim od sponzora, a znaajan deo ini i prihod od prodatih ulaznica (utakmice Prve fudbalske lige proseno posmatra oko 40.000 lica). Iz navedenog jasno je zato je organizacija svetskog prvenstva u fudbalu 2006. bila dodeljena upravo Nemakoj (www.dfb.de). Trideset dve godine nakon prvog prvenstva, 1974., Nemaka je dobila organizaciju Osamnaestog svetskog prvenstva. Nemci su ugostili trideset dve nacionalne selekcije, podeljene u osam grupa. Utakmice su odigrane u dvanaest gradova, na isto toliko, izuzet-

no opremljenih stadiona, od kojih je najvei Olimpijski stadion u Berlinu (kapacitet mu je oko 74.420 gledalaca). Pored njega sigurno treba izdvojiti i Alianc arenu u Minhenu i svakako Veltins arenu u Gelzenkirhenu, koja je jedini stadion u Evropi kategorizovan sa est zvezdica od strane Evropske fudbalske asocijacije. Turnir je trajao od 9. juna do 9. jula, a za to vreme odigrane su 64 utakmice, na kojima je postignuto 147 golova (2,3 po utakmici). U finalu su igrale ekipe Francuske i Italije (Italija je po etvrti put postala prvak sveta) (www. fifaworldcup.com). Pri odluivanju fudbalske organizacije Nemake o gradovima domainima utakmica na Svetskom prvenstvu, najvanije odrednice su bile: stabilna gradska privreda, vrlo dobro organizovane gradske slube (komunalne slube, zdravstvo, policija) i smetajni kapaciteti koji mogu prihvatiti sve turiste koji e doi posmatrati utakmice u pojedinim gradovima. Utakmice su organizovane u sledeim gradovima: Berlin, Dortmund, Frankfurt, Hamburg, Lajpcig, Keln, tutgart, Gelzenkirhen, Minhen, Hanover, Nirnberg i Kajzerslautern. berlin Ujedinjenjem Nemake 1989. godine Berlin je ponovo postao njen glavni grad, te je povratio mnoge funkcije i postao simbol ujedinjenja. Novi poetak grada znaio je i obnovu pojedinih etvrti i mnogih istorijskih graevina, ali i gradnju novih objekata i ureenje prostornih celina. Povratak brojnih funkcija, ponovo je doveo brojne ambasade i druga strana predstavnitva u grad, ali i reku domaih i stranih turista, te je logino to je Olimpijski stadion, podignut za Olimpijske igre 1936, obnovljen (za obnovu utroeno 242 miliona evra). Preureeni stadion prima 74.420 gledalaca, dok mu je za potrebe Svetskog prvenstva kapacitet smanjen na 66.021 posmatraa (www.fifaworldcup.com). Berlin krasi nekoliko izuzetno velikih znamenitosti, kao to su Brandenburka kapija, zatim televizijski toranj (visok je 203 metra i drugi je po visini u Evropi), zgrada nemakog parlamenta, Sovjetski memorijalni park, Francuska katedrala, Muzej jevrejske zajednice itd. Dortmund je grad na krajnjem severozapadu Rurske oblasti. Iako je Drugi svetski rat doneo je katastrofu za Rursku oblast, (procenjuje se da su bombe Saveznika sruile 95% zgrada u centru Dortmunda i dve treine kua na periferiji), grad je do 1960-ih godina obnovljen, a dananja ekonomija grada zasniva se na visokoj tehnologiji. Uz to, do grada dolazi kanal Dortmund Ems koji ga direktno povezuje sa Severnim morem, a na severoistonom obodu grada ukrtaju se najvaniji autoputevi nacionalnih razmera. To je uslovilo da Dortmund, sa stadionom Vestfalen bude jedan od domaina Svetskog prvenstva u fudbalu. Kapacitet Vestfalen stadiona je 65.982 mesta za sedenje (meunarodne utakmice), 82.932 kada je dozvoljeno stajanje (Bundes liga). Tokom Prvenstva stadion je imao 60.285 sedeih mesta (www.sportsnet.com).

Slika 1. Brandenburka kapija (Izvor: www.b92.net)

Slika 2. Gradski trg u Dortmundu (Izvor: www.b92.net)

Slika 3. Centralni deo Frankfurta Izvor: www.fifaworldcup.com Frankfurt na Majni je ekonomska prestonica Nemake i kontinentalne Evrope. U njemu se nalazi sedite Evropske centralne banke i najvea berza u Nemakoj. Aerodrom je jedan od tri najvea u Evropi (uz London i Pariz), a sa njega se leti u 304 desetinacije smetene u 110 drava sveta. U prolosti Frankfurt je bio jedan od najbitnijih gradova za nemaku istoriju, jo od kada je Karlo Veliki 794. tu odrao sabor velikaa i svetenstva. Frankfurt je jedan od najstarijih sajamskih gradova Evrope. Sajam je osnovan 1150. a od 1478. u gradu se odrava Sajam knjiga, jedan od najstarijih i svakako najznaajnijih u Evropi. Grad je prepoznatnjiv po svojim neboderima (11 viih od 150 metara, samo Pariz u Evropi ima vie 12), zbog kojih ga esto porede sa Njujorkom. Za ljubitelje kulture interesantni su muzeji, a najpoznatiji su Muzej nemakog filma i Muzej Getea. Od religioznih objekata lepotom se istiu Imperijalna katedrala i Crkva svetog Pavla (www. marcopolo.com). Ovako znaajan grad zasluuje i veliki stadion, pa se prilo rekonstrukciji Komercbank arene. Trokovi su bili 126 miliona evra za stadion i jo 45 miliona za prateu infrastrukturu, ali je dobijen imponzantan stadion sa providnim krovom. Kapacitet stadiona, sada je 52 hiljade mesta (u utakmicama Bundes lige), a za evropske meeve 48.132 (www.dfb.de).



Slika 4. AVD arena u Hanoveru Izvor: www.fifaworldcup.com

Slika 5. Navijai vedske reprezentacije Izvor: www.fifaworldcup.com

Slika 6. Panorama dela Minhena Izvor: www.fifaworldcup.com Hamburg je drugi grad po veliini u Nemakoj i ima drugu luku po znaaju u Evropskoj uniji. Njegov poloaj na raskru puteva ka severnoj Evropi i Baltiku, te na uu Alstera u Elbu, uslovio je veliki znaaj jo od 808. godine kada ga je osnovao Karlo Veliki. Veliki znaaj je imao i u srednjem veku jedan od centara Hanze, ali i danas kao jedna od najveih luka i turistikih centara. To je grad sa mnotvom manjih jezera, vodotoka i kanala. esto se pominje i kao grad sa najvie mostova na svetu (po nekim podacima ima oko 2.300 mostova duplo vie od Amsterdama, est puta vie od Venecije (www.germany-tourism.com). Hamburg je centar nemake internet industrije, kao i najznaajnije medijsko sredite u zemlji (u njemu je sedite telegrafske agencije). Za potrebe Svetskog prvenstva na mestu nekadanjeg Folksparka izgraena je AOL arena kapaciteta 56.144 za utakmice Bundes lige, a za evropske utakmice 51.055 lica. Tokom Svetskog ampionata kapacitet je bio 45.422 gledaoca. AOL arena je jedan od 28 fudbalskih stadiona koje Evropska fudbalska federacija stavlja na spisak stadiona sa 5 zvezdica (www.sportsnet.com). Hanover je u srednjem veku bio sredite vojvoda, a kasnije (1714) lanovi vladarske porodice Hanovera dolaze na tron velike Brita-

nije (Dord I). Moderni Hanover je globalno poznat po organizovanju sajamskih manifestacija, meu kojima se istie najvei svetski sajam kompjuterske tehnologije. Grad je bio domain EXRO 2000, poslednje svetske izlobe u XX veku. Druga znamenitost je fantastino organizovani sistem gradskog prevoza, baziran na gradskoj eleznici. Hanover je i kljuna raskrsnica dve najbitnije eleznike linije u Nemakoj: od Rura ka Berlinu i od Bavarske ka Hamburgu (www.germany-tourism.de). Ravnomeran razvoj uslovio je da Hanover bude jedan od gradova organizatora Svetskog prvenstva. Za te potrebe renoviran je stadion Niderzaksen, koji se danas zove AVD arena, kapaciteta 48.933 mesta (Bundes liga), odnosno 44.652 za utakmice evropskog nivoa, dok je tokom Svetskog prvenstva kapacitet bio 39.297 lica (www.b92.net). Kajzerslautern je najmanji grad meu dvanaest domaina Svetskog prvenstva. Tragovi ivljenja na ovom prostoru doseu do petog milenijuma pre nove ere. Pored toga, ovaj grad je bio znaajan u vreme Ota III, Fridriha Barbarose, Martina Lutera, a tokom Tridesetogodinjeg (1618-1648) i Drugog svetskog rata pretrpeo je velika razaranja. (www. germany-tourism.de). Danas je u gradu najzanimljivije obii Barbarosin zamak, Kazimirov zamak, gotiku crkvu, zatim Gradsku venicu itd (www.marcopolo.com). Za potrebe Svetskog prvenstva renoviran je stadion Fric Valter, iji je kapacitet danas 48.500 za domau ligu, 43.450 za evropska takmienja (39.820 mesta za utakmice Svetskog prvenstva) (www.b92.net). Keln, koji je za turiste jedan od najinteresantnijih gradova Nemake (godinje ga poseti oko 6 miliona turista), nalazi se na Rajni, nekoliko desetina kilometara uzvodno od Rura. To je jedan od najstarijih nemakih gradova, podignut 50. godine nove ere, a za vreme Konstantina izgraen je most preko Rajne (310) i osnovana biskupija (313). Keln je kljuno katoliko sredite u zapadnom delu Nemake. U njemu je danas smetena nadbiskupija (od 785) i Kelnska katedrala visoka 169 metara sa dva tornja, graena od 1248. do 1880. godine. Iako je tokom Drugog svetskog rata gotovo potpuno uniten, Keln je brzo obnovljen i ekonomski znaajno napreduje, a poznat je i po najveem karnevalu u Nemakoj (www. marcopolo.com). Da bi se zadovoljili zahtevi svetske fudbalske federacije, renoviran je Rajn energi stadion (utroeno 119 miliona evra), a novi kapacitet je 50.997 mesta. U evropskim utakmicama stadion prima 46.120 gledalaca, a na Svetskom prvenstvu kapacitet mu je bio 40.590 gledalaca (www.fifaworldcup.com). Lajpcig je u ranom srednjem veku bio selo polapskih Slovena, a kasnije postaje vaan trgovaki centar. Srednjovekovni sajam postae jedan od najveih u Evropi i sauvati tradiciju do danas. Grad danas ima najveu putniku elezniku stanicu u Evropi. U njemu su ivele mnoge poznate linosti, na primer Johan Sebastijan Bah, Johan Volfgang Gete itd, a 1813. u njemu se rodio Rihard Vagner. Za vreme Carstva (1871-1918) Lajpcig je predstavljao samo srce Nemake. Iako je u Drugom svetskom

ratu delom poruen, obnovljen je uz ouvanje ranijih oblika i stilova (www.germany-tourism.de). Iako je stari Central stadion imao kapacitet 100.000 lica, zbog dotrajalosti je bio zatvoren, a za Svetsko prvenstvo je na njegovom mestu podignut novi kapaciteta 44.199 gledalaca (za potrebe Svetskog prvenstva u upotrebi je bilo 38.898 mesta). minhen, glavni grad Bavarske, nalazi se na reci Izer, pedesetak kilometara severno od Alpa. Osnovao ga je 1158. saksonski vojvoda Hajnrih Lav. etiri veka kasnije Bavarska je odvojena od Saksonije, a na mesto vojvode postavljen je Oto fon Vitelsbah. Njegovi potomci ostae na bavarskom tronu sve do 1918. i znaajno uticati na sudbinu Minhena, a jedan od njih dobio je carsku krunu pod imenom Ludvig IV Bavarski. Tokom XV veka Minhen je centar renesanse, ali i kontrareformacije, sa jezuitskom crkvom u centru. Sledei vek doneo je veliki rat i kugu, koji su desetkovali stanovnitvo, a obnovljeni grad bio je sredite nemakog baroka uz veliki italijanski uticaj. Kasnije se brzo razvija i iri, a u XIX veku postaje sredite razvoja nemakog modernizma i u tehnikom i u umetnikom smislu. U njemu su tada radili Rihard Vagner, Rihard traus, Henrik Ibsen, a decenijama kasnije Rajner Marija Rilke. Izmeu dva svetska rata postaje znaajno sedite nacista, ali posle Drugog svetskog rata je jedan od onih gradova Nemake koji se najbre razvija. irom sveta poznat je po proizvodnji piva, a Oktobar fest je najvea manifestacija. Za turiste je jedan od najinteresantnijih objekata katedrala Frauenkirhe, visoka 109 metara koja prima skoro 2000 ljudi. Ovako znaajan grad, za Svetsko prvenstvo je podigao velelepan stadion Alianc arenu, koja je po zvaninim podacima kotala 280 miliona evra (pominje se i 340 miliona evra). Stadion ima kapacitet 66.016 sedeih mesta, dok je u toku Prvenstva kapecitet bio 59.416 mesta (www.b92.net). Nirnberg je u svesti dananjeg oveanstva zapisan je kao centar okupljanja nacista u vreme Treeg rajha i mesto gde je njihovim voama sueno posle njega. Ali, Nirnberg je u nemakoj istoriji upisan kao centar renesanse i jedan od najveih naunih i umetnikih centara. Smeten na reci Pegnic, Nirnberg je veoma rano postao kljuni trgovaki centar na putu od Italije ka severu Evrope. Fridrih II mu je 1219. dao status slobodnog carskog grada i omoguuo brz napredak. Paralelno, u Nirnbergu se odvijala politika istorija Svetog rimskog carstva nemakog naroda. U njemu su carevi, jo od Hajnriha III (1050), odravali staleku skuptinu, a od XIV veka je Zlatnom bulom odreeno da svaki car prvu skuptinu mora obaviti upravo u Nirnbergu. Ruen je u Tridesetogodinjem ratu, kao i u Drugom svetskom ratu (poruen centar grada). Godine 1925. u gradu je podignut Municipal stadion, danas se naziva Franken stadion, koji je za Svetsko prvenstvo renoviran i ima 48.000 mesta za navijae na meevima domaeg prvenstva i 41.926 sedita za meeve u evropskim takmienjima, dok je utakmice Svetskog prvenstva moglo da posmatra 36.898 navijaa.



Tabela 1. Broj dolazaka i noenja turista u Nemakoj za 2005. godinu (u milionima) jan. ukupno dolasci dolasci stranci ukupo noenja noenja strani 6,57 1,13 18,29 2,57 feb. 7,15 1,31 19,43 3,11 mart 8,27 1,38 23,49 3,10 april 9,34 1,66 24,14 3,60 maj 11,81 1,84 33,58 4,09 jun 11,77 2,06 32,77 4,36 jul 12,88 2,69 40,79 6,13 avg. 12,67 2,51 44,16 6,25 sep. 12,56 2,15 35,60 4,71 okt. 11,39 1,87 31,83 4,17 nov. 8,52 1,43 20,53 3,01 dec. 7,61 1,42 19,33 3,08 ukupno 120,57 21,50 343,98 48,24

Izvor: www.statistik.de gelzenkirhen je grad u srcu Rurske oblasti, najvei rudarski centar u Evropi u poslednja dva veka, koji je tek na ulasku u trei milenijum poeo donekle da menja imid i prihvata nove tehnologije - najvei centar za solarnu energiju u Nemakoj. Do razvoja rudarstva bio je samo malo naselje. Gelzenkirhen u dananjem obliku nastao je prvog aprila 1928. spajanjem istoimenog naselja sa Buerom i Horstom (u prvih 245 meseci nosio je ime Gelzenkirhen-Buer). Bogat grad mogao je da priuti izgradnju izuzetnog stadiona. Izgradnja novog stadiona u Gelzenkirhenu predstavlja prelomnu taku u fudbalskoj arhitekturi Evrope. Auf alke arena je tehniki superioran i najmoderniji stadion na kontinentu. O tome svedoi ocena UEFA da se radi o objektu klase est zvezdica (najvii standard u dananjoj UEFA klasifikaciji je pet zvezdica i ispunjava ga 29 evropskih stadiona). Kapacitet stadiona za bundesligake meeve je 61.524, a u evropskim meevima 53.994 lica, dok je utakmice Svetskog prvenstva moglo posmatrati 48.426 gledalaca (www.b92.net). tutgart se nalazi na reci Nekar u srcu vapske, nedaleko od varcvalda i vapske jure. Bio je naseljen i u rimsko vreme. Ime mu je dao osniva Ludolf vapski (oko 950), jedan od sinova prvog nemakog cara Ota I, koji je na tom prostoru gajio konje. Na samom poetku XIV veka tamo je premeteno sedite grofova od Virtemberga, kojima 1496. car daje titulu vojvoda. Po gaenju Svetog rimskog carstva nemakog naroda (1806) Virtemberg postaje kraljevina. tutgart je u kratkom periodu 1920. bio sedite vlade Vajmarske republike. U tutgartu je roena nemaka automobilska industrija, a ovaj prostor je od davina poznat po proizvodnji vina. Meu najpoznatijim stanovnicima u istoriji grada su Fridrih iler, Fridrih Hegel i bivi nemaki predsednik Georg fon Vajczeker (www.germany-tourism.de). Za turiste je najinteresantniji ilerov trg, zatim Mercedes Benc muzej (www.marcopolo.com). Gradski stadion nosi ime Gotlib Dajmler stadion, a za Svetsko prvenstvo je rekonstruisan (raniji kapacitet bio 103.000 lica) i moe da primi 58.000 gledalaca u domaim i 53.000 u evropskim utakmicama. Na utakmicama Svetskog prvenstva imao je kapacitet 47.757 lica (www.b92.net).

ta. Njihov broj uglavnom zavisi od ekonomske situacije zemlje iz koje dolaze, a i od fudbalske tradicije. Tako, na primer, iz ekonomski nedovoljno jakog Brazila godinama dolazi izuzetno velik broj posetilaca, jer su u Brazilu fudbaleri mnogo vie od obinih sportista. Svetsko prvenstvo u fudbalu 2006. odigrano je na stadionima iji se kapaciteti kreu od oko 40.000 do 74.420 gledelaca. Ukupna poseta na svim utakmicama bila je 3.353.655 lica, odnosno 52.401 gledalac po utakmici (www.en.wikipedia.org). Koliki je doprinos Prvenstvo ostavilo na turistiku poseenost Nemake, moe se vi-

deti iz poreenja ukupne posete turista Nemakoj 2005. i 2006. godine. Iz tabele 1. moe se videti da je poseta turista Nemakoj najvea u letnjim mesecima, odnosno u julu i iznosi 12,88 miliona. Broj noenja je, takoe najvei u istom delu godine, s tim da treba istai da broj noenja nije najvei u julu, ve u avgustu (44,16 miliona). Trend porasta ukupnog broja dolazaka i ukupnog broja noenja poklapa se sa rastom dolazaka i noenja stranih turista. Strani turisti ostvaruju najvie dolazaka u julu (2,69 miliona), dok je najvei broj noenja ponovo ostvaren u avgustu i iznosi 6,25 miliona.

Tabela 2. Broj dolazaka i noenja turista u Nemakoj januar - jul 2006. godine (u milionima) jan. Ukupan broj dolazaka Dolasci stranih gostiju Ukupan broj noenja Broj noenja stranih gostiju Izvor: www.statistik.de 6,82 1,20 18,45 2,72 feb. 7,30 1,37 19,61 3,19 mart 8,64 1,51 22,07 3,36 apr. 9,56 1,70 26,74 3,73 maj 12,07 2,05 32,56 4,50 jun 12,47 2,59 35,33 5,80 jul 13,87 3,64 45,37 7,34

Grafikon 1. Dolasci stranih gostiju (mil) po mesecima u 2006.

Poseenost svetskog prvenstva

Poto je Svetsko prvenstvo organizovano tako da na njemu uestvuju reprezentacije sa svih kontinenata, stvoreni su uslovi da u zemlju domaina pristiu posetioci iz svih delova sve-

Grafikon 2. Dolasci turista u periodujanuar-jul 2005. i 2006. Izvor: www.statistic.de



Tabela 2. pokazuje da je od prvih sedam meseci 2006. poseta ponovo najvea u letnjim mesecima. Ono to je bitno istai, da bi se pokazalo koliko je Svetsko prvenstvo doprinelo poseenosti Nemake, jeste razlika u poseti i broju noenja u junu i julu 2006. u odnosu na prethodnu godinu. Ukupan broj dolazaka u junu je 12,47 miliona, to je za 705.000 turista vie u odnosu na jun 2005. U julu je ukupan broj dolazaka skoio ak za 985.000 i iznosi 13,87 miliona. Broj noenja se takoe osetno poveao. Naime, u junu je porastao za 2.55 miliona (35,33 miliona), a u julu za 4.581 milion (45,37 miliona). Broj dolazaka stranih gostiju porastao je u junu za 537.000, a u julu 942.000 posetilaca. Broj noenja stranih gostiju vei je za 1,44 miliona u junu, a za 1,21 miliona u julu mesecu. Razlika u ukupnom broju posetilaca u periodu januar-jul prethodne i 2006. godine najbolje se zapaa uz pomo grafikog prikaza (grafikon 2).

Znaaj svetskog prvenstva za turizam Nemake

Manifestacija kao to je Svetsko prvenstvo u fudbalu znaajno doprinosi razvoju zemlje domaina, u ovom sluaju Nemake. Prvenstvo je organizovano na izuzetno visokom nivou - stadioni su bili savreno pripremljeni, gradovi organizatori su uradili sve da bi se posetioci oseali to prijatnije tokom svog boravka u Nemakoj (na primer - na svim gradskim trgovima postavljani su veliki video bimovi za praenje utakmica za sve one koji nisu uspeli da dou do ulaznica), medijski i marketinki ispraeni su svi dogaaji na Prvenstvu, turistiki biroi radili su pojaanim intenzitetom kako bi svoju zemlju predstavili u to boljem svetlu. Zahvaljujui svemu ovome Nemaka je dokazala da joj je sa punim pravom dodeljena organizacija. Naravno, pored elje da se posetioci to bolje ugoste organizatori su za cilj imali i promociju Nemake kao turistike destinacije. Posle ovog svetskog prvenstva turistiki radnici Nemake moi e u brourama u kojima predstavljaju svoju zemlju sa ponosom istai da je ona bila organizator Svetskog prvenstva u fudbalu 2006. godine, moda i najbolje organizovanog do sada. Da sve uraeno vezano za organizaciju i promociju Prvenstva nije bilo uzaludno govore i rezultati o zaradi koju je zemlja domain ostvarila. Dakle, bruto dobit od ovog svetskog prvenstva iznosi 135 mililona evra. Moe se rei da je ova suma sasvim dovoljna za dalja ulaganja u jo bolju organizaciju fudbala u Nemakoj (Nemaki fudbalski savez zaradio je 57 miliona evra), a takoe i za nova ulaganja u turistiku promociju zemlje. Kada se govori o zaradi od Prvenstva, zani-

mljivo je istai da je Meunarodna fudbalska federacija ostvarila zaradu od 40 miliona evra (www.naslovi.net). Ono to je moda i mnogo bitnije za Nemaku od zarade koju je zemlja ostvarila, a istovremeno je i uzrok tolike zarade, jeste broj turista koji je boravio u Nemakoj za vreme Prvenstva. Bitno je ponovo napomenuti da je broj dolazaka stranih gostiju u julu ove godine porastao u odnosu na prethodnu godinu za vie od 900.000, to je sigurno posledica svetskog prvenstva. Upravo ovaj ogroman broj pristiglih stranih turista u budunosti e biti najvea reklama za Nemaku. Vrlo dobro je poznato da je najbolja reklama u turizmu takozvani word of mouth, i da e svojim utiscima iz Nemake, priom o ljubaznosti domaina i o znamenitostima gradova koje su posetili, turisti koji su za vreme Prvenstva bili u Nemakoj najbolje promovisati Nemaku i njenu turistiku ponudu. Prvenstvo je iza sebe ostavilo i mnogobrojne suvenire koji e u budunosti postati neki od znakova raspoznavanja Nemake. U gradovima organizatorima, a takoe i u ostalim gradovima u Nemakoj, i nakon Prvenstva dresovi zemalja uesnica na kojima se nalazi i amblem Prvenstva prodaju se skoro istim intenzitetom kao i za vreme trajanja turnira. Takoe, suveniri koji e verovatno i najdue ostati aktuelni su zvanine maskote Prvenstva, medved Goaleo i lopta Pil. Svi gradovi organizatori meu svoje znamenitosti u budunosti mogu svrstati i stadione na kojima su odigrane utakmice Osamnaestog svetskog prvenstva u fudbalu, ali i delove gradova i objekte koji su obnovljeni za ovu priliku, kao i nove smetajne kapacitete. Iz svega navedenog sa sigurnou se moe rei da e turizam Nemake pored trenutne koristi koju mu je donelo svetsko prvenstvo i u budunosti nastaviti da se razvija upravo zahvaljujui ovoj manifestaciji.

Zakljuak

Fudbal je fenomen savremenog doba. To se najbolje moe videti iz sve veeg broja ljudi koji su ukljueni kako u aktivno bavljenje, tako i u praenje ovog sporta. Iz godine u godinu, iz prvenstva u prvenstvo brojevi vezani za poseenost utakmica, kapacitete stadiona, novanu zaradu, sve se vie uveavaju, to jasno govori o znaaju organizovanja jedne manifestacije kakva je svetsko prvenstvo i o privilegiji da se bude organizator. U fudbal se stoga svake godine sve vie ulau novana sredstva koja doprinose njegovoj popularizaciji, a istovremeno se uloeno viestruko vraa. Danas se od fudbala zarauje na razne naine - od ulaznica za praenje utakmica, od prava televizijskih i radio prenosa, ali jo vie od marketinga koji na sve naine prati i pro-

movie manifestacije i klupska takmienja. Svakodnevno se putem medija moete informisati o milionskim transferima igraa, kao i o profitu koji najbolji klubovi ostvaruju na kraju svake nedelje, meseca ili godine. Fubdal je vremenom postao mnogo vie od obine igre. Koliko je novac danas neizbena tema kada se govori o fudbalu vidi se i iz toga to nacionalni fudbalski savezi pokuavaju svoje igrae na svetskim prvenstvima jo vie da motiviu novanim nagradama koje su spremni da im isplate u sluaju da osvoje prvenstvo. Svetsko prvenstvo u fudbalu 2006. imalo je viestruki znaaj za jo veu popularizaciju ovog sporta u svetu, a takoe i za turistiku promociju zemlje domaina. Doprinos prvenstva razvoju turizma i privrede prema statistikim podacima ve se osea, a trend je takav da e se rezultati popularizacije Nemake vrlo verovatno pokazati i u narednim godinama. Stadioni u dvanaest gradova domaina su modernizovani pre poetka prvenstva. Njihova komfornost poveana je u znatnoj meri. Nekima od njih kapacitet je povean tako da e klubovi koji na njima igraju i u budunosti ostvarivati sve vee novane prilive zbog poveanja broja prodatih ulaznica, ija e cena sigurno biti neto via u odnosu na prethodni period zbog boljih uslova za praenje utakmica. Ova materijalna sredstva klubovi mogu ulagati u dovoenje to kvalitetnijih igraa, a samim tim usledie i mnogo bolji rezultati koji sa sobom nose nove sponzore, zatim nove navijae koji e vrlo rado svoja materijalna sredstva utroiti na kupovinu dresova, kapa, alova, majica i ostalih suvenira sa simbolima omiljenog kluba. Nemaka je kvalitetom organizacije postavila nove standarde svim buduim organizatorima svetskih prvenstava. Da li se moe bolje, pokuae da odgovori za etiri godine Juna Afrika, kojoj je dodeljena organizacija Svetskog prvenstva 2010. ime je postala prva zemlja organizator sa tla Afrike.

Literatura i izvori

Plava, J., (2007); Sportski turizam, Prirodno-matematiki fakultet, Novi Sad. teti, S., alov P., (2000); Poslovanje turistikih agencija, Savezni centar za unapreenje hotelijerstva-ugostiteljstva, Beograd. www.sportsnet.com www.wikipedia.org www.geographic.com www.germany-tourism.de www.b92.net www.naslovi.net www.dfb.de www.fifaworldcup.com www.statistik.de www.marcopolo.com



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Liliana Elmazi, Ph.D* Jovan Stojanoski, PhD** Abstract

The purpose of this study has a duble result: 1. First is focus in the concept of distinctive features and the ways by which the small tourism business may profit from adapting those theories and 2. Second, to give recommendation in different kind of strategies that in order to create competitive advantages. The concept of the distinctive feature has been discussed as a strategy that takes in consideration the businesses that compete in high competitive market. The distinguishing feature is the way how we can develop a specific ability in a conection with a product or a service that is easily distinguishing from the customers. Key words: small businesses, distinctive features, competitive advantage

Tourism Small Business Strategies to Survive in a Competitive Environment

Case of Albania and Macedonia
During the last 15 year of capitalism system the Albanian and Macedonian tourism business among the success have also faced failure which are the result of some factors. One of the most important one is the lack of main concept about the capitalism rules. The opportunities that raised entering in the capitalism system made that lot of the tourism business in the lack of information they concentrainted in same main activities. Some of them looked profitable but they were not. There are a lot of tourism enterprises in Albania and Macedonia. In this process some of them could not resist against the competition and so some of them failed , some of them change their activity or onother one are going to be created. This unevitable process of the competition made the tourism businesses to know better the distinctive character of their business with their single purpose to achive higher result and to survive in the tourism market. Their survive in the market was particulary depended from the differentation in their features and the competitive advantages that their will create in their business. The purpose of this study has a duble result: First is focus in the concept of distinguishinged features and the ways by which the small tourism business in Albania and Macedonia may profit from adapting those theories and to give recommendation in different kind of strategies that in order to create competitive advantages. The concept of the distinguishing feature has been discussed as a strategy that takes in consideration the businesses that compete in high competitive market. The distinguishing feature is the way how we can develop a specific ability in a conection with a product or a service that is easily distinguishing from the customers. The application of this theory we will see in a service industry and will take in consideration restourant service as one that has had a important growth during those years. The advantage of the economy of scale that have the majer restourant and their profesional image has settled the small one in difficult position. The strong competiton is meaningful especially in the service industry where the product served the channel distribution are the same althoug if they are big or small.When the customers are not sure for a service package , those businesses tends to be negliated.

Introduction

Survey

It have been a lot of interviews with 60 managers of the restourants in Albania and Macedonia with the aim to build a questonary which focus is in the distinguishing feature. The question were made in those main direction : the future of the small business, the competition perception, the publicity, media, activities projected to have more market share, the standart used for the effectivinesss and the strategic management. For studies purpose those questonaries where spreaded and filled in 120 different small restourants and hotels in Albania and Macedonia. 50 % of the employers where part of those businesses from 8 to 10 years. This indicator show that the service industy in stable, able to compete in the market. 63 % of them offers specialised restourant and hotel service and 18% where offering secondary service.

The result of the survey

* Liliana Elmazi, Ph.D, Associate Professor, Faculty of Economics, University of Tirana, Albania ** Jovan Stojanoski, PhD, Faculty of Tourism amd Hospitality, Ohrid, Macedonia

The first question where concetrated in the management perception about the competitive enviroment within they operate. The way than a individ has perception about the environment, has influentation in the way he act. A manager that has the perception that the market is competitive for example may behave differently from another manager that see the market in a different way. When they were ask,which is the future of small restourants ? 42 % of the managers see the future of their business not good. However 36% of the managers see the market as a competitive one. It was no different competitive perception between the managers that see the future as not good and them that the future was seen in a possitive view. The other part of the 4 question focused in what a manager can do to be as much competitve as possible. The first two question where made about the publicity and media tools. For them the publicity purpose was to get known the name of their business, enlarge their image, and to get known from the general public. Media reseources were newspaper, television and radio. 3/4 of the managers does not use media tools. The purpose of the other question was related to the fact : What management do to raise market share, and which where their activities they used. The managers mentioned activities like mouth to mouth marketing, special promotion for loyal customers . Only 15 business-



es sad that they were segmentated in a target with high income. The other question where focused to: How they differently change from the competitor. 32% of the managers sad that they do a proffesional work and 16 % pretended to have special service. To make a proffesional work cannot be considereted as a distinguishing feature because all the firm pretend to be proffesional .Among this is difficult to to make known this concept to the customers. The third group of question was focus in the managmet of the business to estimated and maintain the result. The main criteria used to distinctive the result, lead the main business activities in market. From the managers are distinctive three main concepts: sales, growth, and their image ( the customers opinion sad in the public). The managers where were asked also for the number and the frequence of the standart used to estimated the result. 61% of the business used only one criteria standarts, the most used standart was the value of sales. 40 % of the business estimate the results in monthly basis, and yearly basis. At the end, the managers were asked about the strategic management. 74% of the business planned yearly objective. Although only 20% of them had written objective, 38% of the firm pretend that they have long term objective(not written).

Creation of a distinguishing feature

The small tourism organizations that operate in a competitive market which change very rapidly, does not repose on practics that times before has been successeful. Those firms need to develope a quality to differentate them from the others. But to differentate a service organization is a complicate duty or obligation. The decision to change has consequences in hole fields of organization activicy. There are two importatnt points: a. accentuation the quality of the service may result with the disparagment of the others services, which causes low resultates. b. assessment of the process may come very close if we we answer only the informations about distinguishinges features. In the case that the only criterion of the results is the value of sales during one month,then the way haw are achieve those sales is less important. But whole this can result in a small number of recurrent customers. A small oraganization can follow four steps to determine or assign and develope a distinguishing feature. First step involve the commitment of three sort of analyses: The first analyse focus the appearance, financial conditions,technology expertise and human resources. The second analyse must study the firm`s conditions in the desire market from her. The demand of market for services determine from three elements: the number of potential customers, trendy which reflect from a grouth market, stable market or from unsteady market and local markets. The third analyse iclude a very careful study of the competition,notably of the pioneer . the study must regard three elements: the reaction of firms against the demand; the way they create demands for their services and how the customers perceive the market leaders. Those analyses provide the right information to pass in: The second period : identify a distinguishing feature that organization is able to develope. The distinguishing feature must be: the new presentation of a new service wich is request from a specific group of customers; readjustment of an existent service wich is going toward the decline or elemination of the services that does not accomplish our needs. The third step involve the projection and implementation of a plan for the positioning of the features of the firm. Exept the questions : who will realize ,what,when and how ought to considerate 3 elements: a. communication` s strategies of distinguishing features. b. wich is the message that organization desire to transmit. c. selection the right media to communicate.

The fourth step include the composition of the delivery strategies, which are efficient for different target of customers. The small business to be successful must create something new for their`s customers, different from theirs counterparts or to address others segments, names niche. Fulfillment of spesifics needs of those segments is a focussing strategy which has been sussesseful for small businesses. Strategy of cost leadership is a general strategy use to produce of low costs. Businesses that apply this strategy are more protected by market fluctuations and more prepare agains fluctuations of the market prices. Differentation strategy use by businesses that see themselves like unik in some specifics segmments of the market. A business like this can use a monopoly price for it`s products or services. The last one is the focus srategy. The businesses that apply this strategy, try to optimizateits services in a segment in which the large businesses can not serve. In this way the firm has the possibility also to know more deeply the specifices needs of the target segmet.

The creation of competitive advantages

Conclusions and recommendations

The discussion of the results

Small restourants and hotels havent been positioned in a market which change very rapidly. Even however the management see the restourant and hotel service industry like very competitive doesnt see the market in this way does not exist any data to show that the management is changing behavior. The management of those businesses are acting like the environment has not change. However, the marketers know the importance role of publicity,only few of them use it. Only few of tourism small businesses are involve in activities that make them different from the others businesses. The marketers does not know the meaning of distinctive features. Make a professional work is a distinguishing feature, evaluated by a great numbers of businesses. Beeing different from others must bee the goal of each business and for this reason we didnt consider like a distinguishing feature. Only a little % of this organization accomplish a special service to attract customers. The capability to compete succesful in a market is base on business results. As the firm use a limited numbers of criterions to distinguishing her results, this can not give a main frame, realistic of the activicy of the businees in front of the competition. Generaly a great numbers of firms involved to compose the future`s plans. The goals of this strategical managtment focus on the final product and does not aim the creations of any distinguishing features.

This study conludes as following: 1. Small businesses (example restaurants and hotels) have not positioning themselves in market wich vary rapidly,even, however the managment see restaurant and hotels service industry like very competitive, does not exist any data to show that managment is change his behavior. The managment is acting like the environment is not changing. However the marketers know the importance role of publicity, only few of them use it. 2. Only few of businesses are involve in activities that make them different from the others businesses. The marketers does not know the meaning of distinctive features. Make a professional work is a distinguishing feature, evaluated by a great numbers of businesses. Beeing different from others must bee the goal of each business and for this reason we didnt consider like a distinguishing feature. Only a little % of this organization accomplish a special service to attract customers. 3. The capability to compete succesful in a market is base on business results. As the firm use a limited numbers of criterions to distinguishing her results, this can not give a main frame, realistic of the activicy of the businees in front of the competition. 4. Generaly a great numbers of firms involved to compose the future`s plans. The goals of this strategical managtment focus on the final product and does not aim the creations of any distinguishing features. 5. The small services organizations that operate in a competitive market which

100

a.

b.

6.

a. b.

c.

change very rapidly, does not repose on practics that times before has been successeful. Those firms need to develope a quality to differentate them from the others. But to differentate a service organization is a complicate duty or obligation. The decision to change has consequences in hole fields of organization activicy. There are two importatnt points: accentuation the quality of the servicemay result with the disparagment of the others services ,which causes low resultates. assessment of the process may come very close if we we answer only the informations about distinguishinges features. In the case that the only criterion of the results is the value of sales during one month,then the way haw are achieve those sales is less important.But whole this can result in a small number of recurrent customers. A small oraganization can follow four steps to determine or assign and develope a distinguishing feature: First step involve the commitment of three sort of analyses. The first analyse focus the appearance, financial conditions, technology expertise and human resources. The second analyse must study the firm`s conditions in the desire market from her. The demand of market for services determine from three elements:the number of potential customers, trendy which reflect from a grouth market, stable market or from unsteady market and local markets. The third analyse iclude a very careful study of the competition, notably of the pioneer.

The study must regard three elements: the reaction of firms against the demand; the way they create demands for their services and how the customers perceive the market leaders. Those analyses provide the right information to pass in the second period: identify a distinguishing feature that organization is able to develope. The distinguishing feature must be: the new presentation of a new service wich is request from a specific group of customers; readjustment of an existent service wich is going toward the decline or elemination of the services that does not accomplish our needs. The third step involve the projection and implementation of a plan for the positioning of the features of the firm. Exept the questions : who will realize, what, when and how ought to: a. communication` s strategies of distinguishing features. b. wich is the message that organization desire to transmit. c. selection the right media to communicate. The fourth step include the composition of the delivery strategies, which are efficient for different target of customers. 7. The small tourism business to be successful must create something new for their`s customers, different from theirs counterparts or to address others segments, names niche. Fulfillment of spesifics needs of those seg-

ments is a focussing strategy which has been sussesseful for small businesses. Strategy of cost leadership is a general strategy use to produce of low costs. Tourism Businesses that apply this strategy are more protected by market fluctuations and more prepare agains fluctuations of the market prices. Differentation strategy use by businesses that see themselves like unik in some specifics segmments of the market. A business like this can use a monopoly price for it`s products or services. The last one is a focus srategy. The businesses that apply this strategy, try to optimizate her services in a segment in which the large businesses can not serve.

Bibliography

Cardyn,W., (1984): Market Share LeadershipNot Always So Good, Harvard Business Review, no.1, London. Levering, R., (1999): The 100 Best Companies to Work for in America. New York: Signet. Miller ,A., (2000): Strategic Management, McGraw Hill. Porter, M., (1990): Competitive Strategy : Techniques for Analyzing industries and Competitors, New York: Free Press. Rumelt, R., (1999): Strategy, Structure, and Economic Performance, Boston, Division of Research, Harvard Business School. Schoeffler, S., Buzell, R.,Heany, D., (1994): Impact of Strategic Planning on Profit Performance, Harvard Business Review, March- April,USA. William, Hall (1990): Survival Strategies in a Hostile Environment, Harvard Business Review, September/October), USA

101

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Mr Stanko Mati* Rezime

Optina Titel je prostor koji poseduje vrlo raznovrsne prirodne i kulturno-istorijske resurse na osnovu kojih moe da formira bogatu turistiku ponudu. Na to je ukazivao jo Branislav Bukurov. Meutim, turistiki proizvod nije formiran, pre svega zbog nedovoljne valorizacije turistikih potencijala, nezavrenog procesa stavljanja prirodnih i kulturnoistorijskih dobara u odgovarajui tretman zatite, neadekvatne receptivne, komunikacijske, infrastrukturne i suprastrukturne osnove, itd. U ovom trenutku, najbolje su osmiljeni sportsko-rekreativni sadraji, pre svega u vidu organizovanih priprema sportskih ekipa koje pripadaju razliitom rangu takmienja i kroz organizovanje nautikih tura na Tisi, Dunavu, Begeju. Sadanje i budue stanje ovog vida turizma, prvenstveno je uslovljeno brojnou i kvalitetom materijalne osnove sporta i rekreacije, ali i adekvatnim iskoriavanjem ili prilagoavanjem elemenata prirodne sredine u funkciji specifinih vidova sporta i rekreacije, ali i odgovarajuim margetinkim aktivnostima. Kljune rei: Titel, sportsko-rekreativni turizam, objekti za sport i rekreaciju, nautiki turizam

Stanje i mogunosti razvoja sportsko-rekreativnog turizma u optini Titel

Uvod
Titel sa okolinom koja ukljuuje Titelski breg, Potisje i Podunavlje, raspolae velikim bogatstvom i raznovrsnou prirodnih i antropogenih objekata, pojava i procesa. Optina je u sastavu Zrenjaninsko-donjotiske turistike regije, koja se svojim turistiko-geografskim poloajem, strukturom i kvalitetom turistikih atrakcija, receptivnom osnovom, pribliava stepenu funkcionalno raznovrsne i potpune turistike prostorne celine. Ovaj prostor svojim atraktivnostima spada u retko zanimljive u odnosu na druge prostore u Vojvodini. U ovom radu, emo izneti nekoliko osnovnih oblika iskoriavanja turistikih resursa Titela i okoline u spotsko-rekreativne svrhe. U nautikom turizmu Tise koriste se razne vrste plovnih objekata. Oni se mogu svrstati u rekreativne plovne objekte, izletnike plovne objekte, turistike jahte i plovne objekte za turistika krstarenja. Rekreativni plovni objekat je objekat koji se koristi za zabavu i sportsku rekreaciju, u neposrednoj okolini prihvatnog objekta nautikog turizma. U ovu vrstu plovila spadaju: amac, amac sa motorom, jedrilica, pedolina, daska za jedrenje, skuter i drugi. Vlasnici su uglavnom posednici i restoratersko-hotelijerskih objekata uz titelski sektor Tise i kao vlasnici plovila, oni su i organizatori izletnikih tura koje se odvijaju od Tise i dalje Dunavom prema Novom Sadu i Beogradu i Tisom uzvodno prema priobalnim naseljima. Ovakve ture imaju sportsko-rekreativni, ali i zabavno-edukativni karakter. Brojni su i izletniki plovni objekti - amci ili brodovi koji se koriste za prevoz turista ili dnevna krstarenja izletnikog karaktera. U izletnike plovne objekte spadaju: hidrogliser, amac sa motorom i manji brod za jednodnevne izlete i turistiki taksi. Najpoznatiji masovni organizovani vid nautikog turizma je Regata Ilustrovane politike koja delom obuhvata i deo Tise na teritoriji optine Titel. Ona se odrava kao vid odmora, rekreacije i zabave odvija se svake godine. Obuhvata plovidbu Tisom, Dunavom i sistemom kanala Dunav-Tisa-Dunav. Cilj regate je da se ljudi uivajui u prirodi odmore i zabave, a jedinstvena je po tome to, uz provod i avanturu, nema takmiarski karakter. Inae, za svaki od brodova, uesnika regate, pored kapetana, o bezbednosti putnika brine itav tab ljudi koji ine iskusni mehaniari, spasioci i lekari. Ovogodinja regata Ilustrovane politike, bila je 26. po redu. Putanja kojom se kretala poinjala je od Beograda, preko Titela, Aradca, Beeja i Novog Beeja do kanala DTD gde se preko Triangla sputala do Srbobrana i nastavila put Odaka, Sombora i Sebevoka do Kenije. Nakon odmora u Bajskom kanalu plovila su se vraala preko Srpskog Miletia i Bogojeva, kod Karavukova u Dunav. Kui su se vratili pored Bakog Novog Sela, Bake Palanke i Novog Sada. Ovo je jedina regata koja se svake godine odrava na vojvoanskom delu toka Tise.

Nautiki turizam kao prioriteni oblik sportsko-rekreativnog turizma

Nautiki turizam ukljuuje ne samo plovidbu objektima razliitih vrsta i kategorija ve i ispunjavanje drugih sadraja na svratitims tokom putovanja. Za potrebe nautikog turizma koriste se prihvatni i plovni objekti na Tisi, Begeju i Dunavu koji manjim delom prolazi optinom Titel. Tisa za sada ima tretman reke na kojoj se odvija saobraaj nae zemlje i Maarske, to sa stanovita nautikog turizma ima negativne posledice jer je takav vid prometa relativno slabijeg intenziteta. Sa dobijanjem meunarodnog statusa, Tisa e postati prometnija, a obalski delovi i zalee bogatije, pored ostalog i sportstko-rekreativnim sadrajima. Prihvatni objekti su postavljeni na obali i u vodi i slue za prihvat, snabdevanje, uvanje, odravanje i popravku plovnih objekata koji se koriste u turistike svrhe, kao i pruanje usluga nautiarima. U prihvatne objekte nautikog turizma u ovoj optini mogu se uvrstiti: nautika sidrita i privezita. Nautiko sidrite je deo vodene povrine Tise prema Titelu koji je snabdeven ureajem za vezivanje nautikih plovila, bez mogunosti peakog prilaza sa obale. Privezite je ureen deo obale ili prostor povezan sa obalom koji slui za prihvat i privez nautikih plovila. Postoji potreba za gradnjom kvalitetnijih vrsta objekata za prihvat plovila, ne samo zbog poloaja Titela na prostoru bogatim plovnim vodenim tokovima, ve i zbog injenice da e kada Tisa bude proglaena meunarodnom rekom, ova pihvatita imati veliki znaaj za razvoj nautikog turizma na naem delu toka ove reke.

Abstract

The Condition and Possibilitis of Development Sports-recreational Tourism in Commune of Titel The commune Titel has very nature and cultural-historic resurses on wich are developmented rich tourist offer. That is said Branislav Bukurov. However, touristic product is do not formated, weil it is not worked touristical valorisation, it i do not potection natural and cultural-historical good, inadequate of receptival, communicatival, inrastructural and suprastrultural base, etc. In these time, it is good sports-reacreate contens, as trening and competiton sports teams, organisation nautical tours on Tisa, danube, Begej. The today condition and future these form tourism depend on quntity and quality of material bases sports and recreations, tourist valorisation of natural environment, but activate of marketing. Key words: Titel, sports-recreational tourism, objests from sport and recreation, nautical tourism

Revitalizacija ureenih kampova na vojvoanskom delu Potisja

Du vojvoanskog dela Tise postoji pet ureenih kampova. Oni su prvenstveno namenjeni sportsko-rekreativnim aktivnostima.

* Mr Stanko Mati, Srednja Tehnika kola Jovan Vukanovi, Novi Sad

10

Osim njih, razumljivo je da postoji niz lokacija gde se morfoloki i hidrografski pogodna mesta koriste na improvizovan nain. Ureeni kampovi, kod Moorina, Aradaca, Beeja, Ade i Kanjie, zahtevaju sistematinije i opsenije akcije ureenja kako bi dobili karakteristike savremenih kampova. Moorin na 21 km desne obale Tise su vikend naselja, kamp i neureeno privezite za amce, mogue je snabdevanje vodom. Aradac na 38 km obale Tise je vikend naselje Tisa, rena marina Tisa sa nekoliko pontona za privez, strujom, vodom, toaletom, servisnom radionicom za nautiare, vitlom za sputanje amaca, sportskim terenima, prodavnicama, restoranima. Beej na 74 km ureeni kamp, tereni za male sportove, restorani, u blizini je hotel Bela laa. Ada na 103 km ureeni kamp, u blizini je sportsko rekreacioni centar Bazeni, ureena marina. Kanjia na 148 km je dobro ureen i dobro opremljen kamp. U blizini su ureene plae sa bungalovima, ponton za privez amaca, mala marina. Granini prelaz koji pripada Horgou je na pontonu.

Boravak, sadraj i karakter nastavnih i vannastavnih aktivnosti mogu biti strukturirani u razliitim varijantama, od kojih je jedan, na primer: program aktivnosti koji bi bio kreiran od strane Turistike organizacije optine Titel, asocijacije koja se bavi kreiranjem rekreativnih, sportskih, zdravstvenih, preventivnih i drugih programa. Takoe, aktivnosti mogu biti zasnovane na programima koje mogu postaviti odreene kole, pojedinci ili grupa nastavnika polazei od zvaninih planova i programa, odnosno ishoda i ciljava nastave. Ove zahteve oni mogu postavljati na ponuenim prirodnim i drutvenim objektima i pojavama koji ispunjavaju kriterijume za kategorizaciju u grupu nastavnih objekata. Turistika organizacija bi trebalo da se brine o izboru objekata, pojava i procesa u prostoru, koji se mogu koristiti u nastavi: izrada kriterijuma izbora masovnih subjekata nastave inventarisanje izabranih elemenata prostora problem korelacije izmeu razliitih nastavno-naunih oblasti. Ukljuivanje adekvatnog ljudskog faktora u nastavu (uenik i nastavnici koji dolaze sa strane i eventualno nastavnici koji su stacionirani), predstavlja jedan od kljunih problema u organizaciji nastave. Stalna panja treba da bude usmerena ka uvoenju indirektnih i direktnih oblika rada. Meu njima, u uslovima geografske sredine Titela, poseban znaaj imaju, tzv. posebni oblici nastave, kao to su individualna (i individualizirana) nastava, rad u parovima, grupni oblici nastave, primena mikronastave, timski oblik nastave i sl. Osim organizaciono-tehnolokih aspekata nastave, neophodno je brinuti i o materijalnoj osnovi: izbor postojeih, rekonstrukcija i nabavka novih nastavnih objekata; pomonih tehnika sredstva, lociranje multimedijateke, itd. Izbor alternativnih metoda rada meu kojima bi kljunu ulogu imao izbor i neposredno prikazivanje stvarnosti, uz primenu metode predoavanja kao dopunske i komplementarne. Analiza mogunosti realizacije didaktikih zadataka zavisie prvenstveno od predmeta i karakteristika elemenata prirodne sredine i kulturnih dobara. Organizacija i izvoenje nastave treba da se realizuje u dogovoru sa kolama (planiranje, asovi u frontalnoj nastavi, asovi u grupnoj nastavi, individualni rad; posebni oblici nastave - dodatna nastava i slobodne aktivnosti).

male dopune, osposobiti za odbojku i rukomet (jedan sportski teren), mali fudbal ili tenis (drugi teren). U dolini Tise postoje veliki i raznovrsni tereni za fudbal, rukomet, koarku, tenis, koji se mogu u odreenim periodima koristiti. Titelski breg svojom morfologijom, odnosno blagim, strmim, pa i vertikalnim stranama omoguava razne oblike rekreacije, ekstremne sportove, pojedine oblike i sportskih trenininga i sl. Brod za prevoz dece, kapaciteta 50 mesta, osposobljen je za plovidbu sredinom 2004. godine. Postoji dobro locirana marina, koja zahteva odreene konstruktivne poduhvate radi osavremenjavanja. U prvoj, nepovoljnijoj varijanti, ona se moe koristiti u vidu prostranijeg privezita. Za sada postoje ribarski pontoni koji nisu pravo reenje za pristajanje ovakvog brodia. Ipak, potrebno je istai da postoji uraen projekat za pravi ponton, za koji su potrebne investicije u iznosu od preko 10.000 evra. U toku je ubrzana rekonstrukcija i konzervacija dva hotelijerska objekta u starom gradskom jezgru sa dodatnim, prostranim i modernim sportskim halama. Za dobro i svrsishodno odvijanje sportsko-rekreative aktivnosti uenike populacije u planu je rekonstrukcija i nadogradnja garderobe sportskog objekta u Titelu. Za ovaj poduhvat su potrebna relativno velika finansijska sredstva. Struktura i funkcija poslova, kao i obrazloenja potrebnih finasijskih sredstava data su u dokumentu Prostornog plana optine Titel i ine kljune delove poslova nekoliko preduzetnika koji su koncentrisali svoj kapital u poslovanje receptivno-turistikih objekata. Izletnika kretanja u sadanjem stanju ureenja prostora na Titelskom bregu, okolnim lesnim terasama i renim dolinama treba da budu takva da ne zahtevaju velika ulaganja (jer bi tada oteala ak i onemoguila njihovo postojanje), ali trae dobru organizaciju i dobar marketing. Izletnika kretanja sama po sebi ne donose vei profit, ali ih treba shvatiti kao segment ponude stacionarnog karaktera, koji motivaciono deluje na prihvatanje celokupne turistike ponude. Izleti se mogu organizovati u sledeim vidovima: 1. Kulturno-obrazovni izleti: posete i obilasci spomenikih vrednosti ili manifestacija kulture; obilasci i posete zatienih i drugih ureenih delova prirode (ovaj vid izleta treba organizovati poto se urede zatieni prostori tako to e biti vidno i jasno obeleeni i okarakterisani, izgraditi ili oistiti postojee staze, eventualno u za to pogodnim objektima u Titelu ili u Zavodu za zatitu prirode u Novom Sadu, postaviti stalne ili povremene izlobe). 2. Poseta rodnoj kui Mileve Antajn i Srednjoj tehnikoj koli koja nosi njeno

Titel kao turistiko-rekreativni i edukacioni centar

Titel sa okolinom, kako je pomenuto, ukljuuje Titelski breg, Potisje i Podunavlje, i raspolae velikim bogatstvom i raznovrsnou prirodnih i antropogenih objekata, pojava i procesa. U sastavu je Zrenjaninsko-donjotiske turistike regije, koja se svojim turistiko-geografskim poloajem, strukturom i kvalitetom turistikih atrakcija, receptivnom osnovom, pribliava stepenu funkcionalno raznovrsne i potpune turistike prostorne celine. Ako se razmatra uloga ove optine kao turistiko-edukacionog centra, onda se prvenstveno misli na: nastavne ekskurzije, edukativne pripreme deijih i omladinskih sportskih ekipa. Sve nastavne ekskurzije su, u dosadanjoj praksi, u Titelu i okolini bile izletnikog tipa. Takva vrsta boravka poseduje jednostavni informativni i sportsko-rekreativni karakter i ne prua mogunost za realizaciju sadraja koji mogu dostii odreeni kvalitet iskljuivo primenom didaktiko-metodikih principa. S druge strane, Titel sa okolinom poseduju veliko bogatstvo i raznovrsnost objekata, pojava i procesa, koji omoguavaju da boravak dobije potrebni stacionarni karakter (5-6 dana). Pri tome ulogu boravino-nastavnog centra imali bi: naselje Titel sa svoja dva hotelijerska objekata, Titelski breg, reni tok Tise ukljuujui delove doline koje se pruaju na prostoru optine, neto udaljenija dolina Dunava, kao i neposredna blizina ua reke Begej u Tisu. Prirodni i drutveni objekti u blioj i daljoj okolini bi komplementarno bili ukljueni u nastavne i vannastavne aktivnosti.

Organizacija izleta za uenike

Materijalna osnova stacionarnog rekreativno-edukativnog boravka uenika

Optina Titel, a naroito njen optinski centar, raspolae elementima receptivne, infrastrukturne i suprastrukturne osnove koja moe upotpuniti sadraje ponude kole u prirodi. U ove objekte pre svega treba uvrstiti sportsko-rekreativne terene: Neposredno iznad Dvorske bate, postoje betonirani sportski tereni koji se mogu uz

10

3. 4. 5.

7.

ime i stalnim izlobenim postavkama uva uspomenu na ivot ove linosti. Rekreativni izleti u vidu peaenja, igri i odmora u prirodi; kupanje i pecanje na Tisi, Dunavu, Begeju, sportske igre. Kulturno-obrazovni boravci: kole kulture, umetnosti, prirode, seminari, manifestacije. Sportsko-rekreativni boravci: pripreme sportista, kole sportova, vikend i godinji odmori. Ova vrsta boravka ne treba da ima rutinirani karakter ve je potrebno angaovati tim strunjaka iz medicine, fizike kulture i sportova koji bi uradili visokosofisticirane programe namenjene pojedinim kategorijama uenika ili kategorijama mladih sportista i reakreativnih afiniteta ili dece koji imaju nedostatke koji se mogu otkloniti sportsko-rekreativnim programima, a koji se mogu realizovati kombinovano u objektima hotela i na prirodnim ili delimino prilagoenim terenima u prirodi. Ponuda ovih programa treba da ima diferenciran karakter. Saglasno sa prirodnim uslovima, ovi oblici edukatvino-rekreativnog boravka vremenski se mogu organizovati u toku cele godine, na razliitim lokalitetima, sa mnogobrojnim aktivnostima, a, samim tim, i mnogostrukim efektima. Nautiko-edukativne ture na pomenutim renim tokovima.

padina Titelskog brega, s jedne strane, i obalskih delova Tise, s druge strane. Od Titela je mogua poseta izletitima na Titelskom bregu, do udaljenijih automobilima, a do bliih peice.

Sportsko-rekreativne manifestacije

Prvi veslaki klub osnovan je 1885. godine pod nazivom Veslaki i regata klub. Dananji klub odraava tradiciju ovog sporta. Dravno prvenstveno u veslanju odrava se po tradiciji svake godine na Tisi. Osim ove manifestacije u Titelu je znaajna i tradicionalna trka u daljinskom jahanju. Odbojka na pesku, kao relativno nov sport, tradicionalno se igra poslednjih godina. Manifestacja se odrava na titelskoj plai tokom leta. Pored ove sportske manifestacije odraavaju se i takmienja u fudbalu, rukometu i koarci. Posebnu tradiciju imaju lovno-ribolovna sportska takmienja koja se odravaju svake godine. U Titelu postoji lovako drutvo ljuka koje od 1. maja organizuje takmienje u gaanju glinenih golubova. Lovako drutvo organizuje i lov na divlja u odreenom vremenskom periodu. Lovi se fazan, divlji zec, divlje svinje, patke, guske i dr. Ribolovako drutvo Kara organizuje gastronomsko takmienje Zlatni kotli, a na obalama Tise i takmienje u pecanju ribe.

postoji mogunost za razvoj oblika turizma koji se zasnivaju na antropogenim temeljnim resursima. Izuzetna kompleksnost ovog kraja omoguava razvoj kulturnog turizma u irem smislu, potom edukativnog turizma koji podrazumeva korienje vrednih kulturnoistorijskih resursa ali i pogodnih otvorenih i zatvorenih terena za sport i rekreaciju omladine. Za to postoje dobri tereni za pripremu, struno-trenerski kadar i mogunost korienja zdrave hrane po relativno niskim cenama. Opti je zakljuak da je optina Titel jedna od najraznovrsnijih kako prirodno-geografskih, tako i drutveno-geografskih kompleksa. To prua mogunost raznovrsnih oblika turizma a time i privlaenja turistike klijentele koja ima diferencirani stav u izboru turistike ponude.

Literatura

Zakljuak

Ukoliko se eli moe se ii turistikim pravcima (lokalnog, regionalnog i nacionalonog znaaja), du kojih bi se mogli obii objekti i lokaliteti na kojima se mogu obraditi, utvrditi ili uvebavati sadraji iz geografije, biologije, istorije, likovne kulture, knjievnosti i drugih predmeta. Biciklistike staze, sportsko penjanje, samo su neke od mogunosti za ljubitelje izleta i sporta, a odmor se moe obogatiti jednodenevnim izletom do centralnog masiva Titelskog brega. Biciklistika staza treba da je duga vie desetina kilometara, (moda ak oko 30) i da raspolae estetskim, kuriozitetnim, saznajnim atributima. Treba da vodi od Titela, putem koji povezuje okolna seoska naselja, pored Tise, do ue Tise u Dunav. Put vodi du ivopisnih

Optina Titel je sloen i turistiko-geografski vrlo zanimljiv prostor. Na ovu injenicu posebno utiu prirodni potencijali sadrani u geomorfolokim, hidrografskim i biogeografskim resursima. Konkretno, to se odnosi na Titelski breg, reku Tisu i njeno ue u Dunav. Specifinosti prirodne sredine uticale su i na to da i sama naselja dobiju odreene potencijalne turistike atribute. I pored dobrih mogunosti za bolje turistiko korienje ovog podruja, malo je bilo planskih poduhvata, iako je na potrebu turistike valorizacije optine upozoravao jo i Branislav Bukurov, posebno u pojedinim delovima monografije koja je nastala kao rezultat istraivanja ovog terena. Moemo da zakljuimo da pored vodenih tokova Tise i Dunava, pogodnih za razvoj kupalino-rekreativnog turizma ili nautikog turizma u irem smislu,

Bjeljac, . (2001): Teorijske osnove manifestacionog turizma, u Zbornik od vtoriot kongres na geografite na Republika Makedonija, Ohrid, 2000, str.250-258, Makedonsko Geografsko Drutvo, Skopje. Bukurov, B. (1986): Geografska monografija optine Titel. Matica srrpska, Novi Sad. Glupties S. (1998): London, Sports and Tourism in Western Europe, British Educational Trust, Kuan, E. (2001): Turizam i prostor. Prostor, broj 1(21), Institut za turizam, Zagreb, Strana 1-14. Mati, S. (2006): Tristika valorizacije optine Titel, Doktorska disertacija, Prrodnomatematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad. Romeli, J, Bjeljac . (1998): Novi Sad, Sportske manifestacije u Vojvodini kao oblik turisticke ponude i njen odnos prema obimu i karakteru tranje asopis Turizam, br. 1, Institut za geografiju, PMF, str. 90-95 Romeli, J, urii J. (1993): Beograd, Sportsko-rekreativni objekti, Zbornik radova Geografskog fakulteta u Beogradu, br XII, str 117-124) Stankovi, M. S. (1981): Turistiki potencijali reka SR Srbije, Srpsko geografsko drutvo, Beograd.

10

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Rahman Nurkovi* Rezime

Na temelju savremenih trendova u svjetskom turizmu, turistiki razvoj i perspektive turizma u postkomunistikoj Bosni i Hercegovini, pod uticajem je mnotva faktora, uvjetovanih tranzicijom, odnosno procesima prestrukturiranja turizma i drutva u cjelini. Kljune rijei: Turizam, faktori razvoja, Bosna i Hercegovina, nove tehnologije, kompjuterizacija i prestrukturiranje privrede.

Turizam kao faktor razvoja Bosne i Hercegovine

Uvod
S obzirom na raznovrsne prirodne i drutvene atraktivnosti, nivo turistike valorizacije i razliite motive putovanja, u Bosni i Hercegovini razlikujemo tri osnovne turistike regije. To su: Hercegovako-primorska, Planinskokotlinska i Posavsko-podrinjska turistika regija. Vodea turistika regija je Planinskokotlinska koja obuhvata oko treinu povrine Bosne i Hercegovine. Tranzicija, odnosno procesi prestrukturiranja privrede i drutva u cjelini, u Bosni i Hercegovini odvijaju se vrlo intenzivno, ali i u znatno oteanim i posebnim uvjetima. Prijelazom iz real-socijalistikog u trini sistem, Bosna i Hercegovina koristi svoje znaajne prirodnogeografske i antropogene resurse za razvoj turizma. Danas je sve vei udio kolovanih ljudi, novih tehnologija, kompjuterizacije, robotizacije kao i lokacijskih faktora koji omoguavaju bolji ivotni standard, to ujedno znai i poveanje prihoda, a da se istovremeno skrauje radno vrijeme. To se najbolje vidi u razvijenim zemljama svijeta. Bosna i Hercegovina je do 1991. godine bila znaajno turistiko sredite u bivoj dravi. Ne smije se, meutim, zaboraviti da su u Bosni i Hercegovini, a naroito na njene planine, rijeke i gradove u velikom broju dolazili turisti iz mnogih zemalja Evrope i svijeta. Rat 1992-1995. je sve promijenio. Te injenice, kao i trendove turizma u svijetu moramo uzeti u obzir prilikom razmatranja dosadanjeg, trenutnog i budueg razvoja bosanskohercegovakog turizma, jer prihodi, koji iz toga proizlaze predstavljaju znaajnu stavku u ukupnim prihodima, te pokreu druge privredne djelatnosti i pojavljuju se kao jedan od ozbiljnih nosilaca razvoja cijele Bosne i Hercegovine. Zbog toga mnogi dugo pamte dane provedene u Bosni i Hercegovini. cionalnim gastronomskim specijalitetima, estoka pia i poznata vina svojih vinograda. Bosna i Hercegovina nudi turistima brojne planine, kotline, rijeke, jezera i geotermalne izvore. Najveu turistiku vrijednost Bosne i Hercegovine predstavljaju planine, rijeke i jezera. To omoguava podjednak razvoj gotovo svih poznatih vrsta turizma, bez obzira na godinje doba, prohtjeve i platene mogunosti turista (Tabela 1). Bosna i Hercegovina prua dobrodolicu svim dobronamjernim turistima. Meu njima je vie od 40% inostranih posjetilaca koji jo vie produbljuju i potvruju tradicionalno prijateljstvo svoje zemlje i Bosne i Hercegovine. Meutim, izvanredno ouvanu prirodu Bosne i Hercegovine krasi obala Jadranskog mora, 21 km dugaka na podruju opine Neum. Ali, i na tako malom prostoru,sabrano je nekoliko reprezentativnih hotelsko-ugostiteljskih kapaciteta i drugih sadraja namijenjenih turistima. Posebnost ovog dijela Jadrana je u blagoj mediteranskoj klimi sa mnogo sunanih dana u godini, a slikoviti neumski i malostonski kanal sa uvalama i otoiima, kamenim i ljunkovitim, plaama, idealno je mjesto za odmor i rekreaciju tokom cijele godine. Najvei dio teritorije Bosne i Hercegovine predstavljen je kontinentalnim prostorom. Preko teritorije Bosne i Hercegovine prolaze i ukrtaju se vane meunarodne i meukontinentalne prometnice, koje omoguavaju brz i udoban dolazak turista i iz najudaljenijih dijelova svijeta. Bosna i Hercegovina bogata je turistikim privlanostima, a odlikuje se brojnim kontrastima, koje se, iako se na prvi pogled iskljuuju, ipak meusobno skladno dopunjavaju. Bosnom i Hercegovinom dominiraju srednje visoke planine. One su vjenane, gromadne, nabrane, rasjednute i vulkanske. Bogate su rudama, izvorima geotermalnih voda, velikim umskim kompleksima, lovitima, terenima za alpinizam i zimske sportove. Meunarodne zimske olimpijske igre, odrane 1984. godine u Sarajevu, bile su idealna osnova za afirmaciju planinsko-zimskog turizma u Bosni i Hercegovini i regionu. Za ljubitelje prirode, koji se ne bave zimskim sportovima, ostala godinja doba su interesantnija, jer mogu uivati u zelenim umovitim prostranstvima okruenim mirom i harmonijom zvukova i boja koji donose duhovni mir na olimpijskim planinama Bjelanici, Trebeviu, Igmanu i Jahorini, nedaleko od historijskog poznatog grada Sarajeva. Trebevi (1.630 m) je planina poznata kao plua grada Sarajeva, predstavlja centar masovnog izletnikog turizma Sarajli-

Abstract

Tourism as a Factor of Development of Bosnia and Herzegovina On the basis of contemporary trends in world tourism, development of tourism and its perspective in post-communist Bosnia and Herzegovina depends on variety of factors such as transition or in other words, it depends on processes or restructuring tourism and society in general. Key words: Tourism, factors of development, Bosnia and Herzegovina, new technology, usage of computers and restructuring of economy.

Turistiki resursi Bosne i Hercegovine

* Dr Rahman Nurkovi, Univerzitet u Tuzli PMF, Odsjek za geografiju, Tuzla

S obzirom na raznovrsne prirodne i drutvene atraktivnosti, stepen turistike valorizacije i razliite motive putovanja, malo je zemalja u Evropi i svijetu koje kao to je Bosna i Hercegovina, imaju raznovrstan prirodni potencijal za razvoj turizma. Veina stranih turista koji su prvi put posjetili Bosnu i Hercegovinu, vraaju se ponovo ovoj zemlji, jer treba upoznati mnogo novih prostranstava, mnogo starih spomenika, upoznati gostoprimstvo ljudi u gradovima i seoskim naseljima. Prirodne turistike vrijednosti i brojni kulturno-historijski spomenici od arheolokih lokaliteta do savremenih ostvarenja, dobro su proueni i na razliite naine prezentirani stranim turistima. Bosna i Hercegovina nudi znaajne turistike znamenitosti, raznovrsne smjetajne objekte, restorane sa na-

10

ja. Sa ovim izletitem, grad je povezan asfaltnim putem i iarom (koja trenutno nije u funkciji), iji je kapacitet 1.440 putnika u jednom satu, a putovanje traje samo 12 minuta. Na ovom omiljenom izletitu, zbog njegove idealne konfiguracije koja je omoguila izgradnju kombinirane staze za bob i sankanje, odrana su takmienja za ove discipline za vrijeme ZOI Sarajevo 1984. godine. Igman (1.502 m) je planina koja se uzdie neposredno uz Sarajevsko polje, a sa Sarajevom je povezana prometnicom preko Hadia i Krupca. Na Velikom polju izgraene su, za potrebe ZOI 1984. godine, staze za biatlon sa strelitem, koje je jedno od najmodernijih strelita ove vrste u svijetu, staza za skijaka tranja i trening staze u duini od gotovo 60 km, su opremljene kompletnom infrastrukturom i prateim objektima. Na Malom polju, izgraene su dvije skakaonice od 70 i 90 metara po projektu konstruktora Janeza Gorieka, u svijetu poznatog konstruktora skakaonica, na ijim se tribinama uz doskoite moe smjestiti 25.000 gledalaca. Skakaonica od 70 metara obloena je plastinom masom, tako da se na njoj treninzi i takmienja mogu odravati tokom cijele godine. Jahorina (1.918 m) je planina prostranog planinskog masiva dugog oko 30 km, a irine i do 15 km. Nalazi se istono od Sarajeva, sa padinama na kojima se snjeni pokriva zadrava i do kraja maja. Na padinama ove snjene ljepotice, izgraeno je oko 25 km takmiarskih staza na kojima je u vrijeme ZOI 1984. godine odrano takmienje u alpskom skijanju za ene, a takmiarima su bile na raspolaganju tri iare (jednosjedi) i dvije (dvosjedi), kao i etiri ski-lifta. Prvo meunarodno takmienje odrano na Jahorini bilo je takmienje za Jahorinski kup 1953. godine, a 1955. odrano je Studentsko prvenstvo svijeta, da bi 1975. takmienje za Jahorinski kup bilo uvrteno i u kalendar Evropskog kupa. Prvo takmienje ena na Jahorini odrano je u okviru takmienja za Svjetski kup skijaica u spustu 1983. godine, ime su ene i definitivno preuzele ovaj skijaki centar. Bjelanica (2.067 m) je planinski masiv, koji se due od pola godine nalazi pod snjenim pokrivaem. Na idealnim padinama ove planine izgraeno je ukupno 8.345 metara staza za spust, veleslalom i slalom, na povrini od 692.280 m2. Uz staze su postavljene iare, dvosjedna i trosjedna kao i tri ski-lifta. Bjelanica je postala dostupna skijaima tek poetkom priprema ZOI 1984. godine, do kada je ova planina bila pojam nepristupanosti, dostupna samo planinarima i drvosjeama, U sezoni 1981. i 1982. Bjelanica je prvi put otvorila svoje kapije skijaima svijeta. Prvo je na ovoj planini odrano Prvenstvo Jugoslavije u alpskim disciplinama za mukarce, a potom takmienje u slalomu i veleslalomu za Evropski kup. Ve godinu dana kasnije, najbolji svjetski spustai takmiili su se na ovoj planini u okviru takmienja za Svjetski kup.

Za ljubitelje lova na planinama Bosne i Hercegovine ima svih vrsta plemenite divljai: srna, zeeva, tetrijeba, kuna, ali i medvjeda, vukova, lisica, veprova, itd. Omiljena lovita, koja su strani turisti, ljubitelji lova rado posjeivali u predratnom periodu su: planine oko Bugojna, te lovita u okolini Jajca, Kladnja, Mrkonji Grada, ipova, Glamoa i dr. Ovome treba dodati i druge mogunosti koje se pruaju turistima koji u Bosni i Hercegovini dolaze radi lova. Radi se o upoznavanju udaljenih planinskih mjesta, te druenje sa stanovnitvom kojem je lov i proizvodnja zdrave hrane, tradicionalni nain ivota. Bosna i Hercegovina je planinska zemlja, sa prosjenom visinom od 545 m, to ukazuje na prijatnost klimata, koji se odlikuje sedativnim i stimulativnim dejstvom na ljudski organizam i zbog toga posebno znaajan. Poseban kvalitet prirodne atraktivnosti Bosne i Hercegovine je u pejzanim ambijentima u kojima se nerijetko, na jednom, relativno malom lokalitetu, susreu raznovrsni hidrografski sadraji: jezera, rijeni tokovi, slapovi, bistri potoci, ribnjaci izvorita i dr. Rijeke u Bosni i Hercegovini zbog osobenosti reljefa, nisu velike. Zbog konfiguracije terena kroz koji protjeu, svaka za sebe predstavlja posebnu atrakciju za turiste, jer pruaju raznovrsne mogunosti za sportske, ribolovne i druge rekreativne aktivnosti, kao to su npr. splavarenje (na Drini) i kajakatvo (na Uni i Neretvi). Najvei dio Bosne i Hercegovine hidrografski pripada crnomorskom slivu, odnosno porjeju Save. Bosna i Hercegovina ima veliki broj prirodnih jezera, ali najvea i najpoznatija su Plivska jezera kod Jajca atraktivnija za turiste. Za dui odmor i rekreaciju pogodnije su vjetake akumulacije kao to su Jablaniko, Peruako, Bileko, i posebno jezero Modrac kod Lukavca, koje je zbog ureenih plaa i modernih smjetajnih i ugostiteljskih objekata, danas najprivlanije mjesto za odmor i rekreaciju u ljetnom periodu. Za ljubitelje ribolova, Bosna i Hercegovina prua izuzetne i raznovrsne mogunosti uitka. Rijeke i jezera su bogati ribom, a niska i visoka divlja u planinama predstavljaju posebnu atrakciju. Sve rijeke u Bosni i Herce-

govini bogate su ribom, a u rijekama zapadne Bosne (Una, Sana, Pliva, Bosna) ima i plemenitih vrsta kao to su pastrmka, lipljen i mladica. Kulturna batina Bosne i Hercegovine raznolika je kao i samo njeno bie, odnosno jedinstvena u toj raznolikosti koja je zapoela susretom kulture slavenskih doseljenika sa kulturom domaeg stanovnitva. Te kulture su se u historijskoj simbiozi prelamale, stapale sa starobosanskim obiajima, ali i zadravale u svojoj izvornosti do dananjih dana, uprkos snanom, a esto i nasilnom uticaju drugih, naprednijih civilizacija. Za stranog turistu, ija se znatielja ne zadrava sunanjem, kupanjem, lovom i ribolovom, ve je usmjerena i na upoznavanje kulturnog naslijea u Bosni i Hercegovim, postoje velike mogunosti. ljudi ove zemlje znatieljni, gostoljubivi i skromni, uvijek su bili susretljivi i spremni da prihvate gosta, da mu ponude sve to imaju uz sigurnost i ugoaj kakav se rijetko moe sresti drugdje u svijetu. Posljednjih godina u Bosni i Hercegovini dolazi do obnavljanja kulturnih vrijednosti, objekata i kulturnih manifestacija od kojih neke, po svojoj tradiciji i umjetnikoj vrijednosti predstavljaju kulturne dogaaje od svjetskog znaaja. U Bosni i Hercegovini postoje idealni uvjeti za vjerski turizam, odnosno za hodoaa vjernika tri najmasovnije konfesije: islamske, pravoslavne i katolike. Za muslimanske vjernike, najznaajnije su lokacije Ajvatovica kod Bugojna i Djevojaka peina u Brateljeviima kod Kladnja koja je, prema nekim predanjima, najstarije svetite islamskih vjernika. Pravoslavni vjernici imaju mogunost da posjete nekoliko manastirskih zdanja od kojih su najstarija: Lovnica kod ekovia i na Ozrenu kod Doboja. Za hodoaa vjernika katolike vjere jedino je Meugorje, nakon pojavljivanja Djevice Marije, postalo centar vjerskog turizma sa izgraenim smjetajnim kapacitetima i infrastrukturom. Teritorija dananje Bosne i Hercegovine od prahistorije do danas bila je i ostala raskrsnica vanijih puteva. Narodi koji su se nji-

Kulturna batina

Tabela 1: Pregled tehnikih karakteristika sportskih terena na olimpijskim planinama Bosne i Hercegovine Planina Igman Sportski objekat Skakaonice Bob staza Trebevi Sankanje muki Sankanje ene Spust staza Jahorina Veleslalom Slalom Spust staza Bjelanica Veleslalom Slalom Start 1.280 m 1.340 m 1.108 m 1.111 m 1.082 m 1.871 m 1.665 m 1.840 m 2.067 m 1.745 m 1.572 m Cilj 1.150 m 1.150 m 1.237 m 1.363 m 1.363 m 1.326 m 1.326 m 1.629 m 1.237 m 1.363 m 1.363 m Najdui skok 92 m 112 m Prosjean nagib 1,50 0,51 10,20 10,20 10,20 29% 28% 35% 28% 36% 40% Duina staze 70 m 90 m 1.300 m 1.210 m 993 m 2.041 m 1.332 m 551 m 2.994 m 1.122 m 553 m

Izvor:Turistiki potencijali Bosne i Hercegovine, 2003.

10

ma kretali ostavili su brojne tragove duhovne i materijalne kulture. Arheoloki lokaliteti, kulturno-historijski spomenici, specifinosti folkora, narodno kulinarstvo i druge antropogene turistike vrijednosti predstavljaju znaajan dio turistikog potencijala Bosne i Hercegovine. Kada to kaemo, prvenstveno mislimo na kulturnu batinu Sarajeva, Mostara, Banjaluke i dr. koji su dio svjetske kulturne batine pod zatitom Uneska. Bosna i Hercegovina je zemlja sa najraznovrsnijom turistikom ponudom na ovom dijelu Balkana. Reljef jednog geografskog, ekonomskog ili administrativnog podruja, s obzirom da diktira prometne pravce i razmjetaj veih naselja, determinie umnogome i njegovu privrednu (ili turistiku) regionalizaciju. Prostor Bosne i Hercegovine je u tom pogledu eklatantan primjer. Na povrini od 51.129 km2 smjenjuju se takorei svi reljefni oblici sa karakteristikom naglih prelaza iz jednog oblika u drugi. Od morske obale na jugu do najsjevernije take njena teritorija je ispresijecana planinskim vijencima ija visina dosee i preko 2.000 m (Karta 1). Idui od obale Jadranskog mora od Neuma (jedinog bosanskohercegovakog primorskog grada) prema unutranjosti, jasno se izdvaja nekoliko reljefnih cjelina: 1) Primorsko-hercegovaka regija, koja obuhvata uski priobalni pojas i podruje Hercegovine s poznatim turistikim lokalitetima (Poitelj, Trebinje, Meugorje, Mostar). 2) Planinsko-kotlinska regija koja se nadovezuje na prethodnu i iri prema sjeveru prelazei u ravniarski region. Ovaj turistiki region je najrazvijeniji i prua irok dijapazon turistikih destinacija. Ovdje su nadaleko poznati centri Sarajevo, Visoko, Zenica, Teanj, Ajvatovica i mnogi drugi manji gradovi sa zanimljivom prolou koja je ostavila svoje duboke korijene u arhitekturi samih naselja. Osim naselja tu su i sada ve olimpijske planine Bjelanica, Igman, Jahorina, Trebevi, ali i druge kao to su Vlai, Javor, Javornik i dr. 3) Posavsko-podrinjski region predstavlja posebnu turistiku cjelinu Banjaluka sa centrima, Biha, Doboj, Tuzla, Zvornik, Srebrenica i dr. Sasvim je razumljivo da izgradnja novih prometnica moe znaajno uticati na izvjesno spajanje ovih geografski relativno zasebnih cjelina. Poznata je, naime, uloga prometa u homogenizaciji regionalnih prostora. Turizam posebno vri jak uticaj na homogenizaciju regionalnih prostora; pojedine izolovane i disparatne zone meusobno se dopunjuju i integriu u teritorijalno-funkcionalnu i turistiko-ekonomsku regionalnu cjelinu. Zato i ne moemo sasvim prihvatiti geografsku determinisanost u turistikoj regionalizaciji Bosne i Hercegovine. Dijelei Bosnu i Hercegovinu na juno, sredinje i sjeveroistono podruje, mi elimo naglasiti razliitost turistikih prirodnih vrijednosti ovih podruja. Juno, koje bazira na karakteristikama kupalinog, primorskog

Prostorni aspekti turistikog razvoja

Karta 1: Geografski razmjetaj turistikih regija u Bosni i Hercegovini, 2006. turizma s bogatstvom historijskog naslijea i vjerskog turizma, sredinje s poznatim planinama i historijskim poznatim gradovima koje moe nuditi prije svega sve odlike planinskog turizma i na sjeveroistono podruje koje moe konkurentnije nuditi usluge turistima na zadovoljavanju splavarenja na planinskim rijekama i upoznavanje s burnom prolou naroda Bosne i Hercegovine. Na taj nain elimo to jasnije naglaavati primorski (ljetovalini, kupalini) turizam i planinski (zimsko-sportski, planiranje i dr.). To, naravno, inimo ne radi razdvajanja ve iz elje da naglasimo jedinstvo turistike ponude (prirodnih uvjeta) Bosne i Hercegovine kao kompleks tri razliita podruja. To to podruje Sarajeva, Mostara, Banjaluke i Tuzle vezujemo za odreena turistika podruja,njihova je realna funkcija u funkciji bosanskohercegovake ponude u turizmu. Takoer, Sarajevo, Mostar, Banjaluka i Tuzla imaju brojne razloge vezivanja za Planinsko-kotlinsku regiju. Tu su prije svega prometnice, sarajevski, banjaluki i tuzlanski aerodromi, centralni servisi itd. Podjela na tri turistike regije je uvjetno jer stvarna podjela bosanskohercegovakog prostora u apsolutnom pogledu nije mogua. Iako naglaavamo da Bosna i Hercegovina predstavlja jedinstven prostor turistikog razvoja, istiemo u ovoj osnovnoj podjeli postojanja tri subregije sa mogunostima naroito intenzivnog razvoja turizma. U junom podruju to je prostor Neumskog primorja sa Neumom a neto sjevernije hercegovaki sa Mostarom i drugim gradovima kao i sjeveroistoni prostor sa centrima Sarajevom i okolnim planinama kao i ve navedenim gradskim centrima. Podruje izvan subregija takoer ima izvjesne mogunosti turistikog razvoja na odreenim interesantnim lokalitetima, pored prometnica (tranzitni turizam) i u gradskim i seoskim naseljima (Konjic). Sigurno je, meutim, da e turistiki razvoj prostora izvan definisanih turistikih zona, a posebno izvan subregija imati sa gledita turistikog razvoja Bosne i Hercegovine sekundaran znaaj. Dosadanji razvoj samo dijelom potvruje nae prostorne podjele. Ali mi i nismo poli od sadanjeg razvoja, ve perspektiva turistikog razvoja u buduem duem periodu. Naime dosadanji turistiki razvoj Bosne i Hercegovine je razvoj junog podruja, bolje rei Primorsko-hercegovake regije. Podjela na juni, sredinji i sjeveroistoni dio, imae pun smisao tek kada se ostvari intenzivniji razvoj zimsko-sportskog turizma ili uope planinskog turizma.

Turistiki promet inostranih i domaih turista

Analiza turistikog prometa u Bosni i Hercegovini zasniva se na broju smjetajnih kapaciteta, broju turista i noenja u Bosni i Hercegovini, zatim prosjenih cijena smjetaja i cijena osnovnih prehrambenih proizvoda. Veoma vano pitanje, kada se govori o razvoju turizma, pitanje je mogueg rasta fizikog obima prometa (mjereno brojem turistikih dolazaka ili noenja) a shodno time, i prihoda od turista. Obim i struktura turistikog prometa, su najvaniji faktori za projekciju turistike tranje. U tom smislu potrebno je sagledati karakteristike predratnog perioda (do 1991. godine) i poslijeratnog (od 1997. do 2001. godine)

10

Tabela 2: Broj domaih i inostranih turista i noenja u Bosni i Hercegovini, 1971-2006. Godina 1971. 1981. 1984. 1986. 1987. 1988. 1989. 1990. 1991. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. Procjena za 2006. Domai promet Turisti 774,2 1.456,2 1.600,8 1.664,1 1.588,2 1.480,3 1.375,6 1.157,0 842 152,9 189,1 220,7 222,5 207,5 798,0 Noenja 1.550,3 3.063,9 3.617,5 4.015,0 3.986,6 3.744,3 3.587,8 3.018,0 2.191,0 478,9 535,4 602,5 561,1 500,1 740,0 Inostrani promet Turisti 203,3 248,8 330,4 367,1 389,5 425,3 394,2 321,0 50,0 115,1 148,2 146,9 168,6 163,4 780,0 Noenja 306,8 452,6 782,2 697,7 807,3 1.012,1 974,8 776,0 147,0 298,4 355,4 345,5 390,7 379,4 750,0 Ukupan promet Turisti 977,8 1.704,9 1.931,2 2.031,1 1.977,7 1.905,6 1.769,7 1.478,0 892,0 268,0 337,2 367,7 391,1 370,9 1.578,0 Noenja 1.857,0 3.516,6 4.399,7 4.712,7 4.792,9 4.756,4 4.562,6 3.794,0 2.338,0 777,2 890,7 948,0 951,8 879,5 1.490,0

Izvori: Statistiki godinjaci Bosne i Hercegovine, 1990-2001. godine turistikog prometa u Bosni i Hercegovini (Tabela 2 i Grafikon 1). Navedeni podaci pokazuju da je Bosna i Hercegovina u posmatranom predratnom periodu imala konstantno izraen rast, kako u broju turista, tako i u broju ostvarenih noenja, kao i znaajno uee inostranih turista u ukupnom broju turista. To uee se kretalo od 12,8% u 1981. da bi u 1989. godini poraslo na 21,3%. nema sigurnog kretanja, nema ni turizma. Politiki sukobi su velika nesrea za turizam. Za poslijeratno praenje i vrednovanje efekata meunarodnog turizma u Bosni i Hercegovini, razmatraemo ostvarene dolaske inostranih gostiju i njihova noenja, odnosno ostvareni promet stranih posjetilaca, u periodu od 1997. do 2001. U 1997. Bosnu i Hercegovinu je posjetilo 115.466 stranih gostiju koji su ostvarili

rizacije i razliite motive putovanja, u Bosni i Hercegovini razlikujemo tri osnovne turistike regije. To su: Primorsko-hercegovaka, Planinsko-kotlinska i Posavsko-podrinjska regija. Vodea turistika regija je Planinskokotlinska koja obuhvata oko treinu povrine Bosne i Hercegovine. Turistiki razvoj u postkomunistikoj Bosni i Hercegovini uvjetovan je mnotvom faktora. Tranzicija, odnosno procesi prestrukturiranja privrede i drutva u cjelini, u Bosni i Hercegovini se odvijaju vrlo intenzivno, ali i u znatno oteanim i posebnim uvjetima. Prijelazom iz realsocijalistikog u trini sistem, Bosna i Hercegovina koristi svoje znaajne prirodno geografske i antropogene resurse za razvoj turizma. Danas je sve vei udio kolovanih ljudi, novih tehnologija, kompjuterizacije, robotizacije i drugih lokacijskih faktora koji omoguavaju bolji ivotni standard, to znai i poveanje prihoda a da se istovremeno skrauje radno vrijeme. To se najbolje vidi u razvijenim zemljama svijeta. Bosna i Hercegovina je do 1991. bila znaajno turistiko sredite u bivoj dravi. Ne smije se meutim, zaboraviti da su u Bosni i Hercegovini, a naroito na njene planine, rijeke i gradove u velikom broju dolazili turisti iz mnogih zemalja Evrope i svijeta. Rat 1992-1995. je sve promijenio. Te injenice, kao i trendove turizma u svijetu moramo uzeti u obzir prilikom razmatranja dosadanjeg, trenutnog i budueg razvoja bosanskohercegovakog turizma, jer prihodi, koji iz toga proizlaze predstavljaju znaajnu stavku u ukupnim prihodima, te pokreu druge privredne djelatnosti i pojavljuju se kao jedan od ozbiljnih nosilaca razvoja cijele Bosne i Hercegovine. Zbog toga mnogi dugo pamte dane provedene u Bosni i Hercegovini.

Literatura

Grafikon 1: Broj domaih i inostranih turista u Bosni i Hercegovini, 1991-2006. Godine 1990. ve se osjea politika nestabilnost na prostorima bive Jugoslavije i to se automatski negativno odrazilo na turistiki promet u Bosni i Hercegovini. Te godine ostvaren je slabiji promet kod dolazaka i ostvarenih noenja za 16% kod domaih turista, odnosno za 63% manje dolazaka i 20% manje ostvarenih noenja stranih turista u odnosu na 1989. Turizam je grana privrede koja je najvie ovisna o miru, svaka politika nestabilnost zemlje utie na smanjenje turistikog prometa. Tokom 1991. kada su se na prostorima Slovenije i Hrvatske ve odvijala ratna dejstva, u Bosni i Hercegovini je ostvareno samo 842.000 dolazaka domaih turista (23% u odnosu na 1989. godinu) i 50.000 dolazaka stranih turista. Znai, turistiki promet direktno zavisi od politike stabilnosti i sigurnosti u regionu - gdje vlada politika nestabilnost i gdje 298.839 noenja, to znai da su se zadravali prosjeno 2,6 dana. Godina 1998. je mnogo bolja u dolascima stranih turista kojih je bilo 147.925, odnosno za 28% vie nego prethodne godine, a ostvarili su 357.323 noenja ili za 19,6% vie nego 1997. Analizirajui podatke iz tabele, moemo uoiti da 1999. i 2001. nisu rezultat slabijeg turistikog prometa u naoj zemlji, ve su rezultat neprijavljivanja turista dolazaka i noenja. To ima za posljedicu izbjegavanja plaanja poreza. Interesantno je prikazati strukturu vlasnitva u turistiko-ugostiteljskih poslovnih subjekata iz koje se vidi da na privatni sektor otpada 37.741 ili 77% turistikog prometa.

Zakljuak

S obzirom na raznovrsne prirodne i drutvene atraktivnosti, stupanj turistike valo-

atovi, A. 2005: Turistiko ugostiteljska djelatnost faktor privrednog razvoja Tuzlanskog Kantona, Tuzla. Laws, E. 1995: Tourist destination managment: issues, analiysis and policies. London, Routledge, 37 Nurkovi, R. 2005: Stanje i perspektive turizma Bosne i Hercegovine, Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, Nauni Simpozijum, Srbija i savremeni procesi u Evropi i svijetu, Beograd Tara, str. 689693, Beograd. Pepeonik, Z.1995: Turizam kao nositelj razvoja Hrvatske, str. 115-121. iz Zbornik radova sa I. Hrvatskog geografskog kongresa, Zagreb. Stankovi, S. 1985: Turistiki Jugoslavije, Geografski Horizont, br.1-4, Zagreb. Statistiki godinjaci Federacije Bosne i Hercegovine, 1991- 2002, Sarajevo, 2003. Tkali, M. 2002: Geografija i njene aplikativne monosti, Geografski prostor i turistina politika, Oddelek za geografijo Filozofske fakultete Univerze v Ljubljani, Ljubljana 2002. str. 427-435.

10

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Nikola Panov, Dr Risto Mijalov* Milena Taleska** Rezime

Zbog klime i prirodnih eko-uvjeta, Makedonija proizvodi vrhunska vina. Naalost, ovi vinogradarski tereni, koji imaju i eko-predznak, nisu vrednovani niti ih se u turistikoj ponudi istie kao ambijentalnu i pejsanu vrednost. Znamo da nema kvalitetnog turizma bez ponude dobrog lokalnog vina, ukluujui i interesantni vinogradarski pejsa. Meutim, vinski turizam u Makedoniji jo je u svojoj poetnoj fazi: vinski podrumi u odreenim regijama Makedonije ve su poeli na turistiko trite nuditi ovaj dodatni proizvod. Ove potencijale i prednosti vinskog turizma nuno je dobro integrirati u cjelokupni turistiki proizvod destinacije. Kljune rei: Makedonija, vinogradarski tereni, vino, vinski podrumi, vinski turizam, eko-turizam

Mogunosti i procene potencijala razvoja vinskog turizma u Makedoniji

Uvod
Kau da je prvu vinovu lozu u Makedoniji doneo lino bog Dionis. Idealni slogan za promociju vinskog turizma: inicijativa koja se ve nudi na turistikom tritu u svetu. U turistikom prometu raste broj sofisticiranih posetitelja koji pored drugih doivljaja na putovanja mogu i neto nauiti o kulturi i ivotnom stilu destinacija. Vinski turizam, Italija na primer, zna ne samo ouvati, nego i uiniti meunarodnom atrakcijom, oslanjanjem nauci i znatnim ulaganjem u modernizaciju infrastrukture, tehnologije i opreme, posebno kod proizdvodnje vina (rezultat ega, je to, da je to vino svetski igra), umjeem komunikacije i dobrim marketingom. Vinorodna podruja upravo nude uspenu kombinaciju vina, hrane i kulturnih sadraja. Gde je na ovom planu Republika Makedonija, koja ima vie od 20.000 hektara vinograda, koji su 220-270 dana u godini izloeni suncu, kao jedan od najveih vinogradarskih centara Balkana? Makedonsko geografsko podneblje ima sve idealne uslove da promovira Makedoniju kao ozbiljan proizvoa kvalitetnih vina kao makedonski zatitni brend. Da li vino i vinski podrumi u Makedoniji mogu biti jedan od diversifiranih turistikih proizvoda? Tek pozicioniranjem vinskih podruma na irem regionalnom i meunarodnom tritu makedonski vinari u velikoj meri mogu iskoristiti potencijale turizma vina, i turistikoj ponudi Makedonije ponuditi dodatni proizvod. Svrha i cilj ovog rada jeste da se prikae vino i vinogradarstvo kao vaan dio turistike i ugostiteljske ponude Makedonije i negov mogui razvoj.

Vinarstvo i vino u Republici Makedoniji

Da vinogradi i vino u Makedoniji datiruju od davnina poznato je u istoriji. Antiki Makedonci oboavali su vino. O tome govore arheoloka otkria: preko mozaika gde su antiki narodi naslikani kako uivaju u vinu, pa preko amfora i drugih sudova za uvanje i konzumiranje vina, kao i vie aplikacija vinove loze na antikim monetama. Vinogradarstvo je postojalo i u vreme Rimljana na prostorima Makedonije, dalje se razvija u vreme Vizantijske imperije, kao i u periodu kada su tu dominirali Slaveni. Makedonska vinska istorija nije stala ni u vremenu turske vladavine, da bi vinogradarstvo i vinarstvo danas ostalo

Abstract

Possibilities and Assessment of the Potential of Developing Wine Tourism in Macedonia Because of the climate and the natural ecocharacteristics, Macedonia produces great quality wines. Unfortunately, Macedonian vineyards arent treasured at all and they are not included in Macedonias tourism profile, despite their eco-heritage. Its a fact, that, there is no quality tourism with out a wide selection of excellent local wines or without the beautiful vineyard landscape. However, wine tourism in Macedonia is at its early stages: wine cellars in certain regions are starting to adapt and open them selves for the tourist market. Its crucial to integrate these potentials and advantages of the wine tourism in the entire tourist offer of the destination. Key words: Macedonia, vineyards, wine, vine cellar, wine tourism, eco-tourism

* Dr Nikola Panov, Dr Risto Mijalov, PMF, Skoplje ** Milena Taleska, dipl. prof. geografije

Sl.1. Vinogradarski regioni u Republici Makedoniji

10

Tabela 1. Vinogradi i proizvodnja groa u Republici Makedoniji Godina 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. Povrina vinograda (ha) 26 530 27 111 26 194 25 692 24 777 Ukupni prinos groa (t) 264 256 229 805 118 935 243 821 254 613

Veinom infrastrukura vinarija razvijena je tokom poslednih desetak godina. Napori vinara u prvi plan bili su uglavnom u pravcu proirenja vinograda i poveanje proizvodnje i kvalitete vina. Ne moe se govoriti o razvoju vinarija u smislu turistikog proizvoda, jer je primarnji cilj do sada bio stati na noge i ponuditi tritu vie flairanog kvalietnog vina, nasuprot prakse da se to prodaje u cisternama.

jedna od najstarijih i znaajnih grana poljoprivrede u odreenim regionima. U Makedoniji se izdvajaju tri vinogradarska regiona: Povardarje, istono i zapadno. Najvei broj vinograda nalazi se du Vardara, i njegovim pritokama. Uglavnom to je Tikveki region gde se nalaze 81 posto svih vinograda u Makedoniji. Prikaz regiona pod vinogradima je na slici 1. Makedonija u 2004. godini imala je 24 777 hektara zasaenih vinovom lozom. Ukupna proizvodnja je 254 613 tona groa. Kako se vidi iz tabele 1. 2004. je ispod nivoa 2000. po broju hektara zasaenim vinogradima i po prinosu groa. To je rezultat prestruktuiranju povrina vinovom lozom. I Nacionalni savet za pretprijematvo i konkurentnost u Makedoniji pomae da na kratkom i srednjem roku olaka posao kopanja starih i obnova novih nasada. Oko 16 vinskih podruma u Makedoniji zbog klime i eko-uvjeta proizvodi vrhunska vina. Proizvodnja vina je vie od 27 miliona litara godinje. Od toga 90% je izvoz, veinom refus. Makedonsko vino zavrava na tritu Zapadne Evrope. Polovica tog izvoza je u Nemakoj i Sloveniji gde se flaira kao vino bez porekla. Vinski podrumi u Makedoniji sve vie se orijentiraju na proizvodnju flairanog vina. Tabela 2. Makedonske vinarije Vinski podrum Skovin Lozar Tikve ekorovi Kit-vin Popovi Povardarie Bovin Fonko Pivka orev Agropin Inteko Dudin Rigo impeks Eko-invest Imako vino Ezimit vino Godina osnivanja 1979. 1953. 1946. 1998. 1999. 2004. 1963. 1998. 2000. 2002. 2003. 1990. 2003. 2004. 2000. 1960. 1991. 2002. Mesto Skopje Veles Kavadarci Kavadarci Kavadarci Kavadarci Negotino Negotino Negotino Negotino Negotino Demir Kapija Demir Kapija Krivolak Gevgelija Ohrid tip tip

Procene potencijala razvoja

Karta vinskih regiona u Makedoniji protee se najveim delom na putnom pravcu ili oko pravca E-75 - koridora 10, gde je protok tranzitnih turista veliki. Broj noenja na ovom prostoru je 23 % od ukupno ostvarenih noenja u Makedoniji, od toga 30 % stranih turista.

regionima Makedonije svesni su tendencije europskog turistikog trita (krae ekskurzije u kombinaciji sa raznim drugim aktivnostima), ve uveliko razmiljaju o povezivanju vinarija sa turistikom ponudom. Obilazak podruma i degustaciju nekoliko vrsta vina uz prikladni zalogaj - to se sve dakako plaa zavrava kupnjom vina bez posrednika. Fonko vinarija ve nudi degustaciju za turiste preko sajta Exploring Macedonia, jednodnevni izlet do vinarije ve nude i turistike agencije. Salu za degustaciju vina za turiste ima i vinarija Bovin, ija se promocija ve nalazi na sajtu Explore the World od Wine. ini se da su pravi korak u pravcu vinskog turizma izveli investitori iz Makedonije, SAD i Francuske sa vinarijom Popova kula u Demir Kapiji, sa ve izgraenom salom

Sl.2. Vinarija Popova kula nadomak Demir Kapije Ako se ovim podacima doda i broj noenja ostvarenih u Ohridskom regionu, kao najvei turistiki centar, a sa druge strane i kao vinski region, s pravom moe se oekivati da vinski segment moe biti u funkciji turizma. Meutim, do sada, naalost vinogradarski tereni koji imaju eko-predznak nisu vrednovani niti se u turistikoj ponudi istie kao ambijentalna ili pejsana vrednost. Vlada Republike Makedonije 2003 godine prihvatila je Studij master plana o turizmu, gde vinski turizam kao dodatni turistiki proizvod uopte se ne spominje, nasuprot tendencija da svaki razvojni turistiki projekt, u razvojnom procesu, turizam vina stavlja kao jedan od znaajnijih turistikih proizvoda. Makedonija se izdvaja kao podruje sa velikim potencijalom u ekopoljoprivredi i ekoproizvodnji hrane i vina, ako se jo svemu tome doda i vrlo bogata kulturna i istorijska tradicija, onda putem turizma ima veliki potencijal za razvoj gospodarstva malog i srednjeg poduzetnitva. Nasuprot drave ini se da privatni poduzetnici - vinarije koje egzistiraju u vinskim za degustaciju atraktivnog izgleda, a u planu je ureivanje restorana i izgradnja motela sa 8 apartmana. (Sl.2) I lokalna samouprava postala je svesna potencijala vina i vinskog turizma. Kavadareki region ima projekt iskoritavanja komparativne prednosti lozarstva, proizvodnje vina i vinskog turizma u irem regionu: Kavadarci, Rosoman, Demir Kapija. Projektom se formira Agencija za odrivi razvoj i fond za podrku razvoja malih i srednjih poduzea, dizajnirane su nove finansijske usluge i odobreno je 48 zajmova lokalnim poduzetnicima. To doprinosi prestrkturiranju lokalne ekonomije: poveanje lozovih nasada, zamena sortnim nasadima i poveanje kvalitete malih vinarskih podruma. Projektom je podrano 36 porodinih biznisa (29 individualnih i 7 vinarija) cilj je proizvodnja visokvalitetnih vina po evropskim standardima. Razvoj vinskog turizma je predvien preko obezbeenja novih smetajnih kapaciteta. Ako ovaj projekt poveemo sa projektom grada Velesa, kao projekt grada kulture: 255 kulturnih manifestacija 3 meunarodna festivala, korienjem kultur-

110

no-istorijskog turistikog i ekonomskog potencijala, moemo slobodno govoriti o poetnim koracima razvoja Povardarja. Festival groa i vina koji je deset godina tradicionalna manifestacija u Kavadarcima centar makedonskog vinogradarstva sve je poseenija i popularnija, a tri godine Sajam vina i sira je turistika atrakcija na otvoreno u turistikom centru Makedonije, u Ohridu. U arheolokom lokalitetu Stobi nadomak (20 km) najveeg vinogradarskog centra Kavadarci, za turiste, uz razne suvenire za ovaj antiki grad, nudi iz vinoteke sortna vina ovog podneblja. Suvenir vino, u kutiji u duborezu, kao makedonska batina, nudi vinarija ekorovi. Iako su u Makedoniji poduzete odreene inicijalne mere u razvoju turizma vina spomenute prve laste predstavljaju tek poetak; s obzirom na potencijal jo se ne moe govoriti kao o oblikovanom i definisanom turistikom proizvodu - vinski turizam, ve kao turistika sirovina koja ima potencijal za obogaivanje turistike ponude. Makedonija pored razvijenog vinogradarstva ima sve prednosti za razvoj vinskog turizma: povoljan geografski poloaj; veliki broj tranzitnih turista koji prolaze kroz vinske regione letnje stacionarni turisti na Ohridskom Jezeru kulturno-istorijske lokalitete koji treba da zadre prolaznike ski-turiste (predvien razvoj ski-centra Kozuf) nadomak Gevgelije i Demir Kapije Meutim da bi se iskoristio ovaj potencijal, vinskom turizmu se mora pristupiti planski i nuno ga je dobro integrisati u celokupni turistiki proizvod, koji Makedonija tek gradi. Potreban je poduzetniki duh i spremnost vinara da svoje vinarije razviju i kao turistike atrakcije, ali sa druge strane i odgovarajua podrka od strane dravnih organa odgovornih za turistiki razvoj i strateko usmeravanje tog razvoja. Za ovo je potrebno obimnije istraivanje, jer turistika poduzea i vlasnici vinarija su mali poduzetnici. Posebno kod vinara nedostaje znanja i vetina kada se radi o turistikoj promociji. Vlasnici vinarija usmereni su na proizvod i ne prepoznaju marketinki potencijal koji im nudi turizam, a esto nedostaju i znanja potrebna za uspeno ukljuivanje u tom pravcu. Drava vrlo malo radi na planu stvaranja brenda: Makedonija kao prepoznatljiva vinska destinacija. Ne postoji vinska karta, kao inicijalna informativna turistika ponuda ija je funkcija zainteresovati turistu, da ne govorimo i to da nije registovan ni jedan "Vinski put", a kamoli da postoji Atlas vinskih regiona.

Sl.3. Vinogradi u Povardarju

S [Strenghts / Prednosti] Veliki broj vinarija koncentriranih na odreena podruja; Kvalitetna vina; Ouvana prirodna i kulturna batina; Dobra saobraajna povezanost; Blizina razvijenih podruja (Skoplje, Ohrid, Kavadarci, Negotino)... W [Weaknesses / Nedostatci] Nema detaljnijih istraivanja; Nedostatak dravne inicijative; Nedostatak smjetajnih kapaciteta - jednodnevni izleti; Nedostatak informacije za potencijalne pruitelje usluga; Nedostatak informacije za potencijalne goste... o [opportunities / mogunosti] Ekoloka, stopanska i sociodemografska odrivost; Turizam dopunjen vinskom privredom; Vea zarada vinarija; Marketing makedonskih vinarija preko turizma; Produena turistika sezona; Turizam vraa ivot i ljude... t [Threats / Prijetnje] Vinarije su preputene sami sebi: neinformisani i nepotpomognuti teko mogu neto sami pokrenuti; Vinari malo znaju o turizmu...

Kratka swot analiza

vinara u turizam moe biti dvostruko korisno: poveanje prodaje na mestu proizvodnje i marketing za svoja vina. ire, kako vinski turisti oekuju da im se ponudi kompleksan proizvod (lokalna hrana, kulturni i drugi sadraji) takav oblik turizma biva pogodan i za regionalni razvoj. Republika Makedonija mora identificirati i proceniti faktore koji oblikuju i ograniavaju razvoj turizma vina. Vinski turizam je segment koji u relativno kratkom roku moe pokazati sve raspoloive potencijale i mogunosti ako se ukljui energija znanja i finansijskih sredstava. Makedonija u ovom segmentu mora kvalitetno procjeniti razvojni moment i krenuti u investicije i u usavravanje.

Literatura

Zakljuak

Odnos proizvodnje vina i turizma je obostrano koristan. Ukljuivanje makedonskih

Getz, D., (2004): Explore wine tourism: Management, development and destinations, Cognizant Communications, New York Mijalov, R., (2004): Agrarna geografija, PMF, Skopje Panov, N., (2003): Osnovi na turizmot, Selektor, Skopje Senei, J., (1998): Promocija u turizmu, Mikrorad, Zagreb Stojmilov, A., (2005): Socio-ekonomska geografija na Republika Makedonija, PMF, Skopje Ministerstvo za ekonomija na Republika Makedonija (2003): Studii za master plan za turizam vo Republika Makedonija, Skopje Draven zavod za statistika, (2005): Statistiki godinik na Republika Makedonija, Skopje

111

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Pavi Dragoslav, Mesaro Minuer* Rezime

Svoju punu afirmaciju, naroito u razvijenijem delu sveta, kako na okeanima i morima, tako i na rekama i veim jezerima, nautiki turizam doivljava poslednjih nekoliko decenija. Re je o izuzetno kompleksnoj pojavi, podlonoj stalnim promenama koju je veoma teko sveobuhvatno definisati u okviru jedne definicije. Ono to je sigurno kada je u pitanju ovaj specifian oblik turizma, jeste injenica da je za njegov razvoj osnovni preduslov postojanje adekvatnih plovnih puteva. U ovom radu autori razmatraju upravo plovidbene karakteristike reke Tise na sektoru toka kroz Srbiju. Naime, pored Dunava i Save, reka Tisa je jedan od glavnih plovnih puteva u naoj zemlji i kao takva definitivno predstavlja potencijalno vanu destinaciju nautikog turizma. Kljune rei: nautiki turizam, reka Tisa, plovni put

Plovidbene karakteristike reke Tise u Srbiji kao osnovni preduslov za razvoj nautikog turizma
Uvod
Budui da nautiki turizam predstavlja veoma kompleksnu pojavu, uz to podlonu stalnim, a neretko i brzim promenama, razliiti autori vrlo esto imaju znaajno drugaiji pristup pri njegovom definisanju. Ipak, moe se konstatovati da se veina autora slae u stavu da se nautiki turizam pre svega vezuje za plovni put i plovidbu objektima razliitih vrsta i kategorija, a potom i za razliite sportsko-rekreativne, kulturne, zabavne i druge aktivnosti na obali i irem priobalju. Uzimajui u obzir ovu injenicu, a u kontekstu sagledavanja predispozicija za razvoj nautikog turizma, veoma je vaan studiozan pristup analizi plovidbenih karakteristika potencijalnih plovnih puteva konkretno za nautika plovila. Upravo cilj ovog rada je ukazivanje na osnovne plovidbene karakteristike reke Tise, odnosno uslove plovidbe koji vladaju na delu njenog toka u Srbiji gde bi ovaj vodotok, zajedno sa Dunavom, trebao predstavljati okosnicu razvoja nautikog turizma u naoj zemlji.

Opte karakteristike reke Tise u Srbiji

Abstract

Navigability Features of the Tisa River in Serbia as the Main Precondition for Nautical Tourism Development Nautical tourism is experiencing its full affirmation, on the oceans, seas, rivers and large lakes mainly in the developed world in the last few decades. It is a very complex phenomenon, subjected to constant changes, and hard to be defined within a single definition. One thing that is certain in this specific form of tourism is the fact that its development is preconditioned by adequate navigable routes. The paper discusses the navigability features of the Tisa River on its flow through Serbia. Apart from the Danube and the Sava, the Tisa is also one of the main navigable routes in our country and definitely stands for a potentially significant destination in nautical tourism. Key words: nautical tourism, the Tisa River, navigable route

Glavni tok reke Tise nastaje spajanjem dva manja vodotoka, Crne i Bele Tise kod mesta Rahov u Ukrajini. Izvorita pomenutih vodotoka su takoe na teritoriji ove zemlje i to u zapadnoj podgorini Karpata, tanije u podgorini Maramaro planina koje se nalaze na krajnjem severoistoku slivnog podruja. Osim kroz Ukrajinu Tisa jo tee kroz Maarsku i Srbiju, dok teritorije Rumunije i Slovake svojim tokom samo dodiruje. Kao leva pritoka uliva se u Dunav na teritoriji nae zemlje (karta 1). Naime, ue se nalazi naspram Starog Slankamena na km 1.214,5 Dunava. Pre radova usmerenih na skraivanje toka, realizovanih tokom 19. i 20. veka na srednjem i donjem toku, Tisa je imala duinu od 1.419 km. Njena dananja duina je znatno manja i iznosi 966 km. Meutim, i ovako skraena, Tisa po duini toka predstavlja najveu pritoku Dunava. Takoe, ovaj epitet Tisa nosi i kada je u pitanju povrina njenog slinog podruja koja iznosi oko 157.220 km2 (Pavi, 2006).

* Dr Pavi Dragoslav, Mesaro Minuer, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Karta 1. Sliv Tise i njen hidrografski sistem (JVP Vode Vojvodine)

11

Kroz Srbiju Tisa tee u duini od 164 km, to predstavlja oko 17% ukupne duine njenog toka. Na ovom sektoru, gde ini prirodnu granicu izmeu Bake i Banata, reka ima generalno meridijanski pravac oticanja. Mada je na trinaest deonica (ukljuujui i pogranini, tzv. Horgoki prosek) Tisa skraivana i ispravljana, ova reka u naoj zemlji i dalje ima odlike izrazito meandarskog vodotoka. Da se radi o tipino ravniarskoj deonici toka pokazuje i podatak da Tisa pri niskom vodostaju ovde ima ukupan pad na uzdunom profilu svega oko 5 m ili proseno oko 0,028. Kao posledica ovako malog pada Tisa konkretno u Srbiji ima veoma malu brzinu oticanja ija srednja vrednost dostie ili minimalno premauje iznos od 1m/s samo tokom velikih voda. Ovde je svakako vano naglasiti da se nakon izgradnje brane kod Novog Beeja na km 631, deonica toka uzvodno od objekta nalazi pod usporom te su brzine oticanja reke na ovom sektoru dodatno smanjene. Tisa u naoj zemlji ima znaajnu irinu i dubinu toka o emu svedoe rezultati razliitih merenja. Na primer prema B. Boiu (1972) irina Tise u Srbiji u zavisnosti od vodostaja varira od 100 m do ak 2.200 m, a dubina po matici toka od 2,80 m do 18,00 m. Tisa je najbogatija vodom tokom tri prolena meseca sa najeim maksimumima proticaja i vodostaja u aprilu, dok je najsiromanija vodom tokom tri jesenja meseca sa najeim minimumima proticaja i vodostaja u septembru i oktobru. Pri sagledavanju reima Tise u Srbiji vano je naglasiti da je nakon izgradnje brane kod Novog Beeja ovaj deo toka podeljen na dva bitno razliita sektora. Naime, uzvodni sektor se nalazi u vetakim, odnosno dirigovanim uslovima izazvanim radom brane, dok je deonica toka nizvodno od objekta u tzv. kvazi-prirodnom reimu zbog delovanja isklinjenog uspora Dunava formiranog usled obrazovanja erdapske akumulacije (Pavi, 2006).

Slika 1. Turistiki brod Victor Hugo (foto: Rudy, 2004) vidbe su vidno poboljani uzvodno od brane kod Novog Beeja, gde su inae pre podizanja objekta bili primetno slabiji u odnosu na uslove koji su vladali nizvodno od brane pa do ua u Dunav. Sama injenica da je Tisa najvea pritoka Dunava, koji predstavlja kimu evropske mree plovnih puteva, ovoj reci daje izuzetan plovidbeni znaaj koji ni iz daleka nije iskorien u meri u kojoj bi mogao biti, to je posebno sluaj u naoj zemlji. Naime, Tisa na sektoru toka u Maarskoj, prvenstveno na delu toka od Segedina do Tokaja, sa aspekta plovidbe, predstavlja veoma iv vodotok. Gotovo u svakom momentu, na pomenutom sektoru toka, Tisom krstare plovni objekti poevi od teretnjaka, koji transportuju raznu robu, do putnikih i nautiko-turistikih plovila razliite veliine i tipa koji naroito leti prevoze hiljade domaih i stranih turista. Na sektoru toka u Srbiji, daleko je manje plovnih objekata. Osim redovnog transporta razliitog tereta (ljunak, pesak, drvo, ugalj, vetako ubrivo, sirova nafta i sl.) velikim lepovima, organizovane putnike, kao i nautiko-turistike plovidbe gotovo i nema. Zbog nedostatka materijalnih i financijskih sredstava u poslednje dve godine prekinuta je i tradicionalna letnja Regata Ilustrovane Politike (poslednja, 26. po redu, organizovana 2003. godine) koja je predstavljala pravu atrakciju izmeu ostalog i na Tisi i plovnim kanalima Hs DTD. Ipak, da se neto pozitivno deava po pitanju oivljavanja organizovane putnike, tanije nautiko-turistike plovidbe, govori podatak da se srpskim sektorom Tise, osim organizovanja kraih nautikih tura u privatnoj reiji, poslednjih nekoliko godina dva do tri puta godinje tokom leta saobraa veliki brod hotel Victor Hugo (slika 1), koji plovi na relaciji Budimpeta-Tokaj-Budimpeta. Brod uplovljava i u kanalsku mreu Hs DTD, to ukazuje na zainteresovanost stranih turista ka upoznavanju naih plovnih puteva i priobalja. Kada se govori o plovidbi na Tisi vano je imati na umu da e sadanji znaaj ovog vodotoka, kao regionalnog plovnog puta, bitno narasti nakon izgradnje 125 km dugog plovnog kanala Dunav - Tisa2 na teritoriji Maarske. Ovim kanalom, plovnim za brodove nosivosti do 1.350 tona, maarsko Potisje e biti spojeno sa regionom Budimpete i zemljama u gornjem toku Dunava (Gavrilovi, Duki, 2002). Pomenutim hidrotehnikim poduhvatom Tisa e biti vre povezana sa mreom evropskih plovnih puteva, to e sigurno imati veliki znaaj za oivljavanje plovidbe na ovoj reci ukljuujui i plovidbu nautiko-turistikog tipa. Pri detaljnijem sagledavanju plovidbenih uslova na sektoru Tise u naoj zemlji neophodno je navesti nekoliko glavnih ocena u vezi sa ovom problematikom. Naime, prema preporukama Dunavske komisije, a na bazi kriterijuma za klasifikaciju unutranjih plovnih puteva Evropske komisije ministara transporta (ECMT) Tisa je plovni put od meunarodnog znaaja. Od ua do brane kod Novog Beeja pripada Va klasi, a uzodno od brane pa do dravne granice IV klasi plovnih puteva3. Drugim reima to znai da od ua do brane mogu ploviti plovila duine do 110 m, irine do 11,4 m, gaza do 2,8 m (konvoji do 4,5 m) i nosivosti do 3.000 tona, dok uzvodno od brane postoje povoljni uslovi za plovidbu plovila duine do 85 m, irine do 9,5 m, gaza do 2,5 m (konvoji do 2,8 m) i nosivosti do 1.500 tona. Prema kategorizaciji plovnih puteva izvrenoj od strane Evropske ekonomske komisije (EEC), Tisa je svrstana u treu kategoriju plovnih puteva, to znai da za nju vae sledei uslovi pri niskom plovidbenom nivou (NPN) i niskom usporenom plovidbenom nivou (NUN): - minimalna plovna irina od 75,0 m; - minimalna dubina od 2,5 m i
2. .Kanal.e.spajati.Dunav.kod.mesta.Dunarasti.

Plovidbene karakteristike reke Tise u Srbiji i uslovi plovidbe

Zahvaljujui znaajnoj irini i dubini osnovnog korita, relativno maloj koliini nanosa koji transportuje, malom padu i brzini oticanja, reka Tisa je i pre izvedenog skraivanja, odnosno ispravljanja toka i stvaranja uspora predstavljala veoma pouzdan plovni put regionalnog znaaja koji vekovima ima vanu ulogu u jeftinom transportu razliite robe, kako na podruju dananje Maarske, tako i na podruju Srbije. Danas, u uslovima dirigovanog reima, formiranog nakon podizanja brana i obrazovanja tri uspora u srednjem i donjem toku, plovidba na velikom delu Tise, u granicama obeju drava, postala je jo sigurnija. Na srpskom sektoru toka uslovi plo1. . Pored. brane. kod. Novog. Beeja,. koja. je.

putena.u.rad.1977..godine,.na.sektoru.toka.u. Maarskoj.Tisa.je.pregraena.na.jo.dva.profila.. Naime,. brana. kod. Tisaleka. (km. 518). je. putena.u.pogon.1957,.a.kod.Kikerea.(km.404). 1973..godine.

(20.km.nizvodno.od.Budimpete).sa.Tisom.na. potezu.izmeu.Solnoka.i.ongrada.. 3. .Prema.istoj.klasifikaciji.Dunav.u.naoj.zemlji. predstavlja.plovni.put.od.meunarodnog.znaaja. koji. pripada. najvioj. VII. klasi,. to. znai. da. njime. mogu. ploviti. plovila. u. konvojima. duine.do.285.m,.irine.do.34,2.m,.gaza.do.4,5. m.i.nosivosti.ak.do.27.000.tona..

11

- irina plovnog puta (Bpl): 95 - 263 m; - poluprenik krivine (R): 250 - 25.000 m; - najmanja irina plovnog puta: 95 m (km 139+380); - najmanji poluprenici krivina mereni po osovini plovnog puta: 300 m (km 91+430 i km 72+715) i 350 m (km 124+340 i km 83+675). Glavnu prepreku na tiskom plovnom putu u naoj zemlji predstavlja brana kod Novog Beeja na km 63 (slika 2), ija je prevodnica (slika 3) usko grlo za plovidbu. Naime, prelazak na nizvodni, odnosno uzvodni sektor toka, omoguen je plovilima koja ne prelaze gabarite same prevodnice, dakle duinu od 85 m, irinu od 12 m, gaz od 3 m i nosivost od 1.350 tona. Takoe, potencijalne prepreke za slobodnu plovidbu Tisom u naoj zemlji predstavljaju i mostovi kod Titela (km 8+700), ablja (km 38+200), Sente (km 124+000) i Novog Kneevca (km 144+300). Na svim mostovima irina plovidbenog otvora izmeu jasno obeleenih stubova je dovoljna (kod Titela 150 m; kod ablja 100 m; kod Sente 75 m; kod Novog Kneevca 150 m), tako da je uz praenje signalizacije plovidba ispod objekata bezbedna. U zavrnom delu ove diskusije vano je naglasiti da jedan od najznaajnijih preduslova za obavljanje sigurne plovidbe svakako predstavlja dobro obeleen plovni put. Konkretno, na srpskom sektoru toka reke Tise moe se konstatovati da je markacija plovnog put na zavidnom nivou. Naime, plovni put je na ovoj deonici obeleen potrebnim plutajuim i obalnim znacima, ukljuujui i svetlosne (karta 2). Pridravajui se postavljene signalizacije plovidba ovom rekom je krajnje bezbedna. Meutim, skretanje sa plovnog puta, ak i plovilima malog gaza, moe predstavljati veliku opasnost zbog ugraenih uzdunih i poprenih vodograevina (naperi, paralelne graevine, obaloutvrde i dr.) ispod nivoa vode du konkavnih, ali i konveksnih obala u blizini kojih vrlo esto postoje i formirani sprudovi koji takoe mogu biti opasni za plovidbu. Na samom kraju ne treba zaboraviti spomenuti i jedan faktor koji unato svim konstatovanim prirodnim i antropogenim predispozicijama za odvijanje sigurne plovidbe Tisom, istu ipak moe uiniti nebezbednom, ak i opasnom. Naime, radi se vetru i talasima koje vetar stvara. Najveu opasnost za plovidbu, pre svega manjim nautikim plovilima, predstavljaju kratkotrajni letnji olujni vetrovi u toku ijeg duvanja plovnu jedinicu treba skloniti u zaklon zbog esto velikih talasa.

Slika 2. Betonska brana na Tisi kod Novog Beeja na km 63 (foto: D. Pavi, 2005)

Slika 3. Brodska prevodnica u okviru brane kod Novog Beeja na km 63 (foto: D. Pavi, 2004)

Slika 4. Most kod Novog Kneevca na km 144 - nizvodno (foto: D. Pavi) - minimalni radijus krivine od 300 m. Naroito je vano sa aspekta razvoja nautikog turizma da reka Tisa u naoj zemlji (kao i Dunav), prema preporukama Svetskog udruenja za vodne puteve (IWI), zadovoljava sve etiri rekretivne klase: Ra (amci), Rb (amci sa kabinom), Rc (motorne jahte) i Rd (jedrilice). Na osnovu snimljenih evidencionih poprenih profila korita od strane VPI Jaroslav erni mogu se izvesti sledee veoma vane kvantitativne karakteristike plovnog puta Tise u naoj zemlji: a) sektor toka od ua u Dunav do brane kod Novog Beeja (km 0 - 63): - irina plovnog puta (Bpl): 87 - 275 m; - poluprenik krivine (R): 500 - 12.000 m; - najmanje irine plovnog puta: 87 m (km 18+433) i 89 m (km 17+160); - najmanji poluprenik krivine meren po osovini plovnog puta: 550 m (km 26+100 i km 27+500). b) sektor toka od brane kod Novog Beeja do dravne granice sa Maarskom (km 63 164):

Zakljuak

Prvenstveno usled povoljnih gabarita osnovnog korita, neznatnog pada na uzdunom profilu i male brzine oticanja, reka Tisa na delu toka kroz Srbiju predstavlja veoma kvalitetan i pouzdan plovni put. To naroito po-

11

staje nakon putanja u rad brane kod Novog Beeja i obrazovanja uspora, odnosno uspostavljanja dirigovanog reima, pre svega vodostaja na uzvodnom sektoru toka. Naime, upravo je uzvodno od brane, pre njenog putanja u rad, postojalo nekoliko poteza u renom koritu du kojih tokom niskih voda plovidba zbog peanih sprudova nije bila sigurna. Danas, u uslovima vetaki odravanog nivoa vode na eljenoj koti, plovidba je bezbedna i na ranije kritinim deonicama. Svakako, sigurnoj plovidbi u velikoj meri doprinosi dovoljno irok i dobro obeleen plovni put svim potrebnim plutajuim i obalnim znacima, ukljuujui i svetlosne. Naroito su dobro obeleeni mostovi iji stubovi predstavljaju prepreke u koritu. Brana kod Novog Beeja, kojom je Tisino korito pregraeno u punom profilu, ini najveu prepreku za slobodnu plovidbu. Meutim, osim to delimino usporava samu plovidbu, brana ne predstavlja vei problem za plovila jer brodska prevodnica besprekorno funkcionie. Dakle, prema svemu do sada reenom, reka Tisa u naoj zemlji sa plovidbenog aspekta prua

veoma dobre uslove za razvoj i punu afirmaciju nautikog turizma.

Literatura

Boi, B. (1972): Dunav i Tisa - recipijenti i izvori snabdevanja vodom Hs DTD Monografija: Hidrosistem DunavTisa-Dunav, Vodoprivredno preduzee DTD, Novi Sad. Gavrilovi, Lj., Duki, D. (2002): Reke Srbije, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd. Pavi, D. (2006): Potamoloke karkteristike Tise u Srbiji i predispozicije za razvoj nautikog turizma, Doktorska disertacija (u rukopisu), PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad Hidroloki godinjaci, RHMZ, Beograd. Podaci VPI Jaroslav erni Podaci JVP Vode Vojvodine

Karta 2. Markacija plovnog puta na deonici toka Tise kod Novog Beej

11

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Mladen R. Stanojevi* Joksimovi M. Sunica** Rezime

Znaaj sredinje turistike magistrale za Republiku Srbiju

Uvod
Sredina turistika magistrala je obnarodovana ideja (Peji, 2000). Ona postoji veim delom u stvarnosti, u delovima pojedinih magistralnih puteva. Neki delovi regionalnih puteva bi tek trebalo da budu modernizovani do magistralne saobraajnice. To je u stvari, sredinja magistrala Balkanskog poluostrva ili poluostrva glavnih starosedeoca Starih Slovena ili Serba, to znai Serbinskog poluostrva. Projektovana Sredinja turistika magistrala prolazi kroz sedam okruga: Junobanatski, Branievski, Borski, Zajearski, Pirotski, Jablaniki i Pinjski. Obuhvaena povrina iznosi 24.290 km2 , na kojoj prema podacima iz 2003. ivi 1 169.968 stanovnika i gustinom naseljenosti od 48 stan/km2 . 2. U istonom delu Srbije, time i na istonom perifernom prostoru, izuzev dela Jablanikog i Pinjskog okruga, ostvaruje se relativno vea politika stabilnost. 3. Magistrala Temivar-Vrac-Bela CrkvaVeliko Gradite-Prahovo-Bor-Pirot-Vlasinsko jezero-Kumanovo bila bi nova osovina razvoja na prostoru istone Srbije. Ona bi mogla da podstakne turistiko privreivanje du njenog okruenja. I ne samo ove delatnosti nego i razvoj poljoprivrede, kao i drugih meuzavisnih delatnosti, odnosno ukupni privredni razvoj u ovom delu zemlje. Sem izuzetaka u nekim optinama, privreda istonog perifernog dela Srbije je u zaostajanju u odnosu na privredu Republike kao celine. Izgradnja modernije infrastrukture u ovom sluaju bilo bi dugoroni podsticaj ravnomernijem privrednom razvoju. Uz izgradnju magistralnog puta je prilika da se osavremeni i mrea regionalnih puteva koji su u nezavidnom stanju, naroito u jugoistonoj Srbiji. Stvorili bi se uslovi i za unapreenje privredne integracije pograninih krajeva. Danas je poznato stanje privrednih tokova u kome su pogranini krajevi, postojeim saobraajnicama, pre svega, usmereni ka sredinjim oblastima, to je prirodno, ali su u nekim sluajevima ti krajevi nedovoljno meusobno privredno integrisani. Na primer, Branievski i Junobanatski okrug, Zajearski i Pirotski okrug i Pirotski i Pinjski okrug nemaju dovoljnu privrednu saradnju. 4. Podruje jugoistone Srbije, od knjaevake optine do Kumanova na jugu je prostor izrazito nepovoljnih demografskih obeleja. Dugotrajno iseljavanje stanovnitva je bio odgovor na zapostavljanje ovih krajeva u ekonomskoj politici drave, tako da su neka naselja danas na putu potpunog gaenja. Neiskorieni prirodni resursi i nezaposlenost druge i tree generacije u gradovima i optinskim mestima, uopte, ukazuju na potrebu podsticanja povratka selu, odnosno pokretanja aktivnog stanovnitva prema naputenom, a vrednom delu naeg, do sada delimino zapostavljenog etnikog prostora. Uloga putne mree u podsticaju ekonomske aktivnosti ovom prostoru je posredna i izuzetna. Turistika magistrala bi imala i psiholoki uticaj, nadu za jedno drugo vreme od onog koje je donelo naputanje, iseljavanje naroda sa vekovnih stanita u ovim krajevima. Poduhvat sa magistralom bio bi deo ukupnih napora u podsticaju povratka stanovnitva i postepenog ponovnog naseljavanja ovih krajeva.

Re je o drumskoj saobraajnici, koja se prostire, uglavnom, sredinom Balkanskog poluostrva, povezujii Srbiju, njen istoni deo sa Rumunijom i Makedonijom. Sredinja turistika magistrala je dugorona, planerska, razvojna aktivnost na podruju saobraajnog pravca Temivar Vrac Bela Crkva Ram - Veliko Gradite - Donji Milanovac Kladovo Negotin Zajear Knjaevac Pirot Babunica - Crna Trava Surdulica Bosilegrad -Trgovite-Bujanovac Kumanovo - Skoplje. Magistralom bi bili povezani: istoni Banat, Podunavlje, Timoka krajina, Zaglavak, Pirotski kraj, Vlasina, Krajite i Pinjska dolina. Njome bi se stvorili uslovi da se objedini turistika ponuda u oblasti kontinentalnog turizma na liniji Temivar Zrenjanin Vrac Kladovo Knjaevac Pirot Svoe -Vlasinsko jezero - Prohor Pinjski - Kumanovo. Turistika ponuda istonog dela Srbije bie pribliena srednjoj, severnoj, severoistonoj i junoj Evropi. Ova saobraajna povezanost otkriva zapostavljene mogunosti za masovnija turistika kretanja, za unapreenje domaeg i meunarodnog turizma i privrede uopte u ovom delu nae zemlje. Kljune rei: sredinja turistika magistrala, Republika Srbija

Opravdanost izgradnje sredinje turistike magistrale

Za izgradnju Sredinje turistike magistrale postoje dugoroni i meuzavisni razlozi, odnosno ciljevi. Oni bi sami mogli da budu predmet posebne studije. Njihovo grupisanje bi se moglo odnositi na: 1. Iskoriavanje prirodnih i drutvenoistorijskih inilaca razvoja turizma i drugih privrednih delatnosti, 2. Iskoriavanje politike stabilnosti u istonoj Srbiji, 3. Ustanovljenje nove osovine razvoja privrede istone Srbije i podsticanje ravnomernijeg , time i pravednijeg teritorijalnog privrednog razvoja i 4. Porast stanovnitva u perifernim krajevima istone Srbije. l. U prostornim dokumentima Republike, periferni prostor istone Srbije ine uglavnom turistike zone razliitog stepena, od najnie do najvie. Ovakvo plansko opredeljenje rezultat je poznavanja turistikih resursa i njihovih vrednosti. Drugo je pitanje to je ta injenica nedovoljno poznata iroj javnosti, a moda i nosiocima drutvene moi. Ne postoji razlog za neraspoloenje prema ideji breg razvoja turizma u istonoj Srbiji. To je interes Republike kao celine, naroito stanovnitva veih gradova i ravniarskih krajeva. Fiziki i zdravstveni oporavak tom delu stanovnitva je dostupniji i jeftiniji na Vlasinskom jezeru, Staroj planini, u sredinjem i zapadnom delu Srbije. Turistike vrednosti istone Srbije su nacionalna vrednost kao to je zajednika dobrobit Moravska dolina sa poljoprivrednim zemljitem i vanim saobraajnicama.

Abstract

The Importance of Middle Tourist Highway for the Republic of Serbia It is said about the highway traffic artery, which exstends, mostly, in the middle of Balkan Peninsula, connensting Serbia, its east part with Romania and Macedonia. The middle tourist highway is long-term, planned, developable activity in the territory of the traffic direction Temivar-Vrac-Bela Crkva-Ram-Veliko Gradite-Donji MilanovacKladovo-Negotin-Zajear-Knjaevac-Pirot-Babunica-Crna Trava-Surdulica-Bosilegrad-Trgovite-Bujanovac-Kumanovo-Skoplje. East Banat, the Danube Basin, Timok Garder area, Zaglavak, Pirots area, Vlasina, Krajite and Pinja valley would be connected by the highway. This highway would create the conditions to unite tourist offer in the field of continental tourism in the line Temivar-Svoe-Vlasinsko jezeroProhor Pinjski-Kumanovo. Tourist offer of an east part of Serbia will be closer to the central, north, northeast and south Europe. This traffic connection discovers nev neglect possibilities for massive tourist movements, for progress of domestic and international tourism and economy, generally, in this part of our contry. Key words: the middle tourist highway, The Republic of Serbia * Dr Mladen R. Stanojevi, docent, PMF- Kosovska Mitrovica ** Sunica M. Joksimovi, postdiplomac , PMF- Kosovska Mitrovica

11

Prirodne vrednosti

Raznovrsnost reljefa i zastupljenost veoma razliitih predela u Srbiji se ispoljava i na njenoj istonoj teritoriji. Re je, u stvari, o posebnim prirodnim iniocima razvoja turizma u ovim krajevima. Privlaan planinski reljef kao mogua turistika vrednost je, pre svega, reljef Stare planine, Suve planine, doline Jerme, Vlasinske visoravni i planina dalje prema jugu, u slivu Dragovitice i Pinje. Prostor Stare planine predstavlja posebnu turistiku regiju koju krase: netaknuta priroda, Zavojsko jezero, arhaina sela, manastiri, peine i okruenje u kome se nalaze Nika banja i Sokobanja, arheoloki lokalitet Ravna i Felix Romuliana u Gamzigradskoj banji, kao i sam Knjaevac koji je sedite optine i budui centar razvoja turizma na Staroj planini. Severozapadni deo Stare planine ini prostor Babin zub, Jabuko ravnite, padine Midora (2169), pa zajedno sa potplaninskim selom Crni vrh predstavljaju lokalitet budueg turistikog centra Babin zub. Na prostoru budueg turistikog centra pruaju se mogunosti za razvoj vie vrsta turizma: rekreativni, izletniki, zimski sportski turizam sa odreenim manifestacionim i takmiarskim turizmom u alpskim i nordijskim disciplinama, lovni i ribolovni, zdravstveni, kole u prirodi, seoski turizam i tranzitni turizam. Stara planina kao poseban prirodni prostor sa izuzetnim prirodnim vrednostima, Uredbom Vlade Republike Srbije proglaena je za Park prirode. Usvajanjem Prostornog plana Republike Srbije do 2010. Stara planina sa prostorom Babin zub svrstana je u I kategoriju turistikih centara Srbije koji treba da se izgrade. Klima je jedan od bitnih inilaca razvoja turizma. Klimatski uslovi i reljef omoguuju razvoj zimskog turizma na Staroj planini i Vlasini, ali je on ovde, za sada, nedovoljno razvijen. U neposrednom okruenju Sredinje turistike magistrale nalaze se Vranjska, Gamzigradska, Brestovaka i Zvonaka banja. Vranjska i Gamzigradska Banja imaju republiku turistiku vrednost, dok Brestovaka i Zvonaka, regionalnu turistiku vrednost. Vranjska banja je od Vranja udaljena 10 km. Smetena je na 420 m n.v. Ima najtopliju termalno-mineralnu (sumporovitu i gvoevitu) vodu meu naim banjama. Izvor Velika esma je najaa hiperterma u Srbiji, sa 92o C. Voda iz buotine dostie temperaturu 99o C. Temperatura lekovite vode banjskih izvora iznosi 65 92o C. Vodom se lei reumatizam zglobova i miia, bolesti kostiju, neuralgija i dr. Topla voda se upotrebljava i u staklenicima (proizvodnja povra) i u fabrici cvea. Prirodno leilite duge tradicije, Gamzigradska banja nalazi se pored puta Bor-Zajear i sa obe strane Crnog Timoka. Od Bora je udaljena 20 km, a od Zajeara 12 km. Ima jedan izvor hladne i etiri izvora tople mineralne vode. Maksimalna temperatura je 4lo C. Voda je slabo radioaktivna sa poveanim sadrajem kalcijuma, natrijuma, magnezijuma,

kalijuma i gvoa. Koristi se za leenje reumatizma, hroninog gastritisa, povrede kostiju i miia, iijasa, neuritisa, pareze nerava i oboljenja perifernih krvnih sudova. Brestovaka banja se nalazi u dolinskom proirenju Brestovake reke na 385 m n.v. Prirodni uslovi za razvoj turizma su dosta pogodni. To se prvenstveno odnosi na umerenokontinentalnu klimu, raznovrstan reljef u okolini, raznovrsne termomineralne izvore i umski pokriva. Termomineralne vode Brestovake banje osnovna su njena turistika vrednost i uslov razvoja. Brestovaka banja ima najbrojnije i po hemijskom sastavu najraznovrsnije izvore lekovite vode meu banjama istone Srbije. Izvori lekovite vode koriste se za leenje oboljenja miia, kostiju, koe i zglobova. Razliita temperatura izvorske vode pogoduje primeni razliitih vrsta terapije, ali su mogunosti, kao i mogunosti leenja drugih bolesti, smanjene veoma slinim hemijskim sastavom vode. Zvonaka banja, balneoloko i klimatsko leilite u selu Zvonce kod Pirota, jedno od najviih prirodnih leilita u zemlji, na 660 m n.v. koristi radioaktivnu vodu temperature 30o C. Poslednje mesto meu valorizovanim banjama ovog dela Srbije pripada Zvonakoj banji, bez obzira na njenu dugu tradiciju. Neophodno je usavravati terapeutske postupke, novim analizama vode utvrivati nove indikacije, iriti i osavremenjivati medicinsku slubu i vie koristiti turistike vrednosti u okolini radi obogaivanja sadraja turistikog boravka. Znaajne turistike atrakcije su Vlasinsko, Zavojsko i Borsko jezero. Vlasinsko jezero je najvie vetako jezero u Srbiji, na 1 200 m n.v. Ima visoku branu 34 m, povrine 12 km2 , duboko je 22 m, a sadri oko 165 mil. m3 vode. Jezerska voda se koristi za rad etiri hidroelektrane sistema Vlasina-Vrla, voda se, sa padom od 900 m, rui u dolinu Vrle i otie u Junu Moravu. Na Vlasinskom jezeru se razvijaju turizam (kupanje, hotel uz obalu), ribolov i lov. Zbog visine jezero je i klimatsko leilite, ali se zimi ledi (do 40 cm debela ledena kora). Floristiki fenomen Vlasinskog jezera je rosulja (biljka insektoder). Karakteristiku jezera predstavljaju plovea jezera. Zavojsko jezero je akumulacija vode u dolini Visoice kod Pirota, nastala 1963.godine usled urvanja zemljita na dolinskoj strani. Prirodna brana je pregradila reno korito, ujezerila reku i potopila selo Zavoj. Prirodno jezero je isueno, brana uvena, a zatim je stvorena vetaka akumilacija za HE Zavoj. Iznad potopljenog sela Zavoja podignuto je naselje Novi Zavoj. Borsko jezero je nastalo 1959.godine. Pregraivanjem Brestovake reke rastojanje izmeu Brestovake banje i Borskog jezera je manje od 4 km. Lei na nadmorskoj visini od 438 m, izgraenom branom visine 50 m i zahvata povrinu od 30 ha. Ukupna koliina akumulirane vode je 10,9 mil. m 3 . Za vreme leta povrinski sloj jezerske vode pogodan je za kupanje, jer je temperatura iznad 18o C. Povezivanje banjskog i jezerskog turizma osnova su daljeg turistikog privreivanja (Stankovi, 1978).

Dunav, kao velika plovna reka, ima izuzetan znaaj za reni saobraaj, odnosno za podsticanje turistikih kretanja i turistiko privreivanje u Podunavlju i irem okruenju. Dunav je presekao najveu probojnicuklisuru u Evropi-erdap, izmeu Panonskog i Pontskog basena. Njegova ogromna snaga u erdapu je iskoriena za rad HE erdap I (2 050 MW, jedna od najjaih u svetu) i noviju HE erdap II. erdap sa velikim vetakim jezerom je meunarodni nacionalni park izmeu Srbije i Rumunije. Klisura je u antiko doba bila rimski limes, sa nekoliko pretea sadanjih erdapskih gradova. erdap je sada u znaku hidroenergije, boljeg saobraaja, turizma i riboliva. Predeli submediteranskih, veim delom listopadnih uma nalaze se pored istone granice, juno od Dunava i na jugu, u slivu Pinje. Predeli evropskih preteno mediteranskih listopadnih uma su preteno u Podunavlju i u jugoistonoj Srbiji. Evropske ume, tipa tajge nalaze se na Staroj planini, a stepa raznotravnog tipa ima na celom pograninom pojasu, izuzev u Podunavlju. U istonoj Srbiji je zastupljen raznovrstan biljni svet. Ovde raste, na primer, bour kao ukrasna, lekovita i zatiena biljka., na Golau, koji je na severnoj strani Lunike kotline. Ovde su i stanita jorgovana (Belanov dol u trouglu lunike, pirotske i belopalanake kotline), zdravca i perunike (Stara planina i njena okolina) i mnogih drugih ukrasnih i lekovitih biljaka. U istonoj Srbiji je prisutna divlja svih kategorija. U odnosu na unutranje predele mogunosti za lovni turizam na njoj su prestine. Od divljai visokog lova na ovom prostoru postoje stanita srnee divljai (Stara planina, Vardenik) i drugih divljih ivotinja.

Antropogene vrednosti

Istona Srbija, naroito Podunavlje obiluje brojnim istorijskim spomenicima, koji takoe spadaju u sadraj turistike ponude. To su ostaci kulture starosedelaca, starih Srba (Serba) i drugih naroda koji su ovde iveli, kao i srpski spomenici iz nove ere. U blizini Velikog Golupca, nalaze se ostaci antikog vojnog utvrenja Pinkum. Nizvodno u Blizini Golupca je poznati srednjovekovni grad Jerinin grad. Ispred Donjeg Milanovca je u svetu poznato praistorijsko nalazite, Lepenski vir. Obuhvata tri otkrivena naselja od kojih je jedno staro oko 6000 godina. Naselja otkrivena u Lepenskom viru i na jo nekoliko mesta na desnoj i levoj obali Dunava u erdapu podseaju rasporedom kua i mreom komunikacija na minijaturne gradove. Tako je jedna od osnovnih prirodnih odlika erdapa prostorna stenjenost, uslovila pojavu prvih pravih racionalnih arhitektonskih formi i organizovanih naselja u Podunavlju. U ovom delu Podunavlja je, u stvari, niz ostataka antikih naselja i utvrenja: kod Velike Orlove, Dobre, Boljetine, Donjeg Milanovca, Poreke reke, Velikog i Malog Golupca, Hajduke vodenice, Tekije i Sipa. U kulturno-istorijskom pogledu su vredni antika Taliata, kod Donjeg Milanovca,

11

nizvodno, Trajanova tabla i ostaci antikog puta kod Tekije. Kod Kladova se nalazi dobro ouvan srednjovekovni grad, Fetislam. Taliata je predstavljena na karti Tabula Peutingeriana 340.godine nae ere. Mnogo kasnije ovde postoji naselje Pore, sagraeno na malom ostrvu godine 1830. Stanovnici Porea preseljavaju se u naselje koje je izgraeno na obali Dunava. Po knezu Milanu Obrenoviu dobija naziv Milanovac i pridev donji, da bi se razlikovao od Milanovca (Gornjeg) u umadiji. Zbog podizanja nivoa vode erdapskog jezera u odnosu na Dunav i ovo naselje je potopljeno, a stanovnitvo preseljeno na dananju lokaciju, nekoliko kilometara nizvodnije od potopljene. U Donjem Milanovcu je sedite uprave Nacionalnog parka erdap, koji je proglaen 1974.godine i danas ima povrinu od 64 000 ha, te je najrasprostranjeniji u naoj zemlji. Feliks Kanic o Trajanovoj tabli je zabeleio sledee: Trajanova tabla je od vojnog puta, useenog u stenu, do kasetirane nadstrenice visoka skoro 4 m, a sa ivinim ukrasima iroka 8 m; polje s natpisom je visoko 1,62 m , iroko 3,57 m, a njegov ram, koji na uim stranama prelazi u 0,83 m. iroke trouglove, nose dva krilata genija praena delfinima. Krunu table ini jedna kasetirana lajsna, isputena 0,55 m, visoka 0,60 m, sa 7 lukunarija, od kojih je srednja ukraena jednim orlom a ostale rozetama, odozdo je podignutim rukama podrava go ovek u kleeem stavu, koji verovatno personifikuje Istar (Dunav). Crveno obojena slova na natpisanom polju, smetenom 4,5 m iznad povine vode pri srednjem vodostaju, ali na alost samo 1,5 m, iznad puta, useena su prizmatino u tanki naneseni sloj tuka. Na tabli rimskog cara Marka Ulpija Trajana, koji je vladao 98 117.g. nae ere, osnovao provinciju Dakiju, osvojio Arabiju, Asiriju i Mesopotamiju, pie: Imperator Cezar boanskog nerva sin, Nerva Trajan Augustus Germanik, vrhovni svetenik, zastupnik naroda po X put, otac domovine, konzul po IV put, savladavi planinsko i dunavsko stenje, sagradio je ovaj put. Trajanov put su potopile vode erdapskog jezera. Tvrava Fetislam potie iz doba Rimljana. Dananji oblik je dobila za vreme vladavine Turaka, jer ju je obnovio sultan Mahmud. Njemu u ast natpis pred ulazom u tvravu glasi:uvar vere i drave i ah popravi porueni fetislamski grad. Ovaj uzvieni ah, pobedilac celog sveta, ah sultan Mahmud, Aleksandru je ravan. Uporeivanje sa Aleksandrom, svakako je istonjako preterivanje. Tvrava je ureena kao prostor za sportske i kulturne priredbe, ali je prilino zaputena. Na ulazu u Kladovo, sa desne strane, savremena je sportska hala i mesto gde svakog juna talentovani i daroviti uenici iz razliitih kola Srbije, prezentuju svoje istraivake radove. Sa leve strane je Arheoloki muzej erdapa, otvoren 1997.godine. U njemu su izloeni eksponati pronaeni tokom viedecenijskih arheolokih istraivanja erdapa. Uskoro e ispred muzeja biti postavljena

kopija Trajanove table. Pretea Kladova bio je rimski Zanes i Pontes (po mostu preko Dunava) na granici. Most je spajao obale Dunava izmeu 103. i 105 godine nae ere. Most je bio kratkog veka. Poruen je da bi se spreilo prodiranje Huna na jug. Timoka krajina je takoe bogata kulturno-istorijskim spomenicima. U Negotinu, se na primer, nalaze spomenici iz Hajduk Veljkovog vremena. U Blizini je manastir Bukovo, kao i manastir Vrstna. Izmeu Crnog Timoka i sela Gamzigrad se nalaze uvani ostaci Romuliane, jednog od najvanijih sedita antike uprave. U okolini Knjaevca je poznati manastir Petrovdan. U selu Donja Kamenica nalazi se crkva iz 14. veka, posveena sv. Bogorodici. Izmeu Suve i Stare planine je pet srednjovekovnih manastira, i to Sv. ore u Temskoj, Sv. Bogorodice u Sukovu, Sv. Dimitrija u Divljani kod Bele Palanke, Sv. Petke kod Gorinaca i Sv. Jovana Bogoslava, zadubine Konstantina Dejanovia u dolini Jerme. U samom Pirotu se nalazi dobro ouvana i obnovljena srednjovekovna tvrava Momilov grad, grad vojvode Momila, ujaka kralja Marka, koji je poznatiji u narodu kao Kraljevi Marko. Na jugu pod Kozjakom, manastir je Sv. Prohor Pinjski koji potie iz 11. veka. Bio je zoografska skola u doba kralja Milutina.

Materijalna baza turizma

Ukupna duina putne mree u okviru sedam administrativnih okruga ( Junobanatskog, Branievskog, Borskog, Zajearskog, Pirotskog, Jablanikog i Pinjskog) iznosi 9934 km, od toga na magistralne dolazi 1365 km, regionalne 3041 km, a najveu duinu zahvataju lokalni putevi 5428 km. Po okruzima, najveu duinu magistralnih puteva ima Borski 314, a najmanju Pirotski 117 km. Ugostiteljskih objekata u drutvenoj svojini u ovih sedam okruga bilo je 304, sa ukupno 16 422 leaja i ukupno zaposlenih 5331 lice.

Na listi poseenijih banja Srbije 2003.g. nalaze se Vranjska i Gamzigradska banja. U Vranjskoj banji se nalazi Zavod za prevenciju, leenje i rehabilitaciju obolelih od degenerativnog reumatizma i postraumatskih stanja, koji raspolae sa 120 leaja i odgovarajuom medicinskom opremom. Za smetaj posetilaca koristi se i hotel elezniar, kao i mnogi objekti u privatnom smetaju. Banju je 2003. posetilo 6896 turista, od toga 871 iz inostranstva. Ukupno je ostvareno 34 512 noenja, preteno domaih, sa 2168 inostranih noenja. Prema ostvarenom turistikom prometu Vranjska banja se meu banjama srbije nalazi na desetom mestu. Gamzigradska banja je poznata po Zavodu za prevenciju, leenje i rehabilitaciju bolesti perifernih krvnih sudova i vibracionih bolesti. Ima 186 postelja, od kojih 124 u novom hotelu-stacionaru Kastrum. U Gamzigradskoj banji je bilo 4384 posetilaca i ostvarenih 58 820 noenja, sa izuzetno malim ueem iz inostranstva. Od turistikih mesta koja prate projektovanu Sredinju turistiku magistralu istiemo znaaj Vrca, Karataa, Kladova, Negotina i Zajeara. Najposeenija turistika mesta u 2003. su Kladovo sa 16 066 turista i Vrac 11 266, sa najveim brojem ostvarenih noenja u Vrcu 37 781 i Karatau 29 832. Najvie stranih posetilaca je bilo u Vrcu 1778, sa najvie ostvarenih noenja 3899. Po duini boravka stranih turista istiu se Karata sa 4,0 i Vrac 2,9 dana.

Zakljuak

Turistiki promet

Ovaj deo Srbije 2003.g. je posetilo 250 254 turista, preteno domaih 229 699 i manjim delom 20 595 stranih turista. U objektima za smetaj ostvareno je 1 004 243 noenja, najvie domaih 949 753 i jednim delom 54 480 stranih noenja. Duina boravka domaih turista iznosila je 4,0 dana, a stranih 3,1 dan. Najvie turista je posetilo Borski 74 771 i Zajearski okrug 73 434 turista, sa najveim brojem ostvarenih noenja u Zajearskom 451 836 i Borskom okrugu 172 876 noenja. to se tie stranih turista, a to je izuzetno znaajno za privredni razvoj zemlje a posebno pograninog pojasa, najvie stranaca je posetilo Junobanatski okrug 4436, sa najveim brojem ostvarenih noenja 11 806. Branievski okrug je posetilo manje stranaca, ukupno 1554 sa 11 155 ostvarenih noenja i sa znatno duim boravkom od 7,2 dana. Najmanje stranih turista posetilo je Zajearski okrug l727, sa najmanje ostvarenih noenja 533.

Izgradnjom Sredinje turistike magistrale sa prateim objektima doi e do transformacije istonog dela Srbije. Jaanjem materijalne baze stvorie se uslovi veeg stepena iskorienosti prirodnih i antropogenih vrednosti, poveanja stepena zaposlenosti u turistikoj, kao i u ostalim delatnostima privrede. Zaustavljanje iseljavanja i porast broja stanovnitva ojaae odbrambenu mo pograninih krajeva, to u osnovi predstavlja strategiju razvoja svake, pa i nae zemlje. Saobraajno povezivanje, jaanje privredne moi i porasta ivotnog standarda su od osnovnog znaaja za ulazak drave u porodicu Evropske unije i veeg stepena ukljuenosti u svetsku turistiku privredu.

Literatura
Mihailovi D, Banje i klimatska mesta Srbije, Zbornik, Vrnjaka Banja, 1970. Peji H, Periferni turizam, Bona Fides, Ni, 2002. Republika Srbija, Prostorni plan Republike Srbije, Beograd, 1996. Stankovi S, Prostorni potencijali turizma Ue Srbije, Teorija i praksa turizma, 2, Beograd, 1986. Stankovi S, Turizmoloki prikaz Brestovake Banje, Glasnik SGD, sv. LVIII br 2, Beograd, 1978. Statistiki godinjak SCG 2004. Statistiki godinjak Srbije 2004.

11

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Mr Nevena uri* Rezime

U radu su predstavljeni rezultati terenskog istraivanja sprovedenog u 11 mesta na podruju Srema, putem kojeg se elelo utvrditi da li Sremci umeju da prepoznaju turistike resurse kojima Srem raspolae, koje izdvajaju kao najvanije za posete turista, kako ocenjuju smetajnu osnovu, ko po njima treba da brine o dovoenju turista u Srem i koji su kljuni nedostaci koji koe bri razvoj turizma Srema. Cilj istraivanja je bio da utvrdi koliko su sami stanovnici Srema svesni turistikih resursa kojima Srem raspolae i koliko su svesni uloge svih ukljuenih u turizam, bilo direktno bilo indirektno, kao pokretaa i nosilaca veeg turistikog prometa. Rezultati do kojih se dolo potvruju polaznu pretpostavku da stanovnici Srema jasno sagledavaju najvanije turistike vrednosti svoje sredine, kao i veinu nedostataka koja je prisutna, to je veoma bitno za planiranje intenzivnijeg razvoja turizma Srema i mogunosti ukljuenja ire drutvene zajednice u ovu privrednu delatnost. Kljune rei: anketno istraivanje, resursi, organizacija, turizam, Srem.

Srem kao turistika destinacija vien oima Sremaca

Srem se nalazi u severozapadnom delu Srbije, na jugozapadu Vojvodine, omeen dvema velikim rekama Dunavom i Savom. Svojom nevelikom povrinom zahvata geografski prostor od 4.220 km2. Celo podruje je plodna ravnica, na ijem se severu, uz Dunav, protee pitoma planina Fruka gora, iji je najvii vrh Crveni ot (539 m). Vodena bogatstva ine reke Dunav, Sava i Bosut, kao i desetak vetakih jezera na padinama Fruke gore. Odlikuje se izuzetnim bogatstvom prirodnih potencijala, kao i ouvanim ostacima uzbudljivih istorijskih zbivanja iji koreni seu do praistorije. Zahvaljujui geografskom poloaju, Srem su presecali putevi mnogih razliitih etnikih grupa i naroda, koji su, ivei, stvarajui i meusobno se meajui ostavili brojne kulturno-istorijske spomenike na ovom prostoru (uri, 1996). U ravniarskom delu Srema intenzivna je ratarska, povrtarska i stoarska proizvodnja. Na obroncima Fruke gore razastrto je uveno vinogorje, a velike povrine se nalaze i pod savremenim vonjacima. Na viim delovima Fruke gore, kao i uz reke Savu i Bosut, nalaze se velika prostranstva uma, sa nadaleko poznatim hrastom, zatim jasenom, bukvom, lipom i drugim vrstama (www.rpksrem.co.yu) Ovim podrujem vodile su vane saobraajnice jo u vreme Rimskog carstva (rimska provincija Pannonia Secunda), a tuda i danas prolaze najvaniji drumski i elezniki pravci u Srbiji: meunarodni autoputevi E-70, pravca zapad-istok (Ljubljana-Zagreb-Beograd-Bukuret), i E-75, pravca sever-jug (Budimpeta-Subotica-Novi Sad-Beograd-Ni-Atina, odnosno Ni-Sofija-Istambul), eleznike pruge meunarodnog znaaja na istim putnim pravcima, Dunav, koji preko sistema kanala i reka Rajne i Majne spaja Severno sa Crnim morem, donji tok reke Save u duini od 207 km i meunarodni aerodrom Nikola Tesla u Surinu.

Uvod

Sve ovo ukazuje na heterogene prirodne, istorijske i kulturne karakteristike ovog regiona, koje mu daju atribute estetskih i umetnikih vrednosti na kojima mogu da se grade specifini, sadrajima bogati i veoma privlani turistiki proizvodi.

Anketno istraivanje o turizmu Srema

Veina istraivanja koja se vre na terenu usmerena su prema korisnicima turistikih usluga, odnosno turistima, i njihovoj oceni ponuenog. Ree se vre anketiranja same lokalne sredine da bi se utvrdilo njeno miljenje o dostignutom stepenu razvoja turizma i ansama koje ona prepoznaje u svom okruenju. Istraivanje predstavljeno u ovom radu upravo se bavi jednim takvim pristupom, odnosno ispituje stavove samih stanovnika Srema. U prolee 2001. godine izvreno je anketno istraivanje na podruju Srema o stavovima i miljenjima stanovnika Srema o prednostima, nedostacima, potencijalima i moguoj veoj afirmaciji raznih atraktivnosti ovog prostora za potrebe turizma. Cilj sprovedenog anketnog istraivanja bio je da se utvrde saznanje, svest, razmiljanja lokalnog stanovnitva o trenutnom stanju turizma, odnosno o postojeim resursima za razvoj turizma na teritoriji Srema, to bi moglo da poslui kao jedna od smernica u planiranju pravca daljeg razvoja turizma na ovom prostoru. Anketa je imala za predmet istraivanja miljenje stanovnika o raznim vrstama atraktivnosti u Sremu, kvalitetu smetajne osnove, ulozi i znaaju razliitih organizacija, agencija i dr. u dovoenju turista u Srem, kao i o aktuelnim nedostacima koji trenutno oteavaju bolji plasman turistike ponude Srema na turistikom tritu. Polazna pretpostavka istraivanja bila je da, i pored skromnih rezultata u turistikom prometu tokom devedesetihtih godina 20. veka, Srem raspolae bogatim prirodnim i antropogenim atraktivnostima kojih su stanov-

Abstract

Srem as a Tourism Destination Observed Through the Eyes of Srem Inhabitants This work represents the results of a field research work conducted in 11 settlements on the area of Srem. Its aim was to determine whether Srem inhabitants are able to recognize tourism resources in Srem, which of them they would single out as the most important for tourists, how they would evaluate accommodation capacities, who they think should take care of tourists visits in Srem and which are the main disadvantages which obstruct faster development of tourism in Srem. The aim of this research was to determine how much Srem inhabitants are aware of tourism resources in Srem and how much they are aware of roles of all included in tourism, whether directly or indirectly, as promoters and bearers of greater tourism circulation. Obtained results confirm a starting hypothesis that Srem inhabitants clearly perceive the most important tourism values in their surrounding as well as most of shortages which is very important for the planning of a more intensive development of tourism in Srem and possibility of including wider population in this economic activity Key words: open public poll, resources, organization, tourism, Srem.

* Mr Nevena uri, asistent, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Slika 1. Ostaci Sirmiuma (www.pbase.com/sasa011/)

11

nici Srema svesni kao resursa na kojem mogu revitalizovati ovu privrednu granu i nai svoje radno mesto u procesu restruktuiranja domae privrede. Anketno istraivanje je raeno na sluajnom uzorku u jedanaest mesta Srema (Grgurevci, Ruma, Beenovo, Sremska Mitrovica, Laarak, Beka, Irig, Kredin, Inija, Erdevik, Peinci), ime je ukupno obuhvaen 71 ispitanik. Upitnik se sastojao od 10 pitanja, gde je prvo pitanje obuhvatalo osnovne socioloke karakteristike svakog ispitanika, a ostalih 9 pitanja su se odnosila na konkretnu ponudu Srema. Ova pitanja su formirana sa mogunou davanja poluotvorenih i otvorenih odgovora, odnosno gde se pored ve ponuenih odgovora prua mogunost anketiranoj osobi da sama dopie elemente koji po njenom miljenju nedostaju u odgovoru ili su bitniji od ponuenih odgovora, ili je odgovor potpuno otvorenog tipa gde svaki anketirani upisuje sam svoj odgovor na postavljeno pitanje. Anketa je podrazumevala anonimnost ispitanika, kao i njihov sluajan odabir uz potovanje zastupljenosti svih sociolokih struktura u odreenoj proporciji.

Rezultati ankete
Stavovi ispitanika o turistikim resursima Srema

Osnovne karaktersitike ispitanika

U izboru ispitanika teilo se da polna struktura bude proporcionalna, pa je tako odnos polova priblino slian, odnosno 54% anketiranih je enskog pola a 46% mukog pola. U starosnoj strukturi donja granica starosti je odreena na 15 godina sa pretpostavkom da je u ovom uzrastu ve dovoljna informisanost i znanje ispitanika o lokalnim vrednostima, kao i upoznatost sa turizmom kao privrednom granom u osnovnom kolovanju. Gornja starosna granica nije postojala (Tabela 1). Najvei broj ispitanika pripada starosnoj grupi od 51 do 65 godina (23,5%), dok su mlae grupe dosta sline po broju anketiranih (15-20 god. = 20,0%, 21-30 god. = 20,0%, 31-50 god. = 21,0%), a najmanje ispitanih je u grupi starosti 66 i vie godina (15,5%). Prema stepenu obrazovanja dominiraju anketirani sa srednjom strunom spremom (56,3%), zatim sa visokom (25,4%), viom (11,3%), a najmanje ih je sa osnovnom kolom (7,0%) (Tabela 2). U strukturi zanimanja najvie je radnika (36,6%), potom penzionera (18,3%), studenata (15,5%), ekonomista i pravnika (12,9%) i drugih. Moe se rei da je ovakva struktura ispitanika dobra u zato to verno odraava strukturu stanovnika Srema, te se moe smatrati i kao reprezentativan uzorak. Tabela 1. Starosne grupe ispitanika Starosne grupe % 1-0 god. 20,0 1-0 god. 20,0

U anketnom istraivanju polo se najpre od utvrivanja onog to je ve poznato u Sremu, onog to pri pomenu Srema uvek asocira na ovaj prostor, odnosno od onih potencijala koji su potpuno prepoznatljivi za Srem, koji daju osoben peat Sremu. Stanovnici Srema smatraju da su najpoznatiji lokaliteti na ovom prostoru Fruka gora i srednjevekovni manastiri na njoj i to kod skoro 86% ispitanika, zatim se istie po znaaju Petrovaradinska tvrava 9,3%, dok su ostali ponueni motivi (Dunav, Sirmijum, banje) sa vrlo malim ueem u ukupnoj prepoznatljivosti Srema. Takoe, neki od ispitanika su sugerisali i neke druge motive koji ine ovaj prostor prepoznatljivim na sebi svojstven nain, kao to su: vinogradi, Sremski Karlovci, Obedska bara, id, spomenici NOB-a i dr. Na pitanje ta je najprivlanije za turiste u Sremu u okviru razliitih pojava, manifestacija, ugostiteljske ponude anketirani su se opredelili za sledee elemente: u grupi arheolokih nalazita najprivlaniji je Sirmijum za 53,5% ispitanika; po lepoti gradskog naselja izdvajaju se Sremski Karlovci kod 45,1% ispitanika; za najprivlaniji muzej ili galeriju proglaen je Muzej Srema u Sremskoj Mitrovici od strane 16,9% ispitanika; za najprivlaniju sajamsku manifestaciju proglaen je sajam u Rumi kod 2,8% ispitanika; na pitanje o pozoritima nije dobijen nikakav odgovor, odnosno po miljenju stanovnika Srema jo uvek nema dovoljno znaajnog i atraktivnog pozorita koje bi bilo privlano i za turiste; od kulturnih manifestacija za najprivlaniju je proglaen Groebal (Dani groa) u Sremskim Karlovcima; kao najznaajniji sportski dogaaj izdvojen je Frukogorski maraton koji okuplja kako domae maratonce, tako i uesnike iz inostranstva i belei dugu sportsku tradiciju; za najprivlanije restorane Srema proglaeni su riblji restorani, poznatiji kao arde, a muzika koja daje celokupan peat ovom prostoru je starogradska koju sviraju tamburaki orkestri, i koja je karakteristina za celu Vojvodinu (21,1%). Svojim gostima Sremci bi nezaobilazno pokazali, pre svega, Fruku goru i manastire (40,8%), zatim iskopine tj. razna arheoloka

nalazita i Petrovaradinsku tvravu (11,3%), potom Dunav i njegove lepote (8,4%), kao i sremska sela, Obedsku baru, Iriki venac i Strailovo (5,6%). Ostali lokaliteti su manje atraktivni i trenutno se nalaze u drugom planu, kao to su: Slankamen, reka Sava, Erdeviko jezero, banja Vrdnik i dr.

Ocena smetajne osnove

U seriji pitanja koja su se odnosila na smetajnu osnovu Srema polo se prvo od toga ta stanovnici Srema misle o kvalitetu hotela, kao najdominantnijim objektima smetaja turista. Najvei broj ispitanika smatra da Srem uopte nema kvalitetne hotele (45,1%), dok je vrlo visoko uee onih koji o ovom pitanju ne znaju dovoljno (42,2%), a tek se manji broj ispitanika izrazio pozitivno o kvalitetu hotela u Sremu (12,7%). Za najkvalitetniji hotel Sremci su proglasili hotel Termal u Vrdniku i to zahvaljujui bazenu kojim raspolae (21,1%), a zatim se izdvaja i hotel Sirmijum u Sremskoj Mitrovici po svojoj opremljenosti (13,3%) i hotel Ruma u Rumi koji je okarakterisan kao hotel sa prijatnom atmosferom i uslugom (4,7%). Na pitanje Da li hoteli u Sremu imaju neke programe (aktivnosti) koji su interesantni za goste Srema ili za same Sremce? veina ispitanika je odgovorila da ne zna, 85,9%, dok je njih 8,4% bilo izriitio u konstataciji da ovakvih aktivnosti nema i kao glavni razlog za to navode slabu organizaciju, a svega 5,6% ispitanih smatra da ovih programa i aktivnosti ima u hotelima Srema.

Stavovi ispitanika o organizovanosti turizma Srema

1-0 god. 21,0

1- god. 23,5

 god. 15,5

Tabela 2. Stepen strune spreme ispitanika Struna sprema % osnovna 7,0 srednja 56,3 via 11,3 visoka 25,4

Na utvrivanju informisanosti stanovnika Srema o postojanju Turistike organizacije Srema dolo se do poraavajueg rezultata da ak 63,4% ispitanika ne zna za postojanje ove organizacije, dok svega 36,6% zna za nju ali ne znaju gde je njeno sedite, pa tako pored Sremske Mitrovice navode i Rumu, to je netano. Za ovako slabu informisanost stanovnika Srema o postojanju i radu TO Srema kriva je svakako i sama TO Srema, koja nije dovoljno agilna u svojim aktivnostima, te nije uspela da u veoj meri skrene panju na sebe (u meuvremenu je ova TO i ugaena, a ulogu regionalne TO je preuzela Turistika organizacija Vojvodine prim. autora). Ko treba da brine o dovoenju turista u Srem? za najodgovornije su proglaene turistike agencije (38,0%) i turistika organizacija Srema (32,4%), ali znaajno mesto po miljenju Sremaca imaju i institucije grada (23,9%). Ovde je dobijen i jedan vrlo zanimljiv odgovor koji istie da sami Sremci imaju veu ulogu u dovoenju turista (2,8%) od hotela (1,4%) to ukazuje na svesnost stanovnitva o bitnoj ulozi svakog pojedinca u veoj afirmaciji Srema u turistikim kretanjima i da jedino ukljuenjem svih zainteresovanih u turizam moe doi do veeg turistikog prometa u Sremu.

10

Za glavne nedostatke Srema, koji trenutno predstavljaju konicu veem razvoju turizma, anketirani su istakli sledee: nedostatak propagande, kao najvaniji (46,5%), slabu ureenost i opremljenost gradova i turistikih lokaliteta (38,2%), nedostatak kvalitetnih hotela (31,0%), nedostatak turistiko-informativne slube, vodia i sl. (25,3%), nepostojanje dovoljno atraktivnih manifestacija (16,9%), kao i, posebno izdvojene, loe saobraajnice (1,4%).

Zakljuak

Stanovnici Srema vrlo realno sagledavaju sve ono sa ime Srem raspolae kao prirodnim i antropogenim resursima, a to moe biti od znaaja za bolju turistiku valorizaciju ovog prostora. Odgovori o prioritetima u turistikoj ponudi su preteno zasnovani na vrednostima kao to su: Fruka gora, manastiri, riblji restorani i tamburai, dok stariji ispitanici uglavnom smatraju da u ponudi treba potencirati spomenike Narodnooslobodilake borbe iz II svetskog rata. Ispitanici su slabije upoznati sa postojanjem turistike organizacije, kao i sa radom i ponudom hotela i ostalih ugostiteljskih objekata. Rezultati ankete su ohrabrujui posebno u odgovoru gde se istie znaaj samih stanovnika Srema kao bitnih pokretaa turistikih kretanja ka svojoj sredini, bilo kroz doprinos svakog pojedinca u promovisanju lokalne sredine ili kroz zainteresovanost da se aktivno ukljue u turistiko-ugostiteljsko poslovanje. Iako je ovakav odgovor dobijen u skromnih 2,8%, on ipak govori da u Sremu postoji svestan stav pojedinaca o njihovoj aktivnoj ulozi u turizmu na kojem se kao nukleusu moe zasnivati dalja turistika razvojna politika Srema i Vojvodine.

Slika 2. Pogled na Sremske Karlovce (www.sremski-karlovci.org.yu) Ono sa ime Sremci nisu zadovoljni u svom okruenju i to smatraju za glavnu prepreku u boljoj plasiranosti Srema na turistikom tritu su, pre svega, kvalitet turistiko-ugostiteljske usluge, ureenje prostora (lokaliteta) i turistika propaganda. Na kraju analize ovog anketnog istraivanja stie se utisak da je dobar deo populacije Srema dovoljno informisan i upoznat sa bitnim elementima znaajnim za razvoj turizma, kao i aktuelnoj problematici koja trenutno predstavlja smetnju za bri i uspeniji razvoj turizma na ovom prostoru. Pozitivan stav i dobro uoavanje znaajnih i turistiki vrednih resursa na prostoru Srema od strane lokalnog stanovnitva moe postati bitan zamajac ubrzanog razvoja turizma Srema, kao izuzetno heterogene prirodne i drutvene celine.

Literatura

Anketni upitnici (71 komad) uri N. (1996): Kulturno-istorijski potencijali Srema kao osnova za razvoj turizma, Zbornik radova naunog skupa sa meunarodnim ueem Turistiki potencijali Jugoslavije, PMF, Institut za geografiju, Novi Sad www.rpksrem.co.yu (Regionalna privredna komora Srema) www.sremski-karlovci.org.yu www.pbase.com/sasa011/

11

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Katerina Angelevska-Najdeska* Ivona Gasparovik-Negrieska** Abstract

The rural areas in this region are rich with natural and anthropological resources. To make richer tourist offer and attracting a great number of tourists these resources should be involved in the tourist offer of this region. One thing is very important, and that is to valorize them as soon as possible and adherence to the standards when private rooms are equipped. Respecting the stile, tradition and customs of the certain rural area is very important as well. Key words: rural tourism, tourist offer, resources, valorization

Development Posibilities of Rural Tourism in Ohrid Struga Region

Introduction
Tourism, as a phenomenon of modern human development, is rapidly moving forward toward its own perfection. The percentage participation in the total structure of the migrants who are traveling in order to meet their tourist needs also increases. The tourist influences are numerous and of diverse qualitative consequences for the sociability of the humankind, starting with the discovery of new geographical environments, the connection and communication among people. In the creation of the tourist offer, emphasis should be laid on the extraordinary and natural motives never touched by a human hand, the magnificent compositions of anthropological and natural qualities values that impress with their endemic, rare and unusual species of flora and fauna that should represent a part of the wide range of offers by the even greater number of offerers. In the endeavor to build a good image or brand of the destination, with one and only objective of attracting a great number of tourists, the stereotype manner of setting out the already well-know attractive components of the destination should be avoided. In fact, that would mean an investment in stimulation creativity and searching for ideals in order to enrich the tourist offer with elements that either have not been valued or have been consciously avoided or not included in the offer. The abundance and harmony that nature bestowed upon Ohrid-Struga region and the surrounding region is a true rarity. Therefore, the magnificence of the lake, its endless power to attract, and the attractiveness of Ohrid-Struga region as a tourist destination must not be questioned. Compared to the urban tourism, the rural tourism is developed in the rural areas which possess natural and anthropogenic pre-conditions for satisfaction of tourist needs. Most often this tourism is being developed upon the ambient values of the rural areas and the recreational features that come up from the manner of doing rural activities, taking in consideration that this is specific tourist offer, for relatively longer holidays, for small radius of movement and for seasonal type of tourism. Out of this context there are excursions to the villages that possess other characteristics. The development of this type of tourism has not only economical but also strong social-psychological influence over the rural population.

The propper marketing management for divelopment of rural tourism in the region

In modern economic conditions, when the conditions of economy rapidly change, the marketing-management strategy enables the tourist destination to react on time on the market and to gain certain advantage over the remaining (competitive) destination. Making efforts to attract actively the demand, to choose the real market, investing in the creation of particular advantage with regard to the quality and prices of the tourist product and the aspiration toward concentration and cooperation of the subjects in the rural area actually represent a great challenge to Ohrid-Struga region in choosing the suitable experts and optimal sum of means in order to achieve those goals in the best possible way. The propagandas task is to provide the potential tourists with information concerning the tourist destination, which has to be true and accurate. The main objective is to attract the potential tourist to the tourist destination so that they can consume the tourist product. The organization of the propaganda implies undertaking of all activities by the tourist destination that are necessary for a successful accomplishment of the tasks and achievement of the goal. As this regions main objective is to become once again an attractive and popular tourist destination, it is necessary to undertake a great number of tasks and measures for adequate propaganda. That means paying much more attention to the way in which it will inform the potential tourists about all its attributes.

Development phases of the rural tourism

* Katerina Angelevska-Najdeska, Msc, University of St. Clement Ohridski/ Faculty of Tourism and Organizational Sciences, Ohrid, Macedonia ** Ivona Gasparovik-Negrieska

Every local community would decide to develop tourism if it is a profitable option. Because this market is highly competitive, the local communities must have a plan of development as well as a good marketing plan. The following phases are crucial: 1. First step is defining of clear goals of tourism development and visits that will be fully supported by the local community. The common goals are: attracting longer stay of visitors in that area, maximization of their spending, keeping the season as

1

much longer and maintenance of certain level of tourist fluctuation. 2. Well organized community forces should be formed in several working groups. Their activities include promotion of their own tourist attraction to the target group, special events as festivals, fairs, trade exhibitions and sales, domestic activities etc; creating of awareness about hospitality and importance of offering good services to the spenders, creation of information center for the visitors with the aim of their easier managing during the visit and spending more money. 3. It is important for the quality of the attraction to correspond to the tourist program. The possible options of attractions include festival, natural resources, and historical attractions, facilities for recreation and for scientific-conferential activities. This is a highly competitive job and therefore do not pretend to be what you are not. The force of the successful tourism of the local community is being built upon the existing opportunities. Also, the adequacy of the restaurants, hotels, rooms, clean local environment. (Woods, 2000) 4. The term CARE includes: a. Creating new jobs b. Attracting new businesses c. Retaining of existing firms d. Expanding of existing firms The increase of the number of micro, small and medium size firms (with financial, technological and managerial support) will result with new job positions and additional income. Maintaining of existing small businesses also leads towards greater stability of the local economy. Since the local communities possess limited resources (human and material), it is of crucial importance for the strategic planning to enable usage of resources of the most adequate way.

The environment is being protected as well as the human heritage. The principle of interfacing of different cultures and their mutual exchange is being established. Within this context, the multicultural concept is of special importance. The noticeable are also certain educational processes (the contact with processes that can not be found in urban areas). Exactly in this environment many new activities can be learnt.

egorization of receptive capacities in order to make contracts for their usage.

Conclusion

The pre-conditions and possibilities of rural tourism development in Ohrid-Struga region

The necessity of development of the rural tourism

The development of the rural comes from its multi-functionality. It is characteristically that this type of tourism offers many possibilities. Development of rural tourism enables intensification of activities with traditional character that by themselves are not of economical importance. Development of the rural areas is being accelerating. The products are being sold on the sport of the place, and so they are not transported which leads to the decrease of the cost of their distribution. At the same time, the extra living space can be lent at good price. New human resources are being engaged to offer catering services. The problems of migration are being decreased as well as the pressure over the urban zones.

The treatment of pre-conditions and opportunities for development of this type of tourism is of crucial importance. The basic pre-conditions can be found in its ecologicalanthropogenic - valorization base. It is necessary during the process of tourist valorization to determine and differentiate the land areas where the ecological systems function without special disturbances. The valorization depends of the aims which have to be rich. The tourist valorization of the attractive-motivational phenomenon and relations is very important. That should permit the tourist development, different kinds of tourist activities and different ways of their including into this activity. When we talk about the attractiveness of the destination as a factor, we should point out that Ohrid-Struga region might be considered as a rarely attractive destination. That means the environment is not jeopardized which can be taken as basic attractive-motivational value. Within that context the level of complementing of anthropogenic and natural element should be taken into consideration. The relative communication and interference is varying important as well as the infrastructural and communal arrangements. In the field of the destination accessibility a lot has been done in regard to modernizing the traffic communications in this region, as well as modernizing the traffic accessibility of the tourist localities in the surrounding. For the living space it is necessary to be equipped according to the needs of the tourist clients (meaning the hygienic and sanitary aspect). On the other hand, when we talk about the conditions of accommodation, we must mention the fact that for the last few years the offer has been enriched with private accommodation capacities where the level of service is relatively high. However, during this period the already existing capacities have been reconstructed and renovated, thus producing conditions for offering much more qualitative service. Also the important factor is cat-

The rural areas have really big importance for this region. Their specific surrounding, activities, even the specific nature have a positive influence for tourism development into the region. The magnificent nature and the high quality of the air in Ljubanishte and Velestovo fascinate the tourists. Trpejca is attractive with its beautiful beach. Radozda and Kalishta are rich with cultural values. Vevchani is famous for Vevchanis Carnival and the nature surrounding is delightful. The meaning of development of rural tourism is very important, because the tourist have chance to take a part rural life, which means they can do the thinks and activities which rural people do every day. Insofar as the local community have no enough finances to prepare the rural areas for long stay holiday for tourists, than the cooperation with the travel agencies and the accommodation is necessary to make that possible even for short stay. However, the rural areas in Ohrid-Struga region have relatively well traffic communication and relatively well accommodation possibilities, and the local community has to thing very seriously about the development of rural tourism as a way of higher attraction of tourists into this region.

References

Angelevska-Najdeska, K. (2002). Magisterski trud: Marketing menadjment na ugostitelskiot proizvod, Fakultet za turizam i Ugostitelstvo, Ohrid Baki, O. (1988). Strategisko planiranje turistikog proizvoda, Nauna knjiga, Beograd Baki, O. (2002). Marketing menament turistike destinacije, Ekonomski fakultet u Beogradu, CID, Beograd ai, K. (1980). Izbor kanala prodaje-sa posebnim osvrtom na jugoslovenski turizam, Jugotampa, Beograd Kobai, A., Senei, J., (1989). Marketing u turizmu, kolska knjiga, Zagreb Lancaster, G., Massingham L. (1997). Menament u marketingu, (prevod), Privredni pregled, Beograd , . (2002). , , Unkovi, S.,ai, K., Baki, O., Popesku, J., Savremeni tokovi u turizmu, Univerzitet u Beogradu-Ekonomski fakultet, Beograd, 1991 god. Woods, M., Diversifying the rural economy: Tourism Development, Oklahoma State University, Southern Rural Development Center, 2000

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

spec. Slobodan Lekovi* Rezime

Slovenaki turizam je pred novim razvojnim ciklusom gdje postoje znaajni turistiki centri, meu kojima je i Bled, koji ima sve pretpostavke da postane prepoznatljiva meunarodna i uspjena alpska turistika destinacija. Takva destinacija bi bila privredno uspjena ne samo u oblasti turizma ve i u ostalim djelatnostima. Razvila bi se infrastruktura, a poveao bi se i broj zaposlenih. Strategija dugoronog razvoja turizma Bleda zasniva se na uravnoteenom odnosu prirodnih i trinih komponenti u turizmu. Razvojni cilj ne zasniva se na kvantitativnom poveanju prije svega turistikih kapaciteta, ve je usmjeren na kvalitativni razvoj, na razvoj turistikih programa i poveanje turistike tranje. Sa skromnim poveanjem hotelskih kapaciteta i znaajnim ulaganjima u osnovne programe kulture i zabave, programe vellnessa i kongresnih aktivnosti, poveao bi se broj noenja za 100%, a ukupan prihod od turizma 200%.

Bled vodea alpska turistika destinacija

Uvod
Turizam u Sloveniji je znaajna privredna djelatnost. Bled sa svojim prirodnim, kulturnim i drugim komparativnim prednostima predstavlja znaajno receptivno turistiko trite Slovenije. Grad, koji je 2004. godine slavio 1000 godina postojanja i koji je ujedno i olimpijski grad, reprezentuju tri osnovna turistika motiva - stari zamak, jezero i ostrvo sa crkvom. Bled ne predstavlja znaajne parametre u povrini, broju stanovnika i zaposlenima, svega 1%, ali u posjeti turista i ostvarenim noenjima ini 7%, odnosno 12% postignutih rezultata u Sloveniji. Godinje bjelei oko 35 mil.eura direktnog prihoda, odnosno oko 53 mil.eura indirektnog prihoda od turizma. Po svojim rezultatima u turizmu Bled je odmah iza Portoroa koji se smatra prvim turistikom centrom Slovenije. Ipak, i pored evidentnih rezultata, u dosadanjoj turistikoj ponudi prisutne su i odreene slabosti koje treba nastojati da se isprave, a prednosti da se unaprijede. U radu su obraene prirodne i drutvene karakteristike prostora, kulturno-istorijski spomenici i materijalna baza za razvoj turizma. Takoe, istaknuta su ciljna turistika trita Bleda na uem prostoru i ire, ukljuujui i okolna turistika mjesta. Definisan je strateki cilj koji se bazira, ne na poveanju kvantitativnih elemenata ponude, ve je akcenat dat na kvalitetnom podizanju nivoa usluga, kako za zimski tako i za ljetnji turizam. U narednih 7-10 godina, prema ovim programima treba uloiti oko 160 mil.eura, da bi nakon toga, turizam Bleda odbacivao duplo vei prihod, ime bi ujedno postao i vodea Alpska turistika destinacija posebno na podruju Julijskih Alpi. Za izradu ovog rada korieni su najnoviji podaci i programi Meunarodnog instituta za turizam Slovenije, podaci sa interneta, kao i statistiki godinjaci Slovenije. Optina Bled ima blizu 12.000 stanovnika i prostire se na povrini od 20.513 ha. Bled je 2004. godine proslavio hiljadu godina postojanja iako korijeni ovog grada seu jo u antika vremena. Sa jedinstvenom ljepotom jezera i njene okoline, izvorom Vintgor uz izvaredan geografski poloaj na junoj strani Alpa, u blizini Austrijske i Italijanske granice, ima idealne uslove za razvoj turizma. Ukraavaju ga tri dragulja stari zamak, jezero i ostrvo sa crkvom. Bledska optina sastoji se iz vie naselja manjih turistikih mjesta, meu kojima su najinteresantnija Ribno, Bohinjska Bela, Gorje i Zasip. Najblii vei grad je Kranj.

Prirodne karakteristike

Abstract

Slovenian tourism is about to begin with the new development cycle of the existing significant tourist centers among which is also Bled, which created all prerequisites to become a recognizable international and successful Alpine tourist destination. Such a destination would have successful economy not only in the field of tourism but also in the other fields of business. The infrastructure would be developed and the number of employees would increase. Long-term tourism development strategy of Bled is based on a balanced relation of natural and market components in tourism. Development objective is not based on quantity increase in tourist capacities in the first place, but on the qualitative development, tourist programs development and increase in tourist demand. Modest growth of hotel capacities and signiflcant investments in the basic cultural and entertainment programs, wellness and congress activities programs would bring about the increase of the number of overnights by 100% and the total revenues from tourism by 200%.

Turistiko geografski poloaj

Bled se nalazi na sjeverozapadnom dijelu Slovenije u podnoju Julijskih Alpi, blizu izvora Save Bohinjke i Dolinke i na rubu je Triglavskog nacionalnog parka.1 Pripada Gorenjskoj regiji.
. .Triglavski.nacionalni.park.je.jedini.u.dravi.sa.najveim.vrhom.od.tri.glave,.na.nadmorskoj.visini.od. 2.846.m..U.visokim.kotama.nalaze.se.brojna.jezera.tzv..gorske.oi,.sa.najveim.lednikim.jezerom.-Bohinjskim.jezerom,.koje.je.ujedno.i.najvee. u.Sloveniji..Park.je.bogat.izuzetnim.biljnim.i.ivotinjskim.svijetom,.a.na.njegovim.obroncima.nalaze.se.brojna.seoska.gazdinstva.koja.turistima.nude. domae.proizvode,.naroito.uveni.bohinjski.sir..U. parku.postoji.bezbroj.oznaenih.planinskih.staza,. na.ijim.pravcima.se.nalaze.veoma.lijepo.ureeni. planinarski.domovi.za.boravak.i.smjetaj.turista.

Bled ima zdravu, subalpsku klimu sa najduom kupalinom sezonom u odnosu na ostala alpska turistika mjesta. Srednja mjesena temperatura u julu mjesecu iznosi +17,9C, a u januaru 1,8C. Posebnu atrakciju predstavlja Bledsko jezero2 koje je nastalo otapanjem Bohinjskog lednika. Dugo je 2.120 m, iroko oko 1.380 m, a najvea dubina je 30,6m. Nalazi se na nadmorskoj visini od 457 m, sa povrinom od 144 ha. Najvea ljetnja temperatura je 26C. U sjeverozapadnom dijelu jezera izviru termalne vode koje se usmjeravaju u bazene hotela Park, Golf i Grand hotel Toplice. Ovim vodama pripisuje se udna zdravstvena mo. Jo u 19. vijeku, Arnold Rikli osnovao je zdravstveno odmaralite koje se zasnivalo na prirodnom bogatstvu bledskog podruja isti, osvjeavajui alpski vazduh, blagotvorne termalne vode i vei broj sunanih dana u godini (www. bled.si). Sledea atrakcija Bleda je njegovo ostrvo koje je pokriveno zelenilom i zaklanja skoro sve zgrade koje imaju poseban turistiki znaaj. U blizini Bleda, na 4 km udaljenosti nalazi se kamena klisura Vintgor sa kanjonom koji je otkrio, 1891. godine, kartograf Benedikt Lergetporer. Ovo izvorite, dugo 1,6 km, sa slapovima i brzacima, prilagoeno je za posmatranje turista. Posebno je interesantan slap um, visok 16 m. Izmeu stijena izgraeni su drveni mostovi kuda prolaze turisti koji mogu pri. .Bledsko.jezero.esto.je.obilazila.i.uveni.britanski. pisac. kriminalistikih. romana,. Agata. Kristi. (htp/ agathachristie.bravehost.com),. za. vrijeme. boravka. u. hotelu. Belvi. u. Bohinju,. avgusta. 1967.. godine..uveni.pisac.djela.Smrt.na.Nilu.tada.je.imala. 77.godina.i.sa.svojim.suprugom,.poznatim.arheologom.Maks.Malovanom.esto.je.pravila.izlete.do.Bleda..Divili.su.se.freskama.u.crkvama,.ali.i.cvijeu.koje. su.Slovenci.gajili.u.svojim.batama..Na.ovim.prostorima.odmarali.su.se.i.princ.arls,.Lora.i.or.Bu,. Putin,.Gari.Kasparov,.Hajle.Selasije.i.mnogi.drugi.

* spec.Slobodan Lekovi, Podgorica

1

Slika 1. Optina Bled poloaj i saobraajne veze (www.bled.si) i automobilom i organizovano autobusima. U dolini rijeke Radovne, na 7 km udaljenosti od Bleda, nalazi se druga klisura i izvorite Pokljuka, duga 2 km a na pojedinim mjestima duboka i 40 m, sa slapom visokim 22 m. U blizini Bleda, odnosno u mjestu Bohinjsko Belo u podnoju planine Jelice nalazi se slap visok 24 m, a u podnoju Babinog Zuba veoma je posjeena jama, duga 300 m prepuna stalaktita. Tu su i izvanredni vidikovci meu kojima se posebno istiu Straa (642 m), velika Osojnica (756 m) i Kuhovnica (714 m). Bled okruuju planine Pokljuka (11001400 m), Jelovica i Mealka (1 000-1300 m). 15. vijeku crkva je preureena u gotskom stilu kada je sazidan postojei zvonik i glavni oltar po kome je, turistiki, Bled i prepoznatljiv. Zvonik sa tri zvona visok je 54 m. Posebnu znamenitost predstavlja tzv. Zvonik elja koji datira jo od 1534. g.3 Posebnu panju turista zavreuje i upanijska crkva posveena sv. Martinu iz 15. vijeka koja podsjea na period vladavine turske imperije ovih krajeva. Znaajne su i druge crkve optine Bled kao to su Sv. Janez Krsnik iz Zasipa, Sv. Jakob iz Ribna, Sv. Marijeta iz Bohinjske Bole, Sv. Jurij, Sv. Miklava i

nice Italije (Fusine Laghi Ratee) i Austrije (Korensko sedlo) udaljen je 47 km. Optina Bled ima oko 4 000 leaja. Ima est hotela sa etiri zvjezdice (Grand hotel Toplice, Golf hotel Bled4, hotel Kompas, Ribno i hotel Lovec) i pet hotela sa tri zvjezdice (hotel gaarni Jadran, Trst, Astoria, Krim i Jelovica). Pored toga, tu su i brojni manji hoteli pansioni kao to su Berc, Mayer, Vila Bled, Vila Preseren i dr. Oko 20 turistikih agencija opsluuje turiste (meu kojima su najznaajnije Globtour, Alpetour, Kompas, Albatros, M Tours, OSA, Pletna i dr. Na usluzi turristima su est agencija rent a car (Avis, Budget, Tri Te, Abc, Alpetour, Awant car).

Promet turista

I pored izvanrednih uslova za razvoj i zimskog i ljetnjeg turizma, Bled je jednu deceniju u turizmu stagnirao. Posljednjih godina turizam bjelei rast. To najbolje ilustruju podaci o broju turista i noenja, ako se uporede 1995. i 2002. godina. Za sedam godina, broj turista je povean sa oko 100.000 na blizu 160.000 ili za 59%. Uee stranaca je blizu 90%. Na Bledu se ostvari blizu 500.000 noenja od kojih samo 43.345 noenja od strane domaih turista.

Drutvene karakteristike

Grad Bled se nalazi na nadmorskoj visini od 501 m sa najveim vrhom od 604 m. U samom gradu ivi oko 5.500 stanovnika. Bledski grad datira jo od 1004. godine, kada je njemaki car Henrik II poklonio ovaj posjed briksenkom biskupu Albuinu. Uzdie se na visokoj stijeni od 124 m iznad Bledskog jezera, sa pokretnim vratima. To je muzej nakita i oruja. Nekada su iz grada biskupi nadgledali svoje feudalne posjede (www.bled.si). U selu Vrba rodna je kua slovenskog najslavnijeg pjesnika i rodoljubivog knjievnika Franza Preerna ije ime nose ulice gotovo svih gradova Slovenije. U Begunju u ruevinama crkve Sv. Petra nalaze se neke od najdragocenijih fresaka u planinskom dijelu Slovenije (Gorenjska) kao i muzej talaca u spomen na 12.000 ljudi koje je na tom mjestu Gestapo drao zarobljenim za vrijeme II svjetskog rata (www.hamovens.com). Poseban kvalitet ponude ine poznati gorenjski kulinarski specijaliteti koje priprema stanovnitvo Bleda, naroito u seoskim domainstvima. To su poznate truklje, ajdovi, ganjci i naroito poslastica kremna pita. Jo 1948. godine zapoela su konzervatorska ispitivanja da bi 1961. godine, grad bio u potpunosti restauriran. U gradu se nalazi muzej, galerije, muzike i slikarske kole, stare tamparije pretvorene u muzeje i sl.

Slika 2.Bledsko ostrvo (www.bled.si) Sv. Obolt iz Gorja. Veoma interesantna za turistike posjete je i rezidencija Grime koja je izgraena 1850. godine, a preureena 1902. godine. Od inostranih turista najvie noenja ostvaruju Njemci (23%), zatim Englezi (16%), Italijani (10%), turisti iz Nizozemske (6%) itd. U julu i avgustu ostvaruje se oko 37% svih noenja. Godinje, Bledski grad obie oko 150.000 turista. Kongresni turizam okupi oko 35.000 turista, golf igralita takoe, a u kazinima se registruje blizu 70.000 posjetilaca. Na izletnikim turama oko Bleda, tokom sezone bude i do 10.000 turista. Na nivou Slovenije, u ukupnom broju turista Bled uestvuje sa 6,7%, a u noenjima znatno vie 11,7% ( Izvor: NTZ i MIT).
. Najvee.hotelsko.preduzee.na.Bledu.su.Hoteli.Bled.sa.806.leaja..U.okviru.preduzea.postoje.dva.hotela.sa.etiri.zvjezdice.(Golf.i.Park).i. apartmani.Golf.sa.tri.zvjezdice..U.ovim.hotelima. koji.postoje.ve.35.godina,.90%.turista.je.sa.inostranog.trita..Preduzee.djeluje.u.okviru.kompanije.Sava.hoteli.Bled,.gdje.se.jo.nalaze.hoteli.Toplice.i.Golf.kao.i.kamp.Bled..Rodonaelnik.hotela.Park.je.Andrej.Malnes.koji.je.jo.1848..godine. izgradio.hotel.Malnes..Naziv.hotela.je.1925..godine.promenjen.u.Park.(www.hotel-park-bled.com)..

Materijalna baza

Bled je saobraajno veoma dobro povezan sa svim evropskim centrima. Najblii meunarodni aerodrom je Brnik blizu Ljubljane, udaljen 36 km. eljeznika stanica Lesce Bled (4 km) je na meunarodnoj pruzi Minhen Salzburg Beljak Ljubljana Beograd Istambul Atina, a od dravne gra. Po.legendi,.na.ostrvu.je.ivjela.mlada.udovica. Poliksena,.kojoj.su.razbojnici.ubili.supruga..Iz.ljubavi.prema.pokojniku,.Poliksena.je.sakupila.svo. zlato.i.srebro.da.se.uradi.zvono.za.kapelicu.na.ostrvu..Prilikom.prevoza.na.ostrvo,.zbog.velikog.nevremena,.un.se.prevrnuo..Prevoznici.su.se.podavili,.a. zvono.potonulo..U.mirnim.i.tihim.noima.odzvanjalo.je.zvono.iz.dubina.jezera..Zbog.alosti.Poleksina.je.otila.u.Rim.i.stupila.u.manastir..Poslije.njene.smrti,.Papa.je.na.ostrvo.poslao.novo.zvono. (www.bled.si).

Kulturno-istorijski spomenici

Na ostrvu se nalazi crkva Sv. Marije, koja je prema legendi izgraena na mjestu gdje je postojalo svetilite staroslovenske boginje ive. Na tom prostoru pronaena su 124 grobna mjesta koja datiraju iz 9-11. vijeka. U

1

Tabela 1. Broj turista na Bledu 1990-2002. TURISTI INOSTRANI DOMAI UKUPNO Indeks 1 69.400 30.326 99.726 100 1 99.756 22.875 122.631 123 1 85.828 23.203 109.031 109 000 110.605 22.693 133.298 134 001 134.171 21.287 155.458 156 00 139.924 18.440 158.334 159 Bled/SL 00 10,7% 2,1% 7,3%

Izvor: Nacionalno turistiko udruenje Slovenije, Ljubljana, 2003. Tabela 2. Broj noenja turista na Bledu 1990-2002. TURISTI INOSTRANI DOMAI UKUPNO Indeks 1 226.986 68.221 295.207 100 1 331.288 49.337 380.625 129 1 281.185 53.061 334.246 113 000 356.560 49.475 406.035 138 001 432.222 46.948 479.170 162 00 438.881 43.345 482.226 164 Bled/SL 00 10.9% 1,3% 6,6%

Izvor: Nacionalno turistiko udruenje Slovenije,Ljubljana,2003. Prije raspada bive SFRJ, Bled je ostvarivao priblino isti broj turista, a noenja znatno vie nego danas. Naime, 1990. godine na Bledu je zabiljeena posjeta od 151.057 turista sa ostvarenjem od 581.493 noenja5. Na Bledu je registrovano i blizu 5.000 leaja to predstavlja oko 6 % turistikih kapaciteta Slovenije. U kampovima je osposobljeno oko 1.100 kamp jedinica. Prema podacima iz 2001. godine ukupan prihod u turizmu optine Bled iznosio je 8.405,6 mil.SIT-a ili 35 mil.eura (1 euro-240 SIT-a). Ako se uzme u obzir koeficijent-multiplikator od 1,50 onda je ovaj prihod iznosio 53.mil. eura ili 12.608.4 mil. SIT-a. Najvie prihoda ostvarilo je hotelijerstvo, oko 47%, zatim objekti male zasebne ponude 12%, zdravstvene usluge 11%, kasina 11%, sport i rekreacija 6%, turistike agencije 3%. Od hotela najvei promet su ostvarili Hoteli Bled (1.637 mil.SIT-a), Toplice Bled (881 mil.), Kompas hotel Bled (585 mil.) i Golf-Kamp Bled (510 mil.). Hoteli Bled postoje ve 35 godina i najvee su hotelsko preduzee na Bledu. Sa 425 soba i 806 leaja ine 40% smjetajnih kapaciteta Bleda. U okviru ove grupacije najpoznatiji su hoteli Bled i Park koji u ukupnom prihodu uestvuju sa 60%. Oba hotela su sa etiri zvjezdice. Hotel Bled je lan lanaca Hotels of Roma, ali sa umanjenom jednom zvjezdicom (tri). Posebno je interesantna Vila Bled koja se nalazi na obali jezera sa parkom od 5 ha iji dvorac je podignut jo za vrijeme Austougarske monarhije. Od 1920. godine postaje kraljevska rezidencija ondanje Jugoslavije, a zatim i predsjednika rezidencija Josipa Broza Tita. ju osnovu za razvoj turizma na Bledu. Stari grad, jezero i ostrvo sa crkvom su prepoznatljivi motivi za turiste iz itavog svijeta. Planine Jelovica, Pokljuka i posebno najvei vrh Julijskih Alpi Triglav, esti su motivi dolaska turista, ne samo zimi.

Slika 3.Triglav (www.bled.si) U Sloveniji je zimski sport, posebno smuanje, veoma dobro razvijen. Tradicija potie jo od prije tri vijeka i smatra se da su Slovenci najstariji smuari u srednjoj Evropi. Jo 1934. godine, izgraena je smuarska skakaonica na Planici, a 1936. godine, ve se registruju prvi skokovi od preko sto metara. U Sloveniji se svake godine organizuje neko znaajno meunarodno takmienje - alpsko smuanje u Kranjskoj Gori, ensko alpsko smuanje u Pohorju, smuarski skokovi na Planici i dr. Najpoznatija skijalita su Kranjska Gora, Krvavec, Bohinj, Kobla, Bovec, Rogla, Mariborsko pohorje, ali i Bled. Na podruju Bleda, tokom zimske sezone mogu se koristiti tri skijalita Pokljuka, Zatrnik i Stra. Pokljuka je uveni centar za biatlon i skijako tranje. Udaljen je 90 km od Ljubljane, a 9 km od Bleda. U sezoni 2004/05. odran je deseti svjetski kup u biatlonu. Zatrnik je udaljen oko 8 km od Bleda na pravcu centra Pokljuke. Raspolae sa ukupno 19 km staza za skijanje i skijalino tranje. Posjeduje jednu iaru-dvosedenicu, etri ski lifta i jedan bebi ski lift ukupnog kapaciteta 4.150 skijaa na sat. Skijalite je povrine od 60 km i nalazi se na visini od 881 m do 1.264 m. Stra je malo, ali dobro opremljeno skijalite. Pokriveno je vjetakim snijegom i osposobljeno za nono skijanje i tranje (18 km

staza). Mogue je i klizanje u novoizgraenoj ledenoj dvorani. Od Grand hotela Toplice udaljeno je 50 m i raspolae sa tri staze: crna FIS staza duine 400 m, plava staza duine 850 m i bebi ski staza duine 150 m Skijalite opsluuje iara sedenica duine 345 m. Razvijen je i sportsko-manifestacioni turizam. U 2006. odrae se brojna takmienja (oko 30) od kojih su neka meunarodnog karaktera. Tako napr. u periodu od 8. do 11. marta odrae se svjetsko prvenstvo u biatlonu na Pokljuki, 22-23. april, a prvomajska veslaka regata, 13. maja alpsko vee, 1-2. jula Riklijevi sportski dani, 4-5. avgusta etnofestival, 25. decembra legenda o potopljenom zvonu i dr. (www.putovanja.info). I ostali vidovi turizma su naroito razvijeni, posebno izleti fijakerom u okolini Bleda i Bledskog jezera. Sve staze, a ima ih etiri, su ureene, propisno oznaene, sa izvanrednim vidikovcima i trim stazama i vode do najatraktivnijih mjesta Bleda. Duina staza se kree od 2 do 4 sata hodanja6. Crkva na ostrvu i zvono elja privlae veliki broj turista koji se prevoze tradicionalnim unovima pletnom iskljuivo na vesla, Bledskim jezerom do jednog od etiri prilaza (hotel Park, Mlini, veslaki centar i Park zdravlja). Takoe su i izvanredne staze za planinarenje (ukupno etiri) koje su markirane i do najvieg vrha na Triglavu. Posebna ponuda je za ljubitelje biciklizma (naroito planinskog) - postoji est staza koje vode preko prelijepe doline Radovne, Triglavske doline i Pokljuke. Mnogi turisti dolaze da posjete dvije jame i to jamu pod Babinim zubom i Gorjansku jamu. Takoe je razvijeno i kajakatvo i to na rijekama - Savi Bohinjki i Savi Dolinki. Od sredine jula do kraja septembra na Bledskom jezeru razvijen je i kupalini turizam. Ispod Bledskog grada postoji lijepo ureeno gradsko kupalite i plaa okruena umom. Na Bledu se nalazi jedno od ljepih golf igralita u Sloveniji sa devet rupa, koje je sagradio jo davno kralj Aleksandar. Sada je proireno za jo devet rupa, a u planu je jo vee proirenje. Tu su i brojne kockarnice zbog kojih posebno dolaze turisti i to u organizovanim aranmanima.

Vizija dugoronog razvoja turizma

Prednosti i slabosti turistike ponude
Bled raspolae sa velikim brojem kvalitetnih elemenata ponude prirodni resursi, pristup jezerskoj obali u cijelom okruenju, imid poznatog meunarodnog turistikog podruja, brojne meunarodne kulturne, obrazovne i sportske priredbe, hiljadugodinje postojanje. Uz to ima imid olimpijskog grada (domain ahovske olimpijade 2002. godine). Bled ima i drugu tradiciju u turizmu, dobru saobraajnu povezanost sa susjednim regionima Korukom i Furlanijom. Tako. Staze.su.sledee:.Bled..Zatrnik..Pokljuka,.Soteska..Bled.(.visinska.razlika.520.m,.duina.izleta.4. h),.Bled..Kupljenik..Bohinjska.bela..Bled.(.visinska.razlika.330.m,.duina.izleta.3.h),.Vintgar.(visinska.razlika.180.m,.duina.izleta.2,5.h),.i.dr...www. delo.revije.si.

Oblici turizma

Prirodne ljepote, istorijske znamenitosti i pogodan geografski poloaj predstavlja. Bled.se.nalazi.na.drugom.mjestu.meu.slovenakim. turistikim.mjestima,.iza.Portoroa..Meutim,.Bled. je.vodei.alpski.turistiki.centar.na.podruju.kvalitetne.turistike.destinacije.kao.to.su.Julijske.Api.. U.ukupnom.broju.turista.na.nivou.Slovenije,.Bled. uestvuje.sa.7,5%,.a.Portoro.15,8%..U.ostvarenim. noenjima.uee.je.6,7%.naspram.17,4%..Portoro. ima.duplo.vei.broj.leaja,.zaposlenih,.ali.i.ostvarenih.prihoda.od.turizma.

1

e, Julijske Alpi su poznata meunarodno priznata turistika destinacija, a u blizini je Triglav nacionalni park. Uz to, Slovenija je lan Evropske unije. Ipak, i pored evidentnih prednosti u dosadanjoj ponudi ispoljavane su i odreene slabosti - vrlo malo turistikih programa i zabave, slaba saobraajna povezanost sa turistikim kapacitetima, odsustvo dinaminijeg pristupa turizmu od strane lokalnog stanovnitva, a nije postojala ni jasna politika budueg razvoja turizma ( izvor: NTZ i MIT).

Tabela 3. Osnovni podaci za Bled za ljeto 2001/2002 (ira destinacija) Destinacija BLED BLED + Bohinj, Radovljica BLED + Gorenjska BLED + Gorenjska + Julijske Alpe SLOVENIJA Povrina km2 118,5 570,9 2.066,6 3.433,4 20.273 % 0,6 2,8 10,2 16,9 100,0 Broj stanovnika 11.078 34.390 196.479 234.061 1.987.755 % 0,6 1,7 9,9 11,8 100,0 Leaji 4.856 12.563 19.764 23.911 79.893 % 6,1 15,7 24,7 29,9 100,0

Izvor: Nacionalno turistiko udruenje Slovenije, Ljubljana, 2003. Tabela 4. Turistiki promet na Bledu za ljeto 2000/01 (ukupna ponuda destinacije) Destinacija BLED BLED + Bohinj, Radovljica BLED + Gorenjska BLED + Gorenjska + Julijske Alpe SLOVENIJA Leaji 4.856 12.563 19.911 23.911 79.893 % 6,1 15,7 24,7 29,9 100,0 Turisti 155.458 222.20 383.301 463.801 2.085.722 % 7,5 10,7 18,4 22,2 100,0 Noenja 479.170 843.911 1.322.923 1.520.391 7.129.602 % 6,7 11,8 18,5 21,3 100,0

Ciljno turistiko trite

Na turistikom tritu Evrope vlada ogromna konkurencija. Slovenija se nalazi u krugu turistikih receptivnih centara koji ukupno imaju oko 3,2 mil. komercijalnih leaja uz ostvarenje oko 742 mil. noenja i oko 69 mlrd. eura godinje turistike potronje. Slovenija ini svega 1,7% od tog turistikog prometa. Bled predstavlja svega 0,1% cjelokupnog receptivnog turistikog prometa Julijskih Alpi. Na ovom prostoru registrovano je oko 3,2 mil. komercijalnih leaja u kojima se ostvari oko 745 mil. noenja. Otuda Bled niti je, niti moe biti znaajnija konkurencija ve afirmisanim turistikim tritima ovog regiona (izvor: NTZ i MIT Ljubljana). Bled treba posmatrati i kao iru destinaciju, i to vezano za Julijske Alpe gdje se moe zaokruiti turistika ponuda zajedno sa Bohinjom, Kranjskom gorom, Jesenicama, Bovecom, Kobardom i Tolminom. Jo ira destinacija je sa ukljuenjem turistikih mjesta Radovljice i Gorenjsko. To bi predstavljao prostor od 3.433,4 km2 to ini blizu 17% ukupne teritorije Slovenije. Na tom prostoru ivi blizu 235.000 stanovnika, a u turistikim kapacitetima ima oko 24.000 leaja. Ova destinacija je u sezoni 2000/01. ostvarila oko 1,5 milion noenja to je predstavljalo 21,3% ukupnog turistikog prometa Slovenije. Slino je i sa posjetom turista. Budui razvoj Bleda treba bazirati na postojeim prednostima u etiri pravca -razvoj klasinih i kratkih boravaka, zatim kruna putovanja, osmiljeniji boravak dnevnih turista i izletnika i bolja organizacija poslovnih gostiju. Primarna trita su prije svih Njemaka, Velika Britanija, Irska, Italija, Hrvatska, zemlje Beneluksa, a zatim interesantna su i trita Izraela, Rusije, Japana i Dalekog istoka, Skandinavije, panije, Francuske, Srbije i Crne Gore i veih mjesta Slovenije.

Izvor: Nacionalno turistiko udruenje Slovenije, Ljubljana, 2003. zdravu okolinu, destinacija za zdravo ivljenje i dobro odmaranje, turistiko mjesto za diplomatske i poslovne susrete, za zabavu i nezaboravne trenutke. U tom smislu treba razviti stacionirane alpske centre sa kapacitetima do 6.000 leaja od toga 4.500 u hotelima i pansionima i posebno izgraditi jedan kongresni centar sa kapacitetom od 1.500 sjedita. Iskorienost kapaciteta takoe treba poveati sa sadanjih 27% na najmanje 50%. Sa poboljanjem ovih i drugih uslova poveao bi se broj turista za 50% ili na 200.000, a noenja za 100% to bi iznosilo oko 1 mil. noenja. Ostvarilo bi se oko 25 mlrd. direktnog turistikog prihoda, odnosno indirektno oko 35 mlrd.SIT-a (izvor: NTZ i MIT Ljubljana). Pored kvalitativnih pokazatelja strateki razvojni cilj je da Bled potvrdi svoj meunarodni ugled i bude vodea Alpska turistika destinacija, posebno na podruju Julijskih Alpi. kongresni centar, kasina, zabavita) oko 7,7 mlrd. SIT-a. Potrebno je takoe uloiti sredstva za adaptaciju i izgradnju novih hotelskih objekata u iznosu od 17,0 mlrd. SIT-a. Sve ovo mora pratiti kvalitetni menadment i upravljanje turistikom destinacijom zato treba obezbijediti oko 1,8 mlrd. SIT-a, ili to ukupno iznosi 38,0 mlrd. SIT-a odnosno 160 miliona eura. Sredstva bi se obezbijedila od optine i drave (20%), od privrednih preduzea (30%), sredstava EU (20%), poslovnih partnera (10%) i od banaka (20%). Ukoliko bi se realizovali ovi programi, direktno bi se odbacivao godinji prihod u turizmu od 16,6 mlrd. SIT-a, odnosno indirektno 25 mlrd., to bi za deset godina iznosilo oko 250 mlrd. SIT-a (izvor:NTZ i MIT Ljubljana). Pored obezbjeenja finansijskih sredstava za realizaciju stratekih planova u turizmu Bleda potrebna je podrka optine, Vlade Republike Slovenije, ali i nacionalne i lokalne turistike organizacije Bled.

Investicije i oekivani prihodi

Strateki razvojni cilj

Da bi se realizovali zacrtani parametri u narednih 7-10 godina neophodno je uloiti znaajnije investicije, prije svega u izgradnju infrastrukture: za ceste (obilaznica za Bohinj, preusmjeravanje saobraaja za smjer Gorje), garae, urbano ureenje naselja, izgradnja podzemnih garaa, krunog puta oko jezera, kupalita na jezerskoj obali i dr. to bi ukupno iznosilo 9,2 mlrd. SIT-a. Za turistiku infrastrukturu za kupalita, biciklistike staze, sportske objekte i dr. treba obezbijediti oko 2,5 mlrd. SIT-a, a za kvalitetne turistike programe (vellness7, golf,
. Turistiki.proizvod.povezan.sa.programima.ljepote,. zdravog.ivljenja.(Riklijeva.kola),.duevnog.mira.i. sl.

Literatura

Vizija dugoronog razvoja turizma na Bledu je da bude jedna od vodeih turistikih destinacija Alpa koja ima izvanrednu prirodno

NTZ i Meunarodni institut za turizam, Bled Vizija dugoronog razvoja turizma, Ljubljana 2003. Statistiki ured Republike Slovenije statistiki godinjaci. www.bled.si http://hotels-of-rome.com/bled/ www.vila-bled.com/si www.skijanje.co.yu www.delo-revije.si/slo/ www.bled.net www.burger.si www.putovanja.info http://agathachristie.bravehost.com

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Vanja Dragievi* Rezime

Durmitor, planina - nacionalni park pod zatitom Uneska, je predeo izuzetnih prirodnih vrednosti, sa bogatim kulturnim nasleem, skromnim smetajnim kapacitetima i infrastrukturom. Geomorfoloke, mikroklimatske i hidrografske osobenosti su stvorile izuzetno povoljne uslove za razvoj sportsko-rekreativnog turizma. Durmitor je danas afirmisan planinsko-smuarski centar. Masiv Durmitora prua idealne uslove za planinarenje i alpinizam. Na reci Tari je u toku leta prisutno organizovano splavarenje. Sve popularniji su i ekstremni sportovi (brdski biciklizam, paraglajding, snoubord). Ipak, potencijali Durmitora za razvoj turizma uopte, a naroito sportsko-rekreativnog, jo uvek su nedovoljno iskorieni. Kljune rei: Durmitor, sportsko-rekreativni turizam

Sportsko-rekreativni sadraji u turizmu Durmitora

Uvod
Sportsko-rekreativni turizam predstavlja drutveni fenomen novijeg datuma sa znaajnim sociokulturnim i ekonomskim uticajima. Sportsko-rekreativne aktivnosti ine sve vei procenat u ukupnim turistikim aktivnostima, jer savremeni turista vie ne trai koncept 3S (sun, sea, sand), ve eli aktivan odmor. Istovremeno, savremeni turista trai ouvanu prirodu u koju e pobei od bune i zagaene svakodnevice. Aktivni odmor u ouvanoj prirodnoj sredini upravo moe ponuditi Durmitor, planina koja je sa rekom Tarom dobila dvostruko meunarodno priznanje i potvrdu. Naime, u okviru projekta ovek i biosfera reka Tara je 1977. godine upisana u ekoloki rezervat biosfere sveta, ime je zatiena meunarodno usvojenom konvencijom, a nacionalni park Durmitor je 1980. proglaen za svetsko prirodno dobro i upisan je u registar Svetske kulturne i prirodne batine, koja se vodi pri Unesku. U kojoj meri je Durmitor uspeo da iskoristi svoje prirodne potencijale u sportsko-rekreativne svrhe, opisano je u tekstu koji sledi. Za sportsko-rekreativne aktivnosti pored geomorfolokih karakteristika lokaliteta, veliki znaaj ima i klima. Klima Durmitora ima sve pogodnosti za razvoj turizma. Zimi se javljaju obilne snene padavine, koje omoguuju trajanje ski-sezone vie od pet meseci, a pored skijanja na Durmitoru je od sportsko-rekreativnih aktivnosti na snegu, atraktivan i snoubord. Na zaleenim jezerima mogue je klizanje, hokej na ledu i slino. Leti je boravak prijatan zahvaljujui dugim sunanim intervalima i tihom vremenu bez vetra, te je mogue baviti se i razliitim sportsko-rekreativnim aktivnostima (planinarenje, alpinizam, brdski biciklizam itd.). Geomorfoloke i klimatske karakteristike Durmitora imale su za posledicu nastanak razliitih hidrografskih pojava, a neke od njih predstavljaju pravu prirodnu retkost. Tako na pomenutom prostoru sreemo kanjonske reke, reke ponornice, kraka vrela, ledene peine, ostatke gleera, glacijalna jezera u cirkovima, valovima i na morenama i drugo. Reka Tara je jedan od sinonima Crne Gore i najznaajniji hidrografski objekat u parku. Tok Tare prate guste ume pune divljai i ptica, a voda je bogata ribom, to je ambijent, podjednako atraktivan za ribolovce, kajakae, splavare, planinare, bicikliste, ljubitelje prirodnih lepota i retkosti, kao i za onog koji eli prijatan odmor u prirodnoj sredini. Na Tari se ve dui niz godina organizuje splavarenje pored toga to je privlana za splavare, Tara sa kanjonom je i izazov za alpiniste, a na pojedinim sektorima vodotoka, gde nema veih vrtloga i padova, mogue je i kupati se u letnjim mesecima. Na jezerima Durmitora mogue je organizovati razliite rekreativne aktivnosti i u letnjoj i u zimskoj sezoni, i na taj nain obogatiti turistiku ponudu, i tako uticati na nivo turistike potronje. Za sada se u tom pogledu izdvaja Crno jezero, te je potrebno raditi i na aktiviranju ostalih pristupanijih jezera. Raznovrsnost flore i faune Durmitora je jo jedan od bitnih faktora koji doprinosi lepoti ove planine i njenih pejzaa. Biljni svet moe predstavljati jedan od motiva rekreativnih kretanja na planini, a ivotinjski svet osnovu za razvoj ribolovnog turizma na rekama i jezerima Durmitora, kao i sve popularnijeg lovnog turizma, koji predstavlja i idealnu mogunost za produenje turistike sezone.

Abstract

Durmitor, mountain national park protected by UNESCO, is an area of exceptional natural values, with great cultural heritage, modest lodging and infrastructure. Geomorphological, microclimate and hidrological characteristics created exceptional favorable conditions for sport tourism. Today Durmitor is well-known ski resort. There are ideal conditions for mountaineering and alpinism. On river Tara, there is organized rafting during summer. Extreme sports (mountin biking, paragliding, snowboard) are more and more popular. However, potentials of Durmitor for tourism development in general, and especially sport tourism development are not enough utilized. Key words: Durmitor, sport tourism

Prirodne turistike vrednosti kao faktor razvoja sportsko-rekreativnog turizma

* Vanja Dragievi, diplomirani geograf-turizmolog, Novi Sad

U reljefu Durmitora jasno se izdvajaju tri osnovne morfoloke celine: masiv planine Durmitor, povri koje okruuju planinski masiv i duboke kanjonske doline koje su useene u ovim povrima (Tomi, et al., 2000). Nagibi u reljefu znatno utiu na izbor vidova rekreacije. Visoravni, povri i neznatno zatalasani prostori omoguavaju zastupljenost blagih oblika peaenja i nordijskog skijanja. Strmiji tereni su pogodni za planinarenje, alpinizam i alpsko skijanje. Durmitor je najvia planina Crne Gore. Ima vie od 40 vrhova preko 2.000 m, koji su uglavnom pristupani alpinistima, planinarima i ljubiteljima etnji. Prilazi su markirani, a nekima od njih se moe pribliiti automobilima, a zatim nastaviti peke. Meu najatraktivnije vrhove spadaju: Bobotov kuk (2.523), Bezimeni vrh (2.480), ljeme (2.477), Minin bogaz (2.402), Pruta (2.400), Planinica (2.340), Savin kuk (2.312) i mnogi drugi (www.durmitorcg.com). Kanjon Tare predstavlja po mnogo emu jedinstvenu reljefnu celinu. Dubina kanjona, useenog u krenjacima, je oko 1.000 m, a mestimino dostie i do 1.300 m. Proirenja u kanjonu, se u turistikom smislu mogu iskoristiti za podizanje objekata namenjenih planinarima, alpinistima, biciklistima i svim posetiocima koji ele da provedu odmor na ovom lokalitetu.

Sportsko-rekreativni turizam danas na Durmitoru

Reljefne, mikroklimatske i hidrografske osobenosti Durmitora su stvorile izuzetno povoljne uslove za razvoj sportsko-rekreativnog turizma na ovom prostoru.

1

Durmitor je ve afirmisan planinskosmuarski centar. Raspolae sa 10.820 m staza za smuanje. Eksponirane su prema naselju abljak koje lei pod masivom Durmitora na 1.453 m nadmorske visine, sa prosenom udaljenou silaznih taaka od 1,5 km. S obzirom da su delom pod umom one zahtevaju preduzimanje potrebnih tehnikih mera oko ureenja. Najznaajnija i najreprezentativnija je staza Savin kuk, koja poinje na 1.527 m nadmorske visine, a zavrava se na 2.183 m nadmorske visine. Stanje iarske infrastrukture moe se oceniti kao solidno, mada zbog malog broja turista i, samim tim, zbog pomanjkanja finansijskih sredstava, iare nisu u stanju u kojem bi bile kada bi bile optimalno odravane (Tomi, et al., 2000) Durmitor je poseban i po tome to u toku leta zaljubljenici u skijanje mogu otii u unutranjost planine i na mestu zvanom Debeli namet doiveti skijanje u sred leta! Tako se, ve godinama, tradicionalno, u organizaciji ski-centra, odrava letnji slalom (sredina jula - alpske discipline) Masiv Durmitora prua idealne uslove za planinarenje. Durmitor je jedna od najbolje markiranih planina u Evropi i posetiocima se prua mogunost planinarenja sa ili bez vodia. Postoji i planinarska karta nacionalnog parka Durmitor u kojoj su ucrtane sve planinarske ture, od kojih su najpoznatije: Crno jezero - Zminje jezero (1 h), Crno jezero - Jablan jezero (2 h), Crno jezero - Ledena peina (3 h), Crno jezero - Bobotov kuk (5,30 h). Planinari esto odlaze u krku (1.731 m) gde je smeten planinarski dom. Odatle je mogu izlazak na najvie visove - Bobotov kuk i Pruta, kao i obilazak dva lednika jezera. Lokalitet krka je poznat kao atraktivan za foto safari, jer je bogat sa divljai (divikoze, srne, medvedi). Alpinizam je dugo na abljaku, ali poslednjih godina dobija pravi profesionalni zamah i sve vie ljudi se ukljuuje u aktivnosti alpinistike sekcije, koja deluje kao deo u planinarsko-smuarskom drutvu Durmitor.Na alpinistike poduhvate mame mnoge litice, od kojih je vei broj ve osvojen. Tu su i atraktivne stene za ljubitelje sportskog penjanja, kao i par trenanih poligona za obuku spasioca i alpinista, kako u letnjim tako i u zimskim uslovima. Meutim, na abljaku ne postoji vetaka stena koja bi bila korisna kako iskusnim alpinistima, tako i obinom turisti eljnom avanture. Na Tari je ve dui niz godina u toku leta prisutno organizovano splavarenje. Po ste-

penu atraktivnosti za splavarenje, Tara je dobila 4 ime se pribliila Koloradu i drugim najatraktivnim svetskim rekama, ija je kategorizacija 5. To znai da po atraktivnosti i avanturi, koju moe da prui, spada u rang vrhunskih svetskih reka za splavarenje. Takoe na reci Tari, Crnom i Vraijem jezeru u periodu od maja do oktobra, odvija se sportski ribolov. Zaljubljenici jahanja mogu iznajmiti konje i uivati u prirodi iskonske lepote. Sluba nacionalnog parka izdaje amce na Crnom jezeru za veslanje, a zimi kada se ovo jezero zaledi turisti se mogu voziti po njemu motornim sankama.(www.durmitorcg.com).

Zakljuak

Ekstremni sportovi

Ekstremni sportovi na Durmitoru su novijeg datuma i sve su popularniji, verovatno zahvaljujui vrhunskim prirodnim uslovima. Jedan od najpopularnijih ekstremnih sportova svakako je brdski biciklizam. Krajem devedesetih godina XX veka osniva se prvi klub i tada poinje razvoj ovog sporta na abljaku. Do danas su osnovana tri mountain bike kluba. Ovi klubovi organizuju takmienja, biciklistike ture u kojima svaki turista moe osetiti sve drai ovog sporta kroz obilaske mnogih prirodnih znamenitosti. Durmitor, ima izvanredne staze to i dokazuju i brojna takmienja organizovana na ovim prostorima, a najznaajnije je Nagrada Durmitora koja se vozila u sklopu kupa Srbije i Crne Gore. Najveu avanturu predstavlja obilazak planinskog masiva Durmitora, koji se popularno naziva i prsten. U obilasku oko Durmitora, u duini od 86 km, prolazi se preko planinskih prevoja, kroz podnoja nekih od vrhova, sputa se do nadmorske visine od 600 m i penje se na preko 2.100 m. Paraglajding je sport koji se skoro pojavio na abljaku, a u perspektivi je i osnivanje paraglajding kluba. Na abljaku su organizovani i kampovi paraglajdera. Na Durmitoru se snoubord pojavljuje relativno kasno, poetkom devedesetih godina XX veka, ali njegov pravi razvoj i afirmacija poinje tek sa ulaskom u novi milenijum i osnivanjem snoubord kluba Savin kuk (prvog profesionalnog kluba u Crnoj Gori), Pored ovog kluba, na abljaku postoji i dobrovoljno bordersko drutvo Zbrda zdola. Za ljubitelje automobilizma, organizuje se kruna reli tura oko Durmitora (Durmitorski prsten), sa terenskim vozilima - dipovima , u duini od 75 km (www.durmitorcg. com).

Potencijali Durmitora za razvoj turizma uopte, a naroito sportsko-rekreativnog, su jo uvek nedovoljno iskorieni. Malobrojni stranci, ljubitelji ekstremnih sportova, ali i dobrog skijanja, moda mogu za sada biti najbolji promoteri ovog planinskog centra u inostranstvu. Naime, ekstremni sportovi imaju sve vie pristalica u svetu, a i kod nas, to Durmitor sa izuzetno povoljnim uslovima za ove sportove i postojeim drutvima za neke od njih, treba da iskoristi u smislu organizovanja nekih sportskih manifestacija i takmienja i tako privue potencijalnu tranju koja kada jednom doe na Durmitor sigurno e poeleti da opet doe. Veliki broj hidrografskih objekata na Durmitoru moe uspeno da se koristi u turistike svrhe (ribolov, kajakarenje, splavarenje, kupanje, klizanje, hokej na ledu, jedrenje i druge sportove na vodi), a posebno je znaajna nezagaenost voda, tako da se na nekim mestima moe piti i bez preiavanja. Ono to treba uiniti jeste izgraditi bolje pristupne puteve do hidrografskih objekata, markirati staze, urediti obale gde je to mogue, pruiti posetiocima mogunost iznajmljivanja opreme i rekvizita za razliite sportsko-rekreativne aktivnosti, na odgovarajuim mestima postaviti klupe za odmor, podii privremena sklonita od nevremena, onemoguiti zagaivanje, obezbediti adekvatnu uvarsku i vodiku slubu i slino. Meutim, da bi se uopte moglo govoriti o sportsko-rekreativnom turizmu na Durmitoru prvo je neophodno poboljati materijalnu bazu (obezbediti adekvatne smetajne kapacitete, saobraajnu dostupnost, infrastrukturu za sportsko-rekreativne aktivnosti i slino). Poto je ovaj prostor deo Svetske kulturne batine, potrebno je sve radove vezane za ureenje i poboljanje turistike infrastrukture izvoditi bez naruavanja ekoloke ravnotee, dakle u skladu sa planom i programom Nacionalnog parka. Takoe aktivnosti ka razvoju turizma, naroito inostranog, ne smeju biti usmerene ka masovnom turizmu, jer on sa sobom nosi degradaciju prostora, te ga s razlogom zovu dera prostor. Takoe, treba osmisliti programe aktivnosti za sprovoenje slobodnog vremena i kreirati prepoznatljiv imid na tritu, jer da bi jedna turistika destinacija bila uspena ona mora obezbediti ove uslove.

Literatura

Tomi, P., et al., (2000): Turizam i zatita, PMF, Institut za geografiju, Novi Sad w ww.durmitorcg.com

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Ugljea Stankov* Rezime

Novi Sad ima relativno dugu tradiciju razvoja sportsko-rekreativnog turizma. Kao drugi po veliini urbani centar Srbije, generie visoku sportsko-rekreativnu turistiku tranju, ali istovremeno, zahvaljujui svojoj resursnoj bazi, takoe ini znaajan receptivni centar sportsko-rekreativnog turizma. Atraktivnu osnovu ove vrste turizma ine prirodni, izgraeni i ljudski resursi, odnosno njihova kombinacija. Prirodna resursna osnova sportsko-rekreativnog turizma, uglavnom je locirana izvan urbanog jezgra i nedovoljno je iskoriena. Sa druge strane, izgraeni i ljudski resursi ine bazu trenutnog razvoja sportsko-rekreativnog turizma u gradu. U tom kontekstu, znaajan porast turistike posete podudara se sa gradnjom sportsko-poslovnog objekta Vojvodina i sa organizovanjem brojnih sportskih manifestacija. Savremeni tempo rada, propagiranje zdravih stilova ivota, ali i tenja ka odrivom razvoju turizma, garantuju znaajno mesto sportsko-rekreativnom turizmu u ukupnoj turistikoj ponudi Novog Sada. Kljune rei: Novi Sad, turizam, sport i rekreacija, resursi, odrivost

Sportsko-rekreativni turizam Novog Sada

Uvod
Novi Sad sa svojom okolinom prua izuzetne mogunosti za zadovoljenje sportsko-rekreativnih potreba. Ovu injenicu grad je iskoristio gradei sportske objekte i terene, organizujui sportske klubove i drutva, kao i brojne sportske manifestacije. Zanemarujui odreene teorijske razlike izmeu sportskog i rekreativnog turizma rad se bazira na zajednikoj atraktivnoj osnovi ovih vrsta turizma, stoga e biti rei o jedinstvenom sportsko-rekreativnom turizmu. Atraktivnu osnovu ove vrste turizma ine prirodni, izgraeni i ljudski resursi, odnosno njihova kombinacija. Kako pojedini segmenti atraktivne osnove nisu podjednako iskorieni, cilj rada je da se ovi segmenti identifikuju. Zadatak je da se atraktivni potencijali sistematski predstave, to bi rezultiralo mogunou pojedinane analize svakog elementa atraktivne osnove sportsko-rekreativnog turizma. staju stecita ribolovaca, kupaa, ali poseduju i predispoziciju za gradnju, odnosno aktiviranje veslake staze duine 2.150 m i irine 150 m. (Romeli, uri, 2001). Ovoj celini se mogu prikljuiti ribolovaki punktovi, na obali ili uz rukavce, kao i izletniko-rekreativni lokaliteti namenjeni prvenstveno sportskim ribolovcima, od kojih se izdvajaju Begeka jama i Arkanj. Vodene tokove na severnim padinama Fruke gore uglavnom sainjavaju bujini tokovi sa sanacionim jezerima. Pored navedenih jezera, koja se delimino mogu iskoristiti za ribolov i kupanje, posebno se izdvaja Ledinako vetako jezero. Prirodnoj atraktivnoj osnovi sportsko-rekreativnog turizma Novog Sada pripada biljni i ivotinjski svet, koji je uglavnom lociran izvan grada. Na teritoriji samog grada zelene povrine se mogu pronai, uz Dunav i u tri gradska parka, od kojih se samo Limanski park znaajnije koristi u rekreativne svrhe. Biljni svet Fruke gore, pored mikroklimatskog i estetskog dejstva, moe se koristiti kroz rekreativne aktivnosti kao to su branje lekovitog bilja ili umskih plodova. ivotinjski svet je takoe usredsreen na prostor oko Dunava i na Frukoj gori. Pored lova, mogue je praktikovati i manje agresivne sportske aktivnosti u vezi sa ivotinjama, kao to su: jahanje, posmatranje ptica, fotosafari i drugo. Kao to je ve naglaeno prirodna atraktivna osnova ini fundamentalni deo sportsko-rekreativnog turizma. Za obavljanje odreenih sportskih aktivnosti ponekad je potrebno kvalitativno nadgraditi prirodne uslove, ili izgraditi sportske objekte koji ne zavise od prirodnih uslova.

Prirodna atraktivna osnova

Abstract

Sport and Recreation Tourism of Novi Sad Novi Sad has long sport and recreation tourism tradition. As second largest urban centre of Serbia, generates high sport and recreation tourist demand, but at the same time, thanks to resource base, it is also important receptive centre of sport and recreation tourism. Resources base of this sort of tourism consists of natural, artificial and human resources. Natural resource base of sport and recreation tourism is mostly located outside of urban core of the city and it hasnt been used enough. On the other hand, artificial and human resources are the base of present sport and recreation tourism in the city. Within this context, significant growth of tourist trade correspond to construction of sport and business centre Vojvodina, and numerous sports events. Stressfull and modern jobs, promotion of healthy ways of life and sustainable development in tourism are the fundament of future significant role of sport and recreation tourism in Novi Sad. Key words: Novi Sad, tourism, sport and recreation, resources, sustainability

* Ugljea Stankov, diplomirani geograf-turizmolog, Novi Sad

Prirodna atraktivna osnova ini fundamentalni deo sportsko-rekreativnog turizma, imajui u vidu da se najvei broj aktivnosti sprovodi u prirodnom okruenju. Istovremeno, od karaktera prirodnog okruenja, u velikoj meri, zavisi karakter sportskih aktivnosti. Novi Sad sa okolinom raspolae ravniarskim i niskoplaninskim reljefom. Ravniarski reljef, u gradu i okolini, omoguava bavljenje najrasprostranjenijim sportskim aktivnostima, kao to su peaenje, tranje i biciklizam. Navedene sportske discipline, kada se praktikuju na ravnom terenu, ne zahtevaju velike fizike napore. Niskoplaninsko podruje Fruke gore pogodno je za varijante gore pomenutih sportskih disciplina koje zahtevaju vei napor i fiziku spremnost (blai oblik trekinga, tranje po umskim stazama, planinski biciklizam i slino), uz to, mogue je planinariti i obavljati druge lake rekreativne aktivnosti na otvorenom. Za pojedine sportske aktivnosti na Frukoj gori su ureeni izletnikorekreativni lokaliteti, od kojih su najposeeniji: Popovica, Artiljevo, Glavica, Strailovo i Kameniki park. Vodeni tokovi koji se mogu koristiti za sportsko-rekreativne aktivnosti na novosadskom podruju su Dunav i vodeni tokovi na severnim padinama Fruke gore. Najvei deo obale Dunava je peskovitog karaktera. Najznaajnije novosadske plae koje se koriste za rekreaciju su trand i Oficirska plaa.U sastav novosadske zone spadaju i rekreativni i estetsko-kuriozitetni elementi renih ostrva. Meu njima se posebno istie deo Kamenikog i Ribarskog ostrva. Ona po-

Sportski objekti i manifestacije

Sportsko-rekreativni turizam pored korienja osnovne materijalne baze turizma, u najveoj meri zavisi od sportskih objekata koji nisu primarno graeni za turistike svrhe. Najkompleksniji sportski objekti su sportski centri. Novi Sad raspolae sa 12 sportskih centara (Sajmite, Vujadin Bokov Radniki i drugi), od kojih je najznaajniji sportski centar Vojvodina. Sportske kapacitete ovog centra sainjavaju: Velika i Mala dvorana, Ledena dvorana, kuglana, streljana, teniski tereni i nekoliko manjih dvorana za trening. U okviru ovog centra posluje i sportski centar Sajmite, koji se sastoji od kompleksa bazena, automatske kuglane, sportske dvorane, poslovnog prostora i sportske ambulante (www.spens.co.yu). Ove godine izgraena je sportska hala u prigradskom naselju Futog. Pored osnov-

10

nog cilja da zadovolji lokalne sportsko-rekreativne potrebe, sluie i kao pomoni objekat prilikom organizovanja velikih sportskih dogaaja u sportskom centru Vojvodina. Gradnja slinog objekta poela je i u gradskom naselju Klisa. Od najveeg znaaja za velike sportske dogaaje je gradski stadion Vojvodina. Ostali znaajni fudbalski stadioni su: Kabel, Crvena zvezda, Veternik i Proleter. Biciklistike staze, kojima je ispresecan Novi Sad, znaajna su osnova rekreativnih aktivnosti. Imajui u vidu dugu tradiciju korienja bicikala u gradu kao prevoznog sredstva, a i radi poveanja bezbednosti u saobraaju, uporedo sa ulicama i bulevarima, izgraen je 21 kilometar biciklistikih staza.(Vukmanovi, 2000). Vanost biciklistikog turizma u Novom Sadu bie izraenija kada na podruju nae zemlje bude kompletirana biciklistika staza du Dunava. Posmatrano u celini, u gradu postoji relativno velik broj sportskih objekata i terena, meutim, u strukturi objekata uoavaju se sadrajni nedostatci. Izuzev nekoliko, mali je broj objekata koji mogu da zadovolje uslove za organizovanje meunarodnih dogaaja, jer se u veini sluajeva radi o manjim, slabije opremljenim objektima i terenima. Uoava se nedostatak objekata za specifine vrste sportova (vetaka stena za slobodno penjane, bandi, golf teren i sl). Na polju rekreacije nedostaje zabavni park sa sportskim sadrajima. U tom smislu, posebno se istie nedostatak vodenog parka. Vodeni parkovi sa zatvorenim i sadrajima na otvorenom, dobijaju prioritet gradnje u svim veim gradovima razvijenih zemalja. Znaajan vid korienja sportskih objekata i terena u turistike svrhe omoguuje se organizovanjem sportskih manifestacija. Sportsko-turistike manifestacije predstavljaju sportska takmienja u kojima je manifestacija sporta primarna komponenta, svi ostali oblici ponude deluju stimulativno i komplementarno (Tomi, et al., 2002). Najvei broj meunarodnih i domaih manifestacija odrava se u sportskom centru Vojvodina. Prvi veliki sportski dogaaj bio je organizovanje Svetskog prvenstva u stonom tenisu 1981. godine, a poslednji Evropskog prvenstva u koarci, Grupa D, 2005. Oktobar je rezervisan za Novosadski maraton, dok se tokom maja, na padinama Fruke gore, organizuje Frukogorski planinarski maraton. Na maratonu uestvuje oko 6.000 takmiara (www.maraton.co.yu). Jedna od najposeenijih manifestacija su Auto trke za veliku nagradu Novog Sada koje se odravaju u Novom Sadu i Sremskoj Kamenici, jo od 1982. Organizuju se u maju i

septembru i imaju posetu od oko 35.000 gledalaca. Najznaajniji rekreativni pogram je rekreativno planinarska akcija, popularno nazvana Peaimo u prirodi. Prvi put je odrana novembra 1982. godine i od tada se neprekidno izvodi svake nedelje (www.dnevnik. co.yu). Navedene manifestacije reprezentuju znaajne dogaaje, koje u svojstvu primarnog motiva privlae sportske turiste. Pored velikih manifestacija, potrebno je organizovanje skromnijih manifestacija heterogenog karaktera, koje bi svojom brojnou i raznolikou trebale da obogate optu turistiku ponudu, ali i da deluju kao sekundarni turistiki motivi.

Stepen prisutnosti sportskorekreativnog turizma i njegova odrivost

red navedenog, veoma je vano istai odrivu prirodu ove vrste turizma. Sportsko-rekreativni turizam ima mali uticaj na prirodnu sredinu, ima pozitivnu drutvenu ulogu, utie na razvoj lokalne ekonomije, istovremeno sportsku infrastrukturu moe pored turista, da koristi i lokalno stanovnitvo. Odrivost ove vrste turizma posebno je naglaena u injenici da se sportsko-rekreativne potrebe, u zavisnosti od ljudske ivotne dobi, svrstavaju u osnovne ljudske potrebe. Ovome treba dodati da se sport sve vie povezuje sa zabavom (veliki sportski spektakli), te doivljava sve veu popularizaciju irom sveta. Savremena kultura i masovni mediji propagiraju zdrav i aktivan nain ivota, kao i vanost fizikog izgleda. Sport i rekreacija se predstavljaju kao pravi nain da se zadati ideali dostignu. U ovakvim okvirima dolazi do izgraaja naglaena odrivost sportsko-rekreativnog turizma.

U Novom Sadu javlja se znaajan stepen prisutnosti sportsko-rekreativnog turizma, prvenstveno zahvaljujui raznolikoj resursnoj osnovi. Koliki je stvarni udeo sportsko-rekreativnog turizma u ukupnom turistikom tritu Novog Sada, ne moe se tano utvrditi. Nisu vrena motivaciona istraivanja, te se sa sigurnou ne moe govoriti o strukturi sportskih turista (aktivni i pasivni sportski turisti, sport kao primarni ili sekundarni motiv i slino). Najjednostavnije uoavanje sportskih turista mogue je tokom odravanja velikih sportskih manifestacija. U tom kontekstu, treba istai da prvi znaajniji porast turistike posete grad duguje sportskom turizmu. Broj turista 1980. bio je 74.900, dok se naredne godine taj broj naglo poveao na 114.000 turistikih dolazaka. Naime, 1981. puten je u rad sportski centar Vojvodina i odrano je Svetsko prvenstvo u stonom tenisu. Ova godina moe se oznaiti kao prekretnica u broju turistikih poseta, jer se slian broj turista odravao tokom osamdesetih godina. Zanimljivo je istai da u mesecu odravanja utakmica grupe D u okviru Svetskog prvenstva u koarci, u septembru 2005. godine, nije zabeleen povean broj turistikih dolazaka, u odnosu na septembar 2004. To se moe tumaiti malim brojem odigranih utakmica, ali i nedostatkom propratnih sadraja. Meutim, od narednog meseca, pa do kraja godine zabeleeno je proseno meseno poveanje poseta za 40%, u odnosu na isti period 2004. Ovome su, najverovatnije doprineli efekti propagandnih akcija koje su voene uoi odravanja prvenstva. Uoava se da sportsko-rekreativni turizam utie na poveanje turistike posete. Po-

Zakljuak

Analizom prirodne resursne osnove sportsko-rekreativnog turizma ustanovljeno je da se ona prvenstveno vezuje za Dunav i Fruku goru. Izuzev gradske plae trand i pojedinih izletniko-rekreativnih i ribolovakih punktova, prirodni resursi se nedovoljno koriste. Postoji relativno velik broj sportskih objekata i terena, ali njihova struktura u potpunosti ne odgovara potrebama heterogene tranje. Sportski dogaaji i manifestacije trenutno predstavljaju osnovnu karakteristiku sportsko-rekreativnog turizma Novog Sada. Sportsko-rekreativni turizam, uprkos pomenutim nedostacima, predstavlja znaajan deo ukupne turistike ponude grada. Imajui u vidu resursnu bazu, globalna drutvena kretanja i odrivu prirodu sportsko-rekreativnog turizma oekuje se konstantno poveanje znaaja ove vrste turizma u Novom Sadu.

Literatura

Romeli, J., uri, N. (2001): Turistika geografija Jugoslavije, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju, Novi Sad Saoptenje januar - decembar, Republiki zavod za statistiku, Beograd, 2004-2005 Statistiki godinjak, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1982 Tomi, P., et al., (2002): Kulturna dobra u turistikoj ponudi Vojvodine, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju, Novi Sad Vukmanovi, V. (2000): Pria o biciklu, Gradska biblioteka, Novi Sad http://www.dnevnik.co.yu http:// www.maraton.co.yu http://www.spens.co.yu

11

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Vedrana Babi* Rezime

Optina Petrovac na Mlavi se nalazi u istonoj Srbiji. Prostire se na povrini od 654,9 km. Na teritoriji optine prema popisu iz 2002. godine, ivi 45.706 stanovnika (srpskog i vlakog porekla) u 34 naselja. Grad Petrovac, kao centar optine, broji 8.772 itelja. Reljef je brdsko-ravniarski. Klima ima umerenokontinentalna obeleja. Hidrografsku okosnicu predstavlja reka Mlava sa pritokama. Kraj je bogat raznovrsnim biljnim i ivotinjskim vrstama. Optina je privredno nerazvijena, ali kraj obiluje prirodnim (reka Mlava, jezero Busur, lovstvo...) i antropogenim (arheoloko nalazite Belovode, manastir Vitovnica...) turistikim potencijalom. Tokom godine se odravaju raznovrsne manifestacije. Ugostiteljski kapaciteti odgovaraju sadanjoj tranji. U budunosti bi se posebna panja trebala posvetiti afirmisanju ekskurzionog, tranzitnog, kulturnog, manifestacionog, eko, etno i lovnog turizma. Kljune rei: Optina Petrovac na Mlavi, turistiki potencijali

Turistiki potencijali optine Petrovac na Mlavi

Uvod
Ovim radom eleli smo da ukaemo na osnovne turistike potencijale optine Petrovac na Mlavi, koji bi, daljim aktivnostima nadlenih na njihovoj afirmaciji, ovaj deo istone Srbije mogli da uvrste na turistiku kartu nae zemlje. Smatramo da je turizam, kojem se na ovim prostorima nije poklanjalo dovoljno panje, jedna od delatnosti koja bi mogla ovu optinu da otrgne iz dugogodinje privredne stagnacije i da joj omogui prosperitet. Analizirali smo optinu Petrovac na Mlavi kao potencijalnu turistiku destinaciju, jer smo sigurni da poseduje zanimljivosti, i prirodne i antropogene, koje moe da ponudi na turistikom tritu Srbije. ograd-agubica-Bor najvanija je saobraajnica koja prolazi kroz centralni deo optine i povezuje podruja vrednih kulturno-istorijskih motiva i velikih gradskih centara Stiga i Pomoravlja sa istonim delovima nae zemlje kao posebnom turistikom regijom, gde se istiu: Borsko jezero, Brestovaka banja, Gamzigradska banja, Zlotska i Rajkova peina, erdapsko jezero... Turistiki poloaj optine je povoljan, ime je omoguen razvoj i tranzitnom i ekskurzionom turizmu.

Prirodni potencijali
Reljef
Zauzimajui sredinji deo sliva reke Mlave, izmeu Gornjakih planina na jugu i Stiga na severu, optina se nalazi na kontaktu dve geomorfoloke celine koje su uslovile postojee fiziko-geografske karakteristike. Ovo podruje se moe okarakterisati kao brdsko-ravniarsko. Takve reljefne karakteristike pogoduju razvoju turizma. Niski tereni, osim to uslovljavaju razvoj poljoprivrede (proizvodnja zdrave, prirodne hrane), stvaraju dobre uslove za izgradnju saobraajnica i otvaraju optinu u smislu povoljnih veza sa susednim krajevima i celom zemljom. Brdovita podruja, sa najviim vrhom Homoljskih planina - tubej 940 m, razbijaju monotoniju koja se obino vezuje za ravniarske krajolike. Ona privlae terenima za etnje, planinarenje i rekreaciju, a u zimskim mesecima za igru na snegu.

Turistiko geografski poloaj

Abstract

Community Petrovac na Mlavi is located in Eastern Serbia. His spread 654. 9 km. By the census in this community lives 45 706 inhabitants (Serbian and Vlahian origin). City Petrovac as the center of community has 8 772 inhabitant. Relief is represented with hills and plains. Climate is moderate continental. Hidrography is represented by river Mlava with her fributeries. Tis community is tich with different animal and herbal species. Economy of community is undeveloped, but is has natural and antropogenik turistic potencial. During the year this community hold out different manifestation. Capacity of turism are wel enough to satisfy demands. In future special attention should be direct toward affirmation of cultural, transit, eko, etno and hunting tourism. Key words: Community Petrovac na Mlavi, turistic potencial

* Vedrana Babi, dipl. geograf- turizmolog za lovni turizam, Novi Sad

U junom delu Branievskog okruga, zauzimajui sredinji deo sliva reke Mlave, prostire se teritorija petrovake optine. Nalazi se izmeu Gornjakih planina i stike ravnice. Optina se prostire na povrini od 654,9 km2 i sainjava je 34 naselja. U administrativnopolitikom pogledu, granii se sa optinama Malo Crnie, na severu, Despotovac, na jugu, abari i Svilajnac, na zapadu i Kuevo i agubica, na istoku. Grad Petrovac kao optinski centar, nalazi se na obalama Mlave i predstavlja saobraajni centar ovoga kraja. Petrovac se nalazi 127 km od aerodroma u Beogradu i 200 km od Novog Sada, to se, s obzirom na povezanost sa autoputem, ne smatra velikom udaljenou. Najblii gradovi kojima optina gravitira i koji gravitiraju njoj su Poarevac (36 km), Svilajnac (40 km), Kuevo (35 km) i agubica (42 km). Stanovnici ovih mesta su najei vikend-posetioci Petrovca i njegove okoline. Optina se nalazi na jednom od saobraajno najznaajnijih pravaca u okviru Branievskog okruga koji povezuje Bor, agubicu i Petrovac, na jednoj, sa Poarevcem i autoputem Beograd-Ni, na drugoj strani. Svega 20 km je udaljena od autoputa Beograd-Ni (E 75), koji je vee sa severom i jugom zemlje, a i van granica, sa srednjom i junom Evropom. Kvalitet putne mree u optini nije na zadovoljavajuem nivou, to je gotovo uobiajeno za saobraajnu infrastrukturu u ovom delu Srbije. Pojedine deonice su u jako loem stanju i zahtevaju znaajnija finansijska ulaganja. Zapaa se i nedostatak odgovarajuih putokaznih oznaka, ime je putnicima, bilo da su namerili da borave u ovim predelima, ili samo prolaze kroz ovaj kraj, uskraena odgovarajua informisanost. Optina Petrovac se nalazi izmeu znaajnih turistikih regiona istone Srbije inei njihov integralni deo svojim prirodnim i antropogenim vrednostima. Regionalni put Be-

Klima

Geografski poloaj optine Petrovac ukazuje na pripadnost umerenokontinentalnoj klimatskoj zoni. Prelazna doba se odlikuju vremenskom promenljivou, dok su leta, usled uticaja Azorskog anticiklona, sa dosta stabilnim vremenom i povremenim pljuskovitim padavinama lokalnog karaktera. Vremenske prilike u hladnijem delu godine, pod uticajem su ciklonske aktivnosti sa Atlantika i Sredozemlja i zimskog tzv. Sibirskog anticiklona. Prema podacima iz meteoroloke stanice Petrovac, za period od 1965-1984. godine, srednja godinja temperatura vazduha iznosi 10.8C. Najhladniji mesec je januar (-0.2C), a najtopliji je jul (20.0C). Na ovoj teritoriji najveu uestalost javljanja pokazuju vetrovi severoistonog i severozapadnog pravca. Srednja godinja relativna vlanost vazduha iznosi 77. 4%. Po godinjim dobima, najvlanija je zima (81. 5%), zatim jesen (77. 6%), prolee (76. 0%), pa leto (74. 5%). Najmanja oblanost je leti, najvedriji mesec je avgust sa 4.3 desetine, a najoblanija je

1

zima i mesec decembar sa 7.8 desetina neba prekrivenog oblacima. Srednja godinja suma osunavanja izraena u asovima sijanja Sunca, iznosi 1967.5 asova. Najvea duina sunevog sjaja je u avgustu (294.5 h), dok je najmanja u decembru (57.1 h). Maksimalna koliina taloga je u junu (106.5 mm), a najsuvlji mesec je mart (42.6 mm). Padavine u obliku snega mogu se javiti od oktobra do aprila. Optinu odlikuju povoljne klimatske prilike koje zajedno sa istim vazduhom i ouvanom prorodnom sredinom, predstavljaju kombinaciju koja prija zdravlju i psihofizikom okrepljenju.

Hidrografija

Hidrografsku arteriju petrovake optine ini reka Mlava. Ona nastaje u jugoistonom delu agubike kotline od otoke agubikog vrela i Velike Tisnice. Mlava je jedna od najduih reka u istonoj Srbiji, ija ukupna duina iznosi oko 150 km. Od formiranja, do ua u Dunav kod Kostolca, Mlava tee kroz agubiku kotlinu, Gornjaku klisuru, Mlavu i Stig. Karakteristike planinske, nezagaene reke, Mlava je zadrala u gornjem delu sliva, odnosno od agubice do Petrovca. Reka Mlava predstavlja i najvei prirodni potencijal ovog kraja. Bogata pastrmkom oduvek je privlaila pecaroe iz svih krajeva nae zemlje. Leti se obale Mlave ispune kamperima i izletnicima, koji ovde obino provedu vikend pecajui, kupajui se u njenoj bistroj i prijatno hladnoj vodi i etajui se ivopisnim krajolikom kroz koji ona protie. Ovde bi se u budunosti, u skladu sa svetskim trendovima, mogao razvijati sportski ribolovni turizam. Uz odgovarajuu plansku i arhitektonsku podrku na odreenim potezima du njenih obala, uz potovanje, ouvanje i vraanje starom autentinom izgledu kua ovog kraja, moglo bi u budunosti doi do izgradnje privatnih vikendica i hotela manjeg kapaciteta sa restoranom, u kojem bi se sluila nadaleko uvena mlavska pastrmka i specijaliteti ovoga kraja proizvedeni u domaoj radinosti. Uz saradnju sa okolnim optinama i lokalnim stanovnitvom, trebala bi se u znaajnoj meri obratiti panja prevashodno na ouvanje i unapreenja istoe vode i higijene obala Mlave, a onda pristupiti izradi projekta o turistikoj valorizaciji u kome bi Mlava imala velikog udela. Nizvodno od ua Krupajske reke, Mlava formira epigeniju kojom zapoinje Gornjaka klisura duine 16 km. Lepote Gornjake klisure budile su inspiraciju i ostale zabeleene perima . Milievia, E. eleblije, . Jakia i drugih ljudi najrazliitijih profesija i interesovanja. Jedna od pritoka reke Mlave u optini Petrovac je i reka Busur. ezdesetih godina 20. veka na ovoj je reci formirano vetako jezero, povrine oko 18 ha, a glavni razlog ovog poduhvata bilo je spreavanje tete koju reka,

usled bujinog karaktera, u odreenim periodima godine, priinjava okolnim njivama i naseljima. Busursko jezero je afirmisano uglavnom kao lokalno izletite. Posle poribljavanja aranom poelo je privlaiti ribolovce, tako da su na ovom prostoru nikle i prve vikendice. Obale jezera krasi ouvani prirodni ambijent, leti prijatna klima i ist vazduh, a sam poloaj stvara oseaj izdvojenosti i oputenosti. Zahvaljujui tome, ovaj prostor je pogodan za dalji razvitak vikend naselja, ali uz svest o ouvanju i unapreenju kvaliteta prirodne sredine, redovno kontrolisanje kvaliteta jezerske vode i odgovarajuu plansku gradnju potrebne turistike infrastrukture na predvienim lokalitetima. Posebna panja bi se trebala posvetiti tome da izgled vikendica bude u skladu sa prirodnim i ruralnim ambijentom. U skladu sa trinim aspiracijama, petrovaka optina bi na ovom lokalitetu mogla razvijati odmorini, kupalini i sportskoribolovni turizam. Uz adekvatne pratee objekte, vezane za sportove na vodi i pratee sadraje boravka (zabava, izleti, razna takmienja i druenja), otvorila bi vrata i omladinskom turizmu. Zahvaljujui reljefnim karakteristikama, optina je bogata izvorima, od kojih mnogi imaju lekovita svojstva i za koje su vezani mnogi paganski obiaji ovoga kraja.

nog turizma, ali i za afirmisanje brojnih manifestacija vezanih za prirodu i njena bogatstva u skladu sa naelima odrivog razvoja turizma. Optina raspolae lovnim rezervatom povrine 60.000 hektara. Orografski, hidrografski, pedoloki i klimatski uslovi na ovim terenima su veoma povoljni, te ove prostore naseljavaju kako visoka, tako i niska i pernata lovna divlja. Kroz poklanjanje dodatne panje razvoju lovstva i ouvanju bogatstva divljai, optina bi u budunosti mogla raunati na izradu projekata o razvoju domaeg i inostranog lovnog turizma. Ovaj vid turizma privlai elitu - ljubitelje lovstva iz celog sveta, ali, da bi se dobar glas pronosio i klijentela odlazila zadovoljna i ponovo se vraala, potrebno je ispuniti mnoge uslove. Razvitak lovnog turizma u ovom kraju je jo uvek veoma ambiciozan plan, ali ne i neostvariv. Potrebna su znaajna ulaganja u rekonstrukciju postojee i izgradnju nove infrastrukture, gradnja luksuznog objekta (lovake kue), koji bi bio u skladu sa svetskim standardima, dosta rada, volje i entuzijazma.

Antropogeni potencijali

Biljni i ivotinjski svet

Razliit geoloki sastav, konfiguracija terena, klimatske prilike, zastupljenost brojnih pedolokih jedinica i mnogi drugi prirodni faktori, uslovili su heterogenost u floristikom sastavu. Znaajnu ulogu u menjanju prirodnog areala imao je i ovek. Pre 250 godina ume su zahvatale veliki prostor u celoj oblasti Mlave. Danas su se ume u petrovakoj optini zadrale na obroncima Homoljskih planina, gde protkane livadama i panjacima stvaraju sliku ouvane prirodne sredine. Glavne vrste umskih biljnih zajednica sa prateim podvrstama su ume mekih liara sa primesama ravniarskih vrsta hrasta, jasena, bresta, breze, klena... Kraj je bogat raznovrsnom divljai, iji je razmetaj u zavisnosti od prirodnih uslova. Usled kultivisanosti teritorije, divlja je potisnuta na travne i umske terene, ime su i stanita mnogim vrstama ograniena. U listopadnim umama, livadama, njivama, vonjacima, vinogradima, batama, potocima i barama ive razliite ivotinjske vrste. Ovde se sreu srna, zec, veverica, umski mi, puh, je, krtica, tvor, lasica, lisica, jazavac. U vreme kinih godina ovaj kraj nastanjuje i bizamski pacov. Za vreme veoma hladnih i snenih zima, u atare sela sputaju se opori vukova i krda divljih svinja. Prisutne su razne vrste ptica - barske ptice (roda, bukavac, siva aplja, crna liska, barska koka, divlja plovka gluhara), koke (fazan, jarebica, prepelica), razne vrste golubova, detlia, dnevnih i nonih grabjivica... Raznovrstan biljni i ivotinjski svet ovog dela Srbije prua dobre osnove za razvoj lov-

Na teritoriji optine Petrovac, prema popisu iz 2002. godine, ivi 45.706 stanovnika u 34 naselja seoskog karaktera i u gradu Petrovcu. Sam grad Petrovac broji 8.772 itelja. Skoro polovina stanovnitva se deklarie kao Vlasi. Oni su se do danas, usled asimilacije sa drugim narodima, retko gde odrali kao posebna etnika grupa. F. Kanic Vlahe prikazuje kao veoma gostoljubiv i veseo narod. Njihova nonja je izrazito originalna i ivopisna. Po ogromnoj ubari, konom grudnjaku i belim lanenim pantalonama podvezanim ispod kolena Vlah se moe prepoznati ve iz velike daljine. Kod Vlahinja je ljubav prema to arenijem vezu mnogo vea nego kod Srpkinja. Crte lica su u Vlahinje meke i oblije nego u Srpkinje, oi vatrenije, a telesnim kretanjima je svojstvena posebna gracioznost, ime podsea na Italijanku (Kanic, 1986). U petrovakoj optini Vlasi i Srbi, iako postoje i isto vlaka i isto srpska sela, ive zajedno u pravom smislu te rei. Zanimljivim folklorom i autentinom arhitekturom svojih starih koliba, vodenica i baija daju poseban peat i turistiki potencijal petrovakoj, a i susednim homoljskim optinama. Putnik namernik e u ovom kraju uvek biti lepo i srdano doekan i gostoprimstvo s kojim e ga ovde primiti sigurno e dugo uvati u seanju, pa e i poeleti da ponovo poseti ovaj kraj... ovek je vrlo aktivan u nastojanjima da menja okolinu i da svoj ivot prijagoava uslovima u kojima bitie, ali isto tako vrlo sklon da okolinu podreuje sebi i svojim zanimanjima. Vremenom se interesi menjaju i ono to je nekada bilo nuna potreba, u drugom trenutku postaje suvino i preputeno zaboravu i vremenu, koje ga sporo, ali neumitno unitava. U optini Petrovac postoji nekoliko takvih mesta gde je ljudska potreba

1

da stvara, ali i da stvoreno razgrauje, ostavila svoj trag. Pojedina od tih mesta su u nekom drugom vremenu, pod rukama nekih drugih ljudi obnovljena i sauvana od zaborava, neka se obnavljaju, poseuju i turistiki aktiviraju, a do nekih, samo oni avanturistikog duha, mogu doi zaraslim stazicama uz veliki oprez. Takva mesta je danas potrebno spasiti i otrgnuti od izolovanosti, koje su godine stvarale, vratiti ih u sadanjost i ponovo im podariti ivot koji zasluuju. Ostaci neolitskog naselja Belovode nalaze se 2 km zapadno od sela Veliko Laole, na tromei ovog i sela Tabanovac i Krvije. Smeteno je na desnoj obali reice Busur. Vinansko naselje zauzima prostor dimenzija 1000x100 m, na nadmorskoj visini izmeu 160m i 190m. Ono dominira nad movarnom dolinom reke Busur, ali je prirodnim putem bilo zatieno od poplava i za vreme najviih vodostaja ove reke. Meu brojnim otkrivenim predmetima izdvajaju se keramike posude najrazliitijih oblika, koje su sluile za uvanje i pripremanje jela, a koriene su i u ritualne svrhe. Istie se ritualna vaza u obliku ptice koja je za sada jedinstvena u okviru vinanske kulture. Novost predstavlja i nalaz muke statue sa naglaenom mukou, to predstavlja novinu u religijskim shvatanjima ljudi mlaeg kamenog doba. Unikatni primer neolitske umetnosti Evrope predstavlja profil lica oveka izraen specifinom tehnikom okresavanja u kremenu. Narodni muzej u Poarevcu i Narodni muzej u Beogradu od 1994.godine vre arheoloka ispitivanja na ovom lokalitetu. Dalja istraivanja Belovoda e pruiti podatke o ivotu neolitskog oveka na ovim prostorima. U budunosti bi, rekonstrukcijom i adekvatnom zatitom, ovo vredno arheoloko nalazite moglo postati znaajan turistiki lokalitet velikog znaaja. Na trinaestom kilometru severoistono od Petrovca nalazi se jedna od velikih svetinja srpskog naroda, manastir Vitovnica. Lei na reci Vitovnici, po kojoj je svakako dobio ime, ispod samih Homoljskih planina. Okruuje ga lep i ivopisan kraj, bogat umom i izvorskom vodom. Povelje o osnivanju manastira nema ni u prepisu, niti postoji bilo kakav drugi pisani trag o ktitoru i vremenu nastanka Vitovnice. Sauvano je samo nekoliko varijanti predanja po kojima je manastir sagradio kralj Milutin oko 1290. godine. Posebna znamenitost ovog manastira bio je njegov iguman, otac Tadej, za ivota proglaen svecem, ije se moti danas uvaju u manastiru i motiv su za hodoaa vernika iz svih krajeva. Narod petrovakog kraja je uven i po svojoj srdanosti, otvorenosti i spremnosti da svakog posetioca doeka i ugosti kako to obiaji nalau. Upravo zbog toga se tokom cele godine u optini neto dogaa: Lov na bakarnu lisicu, susret lovaca meunarodnog karaktera, Dani meda, po kome je uven

ceo kraj, Dani Mlave, pozorini i pesniki susreti umetnika iz cele Srbije, dipijada...

Materijalna baza razvoja turizma

Optina Petrovac raspolae jednim hotelskim (hotel Central) i sa tri objekta motelskog tipa (Lepeza,Gornjaki dvor,Kouta). Hotel i moteli su u privatnom vlasnitvu. Manjeg su kapaciteta, ali za sada zadovoljavaju potrebe za noenjem i drugim sadrajima. Zamera im se nedovoljna autentinost i originalnost koja bi se arhitekturom i ureenou, odnosno samim izgledom ugostiteljskih objekata postigla.

- nedovoljnost smetajnih i ostalih kapaciteta, neodgovarajua struktura IMID - u turistikom smislu, destinacija je jo uvek u nedovoljnoj meri poznata PROPAGANDA - skoro da i ne postoji 4. SLABE TRINE TAKE IZVORI TRANJE - nepostojanje inostrane tranje SPECIFINI SEGMENTI - ekskurzijama se ne poklanja dovoljna panja

SWOT analiza

Zakljuak

Optina Petrovac na Mlavi, kao potencijalna turistika destinacija, jo uvek nije na odgovarajui nain pozicionirana na tritu. Osnovu za njen razvoj u ovom smeru i promenu takvog stanja, predstavlja utvrivanje jakih i slabih taaka turistikog proizvoda ovog kraja i analiza njihovog odnosa sa utvrenim tendencijamana na tritu i ire, u okruenju (SWOT analiza). 1. JAKE TAKE TURISTIKOG PROIZVODA OPTI PRISTUP - podruje je prepoznatljivo u geografskom pogledu - omoguen je razvoj tranzitnog turizma ATRAKTIVNOSTI - atraktivnost podruja u prirodnom pogledu - atraktivnost podruja u kulturnom pogledu, bogatstvo obiaja - istorijsko naslee TIPINO ZA OVO PODRUJE - baije, istona Srbija je poznata po ovim stoarskim objektima - stare vodenice - bogatstvo obiaja, nonji, melosa... Na ovom prostoru ive narodi srpskog i vlakog porekla sa svojim kulturnim tradicijama koje se meusobno prepliu, ali ipak uspevaju da ouvaju svoju osobenost. -gostoprimstvo ljudi KULTURA - duga tradicija - etnika specifinost - nacionalne manifestacije 2. JAKE TRINE TAKE IZVORI TRANJE - domai turisti, uglavnom iz veih gradova Srbije SPECIFINI SEGMENTI - ribolovci - izletnici - posetioci manifestacija - rekreativci 3. SLABE TAKE PROIZVODA SAOBRAAJ - slaba saobraajna infrastruktura u podruju USLOVI ZA BORAVAK

Optina Petrovac sa svojim bogatim, raznovrsnim i atraktivnim prirodnim i antropogenim turistikim potencijalom, predstavlja znaajan turistiki mikroregion Istone Srbije, ije su vrednosti nedovoljno afirmisane. Primarni faktor turistike vrednosti i znaaja ove oblasti jeste prirodni motivski sadraj: veoma povoljan turistiko-geografski poloaj, interesantna topografska fizionomija, klimatske specifinosti, raznovrsnost hidrografskih objekata, arolik biljni pokriva, ali i bogato kulturno-istorijsko naslee. Ovi elementi daju podruju potencijal za razvoj i ulaz na turistiko trite nae zemlje. Posebna panja pri definisanju misije, ciljeva i smernica bi se trebala pokloniti afirmisanju ekskurzionog, tranzitnog, kulturnog, manifestacionog, eko- i etnoturizma, ali i razvoju lovnog turizma, koji svojim osobinama predstavlja vrlo specifian oblik ove privredne grane. Turizam kao grana privrede zahteva stroga pravila ponaanja i ne trpi improvizacije. Samo u uslovima dobro organizovanih svih karika pruanja usluga vezanih za turistiku ponudu i saradnje na svim nivoima, ostvaruje se ouvanje i unapreenje kvaliteta prirodne sredine, priliv novanih sredstava i prosperitet kako petrovakog, tako i susednih krajeva. Za turizam, kao fenomen, koji je zadnjih godina dosegao nesluene dimenzije i zahvatio gotovo svaki deli planete, kae se da se ne moe razviti samo tamo gde ne postoji elja i dobra volja da se on razvije. Ove godine je optina Petrovac na Mlavi pored zaviajnog muzeja sa arheolokim odeljenjem i odeljenjem za etnologiju, dobila turistiku organizaciju, te time poinje i pravi rad na razvitku jo jedne turistike destinacije.

Literatura

ivoti, A. (2000): Vek lovstva Mlavskog kraja, Lovako udruenje Trest, Petrovac Perunii, B. (1980): Petrovac na Mlavi, SO Petrovac na Mlavi, Beograd Kanic, F. (1986): Srbija - zemlja i stanovnitvo, knj. P, Beograd Miljkovi, Lj. (1992): Homolje - geografska monografija, Institut za geografiju PMF-a u Novom Sadu, Novi Sad

1

Marketing i menadment u turizmu Marketing and Management in Tourism

1

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Olga Hadi* Rezime

Edukacija postaje sve vanija komponenta aktivnosti turiste i turistikog doivljaja. Veliki deo turistikih aktivnosti ukljuuje odreeni oblik formalne ili neformalne edukacije, a trite edukacionog turizma postaje sve znaajniji deo turistikog trita. Turisti poseuju brojne univerzitete, muzeje i galerije u elji da zadovolje svoje edukacione potrebe, a mnoge destinacije imaju imid destinacije sa razvijenim edukacionim turizmom. U radu e biti razmatran stejkholderski pristup u razvoju turistikog proizvoda edukacionog turizma u Novom Sadu, sa posebnim osvrtom na ulogu Univerziteta u Novom Sadu u ovom procesu.

Stejkholderski pristup u razvoju turistikog proizvoda edukacionog turizma Univerziteta u Novom Sadu
Istorijski razvoj edukacionog turizma i njegov znaaj
Dobro poznate velike ture su zapravo oblik edukacionog turizma. U knjizi Richard-a Lessels-a Voyage to Italy , objavljenoj 1670. godine, uveden je pojam velika tura, i ove ture su tokom XVII i XVIII veka smatrane za nezaobilazni deo edukacije mladih aristokrata i kasnije bogate buroazije. Turisti su kretali na velike ture motivisani pre svega potrebom za sticanjem neophodnih znanja za budue znaajne poslove u drutvu, kao to su bili, na primer, poslovi u domenu diplomatije. Turistika putovanja toga vremena su bila dueg trajanja (i po nekoliko godina), a interpersonalna komunikacija na relaciji turista-domain uglavnom ograniena na istu drutvenu klasu. Stoga je i mogunost ireg upoznavanja lokalne zajednice i njenog vrednosnog sistema od strane turiste bila veoma mala. Kako mnoge alternativne forme turizma (na primer ekoturizam i seoski turizam) sadre i edukacionu komponentu, preciziraemo ta emo u ovom radu podrazumevati pod pojmom edukacioni turizam, opredeljujui se za definiciju iznetu u knjizi, iji je urednik Brent Ritchie (Ritchie, 2003), jedan od najpoznatijih eksperata u oblasti turizma. Edukacioni turizam je turistika aktivnost turiste kojem je edukacija na destinaciji primarni ili sekundarni motiv za boravak na destinaciji. Ove aktivnosti obuhvataju studijske ture odraslih, kolske ekskurzije, edukaciju studenata na stranim univerzitetima i programe razmene. Ako je period do 80-ih godina prolog veka obeleen ekspanzijom masovnog turizma, period posle 80-ih godina prolog veka, poznat kao period postmodernizma, karakterie, pored ostalog, sve vee interesovanje turista za razne alternativne forme turizma. Poveanje svesti o znaaju obrazovanja za samopotvrivanje linosti, znatielja i analitinost, elja za aktivnim boravkom na destinaciji, koja podrazumeva visok stepen ukljuenosti turiste u formiranje turistikog proizvoda, kao i putovanje i boravak na destinaciji sa ljudima koji dele slina interesovanja, odnosno pripadaju istom generacijskom dobu (primer turistike organizacije Elderhostel iz Kanade, specijalizovane za edukacioni turizam, sa programima namenjenim osobama preko 55 godina), jesu vani razlozi za poveano interesovanje turista za uee u raznom oblicima edukacionog turizma. Demografske promene, odnosno procentualno poveanje broja starijih osoba, prisutne u visoko razvijenim zemljama, imaju za posledicu da je starija populacija veoma vaan segment turistikog trita. Ovaj segment je posebno zainteresovan za edukacioni turizam, odnosno uee u studijskim putovanjima, jer ove turistike aktivnosti nemaju izraen sezonalni karakter. Posebno su atraktivna ona studijska putovanja koja turistima omoguavaju upoznavanje sa prirodnim atraktivnostima destinacija koje poseuju. Stoga su krstarenja sve popularniji oblik studijskih putovanja, a to je i ansa za nau zemlju da ponudi ovim trinim segmentima atraktivne edukacione programe, to je ve prisutna praksa u mnogim destinacijama du obale Dunava. Turisti su danas sve manje zainteresovani za upoznavanje destinacije samo uz pomo turistikog vodia, koji ih vodi kroz destinaciju kao kroz muzej, jer takav turistiki proizvod karakterie odreena statinost. Turista eli da upozna dinamizam destinacije, koja je prostor u kojem se odvijaju i svakodnevne aktivnosti lokalne zajednice, ali i politiki sistem, ekonomski razvoj i nain reavanja socijalnih problema na destinaciji. Stoga se u formiranje turistikog proizvoda edukacionog turizma, vezanog za studijska putovanja, sve vie ukljuuju i obrazovne institucije, posebno univerziteti, koji su vani stejkholderi u razvoju edukacionog turizma. Nove politike okolnosti, kao to je nestanak blokovske podele u Evropi i proces dekolonizacije u Africi i Aziji, dovele su do poveanog interesovanja za otkrivanje novih destinacija, to je pruilo mogunost za reinterpretaciju drutva u ovim zemljama, kao i otkrivanje njihove bogate kulture. To i jeste jedan osnovnih razloga to je razvoj turizma u mnogim od zemalja navedenih regiona bri nego u Evropi, a turistiki proizvodi kulturnog turizma sve atraktivniji za turiste. Edukacija turista o kulturnim osobenostima lokalne zajednice moe doprineti i uklanjanju raznih stereotipa koje je turista ranije formirao, to doprinosi i uspostavljanju interkulturnog dijaloga meu narodima.

Abstract

Education has become an increasingly important component of tourist activity and tourist experience. A great part of tourist activities involves some form of either formal or nonformal education, and the market of educational tourism is increasingly important part of tourism market. Tourists visit many universities, museums and galleries in order to satisfy their educational needs, and many destinations have image of a destination with developed educational tourism. In the paper we shall analyze stakeholders approach in the development of tourism product of educational tourism in Novi Sad, with focus on the role of the University of Novi Sad in this process.

* Dr Olga Hadi, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

1

Potreba turiste za alternativnim tumaenjem odreenih istorijskih procesa utie i na sve prisutnije angaovanje turistikih vodia iz tribalnih zajednica, koji su u mogunosti da ponude turistima kompetentnu interpretaciju kulture lokalne zajednice, to je jedan od naina da se i lokalna zajednica, preko odreenih predstavnika, ukljui u formiranje turistikog proizvoda edukacionog turizma. Upravo shvatanje da je lokalna zajednica znaajan stejkholder u razvoju turizma jeste jedan od vanih principa odrivog razvoja turizma, izraen u mnogim poveljama vezanim za odriv razvoj turizma, a posebno kulturnog turizma. Edukacioni turizam namenjen kolskoj i studentskoj populaciji takoe privlai sve veu panju, kako istraivaa koji se bave ovom oblau, tako i planera razvoja turizma (Ritchie, 2003). Kako e u ovom radu predmet posebnog interesovanja biti edukacioni turizam pre svega za segment studentske populacije, u narednim poglavljima emo se posebno baviti ovim oblikom edukacionog turizma, koji postaje i u ekonomskom pogledu znaajan izvor prihoda mnogih univerziteta, ali i destinacija na kojima se oni nalaze (Ritchie, 2003).

poveanje svesti o vrednostima nacionalne kulture, bolja komunikacija, razvoj kulturnog kosmopolitizma. Dakle, korist za studente od studiranja u inostranstvu se ne moe svesti samo na sticanje profesionalnih znanja. Istraivanje koje je sproveo Gmelch 1997. godine, putem otvorenog intervjua sa 51 studentom iz Sjedinjenih Amerikih Drava, koji su studirali na univerzitetima u Austriji, pokazuje da je jedan od vanih motiva pri donoenju odluke da visoko obrazovanje steknu u ovoj evropskoj zemlji, upravo mogunost da upoznaju Evropu. Autor je takoe utvrdio da su oni tokom boravka u Evropi znaajan deo vremena proveli na turistikom putovanju, te se moe konstatovati da su turistike aktivnosti ovih studenata bile vaan deo ukupnog doivljaja tokom studentskog perioda. injenica da mnogi dravni univerziteti ne dobijaju dovoljno sredstava od strane nadlenih ministarstava za obrazovne i naune aktivnosti, dovela je do snane kompeticije na tritu univerzitetskog obrazovanja, a mnoge destinacije su poboljale svoj imid na turistikom tritu upravo zahvaljujui razvoju edukacionog turizma. Primeri Oksforda i Kembrida, poznatih univerzitetskih centara u Engleskoj, ukazuju na korist koju donosi razvoj edukacionog turizma na destinaciji i danas su ovi univerzitetski centri veoma poseene turistike destinacije. Ni turistiki ni edukacioni sektor nisu industrije u klasinom znaenju ovog pojma, nego integrisani sistem podsektora, to esto oteava uspostavljanje stejkholderske mree potrebne za balansirano upravljanje razvojem edukacionog turizma. I pored injenice da postoji komplementarnost trita obrazovanja i turistikog trita, u naoj zemlji jo nije u dovoljnoj meri prepoznata potreba sinergetskog dejstva u oblasti politike i strategije razvoja edukacionog turizma, a posebno u domenu marketinkog planiranja. Kolika se vanost marketing menadmentu u visokom obrazovanju pridaje u visoko razvijenim zemljama ukazuje i podatak da postoji i specijalizovan asopis Journal of Martketing for Higher Education. injenica da turistiki sektor u naoj zemlji ima relativno razvijene distribucione kanale za plasman turistikih proizvoda u inostranstvu nije u dovoljnoj meri prepoznata od strane visokokolskih institucija u cilju promovisanja turistikih proizvoda edukacionog turizma. Stoga svaka destinacija koja planira razvoj edukacionog turizma treba da pristupi veoma analitiki odreivanju stejkholderske mree znaajne za razvoj ove vrste turizma, uz utvrivanje moi svakog pojedinanog stejkholdera u procesu odluivanja o pravcima razvoja edukacionog turizma, kao i njihove uloge u procesu implementacije planova razvoja. Prouavanje primera destinacija koje su uspene u razvoju edukacionog turizma moe da pomogne da i naa zemlja razvije ovaj vid turizma, imajui u vidu i injenicu da je u

Internacionalna edukacija, posebno studentske populacije, nije nov fenomen i u poslednje tri decenije se zapaa znaajan rast broja internacionalnih studenata. Trite edukacionog turizma, kada se radi o segmentu studentske populacije, pokazuje rast posebno u Sjedinjenim Amerikim Dravama, Evropskoj Uniji i Australiji. Jo 1994. godine, ne raunajui studente koji su uestvovali u organizovanoj razmeni studenata, u 15 zemalja tadanjih lanica Evropske Unije bilo je oko 123000 stranih studenata, od kojih je 72 % studiralo u Francuskoj, Nemakoj i Velikoj Britaniji. Organizovano studiranje u inostranstvu (putem razmene studenata) takoe je predmet znaajne panje odgovornih za razvoj obrazovnog sistema u Evropskoj Uniji, pri emu je posebno zapaen program ERASMUS (the European Community Action Scheme for the Mobility of University Students). Izuavanje trinog segmenta-studentska populacija zainteresovana za studiranje u inostranstvu, podrazumeva, pored ostalog, i izuavanje mogue koristi (benefita) od studiranja u inostranstvu. Istraivanja (Ritchie, 2003) pokazuju da su meu moguim benefitima: sticanje visokog obrazovanja, odnosno profesionalni razvoj, proirenje opteg obrazovanja, poveanje stepena razumevanja kulture lokalne zajednice, sposobnost adaptacije na nepredviene okolnosti, to doprinosi sazrevanju linosti, vei stepen nezavisnosti pri donoenju odluka,

Znaaj partnerstva za razvoj edukacionog turizma za segment studentske populacije

periodu pre 90-ih godina prolog veka bio veliki broj stranih studenata koji su studirali u naoj zemlji i da odreena pozitivna iskusta u ovoj oblasti postoje. Snana konkurencija u domenu edukacionog turizma, meutim, namee potrebu za inovativnim pristupom u ovoj oblasti edukacije i turizma, uz korienje i iskustava uspenih destinacija. Stoga je benmarking, poznat kao proces identifikacije, razumevanja i adaptiranja istaknute prakse i procesa drugih turistikih organizacija i destinacija, u cilju pruanja pomoi sopstvenoj organizaciji ili destinaciji, veoma vaan instrument stratega razvoja turizma. Izneemo primer Novog Zelanda koji je u tom smislu veoma pouan i ukazuje na vanost partnerstva na destinaciji, u cilju postizanja to boljih rezultata u ovoj oblasti turizma. Nacionalno telo koje je zadueno za promociju edukacije i uspostavljanje partnerstva u ovom domenu na Novom Zelandu je Education New Zealand i ova organizacija sarauje sa organizacijom Trade New Zealand. Njihova saradnja se reflektovala i na uspostavljanje lokalnog partnerstva u domenu edukacionog turizma, koje je posebno uspeno izmeu organizacija Education Wellingtton International i Education Dunedin. U okviru Education Wellington Intenational okupljeno je 45 edukacionih provajdera, a misija ove organizacije se sastoji u obezbeivanju uslova za visoko kvalitetnu edukaciju, u ambijentu koji prua sve uslove za rad i boravak korisnika edukacionih programa, kao i promocija edukacionih programa. Meu provajderima se nalaze: edukacione ustanove u domenu visokog obrazovanja (privatne i dravne), privatne kole za uenje jezika, ustanove koje se bave tercijalnom edukacijom (obrazovanje nastavnika, usavravanje kadrova u domenu novih tehnologija), privatne ustanove koje obrazuju zainteresovane, putem kurseva, za sticanje znanja u domenu umetnosti i menadmenta. Dunedin je jedan od prvih gradova koji je razvio partnersku mreu za privlaenje studenata na studije u ovom gradu, u skladu sa opredeljenjem da se u postindustrijskom periodu orijentiu na razvoj servisnog sektora, u okviru kojeg je edukacioni sektor dobio posebno znaajnu ulogu. Organizacija Education Dunedin obuhvata University of Otago, Dunedin College of Education, Otago Polytechnic, Otago Language Centre, 11 Dunedin secondary schools, grupu Otago rural schools, a u aktivnosti ove mree ukljueno je i lokalno dravno telo the Dunedin City Council. Osnovna misija organizacije Education Dunedin je marketing Dunedina kao znaajne edukacione destinacije, sa ciljem da se putem ponude kvalitetnih edukacionioh programa ostvari znaajna ekonomska korist za lokalnu zajednicu. Promotivne aktivnosti koje preduzima Education Dunedin ne zavravaju se samo na izradi promotivnih materijala, nego lanovi ove organizacije odlaze u zemlje za koje se procenjuje da mogu biti emitivna trita

1

za segment studentske populacije koji bi bio zainteresovan za studije u Dunedinu. Na primer, injenica da je Dunedin znaajan ragbi centar posebno je interesantna za studente iz June Amerike i Argentine, te je odgovarajui promotivni materijal izraen zajedno sa the Otago Rugby Football Union.

Potencijali Univerziteta u Novom Sadu za razvoj edukacionog turizma i mapa stejkholderskih relacija sa referalnim i korisnikim tritem
Univerzitet u Novom Sadu, koji je u periodu pre 90-ih godina prolog veka ostvarivao znaajne prihode od stranih studenata, posebno onih iz Grke, ali i studenata iz afrikih zemalja, suoio se u kasnijem periodu sa brojnim finansijskim problemima, koji su delimino bili uzrokovani i znaajnim smanjenjem broja stranih studenata koji su studirali na ovom univerzitetu. U periodu neposredno posle 2000. godine nije bilo mogue promeniti negativni imid nae zemlje, formiran u svetu tokom itave jedne decenije, te veeg poveanja interesovanja stranih studenata za studije u Novom Sadu nije bilo. Izuzetak je znaajno interesovanje za poslediplomske studije u okviru univerzitetskog centra ACIMSI. Neophodno bi bilo da se kompleksno analiziraju faktori koji su doprineli da strani studenti u velikom broju studiraju u susednim zemljama koje nisu mnogo odmakle od dostignutog stepena ekonomskog i naunog razvoja u odnosu na nau zemlju. Prouavanje komparativnih i kompetitivnih prednosti Univerziteta u Novom Sadu bi trebao da bude prvi korak u pravcu breg razvoja edukacionog turizma za trite studentske populacije. Brojni nauni radovi se poslednjih godina bave prouavanjem atributa univerziteta koji su znaajni sa formiranje njihovog imida, a obimna bibliografija iz ove oblastu data je u radu (Arpan, Raney, Zivnuska, 2003). U ovim radovima se ukazuje na sledee atribute univerziteta, ali i destinacije, koji su znaajni pri donoenju odluke studenta da studira na odreenoim univerzitetu: kvalitet obrazovnog procesa, opremljenost savremenom laboratorijskom tehnologijom, opremljenost biblioteka, postojanje uslova za bavljenje sportskim aktivnostima, ukupna atraktivnost destinacije, a posebno kulturni dinamizam destinacije, trokovi kolarine i boravka na destinaciji, odnos lokalne populacije prema populaciji stranih studenata, a posebno mogunost participiranja u socijalnim aktivnostima meu mladima, stepen organizovanosti studentske populacije i njen uticaj na odluivanje o politici razvoja univerziteta. Navodimo neke od ovih atributa Univerziteta u Novom, Sadu, za koje smatramo da mogu biti od znaaja za bolje pozicioniranje

Univerziteta u Novom Sadu na tritu edukacionog turizma: Kvalitet nastavnog kadra Univerziteta u Novom Sadu je u mnogim oblastima internacionalno prepoznatljiv, posebno u domenu prirodnih nauka i matematike, i to je svakako dobra startna osnova za promociju kvaliteta proizvoda edukacionog turizma. Bolonjski procesi, u koje je Univerzitet u Novom Sadu ukljuen, treba da omogue poveanje kvaliteta proizvoda edukacionog turizma, to bi imalo za posledicu i poveano interesovanje stranih studenata za studije na ovom Univerzitetu. Fakulteti koji se nalaze u sastavu Univerziteta u Novom Sadu su dobro opremljeni najnovijom informacionom tehnologijom, a zahvaljujui tome da se preko akademske mree mogu koristiti brojne svetske baze podataka sa naunom literaturom iz gotovo svih naunih oblasti, dodiplomci, a naroito posledipomci, su u mogunosti da prate savremene trendove u razvoju nauke u svetu. Biblioteka Matice Srpske, sa izuzetno znaajnim fondom knjiga i asopisa, posebno iz oblasti drutvenih nauka, prua mogunost za sticanje znanja stranim studentima zainteresovanim za komparativno prouavanje ekonomskih i drutvenih kretanja u zemljama u tranziciji. Sportski tereni u okviru univerzitetskog kampusa i Sportskog Centra Vojvodina i plaa na Dunavu pruaju mogunosti zainteresovanim studentima za bavljenje sportskim aktivnostima. Destinacija Novi Sad poseduje brojne atraktivnosti u domenu prirodnog i kulturnog naslea, a poslednjih godina postaje prepoznatljiva destinacija i u meunarodnim razmerama po muzikim manifestacijama koje privlae mlade iz celog sveta. Bezbednost boravka u Novom Sadu je na visokom nivou, a vibrantnost kulturne scene Novog Sada prua studentima mogunost da posete muzeje, pozorita, galerije i brojne koncerte klasine i popularne muzike. Blizina prestonice Beograd, poznate po mnogim kulturnim dogaanjima, svakako poveava atraktivnost destinacije Novi Sad. Trokovi kolarine i boravka na destinaciji Novi Sad su relativno niski u odnosu na okruenje. Toleranta, obrazovana i multikulturna sredina i poznato gostoprimstvo graana Novog Sada prema stranim studentima su poznati atributi grada. Odnos lokalne populacije prema strancima generalno se moe pozitivno oceniti. Stepen organizovanosti studentske populacije je poslednih godina sve bolji i oni znaajno utiu na pojedine aspekte razvojne politike Univerziteta u Novom Sadu. I pored brojnih pozitivnih atributa Univerzitet u Novom Sadu bi svakako trebao da nastoji da se u to kraem periodu prevaziu i odreene slabosti koje umanjuju atraktivnost proizvoda edukacionog turizma namenjenog inostranoj studentskoj populaciji, a meu kojima su posebno znaajne sledee:

Nedovoljno poznavanje stranih jezika koje je prisutno kod nastavnog osoblja srednje generacije. Relativno slaba opremljenost laboratorija, posebno onih namenjenih studentima u oblasti prirodnih i tehnikih nauka, to umanjuje mogunost edukacije uz korienje laboratorijskih aparata najnovije tehnologije, a to je preduslov za visok kvalitet nastavnog procesa. U pravcu poboljanja navedenog stanja poslednjih godina se preduzimaju znaajne aktivnosti koje ve daju odreene rezultate, ali bi ove aktivnosti trebalo poveati, uz saradnju sa privredom i meunarodnim institucijama putem poveanja broja meunarodnih projekata. Nedostatak Univerzitetske biblioteke sa itaonicom u okviru kampusa je jedna od znaajnih slabosti, koja se moe prevazii zavretkom zgrade Rektorata i Univerzitetske Biblioteke. Nedostatak znanja iz oblasti marketinga i menadmenta, koje je prisutno kod mnogih rukovodeih kadrova Fakulteta Univerziteta u Novom Sadu, rezultira, pored ostalog, slabim kvalitetom promotivnih aktivnosati, posebno onih namenjenih inostranoj studentskoj popuilaciji. Marketinko planiranje u domenu edukacionog turizma je sloen proces i on zahteva sinergetsko dejstvo, kao to smo ve istakli, edukativnog i turistikog sektora. Temeljna analiza postojeeg i potencijalnog trita edukacionog turizma je znaajna etapa u ovom procesu. Najznaajniji, po obimu, trini segmenti koji su u prethodnom periodu bili zainteresovani za studiranje u Novom Sadu su: Studenti iz bivih jugoslovenskih republika, koji su u periodu postojanja zajednike drave bili veoma brojni na Univerzitetu u Novom Sadu, i sada predstavljaju znaajan deo studentske populacije. Ovi studenti ine i deo takozvanog referalnog trita, jednog od est trita poznatih u stejkholderskoj teoriji est trita. Putem promocije word of mouth, poznate kao jedne od metode u komunikacionom miksu, ovi studenti pomau u dobrom pozicioniranju Univerziteta u Novom Sadu meu studentima bivih jugoslovenskih republika. Mladi pripadnici dijaspore koji su zainteresovani za sticanje znanja iz oblasti srpskog jezika i kulture putem kurseva koje organizuje Unuiverzitet u Novom Sadu i ustanova Azbukum. Studenti iz zemalja iz kojih su i ranije (pre 90-ih godina prolog veka) dolazili brojni studenti da studiraju u Novom Sadu (studenti iz azijskih i afrikih zemalja), kao i studenti iz Grke, koji su pokazivali veliko interesovanje za studije u oblasti medicine i sporta. Ovi trini segmenti treba da budu predmet posebne panje u buduim promotivnim aktivnostima Univerziteta u Novom Sadu, ali treba nastojati da se broj trinih segmenata zainteresovanih za odreene oblike edukaci-

1

je na Univerzitetu u Novom Sadu povea, pri emu od posebnog znaaja moe biti i starija populacija turista koji krstare Dunavom. Nepostojanje marketinke strategije razvoja edukacionog turizma, ija bi izrada i implementacija podrazumevala saradnju razliitih stejkholdera, a pre svega kao primarnih stejkholdera, Turistikog informativnog centra grada Novog Sada, Turistike organizacije Vojvodine i visokokolskih ustanova u Novom Sadu, je jedan od razloga za nedovoljnu kompetitivnost turistikog proizvoda edukacionog turizma Univerziteta u Novom Sadu. Stoga je jedan od primarnih zadataka koji se postavlja pred nosioce politike razvoja turizma i visokog obrazovanja u Novom Sadu izrada ove strategije. U tekstu manjeg obima kao to je ovaj rad moemo ukazati samo na neke od mera koje treba preduzeti u cilju bolje promocije Univerziteta u Novom Sadu na tritu edukativnog turizma: Formiranje jedinstvenog interaktivnog Web site-a edukacionog turizma, u okviru site-a Univerziteta u Novom Sadu, koji bi sadravao sve potrebne informacije o mogunostima studiranja i boravka u Novom Sadu, a koji bi bio povezan sa site-om Turistikog informativnog centra u Novom Sadu, Turistike organizacije Vojvodine i Privredne komore Novog Sada i Vojvodine. Formiranje ekspertskog tima u okviru Univerziteta u Novom Sadu, sastavljenog od strunjaka u oblasti marketinga, koji bi se posebno bavio promocijom Univerziteta u Novom Sadu na internacionalnom tritu edukacionog turizma, a posebno meu pripadnicima dijaspore kao i istraivanjem trita edukacionog turizma. lanovi ekspertskog tima bi trebali da sarauju sa naim ambasadama i kulturnim centrima u kojima bi se nalazilo dovoljno promotivnog materijala o mogunostima studiranja na Univerzitetu u Novom Sadu. Anketiranjem stranih studenata koji studiraju u Novom Sadu bilo bi omogueno sagledavanje njihovih stavova o kvalitetu studiranja u Novom Sadu, kao i atributima Univerziteta u Novom Sadu koji su imali odluujuu ulogu pri izboru destinacije Novi Sad, kao pogodnog mesta za sticanje diplome o visokom obraovanju. Nji-

Mapa stejkholderskih relacija Univerziteta u Novom Sadu sa referalnim i korisnikim tritem hovi pozitivni stavovi bi mogli, uz njihovu saglasnost, biti korieni i u promotivnim brourama i na Internet prezentacijama, a eventualne primedbe bi pomogle u preduzimanju mera za poboljanje kvaliteta proizvoda edukacionog turizma. Na promotivnim sajtovima organizatora manifestacija u Novom Sadu, koje mogu privui znaajniji broj mladih iz inostranstva, treba da se nalazi link sa sajtom Univerziteta u Novom Sadu. je mogu biti prepreka brem razvoju ove vrste turizma. Data je i mapa stejkholderskih relacija vezanih za referalno i korisniko trite edukacionog turizma u Novom Sadu. Izradom strategije razvoja edukacionog turizma i njegovom implementacijom Univerzitet u Novom Sadu bi mogao postati veoma atraktivna institucija na tritu edukacionog turizma za trine segmente studenata iz bivih jugoslovenskih republika, ali i zemalja u razvoju, studenata iz mediteranskih zemalja i studenata iz dijaspore.

Zakljuak

Sve bri rast trita edukacionog turizma, njegov ekonomski znaaj i izuzetna kompeticija na ovom tritu nameu potrebu da destinacije, koje u svojoj razvojnoj politici predviaju i bri rast ovog oblika kulturnog turizma, preduzmu mere koje e obezbediti sinergetsko dejstvo edukativnog i turistikog sektora u cilju formiranja, promocije i distribucije visoko kvalitetnog proizvoda edukacionog turizma, koji e biti kompetitivan na turistikom tritu. U radu je ukazano na znaaj edukacionog turizma, kao i vanost stejkholderskog pristupa u upravljanju razvojem ove vrste turizma, a izneti su i primeri destinacija koje su uspene u razvoju edukativnog turizma. Analizirane sa komparativne i kompetitivne prednosti Univerziteta u Novom Sadu za formiranje proizvoda edukacionog turizma, ali je ukazano i na potrebu prevazilaenja odreenih slabosti, ko-

Literatura

Arpan, L. M. , Raney, A. A. , Zivnuska, S. (2003), A cognitive approach to understanding university image, Corporate Communications: An International Journal, Volume 8, Number 2, 97-113. Gmelch, G. (1997): Crossing cultures: Student travel and personal development, International Journal of Intercultural Relations, 21(4), 475-490. Hadi, O. (2006), Stejkholderski pristup upravljanju odrivim razvojem kulturnog turizma, Prirodno-matematiki fakultet u Novom Sadu, Doktorska disertacija. Payne, A. , Ballantyne D. , Christofer, M. (2005), A stakeholder approach to relationship marketing strategy, European Journal of Marketing, Vol. 39, No. 7/8, 855-871. Ritchie, B. (2003): Managing Education Tourism, Channel View Publications.

10

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Slobodan erovi, Dr Pero Petrovi* Rezime

Prilagoavanje uslunog programa proizvoda preduzea, odnosno novi proizvod turistike privrede tretira se kao izvor konkurentskih prednosti. Upravljanje procesom razvoja i uvoenja novog proizvoda u usluni program i na trite, postaje jedna od kljunih marketinkih aktivnosti savremenog preduzea u turizmu koje nastoji da, ne samo zadri, nego i proiri svoju poziciju na tritu. Iz tog razloga da bi turistiki proizvod Srbije uspeno se pozicionirao i konkurisao na meunarodnom turistikom tritu , neophodno je odrediti prioritete razvoja turizma Srbije, a to je i osnovna tema ovog rada. Kljune rei: turizam, prilagoavanje, ciljevi, gradski, banjski

Utvrivanje prioriteta razvoja turizma Srbije

Strategijsko prilagoavanje turistike privrede Srbije trinim promenama, a u skladu sa definisanim ciljevima razvoja, zahteva utvrivanje prioritetnih vidova turizma. Da bi se to uradilo neophodno je sagledati: - osnovne pravce razvoja u svetskom turizmu, - dugorone ciljeve razvoja turizma u Srbiji (posebno onih koji su vezani za izalazak na meunarodno trite), - dostignuti stepen razvoja i kvalitet usluga, - resursne podloge i druge faktore. Na osnovu toga mogue je izdvojiti sledee, najvanije, vidove turizma:1 (1) Turizam velikih gradova - u meunarodnim razmerama (posebno u okviru Evrope) posete velikim gradovima e rasti bre od kretanja ka toplim morima i to zahvaljujui porastu tzv. kratkih putovanja, odnosno odmora na bazi kulturnih i drugih sadraja, kao i porastu svih oblika poslovnih putovanja i prisustvovanja razliitim skupovima, - vei gradski centri Srbije (Beograd, Novi Sad, Subotica, Ni, Kragujevac) treba da razvijaju poslovni, kongresni, manifestacioni, omladinski, izletniki i druge vidove turizma, vezane za velike gradske celine2, - Beograd je, sigurno, destinacija sa najveim mogunostima, kako u pogledu asortimana i kvaliteta postojeeg proizvoda, tako i u pogledu zahteva i usmerenosti tranje; (2) Planinski turizam - jedan od osnovnih pravaca budue meunarodne turistike tranje, - ovaj vid turizma podrazumeva ne samo odmor, ve i raznovrsne sportsko-rekreativne, lovne i druge aktivnosti tokom cele godine, a posebno u zimskoj i letnjoj sezoni (prednost, ipak, treba da imaju sportske aktivnosti vezane za skijanje i ostale zimske sportove), - proizvod ne vezivati samo za skijake sportove (relativno masovan segment) nego ga prilagoavati potrebama raznovrsnih segmenata, sa mogunou boravka u letnjoj sezoni (npr. sportski turizam); (3) Tranzitni turizam - ovaj vid turizma treba razvijati du glavnih, preteno drumskih pravaca, - podrazumeva stvaranje odgovarajuih sadraja du puteva (koristiti koridor Be - Budimpeta - Beograd - Ni); (4) Banjski turizam - obuhvatati vie trinih segmenata, a ne samo zdravstveni i rekreativni,

Prioritetni vidovi turizma Srbije u buduem razvoju

Abstract

Defining Tourism Development Priorities of Serbia Adjustment of the companys products and services offer to the market changes, more exactly, a new product of tourism industry, is treated as a source of competitive advantages. Management of the development process and introducing a new product into the services offer and on the market are becoming the key marketing activities of modern tourism company that strives not only to keep but also to expand its market position. Therefore, if tourism product of Serbia should be successfully positioned and competitive on the international market, it is necessary to define tourism development priorities and this is the main topic of this work. Key words: tourism, adjustment, goals, city, spa

- uskladiti ponudu sa razvojem odgovarajuih sadraja (sport, zabava, kulturne manifestacije), - podizati kvalitet usluga za strane i domae turiste uz adekvatnu cenu; (5) Turizam na Dunavu - sastavni deo turizma na rekama i jezerima Srbije (kompelementarnost), - koristiti prirodne atraktivnosti, kulturno-istorijske i ukupne antropogene vrednosti, - razvoj nautikog turizma (sa ostalim sportovima na vodi), - razvijanje meunarodnog krstarenja Dunavom (brodovi - hoteli na vodi), - znaajan regionalni aspekt razvoja Podunavlja, uz razvoj luka, robnog i putnikog saobraaja; (6) Turizam vezan za posebna interesovanja - lov i ribolov - kultura - verski turizam - turizam na selu - foto U razvoju prioritetnih vidova turizma u Srbiji treba imati u vidu sledee karakteristike: - izmeu svih vidova turizma postoje visoka korelacija na datom prostoru i retko su izolovani, naprotiv, po pravilu se prepliu sa mogunou efikasnog kombinovanja (nisu retke destinacije u Srbiji koje ukljuuju najvei broj ili ak sve navedene vidove turizma), - neophodnost integralnog razvoja turizma na konkretnim podrujima (sa ukljuivanjem brojnih pripadajuih delatnosti), - prostorni plan obuhvata (u skladu sa dugoronim razvojem turizma) sledee prostorno-funkcionalne celine: turistike zone, turistike regije, tranzitne turistike pravce, gradske turistike centre i banje. Osim toga, treba imati u vidu da Srbija nije posebno pogodna destinacija za razvoj masovnog turizma, a naroito ne na meunarodnom tritu. Meutim, njene turistike vrednosti stavljaju se u visoku korelaciju sa rastuim trendom individualizacije i sofisticiranosti inostrane, kao i domae turistike tranje. Iz toga e proizai odreeni zahtevi pri formiranju prihvatljivog turistikog proizvoda Srbije i njegovom unapreivanju, a to mogu biti sledei stavovi: - potencirae se potreba to preciznijeg utvrivanja ciljnih trita i ciljnih segmenata (za formiranje adekvatnog turistikog proizvoda),

* Dr Slobodan erovi, Dr Pero Petrovi, Prirodnomatematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

11

- to bre pozicioniranje (i repozicioniranje) prepoznatljivog turistikog proizvoda Srbije, - unutar trita (domaeg i inostranog) definisati ciljne segmente (npr. uesnici kongresa, poslovni putnici, tranziteri, nautiari, lovci i drugi), - vei broj manjih segmenata i idividualizacija utiu na bre prilagoavanje zahtevima sve turbulentnije tranje (kako u pansionskom, tako i u vanpansionskom delu), - prodaja i promocija e morati da budu mnogo direktnije uz stalno praenje trinih zbivanja i promena, - razvoj privatnog preduzetnitva u turizmu Srbije dovodi do vee fleksibilnosti prema izrazito segmentiranoj tranji (a za to su neophodne kvalitetne informacije sa trita, njihovo organizovano prikupljanje i odgovarajua prodajna i promociona podrka).

Prioritetni vidovi razvoja turizma Srbije po teritorijalnim podrujima

U strategijskom prilagoavanju privrede Srbije trinim promenama, neophodna je selektivnost, kako u vidovima turizma, tako i u vidu podruja (regija). U prvu grupu prioriteta, sa formiranim i zapoetim celinama i centrima turistike ponude potrebno je izdvojiti3: (1) Beograd (kao glavni turistiki centar), (2) Severni Kopaonik (Kopaonik - eljin, Vrnjaka Banja u svojstvu prve kompleksno zaokruene regije), (3) tranzitni drumski turistiki pravac od Novog Sada do Nia, (4) ar planina (Brezovica), (5) Novi Sad sa Frukom gorom, (6) erdap, (7) Tara - Zlatibor - Zlatar, (8) Maljen sa Divibarama. U drugoj grupi prioriteta, meu novim turistikim prostorima trebalo bi izdvojiti: (1) Dunav (glavni plovni tranzitni pravac celim tokom kroz Srbiju), (2) Stara planina (Babin zub), (3) Prokletije (Koprivnik i Pe), (4) Vlasinu (Vlasinsko jezero, emernik i Vardenik), (5) Goliju (sa Novim Pazarom). (6) Gornje Podunavlje (sa Somborom). Turizam u gradskim naseljima predstavlja jedan od najrasprostranjenijih i najmasovnijih vidova turistikog prometa u Srbiji4, uostalom kao to je to i u svetu. Ova vrsta turizma ukupno gledano, ima oblik kulturnih turistikih kretanja, jer urbana naselja predstavljaju kompleksno kulturne motive. Pored toga, gradove karakterie brojnost i heterogenost smetajno-ugostiteljskih trgovinskih, zanatskih objekata i zabavnih sadraja, koji se mogu ukljuiti u turistiku ponudu. Tranzit je, takoe, jedna od bitnih karakteristika turistikog prometa u urbanim naseljima, uslovljena njihovim povoljnim saobraajno-geografskim poloajem (istovremeno i emitivna podruja turisti-

ke tranje, ali i vani receptivni turistiki centri). Uglavnom, saobraajno-geografski poloaj, veliina i motivska specifinost najvaniji su faktori valorizacije gradskih naselja. S druge strane, veinu smetajnih kapaciteta u gradskim naseljima ine hoteli u kojma se ostvaruje znatno vea potronja u odnosu na druge smetajne objekte, a to ukazuje na rentabilnosti investicionih ulaganja u razvoj turizma u urbanim podrujima. Brojni podaci ilustruju5 da zbog svoje veliine, polivalentnosti, povoljnog saobraajno-geografskog poloaja i motivskih specifinosti, urbana podruja pokazuju veu rezistentnost na spoljnje uticaje, koje ne pogoduju razvoju turizma, u odnosu na druge vrste turistikih mesta. Specifinost gradskih turistikih kretanja u odnosu na druge motivske oblike prometa, izraena je u ravnomernijoj distribuciji prometa po mesecima, to je indikovano postojanom atraktivnou kulturnih motiva i znaajnim prisustvom neturistikih poseta. Ravnomernija distribucija prometa po mesecima u gradskim naseljima poveava stepen iskorienosti kapaciteta i efekte turistikog privreivanja u celini. Jedino klima, kao faktor, opte pokretljivosti, o udreenoj meri utie na sezonska kolebanja turistikih tokova usmerenih ka urbanim sredinama. Sezonska koncentracija manja je kod veih gradova, a izraenija kod gradova situiranih u blizini saobraajno-turistikih koridora. Meutim, u sezonskim mesecima u gradskim naseljima Srbije (do 1990 godine), ostvarivano je 3/4 ukupnog godinjeg broja inostranih turista. Tako je u Beogradu, Niu i Novom Sadu, prosean boravak inostranih posetilaca neto dui u odnosu na ostala gradska naselja i iznosi oko 2 dana, usled veeg stepena njihove atraktivnosti i bogatijeg motivskog potencijala. Povoljan saobraajno-geografski poloaj kao i razvijena trgovinska, kulturna i administrativna funkcija Beograda, Novog Sada, Nia i Subotice, predstavlja dobre uslove za uspean razvoj turizma. U prvom planu je Beograd, kao najvei administrativni, privredni, kulturni, nauno-obrazovani i zdravstveni centar u Srbiji6. Procenjuje se da je Beograd, u 1990. godini ostvario devizni prihod po osnovu turizma u visini od oko 300 miliona USD, to je inilo 50% ukupnog deviznog prihoda od turizma u Srbiji7. Inostrani turistiki promet Beograda ima dominantno tranzitno i poslovno-kulturno obeleje sa kratkim prosenim boravkom (oko 2 dana) i visokom potronjom po danu, kao i ravnomernijom godinjom distribucijom prometa, u odnosu na druga turistika mesta u Srbiji, usled visokog udela neturistikih poseta (poslovna putovanja). Perspektive razvoja gradskog turizma u Srbiji zavise od vie preduslova i inilaca koje treba ispuniti da bi se ovaj vid turizma intenzivnije razvijao. (1) Izgradnja modernih autoputeva meunarodnog znaaja, kao i mree kvalitetnih pristupnih regionalnih i lokalnih saobraajnica,

(2) Sa aspekta avio saobraaja, za razvoj gradskog turizma, vano je ubrzati aktivnosti na osposobljavanju aerodroma Bor, Novi Sad, Sombor, Subotica, Vrac i Zrenjanin za obavljanje javnog prevoza; (3) Planiranje razvoja turizma, treba da postane integralna komponenta sveobuhvatnih razvojnih planova urbanih oblasti (npr. izletnika podruja); (4) Nain izgradnje i prostorni razmetaj hotelskih i drugih smetajnih kapaciteta i infrastrukturnih sadraja treba reavati urbanistikim planovima (pri emu hotele treba locirati u blizini poslovnih, trgovinskih i zona sa zabavnim sadrajima ili u blizini vanih saobraajnica); (5) Obezbediti dobru saobraajnu povezanost hotela sa delovima grada u kojem se nalaze atraktivni kulturni motivi, zatim, pored reka sa zabavno-kulturnim sadrajima i razliitim komercijalnim objektima; (6) Specifinost istorijskih gradova, odnosno urbanih naselja sa vrednim kulturno-istorijskim nasleem, (7) Prioritet u razvoju treba dati gradskim naseljima koja se nalaze na vanim saobraajno-turistikim koridorima. Imajui u vidu gustinu urbanih naselja njihov poloaj u odnosu na vane saobraajnice i druge vrste turistikih motiva, jasno je da gradskom turizmu treba dati posebnu panju u koncepciji i planovima razvoja turizma u Srbiji. Gradska naselja e i u narednom periodu biti dominantni prihvatni i tranzitni centri, inostranih turista, ali i znaajni centri izletnikog turizma, znaajni i za razvoj domaih turistikih kretanja.

Prioritetni vidovi razvoja turizma po funkcionalnom principu

U Srbiji jedna od najatraktivnijih ponuda, za meunarodno turistiko trite, su lovni turizam, razvoj odrivog turizma i turizam na rekama, koji su i u dosadanjem periodu davali znaajni devizni efekat.

Lovni turizam

Mnogi smatraju da je lovni turizam elitni vid turistike ponude. To mogu da ilustruju i cene trofeja pojedinih vrsta divljai. Objektivne mogunosti ovog segmenta turistike ponude su znatno vee od ostvarene realizacije u poslednjoj deceniji. Posebno, ovaj stav dobija na znaaju, kada se zna da Srbija raspolae sa 321 lovitem na povrini od oko 8. 800. 000 hektara ( od toga 24 obraena lovita i priblino 150 lovakih domova). Lovita u Srbiji se ubrajaju meu najpoznatije u Evropi. Prirodni potencijal za gajenje svih vrsta divljai su veoma povoljni9. Meutim, u lancu ukupnih usluga lovnog turizma (granica, aerodrom, prevoz, dozvola za oruje i municiju, ureenih lovita, strunih vodia, kvalitetni objekti za smetaj itd. ) retko je bilo neophodne sinhronizacije, tako da su ukupni efekti ispod mogunosti.

1

Eko-turizam

Tabela 1. Krstarenje rekama Srbije Naziv destinacije Beograd na rekama Beograd - Bela stena - Panevo Beograd - Smederevo Beograd - Titel Beograd - Eka Beograd - Nov Sad Beograd - Novi Sad Karaorevo Beograd - Srebrno jezero Beograd - Golubac Lepenski vir Beograd - Beej - Fantast erdap Trajanje Razgledanje Jednodnevno Jednodnevno Dvodnevno Dvodnevno Dvodnevno Trodnevno Trodnevno Trodnevno Trodnevno etvorodnevno

Viegodinje odsustvo Srbije sa meunarodnog trita, kao i brojne promene koje su se desile u sferi tranje i ponude, zahtevaju intenzivan i efikasan rad na reintegraciji turistikog proizvoda u trine tokove i reafirmaciji uloge Srbije, kao destinacije turistike tranje sa podruja Evrope. S tim u vezi, kao prioritetan zadatak se namee potreba efikasnije ugradnje ekoloke komponente u turistiki proizvod koji mu moe obezbediti: - trinu poziciju, - snaniju konkurentnost, - razvojnu odrivost, i - veu profitabilnost. Meutim, u svetu se ulau veliki napori i vre brojna prestrukturiranja u cilju efikasne ugradnje ekoloke komponente u ukupni proizvod i njegovu promociju (menadment i marketing), tretirajui je kao veoma znaajnu kariku u ostvarivanju konkurentne pozicije i efikasno sredstvo za osvajanje trita. To je dovelo do snane konkurencije na svetskom tritu, na kome se danas nudi oko 150 nacionalnih turistikih proizvoda. Bitna ekoloka komponenta turistikog proizvoda Srbije je ukljuivanje u sistem kvaliteta (ekoloki menadment) uz istovremeni obuhvat turistikog trita i trita turizmu komplementarnih delatnosti. Savremeno tretiranje usluga vezano je, u osnovi, za doslednu razradu koncepta totalnog kvaliteta (Total quality menagement). Posebno se potencira ekoloki kvalitet, kao kljuni faktor konkurentnosti turistikih proizvoda, pri emu su u obzir uzete i sve druge politke koje se neposredno ili posredno tiu turizma (adekvatno obrazovanje, obuka i trening kadrova). S druge strane, u savremeno koncipiranom marketingu turistikog proizvoda tei se ka maksimalnoj zastupljenosti potreba, zahteva i elja potroaa, a savremena je tendencija tzv. ekoloki-zeleni marketing. 10 Time se direktno ide u susret profilisanoj tranji iz razvijenih zemalja, ije se stanovnitvo sve vie navikava na visoke standarde i ekoloki kvalitet brojnih proizvoda, meu kojima su i domicilni turistiki proizvodi, tako da sline uslove zahteva i na drugim receptivnim prostorima. Zato, adekvatna implementacija ekolokih komponenti (zatita okoline i turista, dajui prednost onim proizvodima koji su organizovani u skladu sa ekolokim standardima) u sprovoenju marketing aktivnosti u turizmu Srbije treba da bude prioritetan zadatak. Trite EU ima dominantnu poziciju u okviru svih razvojnih parametara. Uzimajui u obzir irinu evropskog trita turistike tranje, s jedne strane, i otru konkurenciju, s druge strane, u prvom planu razvoja turizma Srbije istie se znaaj njegove interesne segmentacije i odreenja prioriteta (naroito sa aspekta ofanzivnog marketinkog nastupa turistike delatnosti Srbije). U tom pogledu, a imajui u vidu iskustva steena pre 1990. godine, smatramo da u buduem razvoju i plasmanu turistikog proizvoda Srbije prioritet11 treba dati najrazvijenijim zemljama Evrope, odnosno trite EU kao najmoniji emi-

Izvor: Agencija Accord i Nautika, 1996. tivni turistiki prostor, sa posebnom panjom na njegove osnovne kvantitativno-kvalitativne odrednice i mogunosti efikasne reintegracije i reafirmacije turistikog proizvoda Srbije.

ski anali br. 133, Ekonomski fakultet, Beograd, 1995. , erovi S. , Strategijski menadment turistike privrede Srbije, elnid-Beograd, 2002. erovi, S. , Turistika ponuda je osnov organizovanosti Turizma, Direktor, br. 10, Beograd 2000. Jovi, M. , Ekoloka dimenzija savremenog marketinga, Marketing, Beograd, br. 3/1995. Milisavljevi, M. , ai, K. , The strategy and Strukcture of the Tourist Fir, Strategic Management of Tourist Firsm, Ekonomski fakultet, Beograd, 1989. Popesku, J. , Upravljanje razvojem turizma - odrivi razvoj kao nova paradigma globalnog turizma, Turistiko poslovanje, br. 1/1995. , teti, S. , Atraktivnost resursa, motiv za odabir turistike destinacije, Zbornik: Turistiki potencijali Jugoslavije, Novi Sad, novembar, 1996. Strategija razvoja turizma u republici Srbiji, Beograd 2000. god. str. 40 TO Srbije, Beograd 2001. god.

Turizam na rekama

Novi segment turistike ponude, odnosno novi turistiki izazov je krstarenje rekama Srbije, koja sa 1. 700 km plovnih puteva i kanala ve decenijama vai za veliki potencijal nautikog turizma. Meutim, pored lepote renih obala, obilja zdrave hrane i ribe, te civilizacijskih i kulturnih blaga, treba osposobiti putniku flotu tzv bele lae. Novi sadraji ponude mogu biti programi krstarenja rekama Srbije: Dunavom, Savom, Tisom, Tamiom, Belgijom, V, Moravom i dr. Ovim krstarenjima mogu se zainteresovanoj klijenteli pruiti mogunosti da vide oaze nedirnute prirode - rezervat Carska bara izmeu Begeja i Tise, tvrave na Dunavu - Smederevsku, Petrovaradinsku, Ramsku, Golubaku, zatim, arheoloka nalazita (Lepenki vir na Dunavu), umske rezervate, Frukogorske manastire i crkve, Sremske Karlovce i Strailovo, beejske dvorce iz devetnaestog veka, lovite i ribnjake (Karaorevo i Eka), graevinska uda Starog sveta (stubove Trajanovog mosta, deo Tiberijevog i Trajanovog puta, Trajanovu tablu). Strategijske osnove razvoja Srbije kao turistike destinacije oslanjae se i na selektivno utvrivanje ciljnih segmenata i ciljnih trita. U tom smislu, neophodno je ponovno dokazivanje i potvrivanje postojeih i novih kvaliteta turistike ponude.

Napomene

Literatura

Baki, O. , Mati, Lj. , Strategija komunikacionog MIKS-a Turistike organizacije Beograda, Turistiko poslovanje, Via turistika kola, br. 1/1996. Baki, O. , Srbija na meunarodnom turistikom tritu, Nova trgovina, Beograd, julavgust, 1997. str. 31. ai, K. , Tendencije i opte karakteristike razvoja meunarodnog turizma, Ekonom-

. Strategija.razvoja.turizma.u.republici.Srbiji,.Beograd.2000..god..str..40 . Poslovni.razlozi.i.ostali.oblici.poseta.Beogradu,. Novom.Sadu,.Niu.i.ostalim.veim.gradovima.u. Srbiji.uestvovali.su.sa.70%.u.ukupnom.broju.dolazaka.stranih.turista..Beograd,.a.i.drugi.vei.gradovi. realno.mogu.i.treba.da.reaktivirju.svoj.status.znaajnog.evropskog.kongresnog.centra.. . Baki,.O..,.Srbija.na.meunarodnom.turistikom.tritu,.Nova.trgovina,.Beograd,.jul-avgust,.1997..str..31.. . U.gradskim.naseljima.ostvareno.je.ok.48%.od.ukupnog.broja.noenja.i.oko.77%.od.ukupnog.broja.posetilaca.u.Srbiji,.a.sa.oko.39%.u.ukupnom.broju.leaja..U.1995..godini.u.gradskim.naseljima.registrovano.je.oko.44%.od.ukunog.broja.noenja,.i.oko. 71%.od.ukupnog.broja.turistikih.dolazaka.u.Srbiji.. . U.Beogradu.je.1989..godine.ostvaren.najvei.procenat.turistikih.noenja.od.ukupnog.broja.noenja.u. gradskim.naseljima.i.iznosio.je.35%.iza.njega.su.Ni. (4,.4%),.Novi.Sad.)3,.4%),.Pritina.(2,.1%),.Kragujevac. (1,.9%),.Subotica.(1,.5)..Inostrani.turizam.se.koncentrisao.u.nekoliko.veih.gradova.(Beograd,.Ni,.Novi. Sad,.Subotica).u.kojima.je.1989..ostvareno.blizu.60%. ukupnog.broja.inostranih.noenja.u.Srbiji.. 6. Povezan.je.sa.9.drumskih,.7.eleznikih,.2.rene.i. veim.brojem.vazdunih.komunikacija..Beograd. poseduje.solidne.smetajne.ugostiteljske.kapacitete,.koji.ini.oko.7..300.leaja.u.hotelima.i.preko.1000. kafana.i.restorana,.veliki.broj.turistikih.agencija,.49.muzeja,.19.galerija,.188.kulturnih.dobara,.oko. 400.ha.javnih.zelenih.povrina,.ugledan.(Sava).kongresni.centar.. 7 . Baki,.O..,.Mati,.Lj..,.Strategija.komunikacionog. MIKS-a.Turistike.organizacije.Beograda,.Turistiko.poslovanje,.Via.turistika.kola,.br..1/1996.. . TO.Srbije,.Beograd.2001..god.. . Navodimo.samo.neka.od.poznatijih.lovita:.Kozara,.Kamarite,.Crni.lug,.Deliblatska.peara,.Deli. Jovan,.Lipovica,.Suvaja,.Suvobor,.Horgo,.Senta.itd.. 0. Jovi,.M..,.Ekoloka.dimenzija.savremenog.marketinga,.Marketing,.Beograd,.br..3/1995.. . Davanje.prioriteta.trita.EU.zasniva.se.na.brojnim. iskustvima.iz.perioda.pre.raspada.prethodne.Jugoslavije,.rezultatima.komparativnih.analiza.drugih.trita,.a.naroito.na.konkretnim.pokazateljima.(generatorima.tranje).koji.nedvosmisleno.upuuju.na.njegovu.emitivnu.mo.i.perspektivni.razvojni.znaaj..

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Katerina Angelevska-Najdeska* Abstract

In the insistence the tourist destination to be a step forward from the competition to attract more tourists, it should on the market to offer substantive synchronized composition of different products and services. The point is the various tourist requests to be satisfied more successfully. Although, without proper analyze of surrounding, market and competition, and perceiving of advantages and weaknesses of tourist destination, there is no successful management. In contemporary conditions of working, the changes are numerous, dynamic, very often, unpredictable and with different intensity. When we are talking about tourism, we should say that these changes are turbulent. That is the reason why the tourist destination should grasp the surrounding first, and than to chouse the aims and the ways of reaching them. As a result of that it shows the needs of permanent changing and adapting of aims of tourist destination. Key Words: Marketing management, tourist destination, promotion, marketing mix, tourists needs.

Maketing Management of the Tourist Destination as a Way for its Sucsesful Development
Introduction
The management is a continual process that helps to direct the business activities of the tourist destination. Achieving the aims of the tourist destination depends of its capabilities to satisfy the tourists needs and wishes with adequate combination of the instruments for participating on the market. The right marketing management is a way of finding the proper combination of marketing-mix, or a combination of instruments for appearance on a market, because that is the way in which the tourist destination will have priority over competition. The meaning of application of marketingmix is shown throughout unlimited numbers of possibilities which issue from the combination of its instruments and their application into the different areas; from planning approach of formulation of marketing strategy; adapting of the offer toward specific needs etc. The aims implementation and the marketing strategy are actually based on using the marketing instruments. Appliance of marketing conception actually is a key for successful select of tourists needs. Management of tourist destination should permit a prosperous conversion of the needs into the products and services. Marketing-mix of the tourist destination can be considered of two aspects: on macro level (from aspect of the tourist destination), and from micro level (from aspect of tourist subjects individually). When elaborating organization of marketing activities and their proper management we actually talk about their arrangement in the organized structure of the marketing. The organization of marketing activities actually refers to the organization of research on the market, the planning and development of the product, the propaganda and organization of the sale. For successful promotion of the tourist destination it should be implement a process of coordination and reconciliation of efforts of all participants into the tourist industry. That is the only way to get the maximum of the tourist destinations potential. In modern economic conditions, when the conditions of economy rapidly change, the marketing-management strategy enables the tourist destination to react on time on the market and to gain certain advantage over the remaining (competitive) destination. The tourist destination can determine and set its objective, first of all, by considering and evaluating the factors it has at its disposal, making an evaluation of the income and establishing the character of the surrounding. What make one destination different from the others are actually the factors that the destination has at its disposal (attractive, communicative etc.).

Pozitioning of the tourist destination on the market

The objective of undertaking marketing activities and their proper management is to direct the tourist destination towards occupying the desired and planned position on the tourist market. Nevertheless, in order to accomplish that, the first thing that has to be done is to scan the condition of the tourist destination, which is to establish its achieved level of development and its position on the market. In order to establish the achieved degree of development, certain analyses have to be done that will provide data concerning: the structure of the accommodation and catering capacities, the condition of the communication factors (roads), the degree of valuation and allocation of the attractive resources (cultural and historical monuments, natural resources, etc.), the activities undertaken to enrich non-board offer, the degree of development of the intermediary factors, the degree of participation of the remaining activities in the constitution of the final tourist offer etc.

An analizes of the surrounding

* Katerina Angelevska-Najdeska, University of St. Clement Ohridski/ Faculty of Tourism and Organizational Sciences, Ohrid, Macedonia

The determination of the position of the tourist destination on the market can bi done, first of all, by analyzing the surrounding, the market and the competition, that is, by analyzing those tourist destinations that can be competitive in various respects. Everyday and constant changes take place in the surrounding. The need for their constant observation and recording is a prerequisite for the successful development of the tourist destination. At the same tame, it is very important to understand and accept the changes as a starting point of the marketingmanagement activities for the development of the tourist destination. The broader surrounding of the tourist destination has a great influence on the desires and needs of the tourist, and consequently on the creation of the tourist product the destination and the way of its selling. Therefore, the observation of the changes is

1

of great importance, especially because the ignoring of these changes could result in complete failure of the tourist destination. Of the various and numerous components of the macro-surrounding, the economic surrounding no doubt has the utmost influence on the marketing-management of the tourist destination. Within this surrounding indicators can be pointed out that stimulate or inhibit the tourist travels, and depending on the degree of the demand have a positive or negative influence on the development of the tourist destination. The influence of the tourism on the development of the tourist destination is reflected in the inflow of foreign currencies which contributes to the improvement of the structure of the payment balance of the country, the degree of employment, the emphasis on the multiple role of tourism etc. One the other hand, certain factors such as the rate of inflation, the currency course, has an inhibiting influence on the tourist travels. The social and cultural surrounding-and especially the demographic characteristic of the tourists bring about numerous changes. The choice of the tourist destination is largely influenced by the life-style of the tourist, their education, age structure, sex etc. The tame of traveling, the duration of the stay, the structure of the expenditure also depend on these factors. In the tourist destination, an encounter between the native inhabitants and the tourist takes place which results in an exchange of information about their different cultures, habits, customs etc. The political surrounding also has an important influence on the tourist destination. Building up a good reputation of the tourist destination greatly depends on the activities undertaken by the state (government), which means establishment and maintenance of a stable climate and development of the tourism by means of determine the parity of the national currency, the visa regime, the planning and protecting of the resources etc. The technological surrounding refers to the technological achievements that bring about enormous changes. These changes refer to the possibility of increasing the degree of automation in the process of offering services, which is application of the latest technological achievements in furnishing the accommodation capacities, the latest achievements in the tourist mediation, the means of transport etc. The natural surrounding is becoming more and more significant, as a result of the tourists need to visit destination that have never been touched by a human hand, destinations that have remained authentic and therefore have enormous tourist value and draw enormous attention. In times of massive and rapid urbanization, much greater interest arouses that tourist destination, the offer of which is created in a way that enables the tourists to find themselves in an another world, quite different from the every day world. The ecological surrounding is an imperative in the marketing-management of the

tourist destination. The fact is that as a result of the increased human negligence and the uncontrolled exploitation of the environment, that is, the resources, the tourist destinations are brought to an unseen ecological condition. Therefore, there is a need for an appropriate management of the marketing activities with the aim of influencing and directing human conduct, which is with the aim of arousing human conscience in order to stimulate the positive and minimize the negative influence on the environment. This means that a care has to be taken of protection of certain natural environments that have tremendous importance to the development of tourism, the protection of the cultural and historical monuments, the quality of the surrounding etc. Nevertheless, above all human consciousness and conduct have to be influenced in order to decrease and control the water and air pollution, the clamor, to control the destruction of the natural and anthropological treasure of the tourist destination etc. Generally speaking, the influence of the broader environment (surrounding) of the tourist destination on the creation and quality of the tourist product of the destination, is of great importance. Therefore the marketing-management activities should put a stress on those attributes that give the tourist destination a comparative advantage and influence the correction of the negative impacts. The market analysis includes the analysis of the constituent elements, that is, of the demand, the offer, the product or the service that are being exchanged and the price of their exchange. In view of the fact that the relation the offer and demand on the tourist market differs from that on the classic market, i.e. the relation has an opposite direction, this market becomes very specific. Therefore, in order to sell the tourist product the purchasers have to be brought to the tourist destination, because this type of product cannot be exhibited for sale and the consumer has to come to the places where it is offered to consume it. Therefore, the tourist needs and desires have to be analyzed so that the tourist destinations offer can be adapted to their demand. The researches that are being done should establish (Kobai, Senei, 1989): Identification of the past consumers; Identification of the potential consumers; The fundamental characteristics of the consumers including the social and economical and other significant characteristics; The structure of the consumers of the region; The basic motivation for purchasing; Factors that cause consumption; Changes of the consumers habits etc. The knowledge gained through these researches is very important to the companies

An analysis of the market and competition

in the field of tourism and hospitality (micro level) as well as to the tourist destination. Because the tourist product of the destination is composed of the particular products of the companies it is important that the marketing-management activities properly coordinate and harmonize their ultimate goals. Depending on the aspect of observation of the tourist destination, we can talk about different types of market (international or domestic) and different segmentation of the market. Nevertheless, even though it has chosen its, market and examined the demand, the tourist destination is not alone in the endeavor to meet the consumers demands. This means that many competitors appear on the market to achieve one and the same goal i.e. to meet the needs of the consumers. The competition on the market, actually, stimulates the development of every company or tourist destination, because they each struggle to become victors in their own way. Meaning, the aim is to be different from and a step ahead of the competitors. Whether the tourist destination will decide to be more competitive on the market with regard to the different assortment of the offer, richer offer, the price of the tourist offer or any other way, depends on the knowledge gained from the different analyses and researches which have been done. In order to achieve greater success on the market, many companies or regions the offers of which are compatible, could create a common tourist product i.e. to have a common exhibition on the market and as a result of that to gain a suitable competitive advantage of the tourist destination.

Marketing Management Strategy Of The Tourist Destination

The knowledge of the position of the tourist destination on the market is based on the analyses of the surrounding, the market and the competition which have been previously done. However, what is even more important to the development of the tourist destination is to determine the position that the tourist destination has to occupy in the future, i.e. after a certain period of time. At the same time, it is very important that the goals that will be set have to be flexible and adaptable, i.e. the tourist destination has to define such goals that will enable the survival of the tourist market and simultaneously to secure safe survival by means of an increase of the market participation and prestige (Baki, 2002). Since the achievement of the goals is closely related to and depends on the plans accomplishment, the flexibility of the plans enables the tourist destination to adapt it self to the surrounding and face the changes that take place. In view of the influence of the macro-surrounding on the tourist destination, the destinations goals can be defined in a way so that they can refer to certain parts of that same surrounding, which on the other hand, will result in greater flexibility in their achievement.

1

The marketing-management strategy of the tourist destination actually determines the goals, the long-ranged ones, and at the same time determines the road to reaching the goals. Through the marketing-management strategy the tourist destination actually enables itself to react on time to the changes in the surrounding and gain competitive advantage over the other destinations. Because the tourist product offered by the tourist destination is very specific, the application of this strategy has an enormous influence on the successful dealing with the problems. Different strategies can be built depending on how specific the tourist destinations goals are. Nevertheless, talking into account the fact that the purchasers are at the centre of the marketing-management strategy i.e. their and desires that constantly alter, it is necessary for the tourist destination to choose a strategy that will enable its rapid anticipation of the changes and its rapid adaptation to them. In endeavoring to offer a qualitative product and maintain its competitive advantage on the market, the tourist destination may choose either the strategy for the segmentation of the market or the strategy for differentiation of the product. The establishing of the segments and their profile actually means deciding on a particular tourist product of the tourist destination. On the other hand, the factors that influence the decisions to involve people in tourist currents and to make use of the tourist and also to establish the numerous segments, influence the quality and assortment of the product offered by the tourist destination. On the other hand, the strategy for differentiation of the product of the tourist destination, actually, endeavors to retain the old and allure new tourist, i.e. to maintain and increase the tourist destinations income. The differentiation of the product actually represents a separation, a selection of the product from the similar competitive products, i.e. it is an activity that in some way makes the product different from the remaining competitive products. The strategy for differentiation of the destinations product could apply to all its segments (parts). That can be done with the physical characteristics as well as those that give the tourist an additional pleasure (psychological differentiation). The psychological differentiation is especially important to those segments that are physically untouchable (the quality of the services, the way they are offered, the conditions in which they are offered etc.) In differentiation of the tourist destinations product, it should be pointed out that the differentiation has an influence on the demand, actually, helps the curve of the demand move to its own advantage, whereas the strategy for the segmentation means adaptation of the demand. The strategy for differentiation widens the participation on the market, that is conquers one level of the market whereas the segmentation of the market cut a much bigger piece of the market cake (Baki, 2002).

Management Of Marketing Instruments Of The Tourist Destination

In order to make good use of the potentials that the tourist destination has at its disposal all the participants in the tourist industry of the destination should be involved, but their activities should be coordinated and harmonized. Having determined the objectives of the tourist destination and having defined particular segments of the market as targets, the next thing that should be done is to form an adequate combination of the marketing instruments i.e. an appropriate marketing mix (product, promotion, distribution and price,) in order to make the tourist destination competitive on the segmentation market. The product as one of the elements of the marketing mix can be seen as a product of the tourist destinations companies or as a tourist destination, product. According to Gavrilovi, the main part of the tourist product actually the services. The largest portion of the total tourist consumption is done by different services and only a small portion by materially palpable products (Gavrilovi, 1991). But the tourist product of the destination is a total (composite) product made up of certain number of elements as its constituent parts (Baki, 2002). In order to improve the assortment of the product of the destination, attention should be focused on three significant factors: The destination attractiveness-a mixture of various natural (climate, flora, fauna etc.) and social elements (folklore, melody, gastronomy and other similar attractiveness The destinations accommodation facilities-the available capacity of the accommodation objects as well as other activities necessary for an enjoyable stay of the tourists (sport, entertainment etc.) The destinations accessibility-it refers to the geographical and natural accessibility as well as the economic, represented by the travel expenses. If the tourist destination does not have enough of these factors at its disposal in order to offer a tourist product with a good qualitative structure, that doesnt mean that there are no prerequisites for the development of the tourist product could occur in a modified form, which means as a possibility of substitution or completion of particular elements). The promotion as another of the marketing mix instruments, which when combined with the other instruments is used to prompt and promote the offer and selling of the destinations product. The task of the promotion in tourism is to bring the consumers to the tourist destination where the tourist product is offered and to acquaint them with the destination and the product. The objective of the promotion in tourism is to inform the tourists about a particular tourist prod-

uct and the way in which they can become acquainted with it. Actually, the promotion should arouse the potential consumers interest in the product offer by the tourist destination. This means that the objective of the promotion is to direct the activities towards the tourists (or at least some of them) and through different ways of communication at first to attract them to the tourist destination and then persuade them to purchase certain products or services in the tourist destination during the stay, but also during their trip to a certain destination. The channels of sell and distribution in tourism, according to ai, represent a total of the business and organizational activities which make sure that the tourist product reach the consumers in a way, time, place and at price that suit them the most (ai, 1980). The division into direct and indirect is the most adequate to the manner of selling. We talk about direct selling when the products and services are sold directly to the tourists. When the tourist product is distributed indirectly, then it is sold through mediators. The indirect channels of distribution assume greater importance, because in the process of expanding of the tourist market they facility the communication between those who offer their services and the tourists. The price of the tourist product is formed according to certain criteria and under the influence of certain factors. The factors that influence the creation of the price of the tourist product, could be of internal nature which includes the changes in the company (place, region, country) and of external nature, which includes the changes in the surrounding, putting a special accent on the changes on the tourist market and at the same time taking into account the specifications of the market. What is especially specific in the creation of the prices is that the price is formed at a higher level in places which are, speaking of the point of view of tourism, more attractive (rich in cultural and historical monuments, natural riches etc.) and in object which are fully modernized (of a higher category). However, in the process of the price formation, a care has to be taken not to lose the competition on the market. At the same time, it is very important to find a way to combine the policy on prices and the policy on quality, because very often the quality of the product of the tourist destination (as an impalpable product) is determined through the price (Baki, 1988). The tourist destination has three possible strategies for the policy on prices at its disposal: 1. strategy for prices predominantly determined by the expenses-the expenses represent an internal factor in the creation of the price and give the low limit beneath which the price should not be formed. The upper limit is the price the tourists are ready to pay for the product. 2. strategy for prices which is determined by the conduct of the competition-the competition has great importance to the policy on prices. In the process of run-

1

ning the policy on prices, information should be provided about the prices of the competitor, the importance they attach to this instrument, the advantage gained on the market through the prices differentiation etc. 3. strategy for prices connected to the conduct of the tourist demand-the primary feature of the demand is the high degree of flexibility, especially with regard to the price. That is way a care has to be taken in the process of the price creation i.e. its upper and lower limit in conducting the policy on prices. The policy on prices should not be conducted separately from the policies of the other marketing instruments.

ties are to be made a good image of tourist destination, or to make a good impression on tourists. By doing all necessary analyzes and by developing the right strategies, the right selection of the market is permit where the activities will be directed, the needs and desires of tourists will be determinate. That is the way of opening the possibilities for directing the tourist destinations offer to their satisfaction. That is the how is possible to make a competition priority of tourist destination and its product on the tourist market. When we have these facts, one question is opened, and that is how the direct participant into the process of making the image of destination are commitment to achieve that and how they participate into propagation of tourist destination.

Conclusion

The aim which should be reached by assumed the marketing management activi-

References

Angelevska-Najdeska, K. (2002). Magisterski trud: Marketing menadjment na ugostitel-

skiot proizvod, Fakultet za turizam i Ugostitelstvo, Ohrid Baki, O. (1988). Strategisko planiranje turistikog proizvoda, Nauna knjiga, Beograd Baki, O. (2002). Marketing menament turistike destinacije, Ekonomski fakultet u Beogradu, CID, Beograd Gavrilovi, S. (1991). Meunarodni marketing u uslunim delatnostima, Nauna knjiga, Beograd Kobai, A., Senei, J., (1989). Marketing u turizmu, kolska knjiga, Zagreb Lancaster, G., Massingham L. (1997). Menament u marketingu, (prevod), Privredni pregled, Beograd Rakievi, G. (2002): Menadment u turizmu i ugostiteljstvu, Fakultet za turizam i ugostitelstvo, Ohrid ai, K. (1980). Izbor kanala prodaje-sa posebnim osvrtom na jugoslovenski turizam, Jugotampa, Beograd

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Pero Petrovi* Antevski Miroslav** Rezime

Cilj rada je da ukae na meuzavisnost razvoja modela evaluacije i stratekih upravljakih performansi turistikih preduzea i turistikog proizvoda. Analiza primenjenih sistema za ocenu i merenje sratekih performansi identifikuje razloge za kontinuirani razvoj sistema za merenje poslovnih performansi i prednosti empirijski poboljanih modela. Ovaj rad afirmie kljune principe za izbor i selekciju merila za ocenu stratekih performansi, objanjava shemu integrisanog biznis planiranja u turistikim preduzeima, koje dovodi do harmonizacije planskih procesa, elaborira konstituisanje, razvoj i adaptaciju korporativnog sistema za evaluaciju i merenje stratekih performansi, naglaava vanost kontinuiranog usklaivanja performans merila, performans okvira i poslovne strategije i tretira navedeni proces kao kompleksno i dinamino pitanje. Nalazi ovog rada prezentiuju unapreeni model za merenje stratekih performansi turistikih menadera i turistikog proizvoda. Kljune rei: Turizam, sistem za merenje stratekih performansi, strateki plan, kljuni indikatori

Integrisani modeli evaluacije i merenja stratekih upravljakih performansi preduzea u turizmu i turistikog proizvoda
Uvod
U preduzeima turistike privrede, sagledavajui savremene tendencije razvoja turistike privrede, neophodna je primena integrisanih modela evaluacije, ali i merenja njegovih stratekih performansi. Odravanje permanentne profitabilnosti i ouvanje komparativne prednosti na globalizovanom turistikom tritu pretpostavlja ne samo formalno postojanje stratekog plana turistike organizacije, ve i efektivnu i efikasnu strateku kontrolu. U korporativno ureenim turistikim preduzeima, zbog njihove sloene i decentralizovane organizacione kulture, posebno je bitan znaaj uspenog modeliranja strateke kontrole. Trini uspeh personifikuje se ostvarivanjem superiornih finansijskih rezultata i permanentnim razvojem poslovnih jedinica, a postie se i odrava adekvatnim stratekim upravljanjem (definisanjem i implementacijom validne poslovne strategije). Strategija koja stvara vee finansijske efekte specifina je za svaku turistiku kompaniju, kao i sistem za merenje poslovnih performansi ija je prethodna pretpostavka adekvatna strateka artikulacija. Pri tome treba imati u vidu da svaka, konkretna, strategija zahteva razliiti set za merenje poslovnih performansi, odnosno da taj sistem moe osvetljavati ispravnost stratekog pravca ili otkriti postojanje stratekog jaza. To za cilj ima mogunost sprovoenja korektivnih akcija od strane menadera u turizmu. Osim toga daje mogunost transparentnog objanjenja smisla i znaaja izvrenja strategije celokupnom organizacionom osoblju. Menaderi u turizmu, pri tome, treba da imaju u vidu da je strateki plan orijentisan na dugorono zauzimanje respektibilne konkurentne pozicije, dok je operativni (biznis) plan usmeren na ostvarivanje prihvatljivih profitnih margina u tekuem poslovanju. le uspene, turistike kompanije moraju posedovati efikasna orua za realizaciju strategije i monitoring stratekih i taktikih nivoa. Meutim, ostvarenje razvojne vizije i strategije korporativnih turistikih drutava veoma je kompleksan i neizvestan proces. Poveavanje izvesnosti realizacije nameravanog stratekog razvoja poslovnih jedinica postie se upotrebom specijalizovanih menaderskih saznanja, tehnika i sredstava da bi se kreiralo organizaciono jedinstvo za1: razvoj formalnih stratekih ciljeva i akcionih planova; konstituisanje budetskog procesa i planskih hijerarhijskih ciklusa; harmonizaciju organizacione strukture koja e trajno podravati implementaciju strategije; U teoriji i praksi menadmenta turistikih preduzea odavno je zastupljeno shvatanje da je merenje poslovnih mogunosti prvi i neizostavni korak za kontrolu poslovnih rezultata i osnova za dalje poboljanje poslovnih rezultata. Stoga miljenje da su informacije o poslovnim aktivnostima koje su zasnovane samo na finansijskim i trokovno orijentisanim merilima nedovoljnog kapaciteta da obezbede uspeno upravljanje organizacijom na konkurentnom globalnom turistikom tritu. Upotreba samo finansijskih merila, za ocenu poslovnih rezultata, fokusira analitiku panju na kratkorone rezultate, na tetu zanemarivanja dugoronih razvojnih perspektiva organizacije. Stoga menaderi u turizmu stavljaju naglasak na ciljeve kao to su: trini poloaj, inovativnost, fiziki i finansijski resursi, profitabilnost, upravljake performanse, organizaciono ponaanje i javna odgovornost. Ogranienost tradicionalnih sistema za merenje poslovnih performansi mogu se grupisati u etiri seta: 1) nedostatak sposobnosti za predvianje i objanjenje buduih performansi; 2) nedostatak akcione inicijative, jer ne pruaju dovoljno informacija o uzrocima po. Drucker,.P..,.1994,.The.Practice.of.the.Mesaurement,. New.York,.Harper&Row;.On.je.prvi.zastupao.upotrebu.novog.multi-kriterijumskog.sistema.(MCS). za.merenje.poslovnih.performansi.koji.zahteva.frekventna.i.sloenija.merenja.i.komparacije..

Abstract

Integrated Models for Evaluation and Measurement of Strategic Management Performances of Tourist Companies and Tourist Product The purpose of this paper is to point out on interdepedence of development of the models for evaluation and measurement of strategic management performances of tourist companies and tourist products. This paper anayizes strategic performance measurement and evaluation system aplying. This work identifies and emphasizes reasons for performance measurement systems development necessity and advantage of empirical improvement models. The paper affirms key principles for strategic evaluation measure choice and selection. It explains scheme for integration of the business planning system, wich leads to the planning processes harmony. It also elaborates constitution, development and adaptation of corporation strategic performance evaluation and measurement system. This work stresses the importance for continual allignment of performance mesures and measurement frameworks with business strategy. The findings of this paper presents advances strategic performance measurement model for tourist manager and tourist product. Key words: Tourism, Strategic performance measurement system, Strategic plan, key principles * Dr Pero Petrovi, nauni savetnik, Institut za meunarodnu politiku i privredu, Beograd i PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad ** Antevski Miroslav, Istraiva-saradnik, Institut za meunarodnu politiku i privredu, Beograd

Evaluacija razvoja sistema za merenje poslovnih performansi

U savremenom menadmentu turistikih preduzea veliki znaaj pridaje se sistemu za merenje poslovnih performansi turistikih kompanija. Pri tome je merenje poslovnih rezultata jedna od najosetljivih komponenti savremenog menadmenta. Stoga, da bi bi-

1

slovnih problema i osnova za njihovo reavanje; 3) nedostatak obuhvatanja i uoavanja svih kljunih poslovnih aktivnosti, odnosno kasna detekcija poslovnih problema, kada je esto prekasno za bilo kakve korektivne akcije; 4) nedostatak analitinosti, odnosno prevelika agregatnost i uoptenost da bi inicirale i vodile menaderske akcije; S druge strane, savremeni zahtevi za odgovarajuim procenama aktivnosti trinog subjekta odnose se na sveobuhvatno merenje performansi preduzea upotrebom seta razliitih metoda i modela: tipova mernih kriterijuma (orijentacija prema klijentima vs. orijentacija prema ljudskim resursima); tipova vremenskih okvira (istorijska orijentacija vs. budua orijentacija); tipova merila (novana merila vs. ostala merila poslovnih aktivnosti); Za turistiko preduzee efektivno ostvarivanje korporativne strategije podrazumeva upotrebu razliitih menaderskih tehnika koje su povezane sa sveobuhvatnim tehnolokim integracijama. Stoga se ovaj pristup, razvoja organizacije, naziva i performans menadment, koji se moe definisati i kao set tekuih upravljakih inicijativa koje objedinjuju korporativnu strategiju i taktike procese preko integrisanog merenja poslovnih performansi i izvetavanja. Ovaj savremeni vid menadmenta (performans menadment) sastoji se od serija povezanih gledita u organizaciji od kojih svako ima svoj set menaderskih alata.

bom prilagoenih mernih modela i metodologija; 2) Taktiko gledite (perspektiva) obuhvata menadment aktivnosti i ocenu uspenosti rezultata; 3) Merno gledite (perspektiva) obuhvata strateka i taktika merila; Menaderi u turistikim preduzeima, pri tome, treba da imaju u vidu da se u proimanju strateke, taktike i merne perspektive optimizira proces artikulacije strategije, izbor prilagoenih performansi modela, performans merenja i organizacionih aktivnosti. Postavljeni okvir sistema za merenje stratekih performansi povezuje ove tri perspektive i osigurava kontinuiranu razmenu i tok informacija svih podruja poslovnih aktivnosti, omoguavajui brze korektivne akcije menadera na neeljene promene uslova poslovanja.

Slika 1. Razvoj strategije SPMS koropacije u turizmu Izvor: Lawrie, G. , 2001, Combining EVA with Balanced Scorecard to improve Strategic Fokus and Alignment, 2GC: Discusion paper odluivanja, u turistikoj organizaciji, pravovremene i validne informacije o trenutnim rezultatima dostizanja stratekih ciljeva i implementacije strategije, to podrazumeva: jasno strateko fokusiranje i analizu; fleksibilno, tano i akciono izvetavanje; jasne i pouzdane raunovodstvene izvetaje; Integralni razvoj strategije turistikog preduzea odnosno strateki performans menadment sistem (SPMS) dat je na slici br. 1. Ukupan proces konstituisanja i razvoja sistema za merenje stratekih performansi sastoji se od etiri faze. 1. faza - Identifikacija kljunih indikatora uspeha turistike organizacije na dugi rok Ovo je poetna faza konstituisanja i razvoja SPMS organizacija koja ukljuuje izbor i selekciju (identifikaciju) kljunih indikatora dugorone uspenosti, i to: pokazatelje poslovnog razvoja (efikasnost i profitabilnost); pokazatelje razvoja servisa klijenata (zadovoljstvo, lojalnost turista); pokazatelje razvoja ljudskih resursa (stalnost osoblja, razvoj znanja i poslovnih vetina); pokazatelje razvoja upravljanja rizikom (maksimizacija prihoda, optimizacija trokova); pokazatelje razvoja finansijskog upravljanja (maksimizacija profitabilnosti i finansijske stabilnosti); Osiguranje konstantne panje operativnih organizacionih jedinica na dostignute vrednosti datih indikatora postie se konkretnim prenoenjem odgovornosti na izvrioce, srazmerno njihovim ovlaenjima. 2. faza - Konstituisanje performans sistema i regulacije performans merila U turistikom preduzeu menadment odgovoran za strateko upravljanje organizuje direktne sastanke sa menaderima organizacije, u cilju usaglaavanja miljenja oko predloenog sistema za ocenu stratekih performansi i revidiranju pojedinih merila, za koje zajedniki zakljuuju da nisu celishodna. U konkretnom procesu usaglaavanja razvija se

Osnovni principi za selekciju merila pri oceni stratekih performansi

Menaderi u turistikim preduzeima, polazei od nepobitne injenice da merenje nebitnih poslovnih performansi (kao i merenje bitnih poslovnih performansi ali na pogrean nain) ne daje jasnu sliku o uspenosti implementacije strategije, dolaze do pet kljunih principa za izbor i selekciju merila pri oceni stratekih performansi: 1) strateka zasnovanost odraava esenciju strategije; 2) refleksija stratekih ostvarenja treba da pokae stepen ostvarenja stratekih ciljeva; 3) kreiranje balansnih taaka treba da upozori na relativnost vrednovanja pojedinih merila uspenosti poslovanja (na primer, kada je znaajno poveanje produktivnosti postignuto po cenu masovnih otputanja radnika); 4) strateka osetljivost treba da detektuje prethodna upozorenja na budue poslovne neuspehe i kompromitaciju strategije; 5) obuhvatnost celovitosti stratekih promena da se na adekvatan nain, u stratekom performans sistemu, detektuju, oznae i vrednuju strateke tendencije (pozitivne ili negativne) u ukupnim poslovnim aktivnostima turistikog preduzea;

Stvaranje okvira sistema za merenje stratekih performansi

Turistika preduzea su pred stalnim izazovima da implementiraju korporativnu strategiju i mere poslovne rezultate, odnosno mogunosti, na stratekom i taktikom nivou koristei razliite menaderske tehnike i metodoloke sisteme. U poslednje dve decenije menaderska teorija i praksa razvile su nekoliko razliitih modela za merenje poslovnih performansi, ija je zajednika karakteristika da uspenost preduzea obuhvataju simulativno iz vie razliitih i novih perspektiva, pri emu koriste ne samo finansijske, nego i set nefinansijskih pokazatelja2. Poslovne jedinice u turistikom preduzeu (korporativni entiteti) u postupku i procesu izgradnje odgovarajueg sistema za merenje stratekih performansi treba da obuhvate sledea tri, uzajamno zavisna, gledita (perspektive), koji konstituiu okvir mernog sistema3: 1) Strateko gledite (perspektiva) obuhvata kako primenu strategije, tako i merenje performansi preduzea upotre. Na.primer:.TQM,.ABC,.BSC,.Six.Sigma,.itd.. . Markovi,.G..,.2006,.Integrisani.modeli.evaluacije.i. merenja.stratekih.performansi.preduzea,.Poslovna.politika,.Beograd,.jun,.2006,.str..42..

Razvoj faza konstituisanja sistema

Polazna pretpostavka podrke planskim procesima organizacije je formiranje i razvoj sistema za merenje stratekih performansi, koji treba da obezbedi validne informacije za strateko upravljanje i odluivanje menadera u turistikim preduzeima. Strateki perfomans menadment sistem (SPMS) upotrebom efektivnih i kompetentnih izvetaja o merenim poslovnim rezultatima, omoguava multidimenzionalnu, multifunkcionalnu i multihijerarhijsku konverzaciju koja dovodi do poboljanja stratekih i operativnih aktivnosti. Primarna uloga SPMS je da obezbedi kljunim subjektima

1

i set preporuka za merila koja treba naknado ukljuiti u merni sistem i formira konana verzija SPMS-a. U zavrnom delu ove faze utvruje se periodika performans merila i odgovarajui merni protokoli i procedure. 3. faza - Revizija performans sistema Analiza uspenosti implementacije korporativnog sistema za merenje poslovnih performansi obavlja se kvartalno da bi se pravovremeno ocenila njegova efektivnost. Kritiki se analiziraju dva glavna pitanja: (1) da li je SPMS obezbedio validne indikatore za menadere svih nivoa u organizaciji? (2) da li je svako merilo relevantan uvid na strateke tendencije date poslovne aktivnosti? Menaderi u turistikim preduzeima oekuju da e revidirani oblik SPMS-a imati kao krajnji rezultat manji broj koherentnih merila. 4. faza - Upotreba performans saznanja o rezultatima (uspenost/neuspenost) implementacije strategije Upotrebom stratekog performans mernog sistema u svim strukturama organizacije obezbeeno je poslovno orue koje omoguava relevantne analize i diskusije o ostvarenim rezultatima stratekog razvoja na svim nivoima kompetentnosti i odgovornosti zaposlenih. U ovoj fazi se kroz oblik performans izvetavanja optimizira efektivnost, strateka fokusiranost i razmenjuju saznanja o uspenosti implementacije strategije. Na ovaj nain jaaju zajedniki napori i uzajamno razumevanje o znaaju realizacije stratekih ciljeva konkurentnih organizacionih delova poslovnog sistema u celini.

Tabela br. 1 Shema integracije procesa biznis planiranj

Izvor: Goold, M. J. , 2003, Strategic Control: Milestones for Long Term Performance, London, Economic Book/Hutchinson nergije organizacionih aktivnosti za realizaciju strategije u celini i ostvarivanja zadovoljavajuih profitnih margina na godinjem nivou. jedinicom, u turistikom preduzeu kao pretpostavku ima izgradnju integrisanog i unapreenog sistema za merenje stratekih poslovnih performansi, kojim se prevazilaze nedostaci a koji se javljaju u nekritikim implementacijama pojedinih savremenih modela za merenje postavljenih performansi. Na globalnom savremenom turistikom tritu uslov opstanka i razvoja korporacije i njenih poslovnih jedinica je implementacija strategije, to se obezbeuje adekvatnom stratekom kontrolom. Strateka kontrola je esencijalno oslonjena na sistem za merenje stratekih performansi, koji u svojoj osnovi treba da ima prilagoene merne modele. Uspena adaptacija sistema za merenje stratekih performansi turistikog preduzea postie se upotrebom unapreenih performans modela.

Integracija sistema za merenje biznis performansi

U cilju prevazilaenja pojedinanih ogranienja i nedostataka savremenih sistema za merenje biznis performansi turistikih preduzea, dolo je do povezivanja i integrisanja vie razliitih modela. Korporacije su, u poslednje dve decenije, zavisno od svojih specifinih potreba, stvorile konkretne hibridne performans modele da bi sintetizovale pozitivne, odnosno minimizirale negativne osobine pojedinih modela4. U hotelskom sektoru, koji karakteriu konvergencija tehnologija, rastui konkurentni pritisci i visoki zahtevi turista, primenjeni sistemi za merenje poslovnih performansi veoma brzo postaju suboptimalni. Top menadment hotelskog osoblja stalno tei da unapreuje merne performans modele da bi obuhvatio kljune faktore uspeha: inovativnost, reininjering, znaaj ljudskih resursa, zadovoljstvo turista, vrednosne analize za potrebe akcionara i dr. Osnovna intencija je da se proiri i optimizira okvir za merenje poslovnih performansi da bi se omoguila racionalizacija poslovnih aktivnosti u procesu implementacije poslovne strategije, odnosno obezbedila prava merila i kljuni indikatori za strateku kontrolu. Sintetizovani model konstituie sveobuhvatni integrisani sistem za merenje biznis performansi, koji polazei od vodeih BSC indikatora (zadovoljstvo i moral zaposlenih, standardi kvaliteta, satisfakcija klijenta, i dr.) dolazi do zaostajuih EVA indikatora (stvaranje dodatne vrednosti, kao osnovnog motiva angaovanja kapitala).

Literatura

Integracija procesa poslovnog planiranja

Integracija procesa biznis planiranja u korporacijama harmonizuje strateko planiranje, operativno planiranje i budetiranje, performans merne sisteme i poslovno prognoziranje. Operativno planiranje predvodi strategiju turistike kompanije u niz taktika, akcija sputajui izvrne akcije top-down po organizacionoj strukturi. Budetiranjem se, na relativno pojednostavljen nain obezbeuju potrebni resursi za realizaciju operativnih ciljeva. Fokus integracije procesa biznis planiranja je na ubrzanju i smanjenju potrebnog broja procesa planiranja u celini. Integrisano planiranje obezbeuje organizacijama kontinuitet u unapreenju efikasnosti: planskog procesa; ritma poslovnog ciklusa; primenjenih performans sistema i merila; upotrebljenih tehnologija; tanosti prognoziranja i predvianja; izabranog sistema obauna trokova. Krajnja rezultanta integracije procesa biznis planiranja je postizanje sinergetskog efekta kojim se kreira dodatna vrednost. Dolazi do si-

Zakljuak

Uspeno strateko upravljanje konkretnim poslovnim subjektom, odnosno poslovnom

. Na.primer,.integrisani.BSC.i.BEM.modeli,.integrisani.BSC-QFD.model,.integrisani.LOGMAN.model,. itd..

Berman, B. , 2002, Should your Firm Adopt a mass customization strategy? Business Horizons: Vol. 45, No4; Drucker, P. , 1994, The practice of the Measaurement, New York: Harper&Row; Lawrie, G. , 2001, Combining EVA with Balanced Scorecard to improve Strategic Fokus and Alignment, 2GC: Discusion paper; Kaplan, R. , Norton, D. , 1992, The Balanced Scorecard Measure that Drive Performance, Boston, HBR; Kaplan, R. , Norton, D. , 1996, Translating Strategy into Action, Boston, HBR; Goold, M. J. , 2003, Strategic Control: Milestones for Long Term Performance, London: Economic Book/Hutchinson; Markovi, G. , 2006, Integrisani modeli evaluacije i merenja stratekih performansi preduzea, Poslovna politika, Beograd, jun, 2006 Pettit, J. , 2000, EVA and Strategy, Evaluation: April; Slater, S. , Olson, F. , Reddy, V. , 1997, Strategy-Based Performance Measurement, Business Horizons: Vol 40; Stewart, G. , 2000, EVA and Value-Based Management, New York, McGrawHill; Veen-Dirks, D. , O Byrne, S. , 2001, EVA and Value/Based Management, New York: McGraw Hill;

10

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Vasile Surd, PhD, Diana Alexandru*

ranu Week-end House a Modern Model of Tourist Facility in Romania

The idea of building a modern house appeared in 2002, when they managed to buy the land. Its position and direction was ideal for the aimed purpose. The surface of the land is about 1 ha and it is situated in Galda River plain, in a forest area (hornbeam, oak woods). Upstream, through specific works, it was built an artificial dam to prevent floods. family built the foundation of the house. The main idea was that the house should be comfortable from all points of view (sleeping, hygiene, heating system, and so on). With loan money they tried to finalize the house in the next two years. At the first floor we can find a large storeroom and a room for wine tasting. The foundation and the walls to the first floor are made of river stones. The second floor is built of wood. Here it was set up a multifunctional room endowed with TV set, table for serving the meals, bedroom, having a surface of 100 sq m. The outer and inner facade is made of natural wood. At the southern end of this large room there is the kitchen. We can find here a large variety of modern utilities for cooking meals. Right beside it was set up a small storage room for storing for a short time the products next to be fit to be eaten. In the storage room on the first floor there are huge freezers for conserving the meat which will be used one for feeding people and another for feeding the dogs. On both sides there are built four bedrooms. The whole assembly is endowed with modern furniture, fully color integrated, walls and ceiling in perfect relation. In this house we can find two large screen TV sets and a video audio system for listening to music. They use wood for heating, especially phagous, from the nearby forests. This way, taking into consideration the security they have to take against fires, they set up a boiler for central heating, at about one meter distance from the house, in the back, from which there continues the entire heating system. In the same place they installed a bake house with an oven for baking homemade bread. For cooking meals, according to the number of people they have, they have to use both wood and electric system. They use the house at full capacity only on Saturdays and Sundays, when ranu family brings with them ten children from the orphanage, in Alba Iulia City for their feeding, taking care and recreation. During summer, the meals are cooked and served in a large kitchen next to the main house, at about 10 meters away. For the minimum need of vegetables, they built a small green garden, which is exploited from spring to autumn (3). In front of the house and of the summer kitchen they set up arrays with decorative flowers, mainly roses (15). On the house balcony and on the main access stairs there are flowerpots with pelargonium. On the southern way they can walk out from the house right into the forest, building rock stairs for this

Fig. 1. Location on the national map

* Vasile Surd, PhD, Diana Alexandru, Babe-Bolyai University, Faculty of Geography, Cluj-Napoca, Romania

This week-end house is located 30 km to Alba Iulia City, which is the residence city of the Alba County. You may easy go on the county roads which crossroads the national road 81, exactly off the Galda de Jos locality. Unfortunately, at this moment, the state of the road is very shaky, fact that causes a slow access of tourists and inhabitants in the area. During the first year, only by their own financial means ranu Lucian and Elena

11

Fig. 2. The plan of the house and surroundings 1. The house. 2. Heating system. 3. Shelter and the kitchen. 4. Shelter for dogs for the winter time. 5. Closet (outdoor). 6. Fishing pool. 7. Deposit for fire wood. 8. Grass house. 9. Shelter for decorative birds. 10. Bridge. 11. Path. 12. Shelter for the dog. 13. Wire for chained dog. 14. Grass area. 15. Rows with flowers. 16. Willows. 17. Forest. 18. Road. 19. Stairs for an easy access to the forest. purpose (19). In front of the house and in the surroundings there is a very well kept grass field (14). This family has a hobby that of decorative birds (peacocks). For their preserving and protection they built a shelter for them (9). Also with a recreational purpose, they built a small basin for fishes (6) where they grow valuable species of carp. The most faithful protector of the house is their dog, named King, Carpathian Shepherd dog. For it they built a small special cage (12) and when it is tied up it may glide on wire (13), right to the front of the house, this way being able to block any strange persons entrance to the main gate. As it may be observed from the plan above everything is set in a specific manner and organized proportionally on the surface of the yard. The best way someone may develop the property depends on his or her sense of management, rightness and proportionality in using the available space. Having described this example of a rest house for week-end time we may wonder why choosing to have this type of pension. The answer we may find in the need of something new, easy to live with. The option of having it set in the rural space depends on some facts like the reason of already having an old house that may be modernized, or having a house near the city. During the latest years people got used to the idea of going out to the country for some quietness and relaxation especially during the week-end because that was their free time. There is also the possibility of receiving that house as an inheritance. This was the way the week-end family agricultural practices appeared. It looks like the ideal recreation place, especially when it comes for family reunions, small parties or group celebrations. If it is a case of an old house, with a little investment this one could easily be extended to a guest house with a larger capacity of accommodation, or even to become one of the pensions that could be included to the national tourism network, after modernizing it. It is a specific habit of the urban citizens who want to start a business and realize that they have the mobile to be exploited. Thus appeared and started developing the rural tourism, especially due to the benefic impact that has on people and to the rest, relaxation and isolation that provides. If, by any chance, they happen to practice the traditional cooking in the area, theres a good reason for visitors to be attracted into. Starting such a business means not to hurry or to expect huge profits because it is a long time process. In their commercials or announcements they should stress on the advantage of being situated in a rural area, away of the ur-

Fig. 3. General view of the house

Fig.4. The fishing- pool

1

ban agglomeration, can provide noise-disconnecting even to full isolation. A guest house in the country side or a pension developed lately under the circumstances of an increasing number of requests for accommodation places that becomes larger than the offer of the hostel units in the natural areas. More than that its a chance for rediscovering the rural space and set the basis of the rural development. For the moment rural tourism represents one of the main axis on which rural developments programmes stress on and European funds are heading for. This chance anyone can afford, gives no impediment concerning age or professional background of the individual for running such a business. Moreover it is considered to be a sample of innovation and good initiative. The state is officially approving and sustaining these initiatives even from 1997, when Law 63 was established, and when there were set the priorities in equipping the rural areas with informational and communication network system improving the access to information in all areas of the country. Another facility to be mentioned would be the possibility of a small guest house to pay utilities as a usual family house in the rural space, mentioning the condition of not having more that 5 room capacity of housing. Nowadays people barely understand how tourism works or how the services should be

Fig.5. Side view of the house and what standards should apply in serving. The fact that someone has the courage to come into such a business with a guest house, even starting practicing only the week-end tourism, he should somehow get informed that it is on a long term, it cannot have any category of standard quality so the prices would be lower. The good thing is that these houses, properly endowed, may function all year long, no matter the season would be, the house being available in high-quality conditions. Rural tourism and tourism, generally speaking, is fashionable, means a new brand of nonpolluting industry, and a source of alternative income.

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Slobodan Blagojevi* Rezime

Tranzicija oznaava prelazak iz centralnoplanske, administrativne privrede bivih socijalistikih privreda zemalja istone i centralne Evrope u trinu privredu sa trinim institucijama kao osnovnim mehanizmima privredne koordinacije i uspostavljanja privatnog vlasnitva na mesto dravne i drutvene svojine. Najbitniji element i centralno pitanje tranzicije na trini sistem privreivanja predstavlja privatizacija kao proces svojinskog i poslovnog restrukturiranja preduzea, i proizvodnih, organizacionih, tehnolokih i drugih promena. U turistikoj privredi Srbije u preiodu od 2002. do 2006. ostvareni su skromni rezultati u prodaji hotela i drugih turistikih objekata. Privatizovano je osamdesetak hotela, ali je preostalo jo oko sedamdeset, koji se, shodno zakonu, moraju privatizovati do sredine 2007. godine. Strategijom privatizacije treba predvideti nova reenja za dovretak procesa privatizacije tih preduzea. Kljune rei: tranzicija, privatizacija, hoteli, rezultati, bankrot.

Tranzicija u turistikoj privredi Srbije 2000-2006.

(rezultati, strategija, perspektive)
Uvod
Tranzicija (lat. trans=preko; eo,ire=ii) je relativno nov ekonomski pojam, jedan od najee korienih u protekloj deceniji. U savremenom znaenju pojam se odnosi na promene koje su se dogodile i dogaaju se u privredama bivih socijalistikih drava istone i centralne Evrope. Ekonomsku sutinu pojma ini globalni prelaz iz netrine privrede u trinu, a politiku i privrednosistemsku sadrinu prelaz iz centralnoplanske administrativne privrede usmeravane regulacijskim instrumentima od strane drave u trinu privredu s trinim institucijama kao osnovnim mehanizmima privredne koordinacije i uspostavljanja privatnog vlasnitva namesto dravne svojine. U skladu sa tim uspostavlja se nova ekonomska politika koju umesto intervencionizma i regulacije preteno ine procesi liberalizacije i deregularizacije kao bitne karakteristike tranzicije i trine privrede. u ekonomskoj politici i privrednom sistemu, i makroekonomska stabilizacija.

Privatizacija - osnovni element tranzicije na trini sistem privreivanja

Abstract

Transition marks the change from central planning, administrative industry of former socialist economies of Eastern and Central European countries towards market economy with market institutions employing basic mechanisms of economic coordination and establishing of private property instead of state and social property. The most striking element and central issue of transition is the change towards market system of economy business and privatization as a process of property and business restructuring of an enterprise as well as productive, organizational, technological and other changes. Tourist economy in Serbia recorded several minor results within property transactions concerning hotels and other tourist objects in the period 2002-2006. About eighty hotels were privatized, but there are remaining seventy to be privatized by the middle of 2007. Privatization strategy needs to find original solutions for the privatization of those enterprises.

Nunost tranzicije

* Dr Slobodan Blagojevi, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Tranzicija je deo irih pojava u savremenom meunarodnom okruenju. Razvoj trita u trino razvijenim privredama trai mnogo vii nivo liberalizacije u privredi, slobodno trite i vii nivo konkurencije da bi privreda mogla nesmetano funkcionisati. Istovremeno, privrede bivih socijalistikih drava su u protekle dve decenije doivele duboku drutvenu i ekonomsku krizu i u promenjenom meunarodnom okruenju postojale sve manje u stanju da izdre veliku meunarodnu konkurenciju na svetskom tritu. Tranzicijske zemlje su zapoele promene sopstvene privrede pokretanjem neophodnih trinih promena i prelaskom na trini privredni sistem, jer je na dostignutom nivou razvoja mehanizam trita najbolja drutvena i ekonomska strategija ekonomskog razvoja. Tranzicija je, u ovim zemljama, nain drutvene transformacije, jer se ostvaruje reformskim promenama vlasnitva, demokratizacijom drutvenih odnosa, liberalizacijom i stabilizacijom privrede i slinim metodima. Ona nije cilj ve sredstvo poboljanja performansi privrede i efikasnosti privreivanja, budui da tranzicijske promene preko uspostavljanja trinog sistema, nove svojinske strukture i konkurencije, dovode do eljenih kvalitativnih promena. U tom smislu, osnovni elementi koji ine sutinski sadraj tranzicijskog procesa su privatizacija i svojinsko i poslovno restruktuiranje preduzea, izgradnja trinih ustanova i institucija, liberalizacija i deregulacija

Privatizacija je najbitniji element tranzicije na trine osnove privreivanja. Ona predstavlja proces svojinskog i poslovnog restruktuiranja preduzea, procesa koji oznaava skup organizacionih, proizvodnih, tehnolokih, vlasnikih i drugih promena neophodnih za uspeh tranzicionog procesa. Privatizacija i restruktuiranje su dva bliska procesa. Jedan vid restruktuiranja je poslovno-proizvodno, a drugi svojinsko restruktuiranje. Prvi se odnosi na strukturne promene vezane za organizaciju, upravljanje, programe proizvodnje i slino, a drugi, koji se u tranziciji pojavljuje u vidu privatizacije, usmeren je na menjanje svojinske strukture preduzea sa ciljem da se iskoriste novi ekonomski podsticaji koje donosi promenjeni oblik svojine. Po pravilu to podrazumeva i deo kompletnog poslovnog restruktuiranja, ali pod kontrolom novog vlasnika. Budui da u privredama koje su u procesu tranzicije postoji samo jedan tip vlasnitva - dravna ili drutvena svojina - to znai da cela privreda i sva preduzea ulaze u proces svojinskog i poslovnog restruktuiranja. Time se menja itav drutveni, ekonomski i opti ambijent i nastaju novi odnosi u drutvenoekonomskom sistemu. Zbog toga je svojinsko restruktuiranje, privatizacija, centralno pitanje procesa tranzicije.

Rezultati privatizacije turistike privrede Srbije

U Srbiji se s reformama otpoelo pre jedne i po decenije, ali su potonji dogaaji - blokada, sankcije, izolacija - izazvali zastoj u tranziciji i ponitavanje poetnih uinaka tranzicije. To je uticalo na zadravanje negativnih elemenata funkcionisanja privrede iz prethodnog perioda (gubici u poslovanju, finansijska nedisciplina, poluilegalno trite faktora proizvodnje, elementi zatvorene privrede i dr.). Stoga je 2000. godine drava ponovo krenula u prelazak na trinu ekonomiju po metodu ok terapije, stabilizacionog programa iji je cilj otra i brza dezinflacija bez obzira na mogue trokove i posledice na kratak rok, koji treba da omogui makroekonomsku stabilizaciju uz najmanje trokove tranzicije. Bio je to drugi tranzicioni talas, koji se zasnivao na konceptu neoliberalne ekonomske politi-

1

ke i reformi i neoliberalnog modela potpune deregulacije, liberalizma i privatizacije. Izvedene su vane reforme u vie oblasti i donet novi zakon o privatizaciji, po kojem se 70% kapitala preduzea prodaje, a ostatak deli besplatno zaposlenima. Prodaja se vri putem tendera, aukcije, ili putem trita kapitala. Cilj je da se na taj nain nae strateki partner koji e raspolagati kontrolnim paketom akcija i imati interes i mogunost da kontrolie menadment i obezbedi efikasno upravljanje preduzeem. U periodu od 2002. do 2006. godine izvrena je prodaja oko 215 preduzea iz delatnosti turizma i ugostiteljstva, i ostvaren ukupni prihod od prodaje od 7.937.944 hiljada dinara, ugovorene su investicije u razvoj preduzea od 3.680.406.000, to je prikazano u sledeoj tabeli: Proces privatizacije realizovan je preteno tehnikom aukcije, dok je prodaja putem tendera bila samo u dva sluaja, to je i razumljivo, jer je za manja i srednja preduzea predviena tehnika aukcije, a tenderska prodaja za najvea preduzea u Srbiji. Analizom rezultata ukupne privatizacije privrednih preduzea u Srbiji moe se zakljuiti da nisu ispunjena oekivanja posebno sa stanovita ostvarenih finansijskih rezultata. U delatnosti hotelsko-turistikih preduzea rezultati nisu zadovoljavajui ni sa stanovita broja prodatih preduzea, jer nije prodata jo skoro polovina ukupnog broja preduzea (u jednom broju preduzea proces je u toku). U znatnom broju sluajeva se ispostavilo da novi vlasnici nisu imali potrebnu ekonomsku snagu da realizuju razvoj i unapreenje kupljenih preduzea. Zbog toga su mnoga privatizovana preduzea postigla loije rezultate nego pre privatizacije. Jedan broj novih vlasnika nije u stanju da ispuni obaveze ugovorenih investicija i potovanje ugovora o privatizaciji (zbog toga je donet Zakon o izmenama i dopunama zakona o privatizaciji, koji definie pod kojim uslovima je mogu raskid ugovora). Pri prodaji se nije dovoljno vodilo rauna o razvojnom aspektu privatizacije i

Tabela br.1 Tokovi privatizacije preduzea u delatnosti turizam i ugostiteljstvo u Srbiji 2002-2006. Godina 2002 2003 2004 2005 2006 UKUPNO: Broj prodatih preduzea 5 62 16 73 59 215 Ukupno zaposlenih u njima 245 7865 872 2.070 2.163 13.224 Prodajna cena u 000 din. 187.909 4.212.239 474.960 1.752.022 1.310.864 7.937.994 Ugovorene investicija u 000 din. 26.381 2.765.913 397.691 403.121 87.300 3.680.406

Izvor: Podaci dobijeni od Agencije za Privatizaciju Republike Srbije turistikom kredibilitetu novih vlasnika hotela, jer nije postojala strategija privatizacije hotela. Hoteli su redak resurs, a hotelijerstvo i turizam su specifina delatnost, koja posluje po tehnologiji umnogome specifinoj u odnosu na industriju i druge delatnosti, jer hoteli zahtevaju drugaije menaderske vetine i znanja. Mnogi kupci su to shvatili tek kada su postali vlasnici hotela. Prema vaeem zakonu sva turistika preduzea i hoteli koji se u protekle etiri godine nisu privatizovali, njih oko 70, moraju se privatizovati do sredine 2007. godine. U protivnom ta preduzea bie prodata po principu bankrota. Meutim, treba imati u vidu da su najbolja preduzea uglavnom prodata, i da dobrih preudzea za prodaju gotovo da vie i nema. Budui da e to biti veliki problem, moraju se traiti nova reenja za dovretak procesa privatizacije tih preuzea. U tu svrhu treba doneti novu strategiju od strane Vlade, kako bi se proces privatizacije nastavio i okonao na odgovarajui nain. ine privrede, ve primeniti evropski model socijalne trine privrede, jer trite samo po sebi ne vodi garantovano pozitivnim ekonomskim ishodima. U tom smislu koristiti i iskustva Poljske, Rusije i Slovenije. Koristiti metode i tehnike koje su najprimerenije za delatnosti turizma i hotelijerstva. Hotele i turistika preduzea prodavati novim vlasnicima koji imaju odgovarajui kapital, menadersko znanje i iskustvo da iniciraju i realizuju razvoj kupljenih turistikih preduzea. Reiti probleme kao to su sudski sporovi u toku, problem nacionalizovane imovine, vlasniki nereeni odnosi, i sl., koji odlau aukciju hotela. Spreiti da privatizovana preduzea idu u steaj kada to nije ekonomski opravdano, i dr.

2. 3.

4.

5.

Literatura

Zakljuak

Kao zakljuak, moe se predloiti da strategija dovrenja procesa tranzicije/privatizacije hotelskih i turistikih preduzea Srbije treba da predvidi i sledee: 1. U strategiji privatizacije ne slediti po svaku cenu program liberalnih radikalnih ekonomskih reformi zasnovan na neoklasinoj ekonomskoj misli iste tr-

Zakon o privatizaciji, S. Glasnik RS 38/2001, 18/2003, 45/2005 etiri godine tranzicije u Srbiji (2005), Centar za liberalno demokratske studije, Beograd. Cerovi B. (2004), Ekonomika tranzicije, NICEF, Beograd. Pregled preduzea u postupku tranzicije (2006),Agencija za privatizaciju RS, Beograd.

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Jelena Raievi* Rezime

Turistika kretanja u svetu, sve vie su usmerena ka velikim gradskim centrima. Novi Sad , kao jedan od gradskih centara u naoj zemlji, unapreenjem turistike ponude, doprineo bi poboljanju ukupnog privrednog razvoja i kvaliteta ivota ljudi u gradu i iroj okolini. Anketno istraivanje ponaanja turista, kako domaih, tako i stranih, tokom znaajnijih manifestacija u gradu kao, to su Poljoprivredni sajam i muziki festival Exit, ukazalo je na prednosti i nedostatke u turistikoj ponudi Novog Sada. Na osnovu dobijenih rezultata, odreeni su pravci budueg turistikog razvoja i poboljanja turistikog proizvoda grada. Kljune rei: turistiki proizvod, unapreenje, Novi Sad

Unapreenje turistikog proizvoda Novog Sada kao centra turizma velikih gradova
Turizam velikih gradova kao oblik savremenih turistikih kretanja
Koncentracija tranje, u vremenu i prostoru, posebno se odnosi na velike gradove koji e kao turistiki centri imati povoljan razvoj. Pored turistikih sadraja, za koje turisti pokazuju interes (npr. kulturno-istorijske i umetnike vrednosti ovih sredina), veliki gradovi znaajni su za odravanje velikih skupova s raznovrsnim sadrajem kulturnih i sportskih manifestacija. To su centri za organizovanje masovnih zabava i bogati su ponudom raznih proizvoda (erovi, 2002). Sa obzirom da je prema mnogim autorima koji su pokuavali da izvre kategorizaciju turistikih mesta kod nas, Novi Sad svrstavan u turistiki prioritetna mesta prve grupe, a kako su turistika kretanja na globalnom nivou i dalje usmerena ka gradskim centrima, potreba za detaljnijim i to preciznijim pristupom i kompleksnijim sagledavanjem turizma Novog Sada i njegovog budueg razvoja veoma je vano za razvoj domaeg turizma, ali i za bolji nastup nae turistike ponude na meunarodnom tritu. Poslednjih pet godina u gradu se odrava muziki festival EXIT , koji je u velikoj meri doprineo njegovoj popularizaciji i uinio ga prepoznatljivim za potencijalne turiste irom sveta. Na meunarodnom sajmu turizma odranom aprila 2006. u Beogradu, Novi Sad je predstavljen u okviru organizacije evropskih gradova ECT kao nova atraktivna destinacija u turistikoj ponudi evropskih gradova. Kao novi lan ECT-a od 2006. godine, sa svojom bogatom i kvalitetnom turistikom ponudom Tabela1. Broj domaih i stranih turista u Novom Sadu u periodu 1995-2005. godine godine 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 domai turisti 49. 596 56. 021 50. 434 62. 875 54. 041 74. 214 80. 481 69. 467 48. 914 41. 108 38. 666 strani turisti 11. 891 15. 054 14. 552 11. 766 7. 426 13. 914 18. 791 23. 016 24. 399 24. 671 28. 980 ukupno 61. 487 71. 075 64. 986 74. 641 61. 467 88. 128 99. 272 92. 492 73. 313 65. 779 67. 646 Novi Sad se naao u grupi vodeih gradova na listi najpoeljnijih destinacija za turiste iz Evrope, kao i planiranog dolaska velikog broja turista iz Japana i Kine. Grad je predstavljen zajedno sa gradom Beogradom, jer zajedno ine 2/3 ukupnog turistikog prometa Srbije. S obzirom da je sadanji trend, tzv. mega trend u turizmu, turizam velikih gradova, Novi Sad i Beograd su pokuali da isprate sadanje tokove na svetskoj turistikoj sceni i prikau deo svoje turistike ponude. Novi Sad je dobio i specijalno priznanje za objedinjeni nastup sa Beogradom i za najbolje programe (w ww. novisadtourisam. org. yu . Svojim geografskim poloajem, ali pre svega razliitim sadrajima, u proteklih par godina uspeo je da zabelei porast broja turista. Iz tabele 1. moe se videti rast broja stranih turista posebno od 2001. do 2005. U odnosu na 1995. godinu, 2005. broj stranih turista porastao je za 59%, dok se broj domaih gostiju smanjio u odnosu na 1995. za ak 10. 930 gostiju. Porast broja stranih turista pratio je izvesne promene u turistikoj ponudi, kvalitetu usluga, razvoju vanpansionskih sadraja, ali su potrebni dodatni napori da bi se postigla bolja turistika ponuda koja bi bila u skladu sa savremenim turistikim tokovima i meunarodnim standardima.

Abstract

The tourism flow in the world, is more and more orientated to the centrums of big cities. The improvement of tourist offer of Novi Sad, as one of the city centrums in our country, would contribute to the benefit of the industry and the life quality of its citizens. The research on the behavior of tourists, as well as the locals, during the most significant events such as the Agricultural fair and the Exit music festival, showed the advantages and disadvantages of tourist offer in Novi Sad. The given results specified the directions of future tourism development and the prospective of the tourism product in this city. Key words: tourism product, development, Novi Sad

Dunav, Fruka gora i znaajnija lovita u turistikoj ponudi grada

Dunav kao nedovoljno iskorieni prirodni resurs svojim karakteristikama i specifinostima predstavlja veliki turistiki potencijal grada. Meutim, njegov tok kroz Vojvodinu pored prirodnih atraktivnosti, karakteriu i nevalorizovani antropogeni objekti uz reku i loi obalski prilazi. U novosadskoj luci trenutno su aktuelna pristajanja brodova sa stranim turistima uglavnom starije starosne strukture, koja su doprinela rastu turistikog prometa ali i jaanju odgovornosti i boljoj organizaciji grada prilikom njihovog prihvata. Tako su se tokom jula 2006. pojavili i pultovi sa suvenirima grada na njegovoj desnoj obali. Njihovo postavljanje dalo je pozitivnu sliku koja se tie buenja svesti o znaaju ovog dela grada, tj. o znaaju ponude uz sam Dunav u odnosu na oekivani broj turista i brodova koji e Novi Sad posetiti do kraja 2006. Turisti - uesnici krstarenja Dunavom, za sada se najee zadravaju po nekoliko asova u gradu, gde u pratnji turistikih vodia obilaze staro gradsko jezgro, Petrovaradinsku tvravu, dok mali broj grupa poseti Sremske Karlovce ili frukogorske manastire.

* Jelena Raievi, diplomirani geograf-turizmolog, Novi Sad

2005

Izvor: Republiki zavod za statistiku, Beograd

1

u njemu i sinonim dobrog provoda, oputanja i zabave. Danas je ona i prostor na kome se pored kulturnih manifestacija razliitih sadraja nalazi i stotinak ateljea poznatih novosadskih umetnika (www. visiSl. 1. Ponueni jednodnevni izleti za koje su se odluili potencijalni turisti (u %) tvojvodina. com). Po pitanju sportsko-rekreativnih aktivnoFrukogorske manastire treba izdvojiti sti na Dunavu kao to su iznajmljivanje ama- kao posebnu kulturno-istorijsku vrednost ica, vieasovna vonja i organizovane turisti- re okoline grada. Njihova neprocenjiva vredke ture, ponuda je veoma slaba. U turistikom nost i znaaj u ivotu srpskog naroda i forinformativnom birou gotovo da se jedva moe malno je potvrena 1990. godine, kada su pronai ponuda za iznajmljivanje amaca ili kao celina i pojedinano proglaeni kulturorganizovane turistike vonje iz Novog Sa- nim dobrom izuzetnog znaaja. da, iako je 60% potencijalnih turista u istraiGradsko jezgro Novog Sada krase brojvanju sprovedenom tokom juna 2006. godine, ne crkve, graevine poput palati - Banovine, pokazalo interesovanje upravo za vonju Du- Adamovieve, Glavne pote, Tanurdieve navom. Oko 15% potencijalnih turista volelo palate, potom Matica srpska, Gradska kua, bi da poseti Frukogorske manastire, 15% ne- spomenici, kao i najstarije kue u centru grake od salaa, a 10% Sremske Karlovce. da. Turisti ovaj deo grada najee poseuju. Na obali Dunava postoje i restorani koji Starim gradskim jezgrom odnedavno cirimaju odlinu ponudu hrane iz bogate vojvo- kulie turistiki vozi koji zainteresovanima anske kuhinje posebno riblje specijalitete, prua mogunost za drugaijim i interesankao i kvalitetno frukogorsko vino. tnijim osvrtom na sami centar grada. Fruka gora je poseena uglavnom od U gradu su turistima na raspolaganju i strane domaih turista mladih istraiva- posete muzejima i galerijama koje oni naaa, planinara, zaljubljenika u njene prirodne lost slabije poseuju (90% anketiranih je odi kulturne vrednosti. Na planini se organizu- govorilo da ih nije posetilo), jer se krae zaju i kole u prirodi (Letenka, Testera), a ree dravaju. je poseena od strane sluajnih prolaznika ili Novi Sad je definitivno grad sajmova i organizovanih turistikih tura. Loi putevi manifestacija. O tome svedoi veliki broj tukoji vode do brojnih manastira kulturnih, rista i uesnika sajmova koji u periodu njiduhovnih svetinja itavog kraja, umanjuju hovog trajanja dolaze iz razliitih krajeva posete organizovanih turistikih tura i one- zemlje i inostranstva, popunjavajui sve smemoguavaju stvaranje turistikog proizvoda tajne kapacitete u gradu. Neke od znaajod neprocenjive vrednosti. Sa druge strane, nijih su Festival vina, Poljoprivredni sajam, pojedine delovi planine (Iriki venac, Strai- Sajam graevine, muziki festival Exit, Stelovo) izletnici prosto preplave tokom viken- rijino pozorje, Festival ulinih sviraa, Fruda, praznika to remeti ravnoteu u prirodi. kogorski maraton, moto-trke, biciklistike U neposrednoj blizini grada postoje i broj- trke i jo mnoge druge. na lovita koja su zbog neadekvatne ponude za Tokom najznaajnijih manifestacija u graprihvat turista izgubila svoju klijentelu i po- du Poljoprivrednog sajma i festivala EXIT, stala prazna. Turistika agencija i najznaaj- anketirani turisti su uglavnom bili zadovoljnija lovaka zadruga Lovotours pokuava da ni cenom usluga u gradu, gostoprimstvom i povrati nekadanji sjaj ovih prostora. Protekle smetajem, dok je manji broj turista bio zagodine uspela je da u nekoliko navrata dove- dovoljan njegovim prirodnim i kulturnim de lovce iz Italije, Francuske i smesti ih u mo- atraktivnostima. derno opremljenim salaima nadomak Koviljskog rita. Izvanredno lovite Koviljski rit kao Unapreenje turistikog i lovita u ritovima Dunava na 4. 305 ha prua proizvoda grada lov divlje patke, divlje guske i divlje svinje. Sve vei akcenat, naroito poslednjih go- Unapreenje postojeeg turistikog proizvodina, stavlja se i na obrazovni kadar iz obla- da grada ne moe se zamisliti bez adekvatsti lovnog turizma ime se eli povratiti duga nih saobraajnica, smetajno-ugostiteljskih tradicija podruja vojvoanske ravnice, ne- i prateih objekata, turistikih posrednika i kada najpoznatijeg stecita lovaca u Evropi. organizatora. Delovanje svih pojedinano, a opet kao celine, zahteva strategijsko planiKulturne vrednosti i dogaaji ranje turistikog razvoja grada, angaovanje U turistikoj ponudi Novog Sada bogato kul- strunih kadrova iz oblasti turizma i njemu turno-istorijsko naslee predstavlja poseb- srodnih grana, primenu iskustava steenih nu vrednost, to moe biti jo jedan povoljan unutar i izvan granica nae zemlje uz stalno faktor njegovog turistikog razvoja. praenje promena na turistikom tritu. Prepoznatljiva graevina grada PetrovaDunav, Fruka gora i znaajnija lovita u radinska tvrava je i njegov zatitni znak, a blizini grada jesu njegove prirodne atraktivmanifestacija kao to je EXIT festival dopri- nosti, ali ne i dovoljno turistiki valorizovane. nela je da Novi Sad postane poznat mladima Uraena je studija koja se odnosi na Duirom zemlje i sveta, a tvrava poseban grad nav i izgradnju njegovih marina, u toku su

neki od znaajnijih meunarodnih projekata koji bi obuhvatili takoe pomenuti prostor i sam grad (izgradnja biciklistike staze uz Dunav), ali teorija bi morala bilti pretoena u praktina i stvarna reenja. Za sve to potrebno je dosta ulaganja kako bi se prirodne atraktivnosti na pravi nain prezentovale i bile ponuene turistima. Ureenjem obale, etalita i objekti na reci bi uz dodatne napore (npr. bolje nono osvetljenje, bogatije osmiljeni dodatni sadraji) postali daleko privlaniji i pristupaniji. Saradnja sa inostranim turistikim organizatorima krstarenja Dunavom i bolji plasman ponude grada unapredili bi njegov ukupan turistiki razvoj u budunosti, to bi rezultiralo i duim zadravanjima turista. Takoe, potrebni su i programi plovidbi Dunavom iz Novog Sada (npr. redovne brodske linije u trajanju od 1h, krstarenje uz veeru na brodu, promocije i prezentacije na brodu). Struni kadrovi iz oblasti lovnog turizma bi uz podrku turistike organizacije grada i Srbije nastupima na razliitim sajmovima mogli odigrati vanu ulogu u budunosti. Kreiranjem paket aranmana (noenja na nekom od salaa u blizini lovnog podruja, obilaskom istih u bliem okruenju, lov i ponuda domae hrane i pia) gde bi se kroz zadovoljstvo uesnika ostvarili i dodatni prihodi. Sa nekoliko planinarskih domova, motelima, banjom Vrdnik, restoranima i propratnim elementima suprastrukture Fruka gora bi takoe mogla biti veoma privlana za dui odmor i boravak turista. Takoe, potrebno je i sprovoenje adekvatnih ekolokih mera kao i ozbiljan pristup odrivom razvoju turizma. Organizovani izleti, trebalo bi da budu osnova turistike ponude svih agencija u gradu. Panoramsko razgledanje za organizovane grupe, poseta salaima, obilazak frukogorskih manastira, spomen-obeleja (kua ika Jove Zmaja, Strailovo), morali bi biti ukljueni ne samo u ponudu domaih akih ekskurzija, ve i razliitih struktura turista iz bivih republika i inostranstva. Navedeni predlozi za unapreenje turistikog proizvoda grada uz odreene promene u dosadanjim navikama, poslovanju i komunikacijama mogli bi doprineti brem i efikasnijem razvoju turizma ime bi se poboljao i kvalitet ivota lokalnog stanovnitva i ire zajednice.

Literatura

Anketna istraivanja na uzorku od 60 stranih i domaih turista, u periodu od maja do jula 2006. erovi, S. , (2001): Strategija prilagoavanja turistike privrede Srbije trinim promenama, doktorska disertacija, Institut za geografiju, Novi Sad Plava, J. , (2005): Turistike regije sveta (skripta), Univerzitet u Novom Sadu, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad. www. novisadtourism. org. yu www. visitvojvodina. com

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

M. Sc. Vera Karadzova, Ph. D. Lidija Simonceska* Abstract

In the contemporary environment it is very difficult, practically impossible to keep the position without introducing changes into the object of the work and in the manner of conducting the activities. Having in mind the speed and dynamics of the changes in the narrower and broader environment in the contemporary conditions, the need for quality is becoming a critical factor for the enterprise existence and development, especially in tourism. Tourism as a specific industry produces an output in an area of leisure where the requirements for quality are probably most expressed. The quality is the essential moment of competition differentiation. Therefore, the business entity or the tourist enterprise, which is the subject of this paper, should develop all possible procedures, methods, internal and external influences i.e. all possible working strategies, and choose the most unique, superior and different from the other ones. Key words: tourist product, quality management, complex environment, competition, permanent quality improvement

Tourist Product Quality Management

The complexity of the tourist product
The tourist product as a complex category contains a whole specter of elements for covering the tourist needs. As a market element it is the ultimate, i.e. final result of mans labor, which is evaluated in the market and with its use value confirms its social usefulness and justification. The domination of services over products in the tourist market when trying to define the tourist industry product by its content causes numerous discussions on the term tourist product. Nevertheless, according to the modern conception of the total product and the marketing assumption that the product is a general package of tangible and intangible attributes giving sense to the customer (Milisavljevic, 1983), the tourist environment anyhow accepted the term product. If we consider the three compositional dimensions of the product its essence, the material product and the value-added product, the tourist product can also be grasped as an integration of goods and services, everything that can be offered to the market in order to cause attention, procurement, use or consumption, satisfying a wish or need. It includes physical objects, services, persons, distribution, organization and ideas. (Kotler, 1989). This very concept finds the most appropriate application in the tourist industry, where heterogeneous, dynamic and complex tourist needs must be satisfied by a well formed composition of various products and services. Thus understood, the tourist product represents a multidimensional creation of singular goods and services for transport, accommodation, food, sport and other recreational and educational activities, trading goods, national souvenirs, car rental, climate conditions, environment, cultural and historic heritage etc. Quality as an essential attribute to life has the need of application into all areas of business existence. Having in mind the specifics of tourism, the need for quality there is particularly expressed due to several reasons, including: the previously mentioned complexity of the tourist product; the tourist product demand at a time intended for rest and relaxation, indicating its character for the need of a higher order; providing quality of the total functioning of the industry, which is a precondition for quality of the product as a final result. Thought the theoretical beginnings of the Total Quality Management movement happened somewhere after the Second World War and are connected with Edwards W. Deming, the true revolution in quality management occurred in the 1980s and 1990s, caused primarily by the increased competition in the world market. This need for practical application of the Total Quality Management TQM, which is determined as a philosophy of work, imposing the obligation of constant improvement of the work of the enterprise, by focusing on team work, increasing of the customers satisfaction and reduction of expenses, is upgraded and complemented with corresponding demands and needs in the area in which it is practiced. The working teams are trained and authorized to make decisions which will enable the enterprise to achieve higher quality standards. One of the essential changes is the fact that the quality control departments and the formal systems of control are no longer holders of the primary responsibility for control. The companies which advocate quality improvement reduce the authorizations of the control departments, and train their employees to take care of the quality achieved themselves, and they trust them on that issue. This change will probably be the cause for uneasiness and worries with traditional managers, since their traditional means of control are disappearing. Again, this is particularly evident in tourism, where the most direct and immediate contact with the consumers of the tourist product is established by the employees from the lower managerial or non-managerial level. Total control also signifies movement from the bureaucratic towards a decentralized method of control. However, one has to have in mind the fact that even though TQM puts the accent on the quality of the final products, which is evident at the end of the process i.e. in the control function, still the quality movement refers to the quality of all management activities, and not only to the final products. More precisely, TQM is only means for achieving a quality product at the end of the process. In order to obtain that, numerous changes are needed in planning, organizing, motivating, coordinating and controlling, i.e. in the whole management process. This complete change in the behavior of the enterprise doesnt only reflect in the obtaining of a quality product or service, but also offers other privileges for the enterprise, such as: improvement of the enterprise image; reduction of costs and increase of the market presence, and growth of profit. In order to achieve this, four basic elements of management are crucial for total quality: inclusion of the employees in the processes for quality achievement; focusing on the con-

The need for quality

* M. Sc. Vera Karadzova, Ph. D. Lidija Simonceska, Faculty for Tourism and Hospitality, Ohrid, Macedonia

1

sumers; benchmarking i.e. assessment of the leader results and attempt to follow those and have a constant improvement. The inclusion of the employees implies their wide participation in the quality control. The workers are trained, included and authorized to take part in the control. Usually, this is done through the establishing of groups of workers (quality circles) which identify operational problems, establish high production goals and respond to the quality expectations of the consumers. Focusing on the consumers signifies that the enterprises, by implementing TQM, work on discovering what consumers want. In that sense, they are market oriented and use marketing principles. The market research itself demands extra working expenses, but the essence is to optimize the relation between the costs and the effects to be achieved. In this process various working techniques are used, including production by order. It is a case of products and services which completely correspond with the preferences and wishes of the consumers, and are sold in the market with utmost certainty, thus avoiding the market risk. Benchmarking as an assessment of the leader results within the area or branch and the attempt to follow those represents a process in which the enterprises are directed towards the discovering why others perform certain activities better. When using this procedure the enterprises must sincerely question the actions and procedures they use and the possibilities for their improvement and at the same time to carefully choose the enterprise whose experience to follow. The fourth and very important moment in the efforts for total quality refers to the constant improvement. This means that TQM is not instaled immediately, which means that the efforts for quality are realized gradually. Constant improvement can be observed through numerous small improvements in all areas of the business in the enterprise, based on changes applied. The programs for quality improvement expect all the employees to take part in initiating changes in their scope of activities. The basic philosophy is that the greatest probability for success is contained in small improvements which happen in the right moment, the whole time. There is no end to the improvement process. The improvements occur continuously, and the changes following them give the enterprise a significant competitive advantage. Quality is the basic condition for a long-term success, as a primary strategy for competitive differentiation. Still, one has to have in mind the fact that the quality programs are conditioned by many factors, some positive, others negative. The positive factors primarily include: the demand for advanced skills from the managers and employees; the quality insistence which enriches the work and motivates the employees; all employees develop the ability to solve problems; participation and team work is used as a way of facing current problems; constant improvement is applied. Nevertheless, there are negativities which have to be considered: the expectations

can be unrealistically high; mid-level managers can be unsatisfied due to the feeling of reduced authority; workers may be unsatisfied by other aspects of the organization; leaders can find themselves in a situation to be out of the quality control discussions; managers may expect huge, dramatic innovations. One of the positive factors refers to the working skills the tasks demand from the employees. When advanced skills are required from the employees, then the quality cycle continues to increase productivity. On the contrary, when task are simple and demand lesser skills, they have smaller effect on the output. The success of Quality Control QC will also increase if the program offers work enrichment and improvement of the employees motivation. When the program increases the employees ability to solve problems, it again increases productivity. Employees participation and team work are used to solve considerable problems, and not those which are simple and routine. The quality program has the greatest chance of success in an environment of corporative culture which accentuates constant improvement as a way of life and existence. The quality program can develop problems every time the managers expectations are too high. They quickly get disappointed if they expect sharp changes in quality. Quality improvement comes gradually, in series of small, insignificant but constant changes. Mid and high level managers must also be dissatisfied with the approach to give part of the problem solving to lower level employees. This is one of the factors which have a negative effect on the success of the quality programs. Also, when workers are not satisfied with their life within the enterprise, the quality programs have small chances of success. In the end, corporative culture expecting huge, dramatic innovations may witness fairly small success of its quality program for achieving considerable improvement of productivity and output, opposite those that expect permanent and gradual improvement.

The need for quality of the tourist product

The tourist product is a complex and integral aggregate of a great number of services demanded by and available to tourists. It is a complex and heterogeneous composition of boarding and non-boarding services, its basic component being the hotel product. The spatial, organisational, technical and technological characteristics of the hotel enterprises form the hotel product as a final result of labour, efforts and the art of hotel workers. For the guest as a consumer, the hotel product is a cluster of tangible and intangible elements which he himself creates as a result of his frame of mind, wishes and needs. This means that there is always the possibility of including into the product new content and attractiveness, within the productive possibilities of the hotels material and human resources capacities.

Starting from their demands and interests, the tourists in the process of services consumption constantly grade their quality, ready to turn to new, better and more attractive hotel package deal. As especially creative subjects, looking for a higher quality of services, tourists stimulate the quality development of the hotel product. Referring to the definition of the International Organisation for Standardisation according to which the quality is a sum of the features and characteristics of a product, process or a service, which refer to the possibility of satisfying established or indirect needs (ISO 8402, 1986, Quality - Vocabulary), the quality of hotel business can be defined as the compatibility of hotel services with the guests expectations. It is a result of the caterers ability to satisfy the tourists demands. It comprises of the quality of all separate services offered by the hotel, determined by prescribed international standards. Today the tourist is looking for a richer hotel product and the goal of the hotel shouldnt only be to reach that, but also to exceed the expectations. Thus, when designing the total hotel product one has to have in mind all its elements, because the guest doesnt evaluate the quality of his stay based only on tangible physical elements, but to him the relationship in the communication of hotel workers with guests, hospitality, speed and manner of serving, comfort, pleasant atmosphere, security etc., carry special significance. This, on the other hand, leads to the conclusion that the creating of a quality hotel product is possible if managers have a good knowledge of the market and its three basic parameters: the current and the potential consumer, their own product and the competition. Based on that information, the following steps are necessary in securing the quality: introduction and realization of quality standards; survey of guests satisfaction; implementation of the guests wishes and demands in ones products; constant control of the enterprise performances.

Systematic approach towards the tourist product quality in practice

When talking about the quality in practise, it usually refers to the quality of products, that is services. However, the quality can be expressed through several other dimensions, most important being: the quality of products and services; the quality of working (process); the quality of organisation; the quality of management. The unilateral treatment of the quality, having in mind its dimensions separately, doesnt correspond with the current modern economic movements. The contemporary efficient working expresses the need for the quality to be seen systematically, through the

1

totality of the production process in the enterprise. All employees have obligations and responsibilities in achieving the quality. According to the European norms (ISO 8402), the quality system is an expression of an organised structure of responsibilities, actions, processes and resources necessary for providing quality. Its implementation into the total working process of hotel enterprises enables the managers to provide competitive advantage on the market through the total quality management of their offer. The quality system is the essence of the new concept of total quality management (TQM) whose application is more and more becoming a basic condition for successful and efficient working and as a result of that, a big challenge for the hotel enterprises. TQM is widely accepted managerial approach, a development ideology, philosophy, methods and action aimed at complete satisfaction of clients through continuous improvement...it is a way of life and way of work (P. James, 1996). It is based on the thesis: quality is created in all functions of the enterprise. Its nature is identified with organising the whole enterprise, each section, all working and business processes, all employees and every level of management. Thats why the total process and all employees must be included in the efforts for achieving quality, i.e. improving it. The aim of TQM is to provide continuous product (service) quality, which will maximally satisfy the demands of the guests, with the lowest costs possible. Besides, the greatest attention is given to the connection and mutual cooperation of all participants in the hotel production process. Managers of all levels, especially top managers have the responsible role of changing the organisational culture, building a climate which directs the working towards the values and expectations of the guests. Their activity is directed, on one hand, towards the guests current and potential tourists, and on the other towards the hotel employees. Within this, managers must be guided by the following nine principles: satisfying the demands of the consumer; conducting activities leading to quality improvement; education, advancement and animation of all employees in function of quality; establishing appropriate communication and teamwork, constantly ensuring that people create quality; all employees should know what is the goal of work, in function of quality improvement; the degree of the quality achieved is a measure of success; quality even in the first sale of services, since mistakes made here have the highest costs;

Figure 1 Quality Management Model quality management must be effective and beneficent; appropriate behaviour is needed throughout the whole process, which is in function of improving the quality starting from the suppliers, the creators of services, all the way to providing the services to the consumers. As an illustration, these tasks are given in the following quality management model: The basis of the total quality management system is the application of two management techniques managing the technological and managing the human factor in the enterprise. Considering the limitation of high technology and automatisation application in the tourist industry, the efficiency of this concept is greatly dependent upon the successful application of management techniques on the tourist enterprises human resources. The application of the TQM concept in the tourist industry is carried out with greater difficulty and restriction compared to other areas of economy. This is a result of the nature, i.e. complexity and versatile structure of tourist offer, simultaneous occurrence of production and consumption of the tourist product, as well as the heterogeneous and fast changing demands of the consumers i.e. tourists. the holiday, the relaxation and exploration of new areas. However, the quality is built both from the aspect of the tourists as consumers of that product, and it represents the degree of satisfying their demands and wishes. Considering the fact that consumers are the sole judges of quality, managing the quality signifies a constant adaptation of the working in tourism according to the expectations of tourists. Managing the quality in the tourist business is prescribed by international standards, and they themselves represent a prescribed quality, but also a measure of achieving quality. The economic benefit from implementing the standards in the tourist industry can be seen in: growth of income, increase in profitability of the tourist subject, limiting total costs, improvement of service quality, increase in management efficiency, improvement in work organization, increase of tourist satisfaction, but also of employees etc.

Literature

Conclusion

It is undisputable that the quality is a basic precondition for survival and long-term development. The difficulties concerning its quantitative presentation and the high degree of subjectivism additionally complicate the activities around its achievement and recognition. This is especially true about tourism and its product, where one has numerous possibilities for innovations and creativity of all people involved, in the direction of improving the quality and more appropriate satisfaction of the psychological motives for

Bakic, O. (1996), Marketing Management in Business and Tourist Policy, Economic faculty, Belgrade. Holjevac, I. (1994), Hotel Standards- the Base for the Hotel Business Success, Hotel House 94, Opatija. Ray, M. (1982), Advertising and Communication Management, Englewood Cliffs, New York, Prentice Hall. ISO 9004, (1987), Quality Management and Quality System Elements. Simonceska, L. (2000), Promotional Activities in Tourism, Institute for tourism research, Ohrid. Cejpunoska, V. and Cejpunoski, Gj. (1993), Basics of Quality Management- Philosophy, Methodology and Experience, Economic faculty, Skopje. James, P. (1996), Total Quality Management, Prentice Hall, Hemel Hempstead.

10

Hotelijerstvo i animacija u turizmu Hotel Management and Animation in Tourism

11

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Anelija Ivkov, Igor Stamenkovi* Rezime

Animacija u turizmu, u smislu organizacije tematskih veeri, predstavlja veoma bitan segment turistike ponude bilo koje turistike destinacije. Na ovaj nain se turistima sa velikom preciznou doarava atmosfera i duh datog podneblja. Isto tako, sami turisti se podstiu na ukljuivanje u genius loci tj. duh mesta i postaju njegovi kreatori. Cilj ovog rada je da na teorijskoj osnovi i konkretnim primerom istakne animaciju kao vaan faktor kvaliteta turistikog proizvoda u turistikoj receptivi. Kljune rei: animacija u turizmu, tematske veeri, turistika ponuda, Romi

Znaaj tematskih veeri za kvalitet turistike ponude u turistikoj destinaciji

Uvod
Animacija u turizmu se moe definisati kao sastavni deo turistike ponude koji znai obogaenje te ponude raznim sadrajima, kao podsticaj turistima na sadrajniji turistiki boravak (Ivkov, 2006). Animacija u turizmu u poslednje vreme je sve vie zastupljena na mnogim turistikim putovanjima, a animatori su turistiki radnici koji su tu da zadovolje sve elje i potrebe turista, da udovolje njihovim zahtevima i da im ulepaju boravak. Animator mora biti ljubazan i predusretljiv prema turistima od prvog susreta sa njima, pa sve do njihovog odlaska, naputanja odreenog lokala ili turistikog mesta, kada im opet obeava da e i u sledeem njihovom susretu ispuniti sve njihove elje. Motivisanje turista za aktivno uee podrazumeva komuniciranje i lini kontakt sa gostom i nastojanje da se to bolje upoznaju potrebe i elje gostiju kao i zadatak da se prati zadovoljstvo gosta ponuenim programom. Mnogim turistima je neophodno pruiti pomo u organizovanju slobodnog vremena jer imaju potekoa u druenju sa ljudima ili im je teko da rade neto na ta nisu navikli u svakodnevnom ivotu (Ivkov, 2006). Kao to je ve spomenuto animacija u turizmu je grana turizma koja se sve vie razvija kako kod nas tako i u svetu. Teko je zamisliti odmor u nekoj destinaciji bez kulturnih i zabavnih sadraja. Veina turista dolaze u poznata turistika odmaralita ne samo da bi se odmorili, ve i da bi nauili neto novo o tim mestima, upoznali njihovu kulturu, tradiciju, folklor, nacionalna jela, igre i tako dalje. Ljudi koji putuju u druge zemlje kao turisti moi e bolje da upoznaju te zemlje i ljude, moi e da se zblie, da ih vie razumeju i eventualno zavole. Isto se oekuje i od domaina u susretu sa turistima (omi, 2005, 101). Upravo iz tih razloga animacija u turizmu, pa i sam animator je veoma bitna spona izmeu turista i domaina. Animator je onaj turistiki radnik koji svojim optim karakteristikama mora udovoljavati svim traenim kriterijumima. Ono to je veoma vano je da animaciju mora voditi pre svega obrazovani animator, s dobrim pedagokim obrazovanjem. Zbog svega gore iznetog animator mora ispunjavati odreene psihofizike osobine, ali i fiziku izdrljivost. Opte osobine animatora se zato mogu definisati sledeim zahtevima: psihofizike osobine, talenat i oseaj za kontakt sa gostom i odreeni nivo obrazovanja. Animatori moraju da poseduju odredjene karakterne osobine, kao to su: komunikativnost, humanost, vedar duh, snalaljivost, taktinost, iskrenost, prirodan talenat i energinost. Animator zabavnih programa mora imati sledee sposobnosti: sposobnost za izvoake aktivnosti kao to su: pevanje, igranje, slikanje i slino; dobro poznavanje kulture samih turista, kao i predstavljanje svoje (kao jedna vrsta zabavnih programa, moe biti i prikazivanje narodnih igara na primer: trbuni ples, kozake igre ili vlako kolo) i svestan razliitosti samih turista, kako u godinama i profesiji tako i u kulturi. Vano je prilikom organizovanja programa izvriti raspodelu animatorskih poslova: a) po kriterijumu jezika, b) po podrujima animacije tako e animatori zabavnih programa biti rasporeeni zavisno od vrste programa, c) po kriterijumu specijalizacije u svim podrujima animacije. Posebno treba istai vanost timskog rada animatora, jer dobar timski rad omoguava: Uvoenje u programe animacije raznih elemenata ponude, koji e te programe uiniti raznovrsnijim. Tretiranje animacije kao usluge, ravnopravno kao usluge smetaja i ishrane. Stvaranje atmosfere u kojoj e svi radnici hotela, organizacije i mesta, jedinstveno uestvovati, a animacija e postati briga za goste (www. udruzenjbanja. co. yu). Radoslava Ravkin istie da animator mora imati razvijene psihosenzorne sposobnosti (koje se odnose na vid, sluh) i psihomotorine sposobnosti (vetina izvoenja pokreta, brzina reagovanja), dok e mentalne sposobnosti biti presudne za uspenost komuniciranja. Kao svesna interakcija komunikacija je osnova i cilj animacije. Interakcija je kriterijum uspenosti komuniciranja i animacije u kojoj treba pratiti efekte interakcije, reakciju turista kao primaoca informacije koju komunikacijom dobija. I najkvalitetniji sadraji i programi mogu ostati izvan zanimanja turista, ako komunikacija sa gostom nije uspena.

Abstract

Significance of Animation Programme for Quality of Touristic Offer in Destionation Animation in tourism, in a sence of organizing animation programme, introduces very important segment in touristic offer of any destionation. In this way, with great precision, tourists will be able to feel local atmosphere and spirit in one destination. Also, that is an original instrument for obliged them to have a significant role in creating the genius loci. The main goal of this essay, with teory appects and concrete example, is to point out the animation as momentous factor for quality of touristic offer in destination. Key words: Animation in Tourism, Animation Programme, touristic offer, Gipsy

Kadrovi kao vaan faktor u animaciji

* Dr Anelija Ivkov, Igor Stamenkovi, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

1

Animacija se moe definisati kao ponuda programa koji se realizuju kroz komunikaciju i pomou nje. Komunikacija se ostvaruje raznim sredstvima koja su, i sredstva animacije istovremeno.

Zabavni programi

Grupu aktivnosti koju nazivamo zabavni programi delimo na: 1. zabavni programi u uem smislu 2. zabavne igre i drugi programi 3. muziki programi 1. Zabavni programi u uem smislu predstavljaju celoveernje priredbe kojima je osnovni cilj zabava i razonoda gostiju. Svaki od ovih programa ima osnovnu temu koja se provlai kroz ceo program i koja se najee upotpunjava razliitim zabavnim igrama, odnosno muzikom pratnjom. Ove programe dalje delimo na: Line zabavne kontakt programe Ovo su programi u kojima su glavni akteri sami gosti. Vodi ih animator koji je voditelj programa prema unapred utvrenom planu programa. Programi sa neposrednim ueem gostiju predstavljaju najkvalitetniji oblik realizacije zabavnih programa. Taj kvalitet se ogleda kroz visok stepen zadovoljstva gostiju potroaa sa jedne strane i visoke dobiti sa druge strane. Zadovoljstvo gosta proizilazi iz injenice da se gost eli zabavljati, da eli biti aktivan, leeran i oputen, a sve to ostvaruje i doivljava u ovakvim kontakt programima. Zabavne kupljene programe Ovi programi predstavljaju one sadraje koji se ugovaraju i plaaju po pojedinanom izvoenju. Ova vrsta programa se ugovara preko razliitih agencija i posrednika i tu spadaju: koncerti estradnih muziara i zabavnih grupa, programi domaih folklornih drutava, programi latino-amerikih, havajskih i drugih egzotinih oblika i revije i takmienje profesionalnih igraa. Ovi programi su veoma skupi, jer je visina trokova proporcionalna popularnosti izvoaa. Pored toga ovi programi zahtevaju i znaajnu tehniku pratnju i organizaciju. 2. Zabavne igre treba da predstavljaju manje, celovite delove programa u kojima uestvuju sami gosti. Uglavnom su takmiarskog karaktera, ali je naglasak pre svega na ali, zabavi i uveseljavanju gostiju. Zabavne igre mogu biti delovi glavnog programa ili se mogu organizovati kao posebni programski delovi koji imaju zadatak upotpunjavanja glavnog programa. Za svaki zabavni program neophodno je da animator na vreme definie: potrebne rekvizite, meusobnu povezanost ovog i drugih programa, prilagoenost programa strukturi gostiju (starost, pol, nacionalnost), mogue pojave neeljenih situacija i njihovo otklanjanje i adekvatne nagrade za uesnike.

Sa druge strane menader mora zajedno sa svojim timom da: upozna sve uesnike programa sa tehnikom i nainom odvijanja igre, obezbeuje sve potrebne rekvizite, uvebava i demonstrira izvoenja i osigurava kontinuitet programa usklaivanjem svih njegovih elemenata. 3. Muziki programi u osnovi mogu biti iva muzika za igru i disko muzika. Sa tim to se mnogo mora voditi rauna o tome da kvalitet muziara bude dobar, odnosno da se gleda kroz kvalitet, a ne kroz cenu (Jadrei, 1999).

Tematske veeri

Upoznavanje turista sa kulturom neke zemlje svakako je jedan od primarnih zadataka animacije sa aspekata omoguavanja individualnog doivljaja i s aspekta turistike ponude. Prema Joviu zemlja koja ne vodi rauna da li turisti dolaze u kontakt sa kulturnim nasleem se ne bi mogla smatrati turistikom. U odnosu na kulturno-istorijske spomenike postoje dva osnovna zadatka animacije: a) Da prui turistima takvu informaciju o kulturno-istorijskim spomenicima, koja e probuditi interes i onih turista kojima upoznavanje kulturno-istorijskih spomenika nije jedan od glavnih motiva putovanja. b) Da organizuje kulturno-umetnike i zabavne priredbe u istorijskim ambijentima, sadraje koje e istorijskim graevinama i starim gradskim jezgrima nadahnuti novi ivot. Poto kulturu jednog naroda ne ine samo spomenici, neophodno je turiste upoznati sa svim vidovima kulture jednog naroda, sa njegovim obiajima, savremenim kulturrnim zbivanjima i kulturom svakodnevnog ivota. Animacija ima zadatak da u saradnji sa strunjacima koristi sve tradicionalne dogaaje i priredbe, kako bi se turistima omoguio i kontakt sa tim narodom. Animator u tom sluaju moe imati i ulogu etnologa, pa objasniti turistima znaenje nekog tradicionalnog dogaaja ili sveanosti. Upoznavanje turista sa privrednim i drutvenim aktivnostima nekog mesta ili kraja mora biti sastavni deo animacije. Gastronomska ponuda je takoe deo kulture naroda, te bi i nju trebalo svakako ukljuiti u programe animacije, jer se temelji na narodnom kulinarstvu i folklornim elementima. Gastronomska ponuda je znaajna za upoznavanje turista sa kulturom zemlje kao i za raznovrsnost turistike ponude. Gastronomska ponuda je sama po sebi atraktivnija ako je obojena animacijskim detaljima, kao to su narodna nonja i muzika. Veoma je vano ukoliko to uslovi dozvoljavaju, omoguiti gostima da se sami ukljue u pripremu nekog tradicionalnog jela, jer time oni upoznaju neto tipino za tu destinaciju (Ravkin, 1989).

Danas u turistikoj ponudi sve znaajnije mesto imaju programi zabave, sporta, rekreacije i drugi sadraji kroz koje se osigurava druenje i komuniciranje uz uvaavanje kulturolokih i drugih razlika potencijalnih korisnika. Postoje razne vrste tematskih veeri koje se odravaju u odreenim destinacijama. To mogu biti vetaki stvoreni dogaaji koji turiste vraaju u odreeni istorijski period neke zemlje i samim tim im pokazuju nain ivota ljudi tog doba. Kroz te tematske veeri, pored toga to se razbija monotonija boravka u turistikim mestima, turistima se omoguava da upoznaju i bolje razumeju odreeni narod, njihovu kulturu i tradiciju. Mnoge turistike destinacije, postale su prepoznatljive izmeu ostalog i po tematskim veerima. Tako da ako putujete u paniju, imate mogunost prisustva Vitekoj veeri, ako ste u Grkoj , tu je Grko vee ili u Maarskoj Vee u ardi. To su sve tematske veeri koje imaju za cilj da turistima prue prijatan boravak u odreenoj destinaciji, ali u isto vreme imaju i kulturni karakter. esto se zahvaljujui tematskim veerima u turizmu razbijaju predrasude o odreenim narodima sa kojima su turisti doli u neku zemlju.

Gipsy night u Novom Sadu

Etnografsko bogatstvo Vojvoanskog prostora proizlazi iz tradicija i obiaja stanovnitva razliitog nacionalnog sastava, a sastoji se iz bogatog fonda, pokretnih spomenika i nekoliko ouvanih nepokretnih spomenika (narodno stvaralatvo je obogaeno i duhovnim vrednostima koje predstavljaju sve aktivnosti naroda koje se odnose na igru, pesmu, nonju, obiaje, verovanja, rituale i drugo). Vojvodina kao prostor sloene nacionalne strukture ima dobru osnovu formiranja etnografskih turistikih vrednosti izraenih kvaliteta i raznovrsnosti. U cilju to boljeg razumevanja samog pojma animacije, ali i praktine primene teoretskog znanja, studenti tree godine smera Menader u turizmu i Menader u lovnom turizmu su organizovali tematsko vee pod nazivom Gipsy night 1, koje je odrano 7. maja 2006. u Nacionalnoj kui Trag u Petrovaradinu. elei da iroj populaciji priblie etnografsko bogatstvo vojvoanskog prostora, predstavljajui jedan od njegovih naroda, studenti su u saradnji sa svojim profesorom i asistentom odluili da to bude zajednica Roma. Romski obiaji i kultura su vrlo specifini. Romi su nazivani Gypsies iz pogrenog ubeenja da potiu iz Egipta. Kasnije je tek utvreno da je njihovo poreklo Indijsko, to
. Studenti.koji.su.uestvovali.u.organizaciji.i.realizaciji.ove.tematske.veeri:.Adamovi.Ivana,.Bojanovi. Aleksandra,.Buboni.Marija,.Damnjanovi.Marija,. Deman.Nikol,.Deni.Dragana,.Dinki.Dijana,.Goji. Zagorka,.Ili.Slavica,.Korlat.Jelena,.Kovaevi.Danka,. Kujai.Dragana,.Markovi.Dejan,.Miloevi.Sran,. Milunovi.Milena,.Radii.Miljko,.Todorovi.Marija,. Trii.Igor,.Vinji.Sanela.i.Zelji.Bojana..

1

dokazuju i brojna leksika istraivanja i slinost sa hindu i urdskim jezikom. Krenuvi iz Indije, Romi su migrirali u mnoge pravce, ali su ouvali svoju tradiciju, jezik i kulturu, a o tome svedoe zanimanja koja su doneli sa sobom, nain ivota, temperament, muzika i obiaji. Bitna karakteristika Roma je jezik, Romani, koji svuda ima istu osnovu, ali su Romi u komunikaciji sa ostalim narodima primili odreene termine, pa tako govore razliitim dijalektima Romani jezika. Romska kultura sadri, takoe brojne elemente kultura zemalja kroz koje su prolazili i u njima, krae ili due, boravili. Tako su u njoj prepoznatljivi elementi persijske, jermenske, arapske, grke i staroslovenske kulture, ali i kultura svih ostalih zemalja. Ti elementi su se upleli u tkivo tradicionalne romske kulture i postali sastavni deo. Moto Roma je Biti, a ne imati! (Grupa autora, 2006). Romi se u Srbiji mogu podeliti u dve grupe: na ergare (Tamari) i nastanjene (Arlije). ergari ili kako jo sebe nazivaju Tamari i Roma caranca (ovek iz erge), nisu vezani za jedno mesto, ve neprestano lutaju i sele se sa jednog mesta na drugo. Druga podela koju je napravio Tihomir orevi prema pravcu doseljavanja deli Rome na Turske, Vlake, Bele i Maarske. Program tematske veeri je bio osmiljen kroz nekoliko taaka: Doek gostiju Goste su na ulazu ekale hostese obuene u skladu sa tematikom veeri i delile su program izvoenja i pratile goste do njihovog mesta. I taka Poetak programa (10 min.) Dobrodolica na srpskom i romskom jeziku. Uz muziku podrku i kadrove na video-bimu prikazani su poreklo, identitet i kratka istorija Roma. Jedan od najinteresantnijih obiaja jesu oni koji se praktikuju za romski najvei praznik urevdan ili Dan oprosta koji se slavi 6. maja (oznaava dan kada se ovek oslobaa svojih grehova i loih misli). Tada se Romi simbolino kupaju tj. spiraju grehove sa sebe u reci, a taj obiaj potie iz njihove prapostojbine Indije. II taka Recitacija (1, 5 min.) Recitacija u trajanju 1 min. sa ljubavnom tematikom, a posle recitacije muzika 20 sekundi. III taka Uvod u predstavu (15 min.) Narator uvodi u predstavu, tekstom: Romi se venavaju jako rano. Uobiajeno je i danas da se devojice udaju sa 12-13 godina. Ranije je postojao obiaj da ako se nekom oveku dopadne koja devojka, on je kupuje za sina, makar mu sin imao i pet godina. Venanje na papiru ne postoji, ve se dri obeana re. Uglavnom se svuda na slian nain prose devojke: otac mladoenja odabere devojku i konsultuje sina i rodbinu da li ele tu devojku. Ako se svi slau, onda mladoenjin otac sa navodadijom ide u kuu devojke da pita za ruku erke. Ako i otac mlade pristane, onda se ugovara cena koja se plaa ili babahak. Kada se pogode oko cene, devojka ulazi u sobu, daruje goste maramama, sve goste poljubi i slui rakiju, koja se zove gudli rakija (blaga, srena rakija). Tada mladoenjin otac nju

Slika 1. Organizatori Tematske veeri Gipsy night u Novom Sadu daruje amijom. Ova taka sadri i plesnu numeru, koja ima za cilj da istakne temperament i vatreni duh Roma. IV taka Veera (40 min.) Za vreme veere je romantina atmosfera, uz laganu muziku, svee, hostese koje dele urevak gostima. V taka Nastavak prie o Romima (10 min.) Pria o kulturi, obiajima, verovanjima, zanimanjima Roma, o njihovom poloaju danas u svetu i o tome kako ive u Srbiji (samo sa socijalnog aspekta, bez politike podloge). Zahvaljujui saveznom Zakonu o nacionalnim manjinama koji je usvojen 2002. godine Srbija je jedna do osam zemalja u regionu ija se vlada sveanom deklaracijom obavezala da e posebnu panju posvetiti unapreenju socijalnog i ekonomskog poloaja Roma u sklopu programa Dekada Roma koji e trajati narednih deset godina. Nacionalni Plan Akcije za Srbiju iz 2004. godine kad je re o Romima pokriva etiri oblasti: obrazovanje, zdravlje, stanovanje i zaposlenje. Cilj tog programa je smanjivanje jaza izmeu Roma i veinskog naroda (Savi i Mitro, 2006). Danas je sve vei broj Roma visoko obrazovan, a meu njima su se najvie istakli svojim radom: dr Rajko uri (napisao prvu Gramatiku romskog jezika), Trifun Dimi romolog, knjievnik Alija Krasnii (priprema srpsko-romski renik), slikar Zoran Tairovi, dirigent Zoran Muli i drugi. Postoji asopis Romologija, kao i katedra za romologiju pri Filozofskom fakultetu. Postoji i nevladina organizacija Udruenje romskih studenata u Novom Sadu. Inae, Svetski dan Roma je 8. april (sve vreme ide muzika pozadina). VI taka Pria o malim Romima (5 min.) Dokumentarac o ivotu malih Roma iz naselja Banglade (dananjeg Sunanog naselja), snimci Velikog rita i uenika kole na romskom jeziku u Gospoincima. Banglade je Romsko naselje koje pripada Futogu i broji od 350 do 400 stanovnika koji su stacionirani u 50 kua. U elji da se pomogne ovom naselju, gradske vlasti su pre tri godine od glavnog puta Novi Sad Rumenka, napravili betonski krak koji je vodio do samog naselja, a uz pomo Ekumenske humanitarne organizacije (EHO) i raznih inostranih donatora, ovo mesto dobija i vodu i elektrinu energiju. Jedan od rezultata rada bio je legalizovanje naselja uz pomo javnih gradskih preduzea (Centra za socijalni rad), pri emu su stanovnici dobili adrese, uvedeno je medicinsko savetovanje, podeljeni su lekovi, porodini paketi sa higijenskim sredstvima, a obezbeen je i ogrev. Posebno su stimulisane porodice malih Roma (dece uzrasta 3-5 godina) koji pohaaju osnovnu kolu, jer se preko njih utie na svest roditelja. Oni se uz pomo strunih lica socijalizuju i upoznaju sa svetom oko sebe, to je od posebne vanosti jer ive u izolovanoj sredini. VII taka Svadba (30 min.) Samo venanje poinje tako to mladoenja alje mladi haljine koja ona nosi. U njenoj kui su njene drugarice i rodbina, a zatim dolazi mladoenjin otac po mladu i vodi je svojoj kui. Mladoenja je eka na kolenima pred kuom, a njegova majka ih doekuje drei u rukama dva hleba i vino. Mladoenja na pragu kue daje mladi med, a zatim i da pojede kocku eera. Posle toga isto tako daje ona njemu meda i eera da bi jedno drugome bili slatki. Ponekad je svekrva doeka sa sitom u kome je jeam, pa ga daje mladi, koja ga baca akom preko svatova, a zatim baci i sito. Sledi zdravica, koju dri mladoenja. Muzika ponovo kree, devojke ustaju i izvode svoju plesnu taku, posle ega izlaze u publiku i ukljuuju ih u ples (ostatak teksta nije izveden u predstavi). Posle svekrva da mladi olju meda, a ona mae njime dovratnik i spolja i iznutra. Gosti bacaju pirina i kukuruz, da bi im ivot bio plodan. Zatim mladoenja uvodi mladu u kuu, gde veeraju pogau i med, a gosti se

1

napolju vesele. Tada mladenci ostaju sami i gase sveu. Kada zavre ljubavni in, upale svee ponovo. Rano ujutru, neka od starijih ena uzima njenu koulju i ako je mlada bila potena, onda ostaje u kui. Tada svekar odlazi tastu sa rakijom, ljubi mu ruku, poslui rakijom i vraa se. Ponovo piju svi medenu rakiju i vesele se, a ako nije potena mladoenja je moe oterati (Grupa autora, 2006). Zavrnica Zavretak programa uz desert, posle ega gosti mogu da se zabavljaju. Treba napomenuti da je Romska redakcija TV Novi Sad na elu sa gospodinom Petrom Novicom Nikoli izala u susret studentima prilikom izrade ovog projekta.

Zakljuak

Tematske veeri u turizmu su svakako jedan od bitnih segmenata turistike ponude odreenih zemalja. Na ovaj nain drava i narod kao domain moe da predstavi svoju zemlju, kulturu, istoriju turistima. Turisti veoma e-

sto odlaze u neke zemlje sa odreenim predrasudama koje su stekli ili putem medija ili su uli neto loe od nekoga ko je bio u mestima koje oni poseuju. Upravo iz tih razloga svakom turisti kada doe treba predloiti da poseti grku tavernu, maarsku ardu, dalmatinsku konobu, vojvoanski sala i slina mesta na kojima se odvijao ivot daleko od gradova. Posle takvih tematskih veeri turista e bar za korak biti blii narodu koji je posetio ili njihovoj kulturi. Moda e mu ovo pomoi da bolje razume zemlju u kojoj se nalazi i oslobodi se predrasuda sa kojima je doao. Tematske veeri pomau turistima da bolje razumeju svoje domaine, da se zblie sa njima. Svakako da turistika privreda ima viestruke koristi od organizovanja tematskih veeri u smislu prodaje: gastro-specijaliteta, suvenira, proizvoda domae radinosti, publikacija, muzikih i video zapisa, zatim pre-

zentacije novih i tek afirmisanih destinacija i podizanja kvaliteta usluge u njima.

Literatura

omi ore, 2003. Sociologija turizma, Nauka i drutvo Srbije, Beograd. Grupa autora, 2006. Gipsy night idejni projekat, rukopis, Novi Sad. Ivkov Anelija, 2006. Animacija u turizmu, Skripta, rukopis, Novi Sad. Jadrei Vlatko, 1999. Posebni programi animacije u hotelijerstvu i turizmu, Animacija u hotelijersko-turistikoj ponudi, Hrvatska udruga hotelijera i restoratera, Opatija. Ravkin Radoslava, 1989. Animacija u turizmu, Zaloba Mladinska knjiga, LjubljanaZagreb. Savi Svenka i Mitro Veronika, 2006. kola romologije, Futura publikacije i enske studije i istraivanja, Univerzitet u Novom Sadu, Novi Sad. www. udruzenjbanja. co. yu

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Ph. D. Lidija Simonceska, M. Sc. Vera Karadzova* Abstract

Every enterprise during its life endures an impact of various risks, like any individual. A risk is a category which indicates danger imperil because of some activity. It is a probability for some danger come out. There are various kinds of risks which may be a result of economic or non-economic impact, and from objective or subjective provocative. During the period of hotel working and its relations with external stakeholders, a great number of those risks come out. Starting with the previously mentioned, this paper will elaborate the character of a risk derivate from incorrect plans decisions about hotel products and possible manners for their deduction. In that sense, special attention will be paid to the forecasting as a quality prerogative for doubt decrease and at the same time the deduction of the risk connected with ineffective planning decisions for hotel supply. Key words: alternative plans, changes pursue, risk, forecasting, hotel supply, planning decisions

Risk as an Element of the Hotel Supply Planning Process

Risk in Contemporary Business Environment and the Need of Risk Management
Having in mind the fact that risk, regardless of the approach in its definition, is an objective category, we are faced with the need of appropriate risk control, management, or handling. Management is undertaken in the direction of information gathering, their processing and selection, drawing conclusions and making decisions in the course of completing, in the best possible correlation, the risk and both positive and negative effects coming from it. However, in literature one can come across methodological inconsistencies concerning the content and scope of the term risk management. According to a narrower view the term risk management is determined as a scientific approach to the problem of managing pure risks which people and businesses face. Still, companies face wide range of risks, some of which are out of the control of the risk management function as such. The term risk and its managing can be observed wider, which actually results from its content to manage all risks, or by using analytic approach one can start with the term risk which includes all types of risks; and the term management which can mean (1) manage, handle; (2) conduct, supervise; (3) make out, succeed; (4) act; or as a process of treating the risks through using cumulative system of information and system of knowledge which penetrates into the procedures answering the question of how to manage and how to achieve the projected goals in an effective and efficient manner. In that sense, risk management includes risk management in the planning process also, or more precisely, risk management from the planning to the hotel offer. Risk management finds its use in all types of business entities, including hotel enterprises. Hotel enterprises as representatives of tourism industry have a range of specific working operations, and in that sense have specific planning process and risk they encounter during their work, which are manifested when making their business decisions. The specifics of tourism primarily stem from the fact that tourism includes several different businesses. It is due to the heterogeneousness of the tourist offer, the specifics of the tourist product, and the existence of great number of its modalities for satisfying the especially heterogenuous and elastic needs of the tourists. To understand the business of tourism, one has to comprehend the following aspects: the aim for which it is organised; the specific characteristics; the subject of this business; its organisation, as well as the problems which the holders of tourist business face, and which need to be resolved successfully. Tourism as a business has the goal of satisfying the tourist needs with various services through an optimal level of costs, realising the planned profit and securing effectiveness of the total tourist activities of the enterprise. Depending on the activities carried out in the tourist industry, the tourist business includes: hotel servises, cattering services, trade in food and other goods, organisation of travels, distribution i.e. selling of tourist packages etc. In that sense, a great part of the specifics of tourism are explicitly present in the work of hotel enterprises and forming of their offer. The risks that appear in the process and which have to be managed have various sources, i.e. originate from different areas. Some of the areas in which the most significant problems arise for the tourist enterprises are: state regulation of market mechanism; state tourist policy; the countrys legal system and providing security and protection of tourists during their stay in the tourist premises and the complete tourist resort; the state of the currency market and the difference in currency exchange rates; the interests, needs and solvency of potential tourists; the quality of tourist services; the seasonal character of tourist travels and the seasonal character of the selling of tourist offer; the specifics of the tourist employees profession to work when the rest have a vacation; the professionalism of the managers to run the business successfully. The need of risk management has especially multiplied in the last few decades with the increased technical and technological progress, fast development of information systems, development of the tourist and hotel innovations, increased competition and great financial disturbances due to the strong competition in the global tourist market.

Types of Risks in Hotel Enterprises

* Ph. D. Lidija Simonceska, M. Sc. Vera Karadzova, Faculty for Tourism and Organizational Sciences- Ohrid, Macedonia

Risk as a probability or possibility of an unfavourable event exists in all areas of life and work and can manifest in several forms. Classified from different aspects for its easier determination and management, in hotel enterprises it can be observed as: individual and general risk according to the area it refers to i.e. has effect on; static and dynamic risks, the dynamic being a result of changes in the economy changes in prices, in customer preferences, in income, in technology, in scope of production etc., while static risks appear without changes in the economy as a whole. Those risks find their source in various types of natural hazards or dishonest behavior of indi-

1

viduals or economic entities. One of the most useful risk divisions is to pure and speculative risks. Speculative risks refer to situations in which the probability of loss exists, together with the probability for profit, and with pure risks there is the possibility of making or evading the loss. This division is exceptionally important because usually there is a possibility to get insurance only against the same risks. The analysis of non-financial and financial risks covers the term risk in the widest context and refers to all situations in which there is exposure to liabilities i.e. the danger of financial loss, or in a case of non-financial risks non-financial loss. The country risk is especially important area when analyzing risks and it imposes the need of special attention when planning the work of hotel enterprises and formation of their product. This has especially significant place in the example of developing countries and transition countries, as is the case with R. of Macedonia. Thus, one has to analyze the aspects or blocks of risk factors which contribute to a greater or lesser influx of tourist into the country in general, i.e. tourist movements through the processes of international tourism. Market risk as a sublimate of the interest risk and currency risk is a particular area of financial risks which all enterprises face more or less, hotel enterprises not being the exception. The inflation risk and its dependency on the measures of the states macroeconomic policy i.e. holders of the economic policy is also in direct correlation with the work of hotel enterprises. A different categorization of risks that needs to be taken into consideration are risks of basic economic rules as a sum of principles, directions and criteria for effective and efficient work of the business entities, above all the principles of liquidity, solvency, security, efficiency and profitability. The risk portfolio of the hotel enterprise should be considered as a sublimate of portfolio formation through investing into securities or through investing in real estate investment projects, where the so called corporative risk appears. Both cases are a matter of forming a portfolio as a manner of diversification of risks and decreasing the non-systematic i.e. specific risk, and the separation can be achieved only through the criteria of the types of assets in which one invests.

The Need of Planning in the Hotel Offer

Planning as a primary function of the management system is a crucial segment in the procedure of facing the uncertain future, as well as an attempt to have some kind of risk and uncertainties transparency in the upcoming business period. This general notice which is applicable in any business and commercial activities, has an equal importance and possibility of implementation in the hotel industry also. The need of planning is probably most explicitly expressed through Druckers words, as one of the most prominent authors in the area of planning: Theres always tomorrow and it is always different, and in that case even

the strongest company is in a bad condition if it hasnt previously worked on its future. Actually, in that case the company loses its identity and power for direction. All that is left are expences. The company cannot control, nor understand what is going on. It is afraid of the risk if any action is taken. But it will take on a much greater risk as a result of the surprise that it is experiencing. Its a risk that even the biggest and richest company cannot overcome, meaning that the company will be unable to execute even the smallest business deal (Drucker, P. 1966). The need to plan stems, above all, from the increased complexity of the environment and the sphere of business activities of the managers. Today contemporary managers work in conditions of increased production and sales, diverisfied production programme, expansion of organisational structure, improvement of the staff in the economic entities, improvement of distribution channels for products and services to the consumers etc. Planning helps in making rational decisions and efficient problem solving. Still, planning must not be understood as a process which can isolate the company from the blows of the dynamic surrounding. However, it is much more likely that the formal business planning will enable the business entity to work, progress and develop successfully. The question of the need for planning tourist activities no longer burdens neither the theoreticians nor the holders of the tourist offer. We can list numerous reasons for which planning in tourism is considered as a necessity. Planning gives direction for the development of activities towards defined goals, makes the future more transparent, decreases the effect of the changes, minimises losses and sets working standards. Planning coordinates the efforts of the employees in the hotel enterprise on an individual level, simultaneosly of all tourist offer holders in the whole of the tourist economy locally, regionally and nationally. The basics of planning is the planning of the offer, and on the hotel enterprise level, it is the hotel offer planning, whose sales affect the results of the work of the enterprise. Planning is important since it makes managers think about the nature of the risks, enables them to take those risks minimising to the greatest extent their unreasonable behaviour. It helps them prepare and make optimal planned decisions in conditions of variable surrounding based on research, analysis and foreseeing the dynamics and manifestation of critical factors of success in the upcoming period. Through planning every enterprise in the tourist industry takes up a proactive relation towards its environment, initiating new tourist demands and new tourist activities for their satisfying.

The Risk Management Proccess when Planning the Hotel Offer

The process of risk management when planning the hotel offer covers several phases, the first one referring to the definition of risk management goals opposite the costs. Goals

have primary place and fundamental importance in carrying out the planned activities within the business entities. Prior to starting any activity, one must formulate goals, towards which to direct its function. Without precise determination, each movement would only be an anarchic journey through time. Goals are the first product of the planning process and at the same time are the final result sought after. Goals create feeling of direction for the activities and actions of the executors, have power to motivate, are a leader in the decision making process, coordinate and harmonise the efforts of the employees and enable evaluation and assesment of the results achieved over a certain time period. The process of risk management when planning the hotel offer must start with this step precisely, since the determination of goals determines the aspirations of the hotel management concerning its future, i.e. what is planned for achieving in a certain time period. In order to act properly, the goals must be realistic, concrete, clearly and precisely defined, measurable and temporarily determined. The fact that this phase in the process of risk management cannot be easily overlooked, leads to the conclusion that insufficient knowledge of the importance and significance of the proper setting of goals results in decreased effectiveness of the risk management programme. In the absence of consistent goals there is a tendency for this process of risk management to be seen as a series of individual and separate problems, rather then as a sole problem, and there are no instructions for logical consistency in coping with the risks a hotel faces. The next step refers to the process of identification of risks where information is gathered on the existence of risks, their types, intensity and areas of action. Before doing anything concerning the risks the hotel enterprise faces, one has to be aware of their existence. One way or the other, the risk manager must re-examine the areas in planning the hotel product in order to find out which risk are probable. Some of the risks are relatively obvious, while others are difficult to identify and are quite likely to be overlooked in the analysis. In order to decrease the possibility of overlooking important risks, one needs to use systematic approach towards the problem of risk identification. Some of the most important instruments include risk analysis questioneers, survey leaflets, different forms of competition analysis, graphs, financial reports analysis and control of hotel business activities etc. The quantification i.e. measuring of the risk follows. Determining the existence of a certain risk is a starting, yet insufficient step in managing it. The observance itself of the type of risk that exists is a proof of the suspicion of a possible problem, but mathematical and statistical verification of the quantitative volume of the problem must be followed. The method used for reaching this goal greatly depends on the type of the risk identified and on the factors determining its size. The

1

risk evaluation signifies measuring the potential size of the loss and the probability of that happening, on which bases the ranking of the priorities is done. The process of risk management when planning the hotel offer continues with the setting of alternatives and selecting the best one through the application of various methods (SWOT analysis, cost-benefit analysis, PPBS, MBO, Portfolio matrix etc.). This phase in the risk management process refers to the setting of numerous and different alternatives relating to the possible strategies of management with the identified and estimated risks, all with the aim of realizing the previously set goals and selection of the best alternative. The main problem in the phase of selection of risk management instruments is making the decision, or, more precisely, deciding which of the possible techniques should be used in managing the risk. The scope to which the risk management staff, within the function of planning, can make these decisions varies in different business entities in the hotel domain. Sometimes the risk management policy of the enterprise forms criteria which are applied when selecting the techniques, determining the rules for the work of the managers. If the risk management policy is strict and detailed, there is less freedom of action in making decisions on the part of the manager. He or she is more of a programme administrator rather then policy creator. In other cases where there is no formal policy or where the policy is freely positioned, allowing the manager a wide range of action, this position carried a far greater responsibility. The realization of the risk management signifies ongoing execution of the procedure for application of some of the risk management instruments, based on previous analysis and goals settings, identification and measuring the risk and application of different methods

and techniques on planning and foreseeing in order to perceive future challenges in the field of risks. In practice, the realization signifies taking up of a concrete action for executing the alternative which has proved to be the best choice in the course of the analysis. The next phase follows, which refers to the ongoing control and definition of new goals through a feed-back. The process of planning the hotel offer never ends, meaning the process of risk management never ends also. Its a continued process which is constantly renewed and which improves the measures for coping with new and more sophisticated risks. Simultaneously with the whole procedure of risk management there is an ongoing control of the procedure itself and specifying of possible deviations from the projected goals, as well as the reasons for those deviations. Various actions can be undertaken, depending on whether the reasons for the deviations stem from internal or external factors. Internal reasons for deviation can include subjective mistakes or omissions which have to be reacted upon depending on their level, and external reasons often involve objective circumstances which the business entities cannot influence, so the appropriate reaction would be to change the goals for the upcoming period. Ongoing control, timely detection of deviations and undertake of corrective measures have a decisive importance in the effectiveness and profitability of the hotel enterprise and is done in the direction of decreasing the risks of making ineffective planned decisions, since it enables the elimination of negative trends in the work before they cause irreparable damage and catastrophic results to the hotel. In difference to this ongoing control, another aspect of the control is its supervision as an additional or feedback control, which is performed after the performances have been achieved through measuring and evaluating the final results accomplished.

Conclusion

Planning in hotel enterprises is a system as complex as tourism itself. The formation of the offer of the hotel enterprise is a complex conglomerate of great variability of products and services, which gives the possibility of differentiating and selecting the optimal combination. However, the formation of such a uniqueness and optimum imposes the need of analysis of all internal and external influences, including the analysis of the different types of risks hotel enterprises face. This is a matter of the same types of business and operative risks found in any business, and one has to take into account the specifics of tourism and of hotel operation. This analysis must be an integral part of the planning process and the process of forecasting, as a crucial precondition in planning, with the aim of having the hotel enterprise successfully meet future uncertainties and challenges, especially in an atmosphere of fast changes, globalization and sharp competition.

Literature

Prof. D-r Lidija Simonceska, Delovno planiranje so primena vo turistichkata industrija (Business Planning Its Application in the Tourist Industry), 2006 M-r Vera Karadzova, Upravuvanje so rizicite vo osiguruvanjeto (Risk Management in Insurance), 2006 Peter Drucker, Managing for results, William Heinemann, Ltd., London, 1966 Crockford. N., Risk management, Eitherby, London, 1991 David J. Hatem, Subsurface Conditionc: Risk Management for Design and Construction Management Professionals, Burns & Levinson LLP 1997 Head George l. i Ron C. Horn., Essentials of Risk management, I i II. 2. izd. Malvern, Pa.: Insurance Institute of America, 1991

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Ljiljana Kosar* Rezime

Strategijska usmerenost prema potroau namee hotelskim kompanijama potrebu za trinom segmentacijom. Segmentacija trita znaajna je za bolje prilagoavanje hotelskih usluga potrebama korisnika. Blie odreenje trinog segmenta zahteva definisanje njegovih prostornih, ekonomskih, demografskih, kulturnih, drutveno-politikih odlika. Ove odlike odreuju potroako ponaanje unutar segmenta. Tumaenje ponaanja korisnika turistikih i hotelijerskih usluga je veoma sloen, visoko struan i odgovoran posao. Tipizacija potroakog ponaanja omoguava specijalizaciju hotelijerstva. Specijalizacijom se mogu postii konkurentske prednosti na tritu hotelskih usluga. Repozicioniranje Srbije na domaem, a posebno meunarodnom turistikom tritu, zahteva sprovoenje procesa segmentacije. U tom kontekstu potrebno je sprovesti i odgovarajuu specijalizaciju u hotelijerstvu. Kljune rei: hotelijerstvo, segmentacija trita, korisnik, ponaanje, specijalizacija, Srbija

Trina segmentacija u hotelijerstvu Srbije

Uvod
Trite je skup svih proizvoda kojima se zadovoljava ista potreba. Naglasak pri definisanju trita je na potrebi. Prilikom definisanja trita kompanija treba da tei ka boljem nainu zadovoljavanja potreba svojih klijenata. Blie odreenje trita vodi ka njegovoj segmentaciji. Segmentacija trita je postupak deljenja kupaca na grupe, odnosno segmente, unutar kojih kupci slinih karakteristika imaju sline potrebe. Prema Mekdonaldsu i Danbaru trini segment se definie kao grupa stvarnih ili potencijalnih kupaca od kojih se mogu oekivati priblino iste reakcije na ponudu konkretnih materijalnih proizvoda ili usluga (Mekdonald, Danbar, 2003). rijalnim proizvodima i uslugama kompanije; zauzimanje povoljnog mesta na tritu (niche marketing) na kome je mogue zadovoljiti veinu potreba kupaca odreenog segmenta, to moe dovesti do trine dominacije unutar segmenta; usmeravanje sredstava na trita sa najveom konkurentskom prednou; sticanje konkurentske prednosti; specijalizacija kompanije unutar odabranog segmenta, zasnovana na boljem razumevanju potreba kupaca. Za uspenu segmentaciju trita potrebno je ispuniti odreene preduslove. U prvom redu misli se na blie odreenje trinog obuhvata, pri emu treba imati u vidu prethodni, sadanji i budui period. Blie odreenje trita odnosi se na utvrivanje njegovih prostornih, ekonomskih, demografskih, kulturnih, drutveno-politikih odlika. To je put ka izdvajanju najvanijih kriterijuma segmentacije, koji se mogu grupisati na seldei nain (Popesku, 2002): geografski (prema regionima, zemljama, odlikama naselja, klimatskim odlikama); demografski (prema polu, starosti, branom stanju, veliini i strukturi porodice); drutveno-ekonomski (prema zanimanju, obrazovanju, prihodima, drutvenom statusu); psihografski (prema ivotnom stilu, vrednostima, aktivnostima, drutvenom sloju, posebnostima u potronji); ponaanje potroaa (prema navikama u odnosu na medije, nainu i vremenu kupovine, koliinama proizvoda); ponaanje pri potronji (prema uestalosti korienja, nainu korienja, lojalnosti marki, posedovanju drugih proizvoda); predispozicije potroaa (prema znanju o proizvodu, oekivanoj koristi, dosadanjim problemima). Navedeni kriterijumi su od znaaja i za segmentaciju turistikog i hotelijerskog trita. Geografske, demografske, drutveno-ekonomske i psihografske karakteristike korisnika, odreuju njihovo potroako ponaanje. Najvaniji kriterijumi tipizacije ponaanja potroaa su: udaljenost emitivnog trita; cilj putovanja; nain putovanja; vrsta destinacije; nain transporta; trajanje putovanja; uticaj medija; oekivane koristi. Razliite grupe potroaa, izdvojene prema geografskim, demografskim, drutveno-ekonomskim i psihografskim osobinama, razliito e se ponaati.

Znaaj, obuhvat i kriterijumi segmentacije trita

Prema Filipu Kotleru, zaposleni u marketingu treba da istrauju nove prilike za kompaniju tako to e paljivo primeniti segmentaciju, odreivanje cilja i pozicioniranje (STP- Segmentation, Targeting and Positioning). Inovirani princip 4P (proizvod, cena, distribucija i promocija) namee ravnopravan tretman svake od etiri komponente, kao i kompatibilnost sa strategijom STP. Greke koje nastaju u marketinkoj praksi Kotler sistematizuje u 10 taaka i naziva smrtnim grehovima. (Kotler, 2004). Za potrebe ovog rada izdvojena su dva:
Smrtni greh marketinga: Kompanija nije dovoljno usredsreena na trite i okrenuta kupcima Kompanija u potpunosti ne prepoznaje svoju ciljnu grupu. 1 Zapovest efektivnog marketinga: Kompanija izvrava segmentaciju trita, odabira najbolje segmente i razvija vrstu poziciju u svakom. od njih. Kompanija pravi mape potreba, percepcija, preferencija i ponaanja kupaca i motivie sve zainteresovane strane da budu zaokupljene usluivanjem i zadovoljavanjem kupaca.

Abstract

Market Segmentation in Serbian Hotel Industry Customer driven business strategy in hotel industry orders market segmentation. Market segmentation is relevant for better adapting of hotel services to the customers needs. Clear determining of a market segment requests defining its spatial, economic, demographic, cultural, social and political characteristics. These characteristics determine customers behaviour inside a market segment. The interpretation of customers behaviour in tourism and hotel industry is complex, professional and responsible business task. Typology of customers behaviour enables specialization in the hotel industry. Thanks to the specialization it is possible to realise competitive advantages on the market of hotel services. Repositioning of Serbia on the domestic and especially on the international tourist market requests the realisation of segmentation process. In that context it is necessary to take corresponding specialization of the hotel industry. Key words: hotel industry, market segmentation, customers behaviour, specialization, Serbia

* Dr Ljiljana Kosar, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Da bi se izbegle fatalne greke, potrebno je upoznati potroaa. Upoznajte svoje kupce korisnike usluga potroae. Ovo je apel koji ne treba da dolazi u kompaniju spolja, od strane konsultantskih kua i drugih agencija za pruanje intelektualnih usluga, ve iznutra, od strane lidera i menadera. Potrebno je, dakle, izgraditi metod istraivanja trita. Znaaj segmentacije trita ogleda se u sledeim prednostima: uoavanje razlika meu kupcima, radi boljeg usklaivanja njihovih potreba sa mate-

Ponaanje potroaa u turizmu i hotelijerstvu

Istraivanja marketinkih komunikacija ukazuju na razliite modele ponaanja po-

10

troaa. Ova istraivanja se uglavnom odnose na kupce materijalnih proizvoda, pa otuda i potreba da se, kad su u pitanju usluge (turistike i hotelijerske) termin kupac zameni terminom korisnik, a termin kupovina terminom konzumiranje. Ponaanje korisnika se posmatra kroz takozvani , , konzumni ciklus koji se u osnovi moe podeliti u tri osnovne faze, odnosno stanja: spoznaja, emocionalni odnos i ponaanje (Smit, 2002). Praenje efekata marketinkog komuniciranja sa korisnicima nuno ukljuuje i postkonzumnu fazu u kojoj moe doi do postkonzumne disonance (Smit, 2002), odnosno neusaglaenosti izmeu oekivanja, nastalih na osnovu propagandno-informativnih aktivnosti, i autentinog iskustva korisnika. S tim u vezi, treba predvideti mogue reakcije korisnika, obrazloiti odstupanja i pruiti garancije za budue poduhvate. Na putu koji namee svetsko hotelijersko trite neminovno je preusmeravanje od, u naim hotelima jo uvek preovlaujue, orijentacije prema usluzi, do sutinske orijentacije prema kupcu, odnosno gostu. Hotelijerstvo orijentisano prema gostu, asortimanom, stilom i nainom pruanja usluga treba da proizvodi doivljaj zadovoljstva, odnosno izaziva pozitivne psiholoke reakcije. U tom kontekstu, neminovno je ozbiljnije se pozabaviti psiholokom dimenzijom linosti hotelskog gosta i osnovnim odlikama njegovog ponaanja. Analizirajui nain na koji ljudi doivljavaju aktivnosti slobodnog vremena i turistika putovanja, pa samim tim i boravak u hotelima, kao i intenzitet zadovoljstva, mogu se izdvojiti dve bitne dimenzije koje utiu na intenzitet doivljaja i stepen zadovoljstva (Hamilton-Smith, 1987) - subjektivna ili egzistencijalna stvarnost i okruujua ili strukturalna stvarnost. Subjektivna ili egzistencijalna stvarnost se bazira na linom doivljaju i vrednovanju svake individue, to jest, turizmu kao egzistencijalnoj realnosti i hotelijerstvu kao njegovoj materijalnoj osnovi (nain na koji turisti-hotelski gosti sami percepiraju sopstveni doivljaj). Okruujua ili strukturalna stvarnost je u stvari drutvena ili objektivna stvarnost. Ona uvaava mogunosti i prepreke spoljnog sveta pred individuom. Poto dolaze spolja, ovi drutveni faktori se nalaze van kontrole individue, a istovremeno veoma utiu na njeno ponaanje. Ovi faktori uslovljavaju oseaj drutvene obaveze (prinude) koja ima tendenciju da postane i unutranja obaveza. Putovanje i boravak u hotelima se ovde posmatraju kao socijalna stvarnost. Meusobnim ukrtanjem ove dve osnovne dimenzije dolazi se do etiri hipotetine pozicije pomou kojih stvarno ponaanje moe biti ispitano. Prva pozicija se ocenjuje kao visoko pozitivna u obe dimenzije. Ova hipotetika pozicija se odnosi na ponaanje koje je visoko zadovoljavajue, kako na linoj, sutinskoj dimenziji, tako i na strukturalnoj, drutvenoj. Meusobni spoj ove dve dimenzije pojaava oseaj linog zadovoljstva. Prilikom izbora hotela, gost se ne rukovodi samo unutranjim, egzistencijalnim faktorima, ve i spoljnim, struktural-

nim. Zadovoljsvo boravkom u konkretnom objektu i korienjem odreenih usluga dobrim delom proizlazi iz satisfakcije zasnovane na socijalnom vrednovanju samog hotela, koje simbolizuje uvaavanje, presti, drutveni status. Imajui to u vidu, za hotelskog gosta najveu vrednost imaju oni objekti koji istovremeno pruaju zadovoljstvo u obe dimenzije. Takvi su hoteli u okviru meunarodnih hotelskih lanaca koji imaju globalni trini imid i renome (Hyatt, Hilton, Marriott i dr. ), tematski hoteli u Las Vegasu, ili zamkovi adaptirani u luksuzne hotele. Dakle, stepen zadovoljstva ne zavisi samo od kvaliteta i kvantiteta doivljaja, ve i od zadovoljstva koje prua drutveno priznanje. Imajui to u vidu, u najpovoljnijoj trinoj poziciji su oni objekti koji ispunjavaju oba uslova. Sledea pozicija je visoko pozitivna u egzistencijalnoj dimenziji. Ovde je re o ponaanju koje prua visok stepen linog i sutinskog unutranjeg zadovoljstva, ali ne i drutvenu nagradu i priznanje. Oseanju da se neto ini razliito od svakodnevnog ivota pridaje se posebna vanost i dobar deo zadovoljstva lei upravo u tome. Zadovoljstva ove vrste mogu da ponude hotelski kompleksi resort tipa, kao to je, na primer, Club Mditerrane, kao i drugi resort centri pri poznatim svetskim hotelskim lancima (Holiday Inn Sunspree, Hyatt Resorts i dr. ), wellness i spa centri, ali isto tako i mali porodini hoteli u mirnim turistikim mestima, etno i ekohoteli ija je ponuda upravo usmerena na zadovoljstvo izazvano potpunom razliitou u odnosu na svakodnevnicu. Ovakva vrsta putovanja ne prua drutveno uvaavanje i nagradu, pa zbog toga nema opravdanja i utehe ukoliko gost nije uspeo istinski da uiva u boravku. Ukoliko lina satisfakcija izostane, nema drutvenog priznanja kao alternativnog, rezervnog sredstva koje bi dalo svrhu i smisao putovanju i izboru objekta. Trea pozicija se ocenjuje kao visoko pozitivna u strukturalnoj dimenziji. Ovde je u pitanju putovanje koje je drutveno priznato kao vredno (i koje kao takvo donosi individui zadovoljstvo), ali kojem nedostaje sutinsko unutranje, egzistencijalno zadovoljstvo. Tipian primer je slubeno putovanje koje se vezuje za boravak u hotelima poslovnog tipa, specijalizovanim da udovolje potrebama poslovnog gosta. Luksuzno opremljeni prostori za sastanke, kompjuterska i druga poslovna oprema, kvalitetne biznis usluge sa fleksibilnim radnim vremenom, bitno doprinose drutvenom znaaju samog putovanja i poslovnog zadatka koji se obavlja, ime se poveava socijalno uslovljeno zadovoljstvo gosta. etvrta pozicija je visoko negativna u obe dimenzije. Ovde je re o ponaanju koje je potpuno otueno, bez oseaja sutinskog, linog ili zadovoljstva koje proizlazi iz drutvenog priznanja. Ne iznenauje to ovakvo putovanje niko ne eli da izabere. Naalost, u praksi su esta slubena putovanja koja putnicima nameu korienje usluga u hladnim, depersonalizovanim objektima niih kategorija, gde je usluga svedena samo na elementarne ugostiteljske komponente, esto na ivici minimalnih standarda kvaliteta.

Navedeno dvodimenzionalno polje ljudskog ponaanja predstavlja pojednostavljen pokuaj da se shvati ogromna kompleksnost stvarnosti. Analiza razliitih faktora koji determiniu svaku dimenziju omoguava da se uzme u obzir i irok raspon socijalnih i politikih elemenata iskustva (doivljaja) turiste, odnosno hotelskog gosta. Istraivanje ponaanja korisnika zahteva dublju psiholoku analizu u svim fazama konzumnog ciklusa. Tme se bave modeli koji dublje zalaze u ovekovu svest, teei da ponaanje tumae otkrivajui stavove, ubeenja, namere. Tumaenje ponaanja korisnika turistikih i hotelijerskih usluga je veoma sloen, visoko struan i odgovoran posao, s obzirom da se stepen njihovog zadovoljstva, ili nezadovoljstva kvalitetom, esto ne izraava jasno, ve se mora tumaiti na osnovu prikrivenih reakcija. Proces upoznavanja i dostizanje statusa poznavanja potroaa obezbeuje visok stepen izvesnosti pri oblikovanju hotelskog i turistikog proizvoda. Trinom segmentaciljom i fokusiranjem na odreene ciljne grupe, sve se vie tei individualizaciji usluga. Ovo je od posebne vanosti za visoko personalizovane usluge koje se obavljaju u specifinim okolnostima putovanja i boravka van mesta stanovanja, kakav je upravo sluaj u turizmu, pa samim tim i u hotelijerstvu. Visok stepen personalizacije usluga mogue je ostvariti primenom odreenih tehnika zasnovanih na data base marketingu, tj stvaranjem baza podataka o potencijalnim korisnicima putem specijalizovanih softvera i njihovim ukrtanjem. Ovi podaci slue za dobijanje informacija relevantnih za profilisanje tipskog predstavnika odreene ciljne grupe. Pri tome se primenjuju geodemografski i psihografski kriterijumi koji polaze od principa: Vi ste kraj u kome ivite, odnosno: Vi ste ono to radite. Dobijene informacije osvetljavaju osnovne odlike ivotnog stila i potroakih sklonosti potencijalnih korisnika. Sklonosti u pogledu naina provoenja slobodnog vremena i putovanja se posebno izdvajaju i analiziraju. Turistika ili hotelijerska kompanija, da bi se uklopila u savremene trine tokove kojima suvereno vlada potroa, mora sve svoje kreativne potencijale da usmeri ka upoznavanju postojeih i potencijalnih korisnika svojih usluga. Kada doe u fazu u kojoj kao propagandni slogan korisnicima moe da ponudi reenicu: Poznajemo Vas bolje od Vas samih, kompanija e moi da kreira turistiki i hotelski proizvod iji kvalitet nee samo ispuniti, ve e i premaiti oekivanja.

Trino pozicioniranje hotelijerstva Srbije

Opti trini profil hotelijerstva Srbije njakrae se moe okarakterisati sledeim konstatacijama: nedovoljan kapacitet, teritorijalna neravnomernost, nedovoljna raznovrsnost objekata, nizak stepen tipske izdiferenciranosti, tehnoloka prevazienost, nedovoljna usaglaenost sa svetskim standardima,

11

neadekvatna kadrovska ekipiranost, usluno-proizvodna trina orijentacija, nizak stepen poznavanja potroaa, neusaglaen kvalitet usluga.

Tabela br. 1: Ukupan broj leaja i poslovnih jedinica u objektima za smetaj Godina 1985 1990 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Ukupno* Centralna Srbija Vojvodina Broj poslovnih jed. Broj leaja Broj poslovnih jed. Broj leaja Broj poslovnih jed. Broj leaja 653 109663 558 102285 95 7378 639 18635 553 99993 86 8642 655 92465 558 84967 97 7498 654 92490 554 84855 100 7635 669 87325 565 79686 104 7639 670 85634 565 77945 105 7689 695 85867 576 77079 119 8788 712 86731 558 77635 124 8896

Navedene konstatacije ilustruju tabelarno sistematizovani statistiki podaci. Iz Tabele br. 1 se vidi da broj poslovnih jedinica u centralnoj Srbiji stagnira, dok u Vojvodini raste. U centralnoj Srbiji ukupan kapacitet za smetaj, izraen brojem leaja, pokazuje stalnu tendenciju pada u periodu izmeu 1985. i 2005. godine. Godine 1985. centralna Srbija je raspolagala sa preko 100 hiljada leaja u ugostiteljstvu, a 2005. godine sa nepunih 78 hiljada ili 24% manje. Ipak, ohrabruje injenica da se 2005. u odnosu na 2004. godinu, smetajni kapacitet poveao za preko 500 leaja. Ovakvo stanje je upravo posledica povlaenja neuslovnih kapaciteta, pa i itavih objekata iz ponude. S druge strane, u Vojvodini se uoava trend rasta, kako broja poslovnih jedinica, tako i broja leaja. U odnosu na 1985. godinu, broj objekata je vei za 30%, a broj leaja za 20%. Neto sporiji rast broja leaja u odnosu na broj poslovnih jedinica, pokazuje pretenu orijentaciju na manje objekte. Prostorna distribucija kapaciteta za smetaj Srbije po vrstama mesta, prikazana je u Tabeli br. 2. Posmatrano dinamiki, prostorna distribucija kapaciteta za smetaj vidno se izmenila. Tendencija smanjenja izrazite dominacije banjskih mesta i preorijentacija na planinska, ukljuujui i poveanje zastupljenosti kategorija ostala turistika mesta i ostala mesta, moe se pozitivno okarakterisati. Ova tendencija ukazuje na aktivnije ukljuivanje u ponudu ostalih turistikih resursa Srbije. U kreiranju novog turistikog identiteta Srbije, hotelijerstvo igra znaajnu ulogu. Radi se o profilisanju, odnosno trinom diferenciranju turistikog proizvoda Srbije, ega je hotelijerstvo sastavna komponenta. Strateka opredeljenja Srbije u pogledu razvoja turizma ukazuju na sve izrazitiju okrenutost inostranom tritu. U tom kontekstu, mogu se izdvojiti sledei preovlaujui segmenti: poslovni putnici, uesnici kongresa, strunih skupova i ostalih manifestacija, sportisti, mladi. Neophodno je da se i hotelijerstvo u Srbiji prilagodi potrebama navedenih segmenata, s obzirom na opte poznatu injenicu o nedostatku odgovarajuih objekata. Srbiji nedostaju udobni hoteli visokih kategorija, namenjeni poslovnim ljudima. Ovaj nedostatak ve se osetno ublaava otvaranjem novih objekata, pre svega u Beogradu i Novom Sadu - administrativnim centrima koji su se izdvojili kao nosioci razvoja poslovnog i manifestacionog turizma. Hotelski objekti namenjeni sportistima moraju ispunjavati specifine kriterijume, vezane za osnovne elemente opreme soba, dodatne sadraje sportsko-rekreativnog karaktera, standarde ishrane i dr. Mladi koji u Srbiju sve ee dolaze u individualnoj reiji, predstavljaju specifian trini segment koji ima potrebu za jeftinim objektima elementarnog komfora i limitirane usluge, naravno uz potovanje meunarodnih standarda omladinskog smetaja (hostela).

*Podaci za Kosovo i Metohiju nisu ukljueni; Izvor:Turizam 1985-2005, Stat. bilteni, RZS, Beograd Tabela br. 2: Ukupan broj leaja u objektima za smetaj po turistikim mestima Godina 1985 1990 2000 2001 2002 2003 2004 2005 1985 1990 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Ukupno 109663 108635 92465 92490 87325 85634 85867 86731 100 100 100 100 100 100 100 100 Glavni administrativni centri 17563 17301 12041 12304 12602 11209 12036 12132 16 16 13 13, 3 14, 4 13 14 14 Banjska mesta 47602 43624 35078 35049 29251 28207 27078 21989 Struktura % 43, 5 40 38 38 33, 5 33 31, 5 25, 3 Planinska mesta 17601 20146 20826 20701 21069 21280 21552 27274 16 18, 5 22, 6 22, 4 24, 1 25 25 31, 4 Ostala turistika mesta 19775 20486 18172 18121 17982 18634 18519 18617 18 19 19, 6 19, 5 20, 6 21, 7 21, 5 21, 4 Ostala mesta 7122 7078 6348 6315 6421 6304 6682 6719 6, 5 6, 5 6, 8 6, 8 7, 4 7, 3 8 7, 9

Izvor: Turizam 1985-2005, Statistiki bilteni, RZS, Beograd Stacionarni turizam u Srbiji podrazumeva paralelni razvoj banjskih i planinskih turistikih mesta, odnosno restruktuiranje njihove materijalne osnove u smislu osavremenjivanja postojeih objekata, uvoenja dodatnih sadraja, kao i otvaranje novih - turistikih apartmana, manjih porodinih hotela srednjih i niih kategorija, pansiona, namenjenih porodicama razliite platene moi. U ovom sluaju, realna je i dalje preovlaujua orijentacija na domae goste. konkretnim zahtevima odreenih trinih segmenata u domenu asortimana i naina pruanja usluga, dodatnih sadraja, povlastica i ostalih pogodnosti. Hotelijerstvu Srbije predstoji prihvatanje promena koje vode ka trajnom opredeljenju za uspostavljanje, odravanje i unapreenje kvaliteta, usaglaenog sa zahtevima potroaa.

Literatura

Zakljuak

Trina segmentacija hotelijerstva Srbije namee potrebu za tipizacijom i specijalizacijom objekata, shodno potrebama razliitih kategorija potroaa. Poslovna usmerenost prema korisniku mora biti prioritetan cilj hotelskih preduzea u Srbiji. Pri tome je neophodno sprovoditi odgovarajue strategije pozicioniranja na odreenim tritima, to podrazumeva potpuno ovladavanje metodama i tehnikama segmentacije i njihovu primenu u praksi. Adekvatna identifikacija preovlaujuih segmenata na domaem i inostranom tritu je neophodan preduslov profilisanja odgovarajueg hotelskog proizvoda. Pri tome treba negovati fleksibilan pristup, pre svega u domenu organizaciono-procesnih komponenti hotelskog proizvoda. Misli se na prilagoavanje

Hamilton-Smith, E. (1987): Four kinds of Tourism, Annals of Tourism Research 3, p. 332, Pergamon Press, New York Kotler, F. (2004): Deset smrtnih grehova u marketingu, Adies, Novi Sad Kosar, Lj. /Raeta, S. /omi, . (2004): Hotelska kua od usmerenosti prema usluzi do usmerenosti prema gostu, Hotelska kua 2004, Zbornik naunih i strunih radova, HORES, Kopaonik Kosar, Lj. , Raeta, S. (2005): Izazovi kvaliteta, Via hotelijerska kola, Beograd Mekdonald, M. /Danbar, I. (2003): Segmentiranje trita, Clio, Beograd Popesku, J. (2002): Marketing u turizmu, igoja tampa, Beograd Smit, P. R. (2002): Marketinke komunikacije integralni pristup, Clio, Beograd RZS: Statistiki Bilteni Turizam 1985-2005, Beograd

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Ass. prof. dr. Elena Matei* Abstract

The Iron Gate Natural Park is situated on the left side of the Danube Gorge and it was set up later than Serbian one. In last few years two types of achievements were registered: the conservation process requested by a natural park and that of developing of housing. But, houses registered many shapes, designs, which are not suitable with the landscape and the aim of conservation thanks to some political and social misunderstanding, corruption, changeably laws. The same situation is found for tourism facilities. The study uses computer mapping, statistical techniques, comparison of classical maps and many fields observations. Key words: infrastructure, facilities evaluation, environment, conservation, ecotourism

Accommodations Facilities in the Iron Gate Natural Park

General aspects
The Iron Gate Natural Park, positioned on the left bank of the Danube River, between Bazias (km 1055) and Gura Vaii (km 943) villages, is one of the biggest protected area in Romania covering 115 856 ha, plus a big water area of 9 249 ha. It was set up in 2000 (so its very young, only 6 years old) and it lies in two counties: Mehedinti and Caras-Severin. It has its own administration with the headquarter in Orsova, but there still a little confusion because the interaction, sharing with other administrative institution: Forestry Service, city halls(table 1.). Its potential was observed since 1770, but the first studies were made by botanists in the XIXth century (Hans Rebel an entomology study about butterflies), and later by Romanian and Serbians geographers. An important role played Alexandru Borza, who included in the national list of protected areas Cazane and Gura Vaii sites, in 1924. After 1950 many scientists have intensified their researching issues on this area. Table 1. The Iron Gate Natural Park.The administration structure of the land District/County State of protection Natural protected areas Forestry Service Mayor administration Natural protected areas Forestry Service Mayor administration Natural protected areas Forestry Service Mayor administration Area (ha) 973 43,150 15,462 1,194 39,869 15,007.80 2,167 83,019 30,469.80 natica)-Tri-Kule, Taxus baccata in The Cazanele Mari, Tulipa hungarica in Ciucarul Mare Hills, Ciucarul Mic Hills, Gura Vii or the Oglnic Valley and Ruscus aculeatus. In this region exist over 5000 fauna species: those of the low land, till 100m (Salamandra salamandra, Lacerta vivipara, Salmo truta fario etc.), southern species which live on the mountains slopes under 500m (Testudo hermani hermani, Vipera ammodites, Euscorpius carpaticus which were declared monuments of nature, Lacerta viridis etc.) or very important economic species (stags, bears, wide pigs, wild goats, wilde cat, fish for caviar). Other protected species are: white eagle (Neophron percnopterus), Egretta garzetta, cliff swallow (Hirundo rupestris), and a lot of bats (Rhinolophus euryale, Rhinolophus blasii, Myotis bechsteini). The Iron Gate Natural Park comprises many natural reserves. 1. Balta Nera Dunre Reserve, north to Socol Village, is 10 ha as size, a nich for Egretta garzetta. 2. Swallow Slope Reserve, nor far from Pojejena Village, 5 ha as size, protects deposits with Apus melba nests. 3. Great Valley Reserve, situated in Northern-East to Moldova Noua town, very big in size (119 ha) protects a lot of plants: Daphne laureola, Fagus sylvatica, twoo specis of lime trees-Tilia tomentosa,Tilia cordata, Cerry tree (Cerasus avium), Carpinus orientalis, Ruscus aculeatus, Ruscus hypoglossum etc. covering a lanscape made of limestones. 4. Svinita Fosils Site, having 93,10 ha. 5. Cazanele Mari (3,8 km) and Cazanele Mici (3,6 km) Reserve, a complex reserve, by 215 ha, contains numerous enedemic species and a spectacular carst relief with many caves: Ponicova, Butterfly, Veterans (fig.1.). 6. Gura Vii Vrciorova Reserve, 305 ha rich in different species of oaks (Quercus dalechampii), (Quercus pubescens), (Quercus frainetto) and other termofile species (Corylus avelana), (Corylus colurna), (Padus mahaleb), (Carpinus betulus), (Tilia tomentosa), (Acer campestre). 7. Bahna Fosils Lake Reserve (10 ha) very much apreciated by paleontologists. 8. The Virului Face Reserve, is placed on the Eastern part of the park, and is famous by its relief. 9. Duhovnei Hill Reserve has 50 ha, and comprises very old forests of oaks and hazzle nut trees. 10. Cross Brench Reserve, closed to The Iron Gate Hydroelectrical Power Station, pro-

Mehedinti

Caras-Severin

Total

Tourist attractions

* Ass. prof. dr. Elena Matei, University from Bucharest, Faculty of Geography, Romania

The unicity of landscape is given by the interactions between the great diversity of relief (mountains, depressions, gorge) and climate which offer good conditions for a great variety of plants, illustrated by all 171 plants associations through 26 are endemic. There are some unusual adaptations of forest concerning the altitude, dimensions such as the presence of thermopile oaks, turkey hazel nut tree, trilobite maple tree etc. The beech tree descents till 50 m, a tree specific for an altitude between 500 an 1000 m high. The Monuments of nature are some endemic plants: The Banat pine (Pinus ssp. Ba-

1

tects Minuartia capillacea, Prangos carinata and Notholaena maranthae. 11. Oglanic Valley Reserve protects flowers such as: Gladiolus illyricus, Paeonia daurica, Stipa eriocaulis, Tulipa hungarica var. undulatifolia. 12. Gaioara Brench Reserve protects endemic flowers, too. 13. Bazias Reserve protects flowers and fauna species. Why tourists choose to visit this area? There are some important reasons to come and join in these regions: The Iron Gate is the longest gorge of Europe; The biggest natural protected area in Romania; Includes the strongest Hydro Electrical Power Station; Has a great variety of ethnic groups which compose a place of multiculturality, Has a great flora and fauna diversity (171 association of natural plants, 26 of them are endemics; It is a marvellous open air geological museum; Sport fishing; Suitable for scientific studies.

Table 3. Accommodation facilities after 1990 Name Hostel Flora Meridian Hotel Continental Hotel Continental Hotel Tineret Hotel Severin Hotel Traian Hotel Dierna Donnau Pension SC Manea 2 Camps Isabella Dubova Eselnita Orsova Orsova Drobeta Turnu-Severin Gura Vaii Gura Vaii Drobeta Turnu-Severin Drobeta Turnu-Severin Orsova Orsova Orsova Bahna, Mraconia Berzeasca 8 pensions 11 pensions 10 32 22 2 2 2 Position No. of places 205 40 252 47 40 200 352 40 25 38 14 3 3 3 1 1 2 1 1 2 2 new old old old old old old old New New New New New New Under repairing Stars Old Obs.

Coopconsum Motel Moldova Noua

Infrastructure

There is a litle bit of debate on the term infrastructure. Generally, it means all types of transport buildings on land or underground. Superstructure includes hotels, restaurants, and leisure facilities. In tourism, accommodation facilities are very important, but they depend on accessibility given by classical infrastructure. In a protected area, the same strong need of infrastructure is marked, but there are some specific rules on the development of roads and accommodations, because they mustnt damage the environment or the aim of conservation and protection. In order to respect the low, experts design the density, number, shape and the place where they are allowed to set up. Actually, accommodation facilities represent an important part of tourist potential of a region. Table 2. Accommodation facilities before 1990 Name YTO villas Dierna Hotel YTO Challet The Danube Star Dierna Inn 2 Camps Inn Park Hotel Traian hotel PCR Hotel Position Gura Vaii Orsova Gura Vaii Gura Vaii Orsova Bahna, Mraconia Moldova Noua Drobeta TurnuSeverin Drobeta TurnuSeverin Drobeta TurnuSeverin No. of places 309 205 30 74 38 62 25 252 352 200

The history of accommodation facilities comprises two stages: a. Before 1990, statistics showed a great number of accommodations, totalizing 1547 of seats (table 2) b. After 1990, several communist accommodations have disappeared, or remained under conservation, other have changed their status, and new agritourism units owned by local or abroad people are developed, totalizing 1317 places,(table 3). The most requested hotels are those with restaurant facilities, conference rooms, shops such as: SC Manea, The Danube Star, Meridian Hotel. Many villas built after 1990 are situated on the leasing land from the park administration or the local administrative authorities. They belong to different people many of them came from Bucharest, Timisoara, Craiova, USA, Orsova, Drobeta Turnu-Severin. The instability of lows allowed to build houses for vacancy, or tourist infrastructure some of them informal used as villas for tourists. The map of the spreading of tourist superstructure (fig.1.) shows that the Eastern part of the park is better equipped than the Western one and all are closed to the Danube bank.

The infrastructure is composed by three means: a major rail way, unfortunately only in the eastern part, between Drobeta TurnuSeverin and Orsova, then roads: 70 European Way, parallel to the rail-way and a national road between Orsova and Moldova Noua. Other areas are crossed by local unpaved roads, not suitable for driving, but they can be turned into biking routes. The third way of access is by water and its most suitable for international arrivals and as leisure facility for internal arrivals, too.

Problems facing the park and the accommodation facilities

After 16 years of transition The Iron Gate Natural Park is facing with numerous problems, because of increasing human pressure. The first aspect is related to very many settlements included in the park: two towns (Orova, Moldova Nou) with 25,000 people, 3 villages of 2000 inhabitants, 15 villages of 1000 - 2000 inhabitants, 15 villages by 500 1000 people, and more than 15 small settlements (less 500 inhabitants). In this context, the main issue facing the administration of the park is the illegal extension of towns or village building areas under the target of developing some tourist superstructure in a preserved area.

Fig. 1 The Iron Gate National Park Accomodation facilities

1

The second aspect is related to the impact of tourist building. Many of these tourist accommodations were built using local materials: woods, stone and worse than this is the fact that they are not integrated with the landscape. Local communities have illegal hunting and fishing episodes and encourage visitors to have the same attitude because of different reasons. All new tourist superstructure units use water from the Danube or underground resources, but they are not able to build a local swage system, increases the pollution of the Danube River. The heating system is based on wood, so the pressure of the forest is in increasing. Solid waste management works only in towns and illegal deposits, which exist in almost all villages, damages the environment, altering the tourists behaviours as well. A poor signalizing system of protection, better then other Romanian national parks,

allows overgrazing and illegal penetration of tourist flows. There are low possibilities of monitoring the tourists activity, even in this area is a severe control made by frontier policy. The National Tourism Agency, The Transport and Housing Ministry and Romsilva National Office, The County Councils, The Local Councils, and The Environment Protection Agency are responsible for tourism management.

same type of management, interactions between communities and internationalizing responsabilities and applying a sustainable development strategy.

Resources

Conclusions

The main type of tourism is that of the transit and in this situation the necessity of accommodation is very low. The internal arrivals imply people with low income and they havent enough possibilities to stay in expensive accommodations structures. There is a real need of cooperation between The Iron Gate and Djerdap areas in a transboundary project focus on increasing of the efficiency, given by: commun fees, the

Cndea Melinda, Bran, Fl., (2001) Spaiul geografic romnesc-organizare, amenajare, dezvoltare, Editura Economica, Bucureti Cater, E , Lowman, G., (1994), Ecotourism a sustainable Option, John Wiley and Sons, Chichester, UK Dumbraveanu, D., (2004), Zona turistica Portile de Fier, Editura Universitara, Bucuresti Matei, E., (2004) Ecoturism, Editura Top Form, Bucuresti Monitorul Oficial al Romniei, nr. 125, 12. 04, 2000 Neacu, N. (2000), Turismul i dezvoltarea durabil, Ed. Expert, Bucureti Nedelea, Al., (2003), Piaa ecoturistic, Editura Didactic si Pedagogic, Bucuresti

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Miodrag Nikoli* Rezime

Poslovanje hotela, ostvaruje se kroz set razliitih aktivnosti, koje omoguavaju koherente i odrive rezultate. Portfolio koncept predstavlja, najkrae reeno, odnos hotelskih sektora i/ili hotelskih proizvoda prema hotelskom tritu. U okviru portfolio koncepta vri se vrednovanje hotelskih sektora i/ili hotelskih proizvoda, sa svrhom ustanovljenja koje od njih treba eliminisati, koji broj zadrati (uz njihov dalji razvoj), ali i koje nove hotelske sektore i/ili proizvode ukljuiti u portfolio. Portfolio koncept savremenog hotela predominantno proimaju tri relevantna poslovna inioca: hotelski potroai, konkurencija i trokovi. Hotel koji posluje u trinim uslovima privreivanja treba svoj portfolio koncept da izgrauje polazei od potreba i zahteva trita hotelskih proizvoda, treba, drugim reima, da ga stalno preispituje. Trina orijentacija hotela moe se prepoznati kada postane evidentno da menadment hotela koristi informacije sa trita za svoje poslovne odluke i kada racionalnost poslovnih odluka testira na tritu (analizom reakcija hotelskih potroaa, konkurenata i ostalih interesnih grupa od ijeg delovanja zavisi ostvarenje poslovnog uspeha). Kljune rei: menadment hotela, hotelski proizvodi, portfolio koncept

Uloga menadmenta hotela u preispitivanju procesa rada

Uvod
Predsednik KPMG Internationala, Jon Madonna, prilikom jednog intervjua, izgovorio je: Nita jednu organizaciju ne moe da zaustavi bre od ljudi koji veruju da je nain na koji su radili jue najbolji nain da rade i sutra (engl. businessasusual). Da biste uspeli, nije dovoljno da vai ljudi promene nain na koji rade, ve je potrebno da promene nain na koji razmiljaju o prolosti. Nova misaona poglavlja zaposlenih u hotelu treba da budu u funkciji uspostavljanja misaonog vienja meuzavisnosti izmeu razliitih hotelskih sektora /slubi/ ili hotelskih proizvoda sa svrhom opredeljivanja njihove uloge u postizanju strategijskih ciljeva. Ovako iskazanu potrebu mogue je zadovoljiti upotrebom poslovnog portfolia (franc. portefeuille = lisnica, tana). Poslovni portfolio je analitika alatka koja uspostavlja ravnoteu poslovanja hotela sa stanovita postojanja razliitih zahteva koji dolaze, kako iz internog, tako i iz eksternog poslovnog ambijenta. ciljnih trita ka kojima bi hotel trebalo da usmeri svoj poslovni napor. Ciljno trite (trini segment) se, u konkretnom sluaju, izdvaja kao grupa hotelskih potroaa za koju je hotel (preciznije, hotelski menadment) spreman da kreira vrednost, iskazanu u vidu miksa kvalitetnog proizvoda, povoljne cene, izvanredne promocije i dostupnih kanala prodaje (turistike agencije, Internet). Menadment hotela treba, u smislu imperativnog injenja, da bude usmeren i na kreaciju novih hotelskih proizvoda koji e, pravovremeno i kvalitetno, podmiriti uoene potrebe trinih segmenata u ekspanziji. Poslovna politika menadmenta koja uvaava trite i njegove zahteve i ulae posebne napore da tim zahtevima udovolji, u skladu sa realnim resursnim mogunostima, uvek je u domenu aktive, domenu uspenosti. Status hotela, dakle, dugorono posmatrano, zavisi od uravnoteenosti hotelskih proizvoda koji generiu tekuu poslovnu poziciju (postojei hotelski proizvodi) i hotelskih proizvoda koji generiu razvojnu poslovnu poziciju (potencijalni hotelski proizvodi). Ovo je, slobodno se moe rei, i osnovna uloga portfolio kon-

Portfolio koncept

Abstract

Polazna taka, u svrhom odreenom smeru razvoja hotela, jeste definisanje posebnih

Hotel business is carried out through a set of various activities that provide coherent and sustainable results. Portfolio concept, in short, represents the relation between the hotel sector and/or hotel products and the hotel market. Evaluation of the hotel sectors and/or the hotel products is being carried out within the portfolio concept, in order to establish which of them should be eliminated, how many of them should be preserved (along with their further development), but also which new hotel sectors and/or products should be included into the portfolio. The portfolio is the concept of a modern hotel that is predominantly permeated by three relevant business factors: hotel consumers, competition and costs. A hotel that is doing business under the free market terms should build its portfolio concept by starting from the market needs and demands for hotel products, in other words, it should constantly reexamine it. The hotel market orientation could be recognized when it becomes evident that the hotel management uses the information from the market for its business decisions, and when the rationality of their business decisions is being tested on the market (by analyzing the reactions with hotel consumers, competitors and other stakeholders on whose actions the achievement of business success depends). Key words: hotel management, hotel products, portfolio concept * Dr Miodrag Nikoli, Fakultet za internacionalni menadment, Beograd

Shema 1 Sigmoid krive poboljanja i inovacija hotelskih proizvod

1

cepta hotela omoguavanje kontinuelne analize vrednosti hotelskih proizvoda sa stanovita doprinosa rentabilitetu u sadanjosti i budunosti, odnosno analize vrednosti poslovnih (marketinkih) strategija sa stanovita njihove delotvornosti u sadanjosti i budunosti. Meutim, jo ne postoje precizni kriterijumi da se ustanovi optimalni asortiman hotelskih proizvoda koji ini hotelsku ponudu, odnosno ustanovi optimalna strategijska dispozitivnost (uslovno: postupanje) u ovom kontekstu. to je asortiman iri, tee je svaki pojedinani hotelski proizvod pozicionisati, mada se njime, potencijalno, moe postii ekspanzija na tritu. Dubinom asortimana stvara se odreeni patronat nad hotelskim potroaima, a njegovom postojanou, ugled i imid hotela. Odluke o uvoenju novih hotelskih proizvoda u asortiman imaju preteno strategijski, a manje taktiki karakter. Opravdano je strategijsko opredeljenje dobrog broja hotela da se predugo ne ostaje sa istim asortimanom hotelskih proizvoda. Za svrhu potpunije analize portfolio koncepta posluie nam portfolio model Bostonske konsultantske grupe (engl. Boston Consulting Group BCG). BCG portfolio matrica projektuje dva relevantna pokazatelja. Prvi pokazatelj je veliina konkurentske prednosti (horizontala matrice); sadri dve kategorije vrednosti: mala i velika. Drugi pokazatelj je broj naina za ostvarivanje konkurentske prednosti (vertikala matrice); sadri dve kategorije vrednosti: malo i mnogo. Matrica prikazuje razliite tipove hotelskih formata. (McNamee P. B., 1985, pp. 132133; 151152) (Shema 2) U prvom kvadrantu (FRAGMENTACIJA) kreirana je pozicija koja ukazuje da postoji mala veliina konkurentske prednosti (hotelski poslovi niske upotrebne vrednosti) i mnogo naina za njeno ostvarivanje. Specifian primer za ovu poziciju su hotelski restorani. Profitabilnost nije u korelaciji sa trinim ueem. U drugom kvadrantu (SPECIJALIZACIJA) kreirana je pozicija koja ukazuje da postoji velika veliina konkurentske prednosti (hotelski poslovi visoke upotrebne vrednosti) i mnogo naina za njeno ostvarivanje. Specifian primer za ovu poziciju su hotelske grupacije /lanci hotela/. Relaciju profitabilnost / trino uee ne treba vezivati za meru korelacije u okviru ove pozicije. U treem kvadrantu (PAT POZICIJA) kreirana je pozicija koja ukazuje da postoji mala veliina konkurentske prednosti (hotelski poslovi niske upotrebne vrednosti) i malo naina za njeno ostvarivanje. Specifian primer za ovu poziciju su nisko kategorisani hoteli. Relaciju profitabilnost / trino uee ne treba vezivati za meru korelacije u okviru ove pozicije. U etvrtom kvadrantu (OBIM) kreirana je pozicija koja ukazuje da postoji velika veliina konkurentske prednosti (hotelski poslovi visoke upotrebne vrednosti) i malo naina za njeno ostvarivanje. Specifian primer za ovu

Shema 2 BCG portfolio matrica (Hotelski formati u kontekstu konkurentske prednosti) poziciju su hotelski restorani. Profitabilnost de na tritu, a poboljavati one proizvode koji jeste u korelaciji sa trinim ueem se potvrde; konano, ne nezavisno od prethodnog, teba uvoditi nove hotelske proizvode.); (3) unutranju organizaciju rada sprovodi po sheMenadment hotela kao inilac mi stroge specijalizacije poslova, tako da svaki stvaranja, odravanja i razvoja izvrilac obavlja svoju radnu operaciju; uz naportfolio koncepta vedeno, na odreenim hotelskim poslovima Hotelski menadment (odnosno, hotelsko oso- moraju biti angaovani ljudi koji te poslove nablje u celini) treba, drugim reima, da neguje jbolje rade, odnosno, potebno je poeti od onoprofesionalizam u radu, a on podrazumeva da: ga ta ovek moe da uradi, a ne od onoga ta (1) komunicira sa postojeim hotelskim potro- posao zahteva; (4) izvri segmentaciju hotelaima, na nain kreiranja procesa upravljanja skog trita, shvaenu kao napor da se grupiu potpunim informacijama o njima i taktikim postojei hotelski potroai na takav nain da upravljanjem dodirnim takama sa sva- njihove reakcije na hotelski proizvod, njegovu kim pojedinanim hotelskim potroaem, ra- cenu, promociju i kanale prodaje, budu sline; di maksimizacije njegove lojalnosti. (Dodirna (5) diferencira svoje hotelske proizvode, u smislu taka sa hotelskim potroaem (engl. Custo- da ih kroz izmene njihovih performansi i naina mer touch points) je svaka prilika kada se ho- njihovog plasmana uini razliitim u odnosu na telski potroa sree sa brendom ili hotelskim proizvode konkurentskih hotela; (6) raspolae proizvodom od linog iskustva ili masovne modernim informacionim sistemom koji, u oskomunikacije do sluajne opservacije. U dodir- novi, ima elektronsku obradu podataka i kone take u hotelu spadaju rezervacije, prijava i ji, kao novo sredstvo menadmenta, tj. planiodjava, programi estog boravka, usluivanje u ranja, organizovanja, usmeravanja zaposlenih u smetajnim jedinicama /room service/, poslov- procesu rada i kontrole moe omoguiti komne usluge, pogodnosti za vebanje, pranje vea, binovanje hotelske ponude koja e biti atraktirestorani i barovi. Na primer, Four Seasons se vnija od ponude konkurentskih hotela; (7) oslanja na line kontakte, poput personala ko- konstantno informie o asortimanu hotelskih ji goste uvek zove po imenu, visokoobrazovnog proizvoda, o promeni njihovih performansi, izosoblja koje razume potrebe sofisticiranih meni uslova za njihovu kupovinu, novim proiposlovnih ljudi, i najmanje jedne pogodnos- zvodima, i sl. (Intencija je da hotelski potroai ti koja je najbolja u regionu, kao to je eksklu- postanu segment prodajne snage hotela. Ako se zivni restoran ili izvor mineralne vode. (Ko- hotelski menadment sa odgovornou ne odtler Ph., Keller K., 2006, p. 152) Verovanje u nosi prema hotelskim potroaima, ako ih netrite, u hotelske potroae je najbolji put, a dovoljno informie, o njima e se pobrinuti drukvalitet hotelskih proizvoda najsigurniji nain gi, konkurentski hoteli. Informacija je virus koji da se dostigne poslovni uspeh.); (2) obavlja pro- kreira slobodu... revolucije se deavaju kada ljucese redizajniranja hotelskih proizvoda (Treba di postanu svesni alternative. /Filip Kotler/ Istoeliminisati hotelske proizvode koji se ne potvr-

1

mogua je samo uz profesionalni angaman lidera, menaderskog i izvrnog osoblja i uz podrku njihovog uslunog kvaliteta. (Shema 3)

Zakljuak

Savremeno hotelsko trie uslovljava postojanje sasvim adekvatnog portfolia hotela, ije blie odreenje znai oslonac na kreaciju i dalje odravanje odgovornog komercijalnog uspeha, tj. obavljanje poslovanja na etiki nain, plasmanom kvalitetnih hotelskih proizvoda i stalnim respektom sopstvenih obaveza prema zajednici i drutvu. Ne treba zaboraviti, pri tome, da rad za dugotrajan kvalitet i prirodnih i ljudskih resursa zahteva izgradnju odrivog hotelskog razvoja koji bi se mogao definisati kao pozitivan pristup koji nastoji da umanji tenzije i frikcije koje nastaju iz sloene interackije izmeu hotelske industrije, hotelskih potroaa i drutvenog okruenja.

Literatura

Shema 3 Kreatori poslovnog portfolia hotela i njihove osobine vremeno, treba i promiljati da je povratna informacija doruak ampiona. /Rik Tejt/ Stvaranje, odravanje i razvoj portfolio koncepta, tj. preciznije menadment portfolijem, uslovljava da se znalaki osmisle i primene najadekvatnije strategije (1) i da se u kontinuitetu prati poslovanje hotelakonkurenata (2). (1) Razvojno orijentisan menadment hotela treba da primenjuje: strategiju penetracije trita (engl. marketpenetration strategy), kada je re o potroaima koji bi mogli da koriste hotelski proizvod, ali to ne ine; strategiju novog trinog segmenta (engl. new market segment strategy), kada je re o potroaima koji nikada nisu koristili dati hotelski proizvod; i, strategiju geografske ekspanzije (engl. geographicalexpansion strategy), kada je re o potroaima koji ive van lokacijskog mesta hotela. (Kotler Ph., Keller K., 2006, p. 350) (2) Poslovanja hotelakonkurenata menadment hotela treba da sagleda analizom sledee tri varijable; uea na tritu (engl. Share of market) (uea konkurenata na ciljnom tritu); uea u svesti (engl. Share of mind) (iskazanog procentom potroaa koji su naveli konkurentski hotel kada su odgovaraali na pitanje: Navedite prvi hotel koji vam pada na pamet kada je re o hotelskoj industriji); i, uea u emocionalnoj odanosti (engl. Share of heart) (iskazanog procentom potroaa koji su naveli konkurentski hotel kada su odgovarali na pitanje: Navedite hotel ije biste proizvode voleli da kupite (koristite). (Kotler Ph., Keller K., 2006, p. 348) Opisane poslovne strategije i kontinuelno praenje poslovanja hotela konkurenata, nain su eksponiranja poslovnog portfolia u radu menadmenta hotela. Njihova realizacija

Baki dr Ognjen, Nikoli mr Miodrag, Baki mr Maja, Osnove turizma sa osnovama ugostiteljstva, igoja, Beograd, 1999. Berman Barry (Hofstra University) and Evans R. Joel (Hofstra University), Retail Management A strategic approach, Ninth Edition, Pearson Education International, Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey, 2004. Blankard K. i Veghorn T., Misija je mogua, elind, Beograd, 1999. Futrell M. Charles, Sales Management, Sixth Edition, South Western, Mason, Ohio, 2001. Hatton Angela, Marketing planning, Prentice Hall, London, 2000. Johnston and Marshall W. Greg, Relationship Selling and Sales Management, 2004. Kotler Philip (Northwestern University) and Keller Lane. Kevin (Dartmouth College), Marketing Management, twelfth edition, Pearson Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey, 2006. McNamee P. B., Tools and Techniques for Strategic Management, Pergamon Press, Oxford, 1985. Nikoli dr Miodrag, Menadment hotelijerstva, Beograd, 2006. Nikoli dr Miodrag, Menadment prodaje, Evropski univerzitet, Beograd, 2003. Nikoli dr Miodrag, Menadment trgovine, Evropski univerzitet, Beograd, 2004. Schermerhirn J. R., Managing for Profitability, Second Edition, John Wiley and Sons, New York, 1986.

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Mr Svetlana Obradovi* Rezime

Na Frukoj gori je teko utvrditi broj objekata hotelijerstva i restoraterstva, s obzirom na to da neki od njih povremeno ili privremeno posluju, drugi slue za smetaj izbeglica, a izvestan broj je bio ometen u radu, kako u vreme bombardovanja, u prvoj polovini 1999. godine, tako i neposredno posle njega. Ipak, mogu se izdvojiti najznaajniji objekti za smetaj turista: hotel Norcev, hotel Termal, motel Vojvodina, Omladinsko naselje na Letenci, Odmaralite za manju decu na Testeri, Dom PTT-a na Brankovcu i drugi. Najposeeniji restorani su: arda, Brankov ardak, Vinski podrum i dr. Kljune rei: Fruka gora, receptivni kapaciteti, stanje, perspektiva

Receptivni kapaciteti na Frukoj gori stanje i perspektiva

Fruka gora je jedna u nizu ostrvskih planina smetena na jugoistonoj periferiji prostrane Panonske nizije sa povrinom od 500 km2. Iako sa visinom od 539 m jedva prelazi donju granicu niskih planina, ona predstavlja najdominantniju orografsku celinu u Vojvodini. Smetena je izmeu Dunava na severu i Save na jugu. Severna granica Fruke gore je odreena aluvijalnom ravni Dunava. Juna granica prua se priblino linijom koja povezuje id, Erdevik, Bingulu, Divo, Grgurevce, Beenovo, Irig, Kredin, Novi i Stari Slankamen. Na istoku se Fruka gora prua do Starog Slankamena, a na zapadu do strmog odseka Telek na liniji id arengrad (Bukurov, 1978). Jedna od najznaajnih karakteristika ove planine je njena izuzetnost u okolini, njene prirodne predispozicije za razvoj turizma, kao i veoma bogato kulturno-istorijsko naslee. Receptivni objekti su uglavnom locirani u najatraktivnijem delu planine, podruju Nacionalnog parka. U sadanjoj situaciji teko je utvrditi njihov broj, s obzirom na to da neki od njih povremeno ili privremeno posluju, drugi slue za smetaj izbeglica, a izvestan broj je bio ometen u radu, kako u vreme bombardovanja, u prvoj polovini 1999. godine, tako i neposredno posle njega. Ipak, mogu se izdvojiti najznaajniji objekti za smetaj turista: hotel Norcev, hotel Termal, motel Vojvodina, Omladinsko naselje na Letenci, Odmaralite za manju decu na Testeri, Dom PTT-a na Brankovcu i drugi.

Uvod

Receptivni kapaciteti na Fruko gori

Abstract

Receptive Capacities on Fruka Gora Mountain - Condition, Perspective It is difficult to determine the number of hotel and restaurant objects on Fruka gora mountain, especially considering the fact that some of them are opened only temporarily or periodically, others are used as accommodation centres for refugees, while a certain number of capacities was hindered form operating during or immediately after the bombing of North Atlantic alliance in the first half of 1999. However, the most important objects for accommodation of tourists are: hotel Norcev, hotel Termal, motel Vojvodina, Youth centre on Letenka, residential establishment for smaller children on Testera, Telecom centre on Brankovac, as well as many others. Key words: Fruka gora mountain, receptive capacities, perspective, condition

Hotel Norcev. Nalazi se na Irikom vencu i najreprezentativniji je hotel na Frukoj gori, kategorisan sa etiri zvezdice. Raspolae sa 107 leaja u 37 soba i 5 apartmana. Nalazi se na nadmorskoj visini od 506 metara, 20 km udaljen od Novog Sada i 65 km od Beograda. Tokom boravka u hotelu gostima se nude usluge u aperitiv baru sa TV salom i itaonicom. Ima etiri restoranske sale kapaciteta 300 gostiju, banket salu sa 50 mesta, kongresnu salu sa 250 mesta i ozvuenjem; potom salu za sastanke sa 34 mesta; natkrivene terase kapaciteta 200 mesta i drugo. Od ostalih sadraja gostima je na raspolaganju trim kabinet, zatvoreni bazen, sauna, i mnogi drugi sadraji (Podaci dobijeni od recepcije hotela Norcev, 2005). Do bombardovanja NATOa 1999. godine, ovde je postojao Dom Elektrovojvodine Ovaj objekat je tokom bombardovanja uniten, a 2003. je izgraen novi. Hotel Termal. Smeten je u Vrdniku, na 240 m, na obodu Nacionalnog parka Fruka gora. Raspolae sa 260 leaja u jednokrevetnim, dvokrevetnim, trokrevetnim sobama i apartmanima sa nivoom hotela sa tri zvezdice. Osnovi deo je izgraen 1979. sa kapacitetom od oko 50 leaja, a 1980. godine je izgraen depadans sa jo 200 leaja. Depadansni deo ima dva zatvorena bazena dimenzija 45x42 m i 22x15 m. U sastavu hotela se nalazi i kongresna dvorana kapaciteta 450 mesta. Sala se moe podeliti na tri dela za potrebe sastanaka, nauno-strunih skupova,

* Mr Svetlana Obradovi, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo Novi Sad

Slika 1. Hotel Norcev (Foto: S. Obradovi)

1

gorisan je sa dve zvezdice i smeten u samom centru ovog gradia. Raspolae sa 60 leaja u jednokrevetnim, dvokrevetnim, trokrevetnim sobama i apartmanima kao i restoranom sa 110 mesta. Svojim izgledom dobro se uklapa u ambijent starog jezgra grada (Podaci dobijeni od uprave hotela Boem, 2005). Smatra se da su broj i struktura receptivnih objekata dovoljni za potrebe pruanja usluga turistima (Tabela 1. i 2), ali njihova oprema, ureenje i funkcionisanje nisu na odgovarajuem nivou. Ve decenijama nema znaajnijih promena u kvantitativnim i kvalitativnim karakteristikama svih receptivnih kapaciteta na Frukoj gori. Kapacitet smetajnih objekata u Nacionalnom parku iznosi oko 1. 480 leaja, od toga 569 u osnovnim smetajnim kapacitetima (Tabela 1. i 2), ali se mora dodati i to da je popunjenost veoma mala i iznosi oko 30%. Kvalitetniji, smetajni kapaciteti osnovnog karaktera (osim Norceva) preteno se nalaSlika 2. Motel Vojvodina (Foto: S. Obradovi) prijema i proslava. Postoji i nekoliko sportskih terena (Podaci dobijeni od recepcije hotela Termal, 2005). to se tie ostalih hotelskih kapaciteta na planini, do pre tri godine je postojao i hotel ortanovci u ortanovcima koji je izgoreo, dok su u njemu bile smetene izbeglice, zatim hotel Fruka gora u Leimiru koji su skoro napustile izbeglice; hotel Andrevlje na istoimenom izletitu koji trenutno nije u funkciji zbog problema sa snabdevanjem strujom (Podaci dobijeni od JP Nacionalni park Fruka gora). Motel Vojvodina. Nalazi se na Irikom vencu na nadmorskoj visini od oko 500 m, u okruenju gustih listopadnih uma. Kapacitet restorana je 310 mesta, odnosno 110 u zatvorenom delu i 200 u otvorenom. U potkrovlju motela nalazi se 12 dvokrevetnih i trokrevetnih soba sa ukupno 30 leaja. Restoran je poznat po raznovrsnim jelima vojvoanske nacionalne kuhinje, a posebno po specijalitetima od divljai i rotilju. Iz iroke ponude bezalkoholnih i alkoholnih pia u restoranu se mogu probati razna vina iz svih krajeva nae zemlje (www. npfruskagora. co. yu). Omladinsko naselje na Letenci. Ovo naselje je locirano u sredinjem delu Nacionalnog parka, 4 km udaljeno od Crvenog ota. Izgraeno je 1975. godine i prvobitno je bilo u funkciji smetaja Omladinskih radnih brigada. Od 1978. ima pedagoku namenu. Naselje je paviljonskog tipa. Raspolae sa 5 objekata za smetaj 350 uenika i omladinaca, restoranom, ambulantom, prodavnicom suvenira, nekoliko igralita i vie uionica. Trenutno odmaralite rapolae sa 160 leaja, mada je pun kapacitet 350. Nalazi se na nadmorskoj visini od 456 m, okrueno umom i livadama, a u neposrednoj blizini se nalazi vei broj spomen-obeleja NOB-e (Podaci uprave Omladinskog naselja Letenka, 2005). Odmaralite za manju decu na Testeri. Nalazi se 25 km od Novog Sada, kod sela erevi, ispod najvieg vrha Fruke gore, u ivopisnoj dolini, izolovanoj od saobraaja, u ambijentu ouvane prirode. Naselje je veoma povoljno za organizaciju kole u prirodi za decu predkolskog i niekolskog uzrasta. Objekat ima 160 leajeva, ambulantu, dva deja bazena, ureene staze za etnju, sportska igralita sa zabavnim rekvizitima, jezero za vonju amcem i drugo. U slobodnom vreme mogue je organizovati izlete u Vrdnik i kupanje u bazenima sa termalnom vodom. Ovo odmaralite trenutno nije u funkciji zbog problema sa snabdevanjem elektrinom energijom. U vlasnitvu je JP-a Nacionalni park Fruka gora (Podaci dobijeni od JP Nacionalni park Fruka gora). Dom PTT radnika na Brankovcu. Smeten je u sredinjem delu Nacionalnog parka na nadmorskoj visini od 477 m. Ovaj objekat se nalazi u izuzetno lepom ambijentu, stilski je uklopljen u prostor koji ga okruuje. Naalost, on je zatvorenog tipa, rapolae sa 30 leaja i trenutno je zatvoren, jer ima problema sa snabdevanjem vodom Postoje i planinarski domovi na Popovici, Strailovu, u ortanovcima, na Zmajevcu i Glavici. Jedan od kvalitetnijih je planinarski dom Kozarica u ortanovcima koji raspolae sa 30 leajeva i, za nae uslove, u relativno je dobrom stanju (Podaci dobijeni od JP Nacionalni park Fruka gora). Jedan od objekata koji nije lociran u samom Parku, a koji zasigurno moe da doprinese poveanju prometa na Frukoj gori je hotel Boem u Sremskim Karlovcima. KateTabela 1. Osnovni smetajni kapaciteti na Frukoj gori Hoteli/moteli Norcev Iriki venac Termal Vrdnik Vojvodina Iriki venac Andrevlje Andrevlje Fruka gora Leimir Ukupno Izvor: Uprava hotela i JP Nacionalni park Fruka gora Broj leaja 107 260 30 122 50 569 Tabela 2. Komplementarni smetajni kapaciteti na Frukoj gori Odmaralite PTT Brankovac Naftagas Osovlje Letenka Testera Planinarski domovi Strailovo Kozarica ortanovci Iriki venac Zmajevac Dr Radivoj Simonovi, Popovica Dom penzionera, Popovica Crveni ot Jugodent, Popovica Zanatlija, Glavica Planinarska kua, Popovica Orlovac, Popovica elezniar Ukupno Izvor: Vidi, 2005. ze u gradovima koji pripadaju Frukoj gori ili se nalaze u njenoj neposrednoj blizini. Na Frukoj gori je na prostorima razliitih reima zatite locirano nekoliko restoraterskih objekata. Meu njima su najposeeniji: arda (Sremski Karlovci), Vinski podrum (Sremski Karlovci), Vinski podrum (Irig); Restoran Koruka (Koruka), Restoran Lipovaa (Lipovaa), Restoran Brankov ardak (Srailovo) i drugi (Tomi i dr., 2004). 30 30 50 16 50 30 15 20 30 30 10 10 911 Broj leaja 30 50 350 160

Stanje i perspektiva receptivnih objekata

Stanje veine hotelskih objekata na Frukoj gori je loe izuzev hotela Norcev koji po kvalitetu i sadrajima moe da se svrsta meu na-

10

bolje u Srbiji. Ovaj objekat svoju perspektivu vidi u organizaciji kongresnog i poslovnog turizma. Popunjenost kapaciteta mu je oko 60%70%. Hotel Termal je kategorisan sa tri zvezdice, ali mu je neophodna reparacija (krovne konstrukcije i dr. ), da bi kvalitet objekta i sadraji odgovarali postojeoj kategoriji. Ostali hotelski objekti slue za sve, samo ne za svoju osnovnu namenu, a to je smetaj turista. Vie njih je zatvoreno, da li trajno ili privremeno to e vreme i okolnosti pokazati. Hotel Fruka gora trenutno naputaju izbeglice. Da bi ovi objekti bili u funkciji turizma, neophodno je uloiti odreena materijalna sredstva za njihovu reparaciju, adapdaciju i renoviranje. Pored toga, potrebno je opremiti prostor oko njih adekvatnim sportsko-rekreativnim objektima i drugim turistikim sadrajima. No, pre nego to bi ove aktivnosti zapoele, potrebno je utvrditi jasnog nosioca razvoja turizma na ovom prostoru, ukoliko je razvoj ove delatnosti na planini bitan Vojvodini i dravi Srbiji. Kada se jasno odrede ciljevi odnosno, prui jasan odgovor na pitanje, ta se eli sa ovim prostorom, tada slede planovi za pokretanje odreenih aktivnosti. Do tada e se ovaj ceo prostor, kao i receptivi objekti, i dalje ruinirati. Takoe, sa stanovitva turistikog funkcionisanja komplementarnih objekata, neprihvatljivo je da je veina odmaralita zatvo-

renog tipa, a takva je situacija i sa nekoliko planinarskih domova (Ahmetovi-Tomka, 1995). Ovi objekti kao to je to Osovlje-Naftagas, PTT Brankovac, slue iskljuivo za smetaj zaposlenih u preduzeima, vlasnicima objekta. Omaralite Letenka je jedno od retkih koj posluje u turistike svrhe, ali sa 50% kapaciteta jer je drugi deo ruiniran tokom boravka izbeglica u njemu. Nekomercijalno poslovanje i mala iskorienost kapacitata ograniavaju i zaustavljaju razvoj turizma ovog podruja. Problem u radu hotelijerskih objekata je i nedosatak kvalitetne infrastrukture i suprastrukture. Iako je zatvorenog tipa, objekat PTT Brakovac ni kao takav ne radi jer ima problema sa snabdevanjem vodom. Problem sa snabdevanjem strujom ima hotel Andrevlje i odmaralite za malu decu na Testeri.

ka vrednost prirodnih i kulturno-istorijskih resursa je ve potvrena. Meutim, moda najvei problem u organizaciji i funkcionisanju turizma predstavlja materijalna osnova koja zahteva veoma velika ulaganja u infrastrukturu, sadraje i druge pogodnosti koje bi bile interesnatne za turiste.

Litetatura

Zakljuak

Turizam je sve vie nezaobilazna aktivnost savremenog oveka, zapravo privredna grana u svim prirodnim, pa i antropogenim prostorima. Savremeni ovek jednostavno ima potrebu da iz svog okruenja izae i bar za kratko boravi u nekim drugim prostorima i uslovima. Prirodne predispozicije, kulturno-istorijsko naslee i materijalna baza Fruke gore su osnovni faktori koji utiu na koncipiranje razvoja turizma na ovoj planini. Velika turisti-

Ahmetovi-Tomka, D. (1995): Turizam u zatienoj prirodi, Partizan Vojvodina, Novi Sad. Bukurov, B. (1978): Baka, Banat, Srem, Matica srpska, Novi Sad. Podaci dobijeni od JP Nacionalni park Fruka gora. Podaci dobijeni od uprave hotela Boem. Podaci dobijeni od uprave Omladinskog naselja Letenka. Podaci dobijeni od recepcije hotela Norcev. Podaci dobijeni od recepcije hotela Termal. Tomi, P. i dr. (2004): Zatiena prirodna dobra i ekoturizam Vojvodine, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju turizam i hotelijerstvo, Novi Sad. Vidi, N. (2005): Specifine turistike vrednosti Fruke gore i njihovo funkcionalno aktiviranje, Doktorska disertacija (u rukopisu), Geografski fakultet, Beograd. www. npfruskagora. co. yu

11

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Mr Vlado G. Vukasovi* Rezime

Izbor poslovne djelatnosti kojom se kompanija eli baviti predstavlja poslovno podruje u kojem se oekuje ostvarenje poeljnog poslovnog rezultata, odnosno poslovna i drutvena afirmacija.Odluka da se strategijskim zaokretom biznisa podruje poslovanja promijeni sutinski je krupna i praena promjenom sutine same kompanije, njene poslovne, ali i ire drutvene misije. Kao primjer iz prakse, u tekstu koji slijedi, pratiemo iskustvo AD Jadran iz Perasta, kompanije koja sprovodi strategijski zaokret biznisa sa promjenom poslovne djelatnosti od tekstilne ka turistikoj. Kljune rijei: strategijski zaokret biznisa, turizam.

Strategijskim zaokretom biznisa do ekskluzivnih turistikih kapaciteta

Strategija zaokreta
Strategiji zaokreta kompanija pribjegava u nastojanju da ostvari bitno razliite poslovne performanse, podstaknuta novim mogunostima koje joj se otvaraju, ili pak uoenim slabostima dosadanjeg rada koje predstavljaju prijetnju njenom poslovanju. Ako se radi o promjenama koje su usmjerene neposredno na poveanje prihoda, na dovoenje trokova u prihvatljive okvire ili pak na smanjenje aktive kompanije, rije je o zaokretu operativnog karaktera. Meutim, ako se radi o krupnim promjenama koje se odnose na promjenu strategijske pozicije kompanije, bilo da se radi o tenji za opstankom u postojeem podruju poslovanja, ili se eli ui u promjenu same sutine kompanije promjenom poslovne djelatnosti, rije je o strategijskom zaokretu biznisa. Posebno se smatra sloenim i delikatnim, a samim tim i rijetkim u praksi, sprovoenje strategijskog zaokreta poslovanja sa svrhom promjene poslovne djelatnosti, prilikom kojeg dolazi do krupnih promjena koje zadiru u samu sutinu kompanije, u njenu poslovnu i ire drutvenu misiju. Vrijedan panje je primjer kompanije Jadran iz Perasta koja je strategijskom zaokretu poslovanja sa promjenom poslovne djelatnosti pristupila pod teretom, s jedne strane, krize koja je dovela u pitanje sam njen opstanak, a s druge, ekstremno neregularnim poslovnim i ukupno drutvenim ambijentom. Pratei iskustvo ove kompanije koja provodi strategijski zaokret biznisa sa promjenom poslovne djelatnosti, od tekstilne u kojoj je egzistirala bezmalo osam decenija, ka turistikoj, moe se rei da je u prethodnom periodu ostvarila tri dragocjena cilja: 1. Kompanija je, u sloenim i viestruko delikatnim okolnostima, trajno sanirala krizu koja je, u prvoj polovini devedesetih, ugrozila sam njen opstanak i svrstala je meu krupne privredne i socijalne probleme Crne Gore; 2. Kompanija ujedno sprovodi strategijski zaokret poslovanja sa svrhom promjene poslovne djelatnosti, od konfekcije, iji je sistem demontiran, ka turistikoj za koju je registrovana poetkom 1994. godine, a na osnovu sauvane vitalne imovine u nekretninama, prije svega, poslovnog kompleksa u Perastu; 3. Kompanija je sve procese, tijesno saraujui sa nadlenim dravnim organima, provela u cjelini transparentno, kao visokoodgovoran i koristan lan drutvene zajednice, dajui poseban doprinos u ouvanju ambijentalnih vrijednosti grada i u razvoju njegove kulture.

Turizam nova djelatnost

Abstract

Obtaining Posh Tourist Capacities by Making a Strategic U-turn Towards Tourism Choosing the business domain in which the company wants to make the turnover represents the operational sector in which one expects the fulfillment of the desired prosper, in other words - business and social affirmation. The decision of making the strategic metamorphosis in the field of business operation is essentially enormous and followed by the transformation of the core of the company, its business, but also, its extended public mission. We are going to monitor the experience of AD Jadran from Perast, the company that has undertaken the strategic u-turn by changing its operational area from textile industry to tourism as an example from practice. Key words: strategic turnabout of business, tourism.

Izbor poslovne djelatnosti kojom se kompanija eli baviti predstavlja poslovno podruje u kojem se oekuje ostvarenje poeljnog poslovnog rezultata, odnosno poslovna i drutvena afirmacija. Oekuje se da osnova budue djelatnosti kompanije Jadran bude bazirana na turizmu kao prioritetnoj privrednoj djelatnosti u Crnoj Gori. Lokacija kompleksa Jadran u epicentru Perasta, turistikog dragulja, ovu projekciju ini i prihvatljivom i realno ostvarljivom. Prenamjena kompleksa AD Jadran, kao najznaajnijeg privrednog subjekta u turistiki, znaajno e doprinijeti turistikoj perspektivi Perasta, grada koji je kao cjelina upisan u Registar spomenika kulture, a u sklopu podruja Kotora upisan je i na listu svjetske kulturne i prirodne batine UNESKO-a. Posebno poeljno i pogodno rijeenje je rekonstrukcija palate Smekija u ekskluzivan hotel, sa mogue dodatnom namjenom. Odgovarajua valorizacija ove dragocjene palate iz XVIII vijeka, jednog od simbola moi i prosperiteta grada minulih vjekova, mogla bi oznaiti uvod u period savremenog prosperiteta Perasta. Planirani razvoj AD Jadran predvia uravnoteeno uvaavanje ekolokih, urbanih, drutvenih i ekonomskih inilaca. Polazite je stav da se budua djelatnost kompanije uskladi sa najboljim prirodnim i poslovnim mogunostima koje okruenje prua, uz ouvanje i dalju afirmaciju kulturnih, ambijentalnih i drugih vrijednosti lokalne zajednice. To e umnogome zavisiti od ispunjenja oekivanja, kako to predoava i B. Mihailovi, da period ispred nas bude obiljeen maksimalnom turistikom konsolidacijom Crne Gore kao turistike destinacije, uz zavretak procesa privatizacije, a otpoinjanjem drugaije misije koja e biti bazirana na novom kvalitetu turistike ponude.

Istorijska misija

* Mr Vlado G. Vukasovi, AD Jadran, Perast, Crna Gora

Kroz cijelih sedam decenija (1936-2006) postojanja i rada u Perastu, kompanija Jadran je imala svoju krupnu drutvenu misiju vezanu za stav: Otvoriti kura mrtvog grada. To je osnovni moto svih krupnih odluka koje je kompanija donijela, poevi od one da se, poslije dvanaest godina provedenih u Tivtu (1924-1936) tadanja odjena radionica Kraljevske mornarice preseli u Perast, na mjesto sadanjeg kompleksa.

1

Jedan od osnovnih argumenata za poslijeratnu obnovu fabrike je da je Perast skoro bio u agoniji... jer je ostao sa neznatnim brojem stanovnika (Grupa autora, 2005, str. 25). Istim razlogom je bila motivisana i ira drutvena odluka da se fabrika ne zatvori poslije krize koja je kulminirala prinudnom upravom krajem ezdesetih godina (19691971). Jednako je bilo i kod odluke, u drugoj polovini sedamdesetih godina, da se, po izvrenoj stabilizaciji, fabrika modernizuje. Tako je to i prvi od tri kljuna razloga za odluku o izgradnji objekta nove hale (ostala dva su: radnici su, u prostorima koje je ona nadomjestila, radili u nehumanim radnim uslovima; tehnoloki proces je bio iscjepkan u vie objekata to ga je inilo neracionalnim). Zatim, prilikom donoenja odluke da se fabrika ne preseli, sa znaajnim dijelom industrije optine Kotor, u industrijsku zonu u Grblju, a poslije razornog zemljotresa 1979. g, ponovo je presudio stav da bi takvo reenje raselilo Perast. Jednako je i danas, kada kompanija Jadran u svom poslovnom preusmjeravanju, prenamjenom kompleksa u epicentru Perasta od konfekcijske fabrike u turistiki kompleks, u prvi plan stavlja opti interes grada i lokalne zajednice. Uspjena rekonstrukcija kompleksa Jadrana dala bi odluujui podsticaj ekspanziji grada i tako bila od neprocjenjive vanosti za Perast, donosei: nove eksluzivne turistike sadraje; poboljanje opte infrastrukture; rast cijena nekretnina (ve ostvaren zanaajnim dijelom zahvaljujui izvijesnosti rekon-

strukcije ovog kompleksa u turistiki); nove poslove i podrku postojeih; nova radna mjesta i zapoljavanje; jednom rijeju, bitno i sveukupno bolji kvalitet ivota. Otvaranje novog investicionog, razvojnog ciklusa oznailo bi stvaranje novih mogunosti, nove perspektive za novi ivot grada.

KC Jadran Art

Odluka da se strategijskim zaokretom biznisa podruje poslovanja promijeni sutinski je krupna i praena je promjenom sutine same kompanije, njene poslovne, ali i ire drutvene misije. U skladu sa svojim novim, sasvim drugaijim poslovnim profilom i potrebom njegove prezentacije javnosti, kompanija Jadran je u Perastu otvorila Kulturni centar Jadran Art, u okviru kojeg i istoimenu, prvu modernu galeriju u gradu, na Petrovdan, 12. jula 2001. g. Kulturni centar Jadran Art ustanovljen je sa namjerom da organizuje i sprovodi kulturne, naune i prosvjetne aktivnosti u Perastu i drugim mjestima. U njegovom domenu su i pripreme strunih skupova, savjetovanja, konferencije, u cilju ouvanja i afirmacije bogate istorijske i duhovne tradicije grada i okoline. Centar njeguje saradnju sa srodnim udruenjima i organizacijama u zemlji. Posredno, ova institucija doprinosi razvoju turistike djelatnosti u Perastu. Kulturni centar neprekidno radi na osmiljavanju svog ambijenta. Biblioteka u njegovom sastavu se intezivno dopunjuje, a galerija je ureena po savremenim standardima izlobenih prostora...

Najbolja potvrda uspjeha dosadanjih programa je veliki broj posjetilaca na svim manifestacijama, za koje su znaajno zanimanje pokazale i razliite medijske kue. Ostvarenim planovima Kulturni centar Jadran Art je pokazao zainteresovanost za razliite forme umjetnikog izraza, za tradicionalno i savremeno, zatim strunost u izvoenju kompleksnih projekata, vrhunski kvalitet u prezentaciji, i time otvorio veliki horizont oekivanja kod publike. (Grupa autora, 2005, str. 66-68)

Literatura

Hiofer, W.C. (1995), Disignin Thernaruond Strategise, u The Strategy Process, Colegiate Edition, de. by Mintzberg H, Quinn J. B, Voyer J, Prentice Hall, Englewood Cliffs NJ. Ilustrovana monografija AD Jadran 19242004 (2005), Kulturni centar Jadran Art, Perast. B.Mihailovi, B (2005), Marketing u turizmu principi za menadment, Fakultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor. Vukasovi, V. (2005), Strategijski zaokret biznisa, asopis za strategijski menadment i sisteme podrke strategijskom menadmentu Strategijski menadment 3/2005, Ekonomski fakultet, Subotica. Vukasovi, V. (2005), Strategijski zaokret biznisa u svijetlu strategije razvoja turizma Crne Gore, nauno-struni asopis iz turizma Turizam 9/2005, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad.

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Mirko Lonar* Rezime

irenje nove ideje (proizvoda) i njeno prihvatanje od korisnika naziva se procesom difuzije. Upravo ovo je glavni razlog zbog kojeg se preduzimaju brojna istraivanja da bi se utvrdile specifinosti irenja inovacija, odnosno prihvatanja novog proizvoda od strane korisnika. Rizik i neizvesnost plasmana bitno se smanjuju ako je preduzee u stanju da predvidi reakcije korisnika ugostiteljskih usluga (KUU) na novi proizvod. Uspeh novog proizvoda na tritu zavisi od toga u kojoj meri je zadovoljena potreba i elja KUU, a ne potreba i oekivanje menadera. Kljune rei: KUU, ponaanje, proizvod, restoraterstvo, proces

Proces prihvatanja novog proizvoda (usluge) u restoraterstvu

Uvod
Zahvaljujui u velikoj meri upravo marketinkim istraivanjima, ukljuujui istraivanje ponaanja KUU, stepen mortaliteta novih ugostiteljskih objekata u razvijenim zemljama znaajno je smanjen poslednjih godina. Razliiti su, meutim, kriterijumi merenja uspenosti novih proizvoda na tritu. Zbog razliitog naina merenja, uspenost novih proizvoda na tritu varira od visokih 90% do niskih 30%. Jedan od kriterijuma uspenosti jeste ocena u kojoj meri su novi proizvodi ostvarili oekivanja i zahteve menadera (rukovodilaca) preduzea. Prema istraivanju kojim je obuhvaeno 11. 000 novih proizvoda u SAD, pokazalo se da ih je, pet godina posle lansiranja, ostalo jo 56 % na tritu. Drugo istraivanje, pokazalo je neto vii stepen uspenosti (65 %) novih proizvoda na tritu. Smatra se, meutim, da ovi pokazatelji pre obeshrabruju nego to ohrabruju menadere (Schifman, 1997). korisnika. Kompleksnost (sloenost) je stepen u kojem je novi proizvod teko shvatiti ili koristiti. Ukoliko je novi proizvod manje komplikovan i jednostavniji za korienje, utoliko je vea verovatnoa da e biti prihvaen od korisnika, i obrnuto. Mogunost probanja kod novih proizvoda obezbeuje prevazilaenje poetnog nepoverenja kod korisnika i uverava ih da su na dobrom putu da konzumiraju pravu marku proizvoda. Komunikativnost je vea ako su prednosti i performanse novog proizvoda uoljive i znaajne za KUU. Sagledan i rizik u obliku ekonomskih, drutvenih i fizikih posledica takoe je vaan kriterijum u prihvatanju inovacije od strane korisnika. Na primer, ekonomski i fiziki rizik se poveavaju u proporciji sa rastom trokova inovacije. U naelu, sa poveanjem znaaja sagledanog rizika usporava se difuzija novog proizvoda na tritu.

Abstract

Proces of Accepting New Products (Service) at Restaurateurs Expansion of a new idea (product) and its acceptance by the users is known as the process of diffusion. Expansion is the main cause of numerous sorts of research to establish specifications of innovations expansion, that is, acceptance of new products by the users. The risk and uncertainty of placement are significantly diminished if a company can predict reactions of Hospitality industry end-u ser (HIEUs) to a new product. The market success of a new product depends on the measure of need satisfaction of HIEU s, and not on the needs and expectations of managers. Key words: HIEU, behaviour, product, restaurateurs, process

Proces prihvatanja inovacije

Stepen noviteta ugostiteljskog proizvoda

Da bi novi proizvod bio uspean na tritu, posebno je vano analizirati ta stepen noviteta proizvoda znai za korisnike i kako oni to ocenjuju, doivljavaju (2004). Relativna prednost oznaava stepen u kojem potencijalni korisnici primaju novi proizvod kao superioran u odnosu na postojee supstitute. Kompatibilnost je stepen uklapanja novog proizvoda u sistem potreba, stil ivota i imid

Za ugostiteljsko preduzee koje uvodi novi objekat ili proizvod na trite bitno je da unapred sagleda proces prihvatanja inovacije od KUU. Analiza procesa prihvatanja inovacije od korisnika pokazuje gde su pojedine kategorije KUU prema vremenu korienja novog proizvoda. Ustanovljene su odreene pravilnosti u ponaanju KUU u procesu prihvatanja inovacije koje korespondiraju sa fazama u ivotnom ciklusu proizvoda (vidi sliku 1). U fazi uvoenja mora se raunati sa produenim (ekstenzivnim) procesom odlui-

* Dr Mirko Lonar, Via hotelijerska kola, Beograd

Slika 1. Kategorije prihvatilaca Izvor: John C. Mowen, citirani rad, str. 482

1

vanja, s obzirom na to da je novi proizvod nepoznat korisnicima i da je njegova kupovina zavisna od broja raspoloivih informacija. U fazi rasta, dolazi do limitiranog (ogranienog) procesa odluivanja, jer ve postoji odreeno iskustvo sa novim proizvodom, brojne raspoloive informacije i pojava konkurencije. U fazi zrelosti u ivotnom ciklusu novog proizvoda radi se o rutinskom procesu odluivanja KUU, koji moe da karakterie i stvorena lojalnost marki proizvoda (Howard, 1989).

Klasifikacija kud kroz proces prihvatanja inovacije

U zavisnosti od vremena prihvatanja, E. Roders je dao poznatu i opteprihvaenu klasifikaciju KUU na pet kategorija: - I{2(04) inovatori, rani prihvatioci, rana veina, kasna veina i zakasneli inovatori. Ima onih koji prednjae u prihvatanju novih ideja i proizvoda. Ova kategorija prihvatilaca ini svega 2, 5% korisnika na tritu SAD. To je kategorija KUU sa visokim dohotkom i dobro je informisana. Oslanjaju se na opte i strune ocene i komuniciraju sa raznim izvorima informacija. Spremni su na preuzimanje finansijskog i drutvenog rizika koji sadri korienje novog proizvoda. U ponaanju nastoje da podravaju i prate svetske trendove i ne zadovoljavaju se lokalnim vrednostima zbog ega ih nazivaju kosmopolitima. Mobilni su i insistiraju na posebnom drutvenom statusu. Intenzivno koriste komercijalne medije, linu prodaju i druge izvore informacija i uenja o novim proizvodima. Rani prihvatioci nastoje da budu lideri miljenja i ponaanja u referentnoj grupi. Ova kategorija ini 13, 5% ukupnih prihvatilaca. To su KUU sa viim obrazovanjem, poslovno uspeni i obino su mlaeg uzrasta. Za razliku od inovatora, rani prihvatioci dosta polau na stepen drutvenog prihvatanja inovacije, posebno ako se radi o atraktivnim proizvodima. Prihvataju ukalkulisani rizik, ali se plae promaaja u korienju novog proizvoda. Dobar su kanal informacije prema drugim potencijalnim KUU. U visokom stepenu utiu na uspenost inovacije na lokalnom nivou. Rana veina (34%) nikada ne prednjai u kupovini novog proizvoda. U stvari, rana veina pokazuje proseno vreme adaptacije korisnika na inovaciju. Ovi KUU su oprezni, ali ne bee od inovacija. Dnevno su aktivni, neto manje mobilni i informacije pribavljaju na osnovu interpersonalnih komunikacija. Najee slede lidere miljenja u referentnoj grupi. Kasna veina (34%) je skeptina prema inovacijama. Ova kategorija korisnika konzumira nove proizvode prvenstveno zbog

praenja optih drutvenih ponaanja, a ne zbog pozitivnog ocenjivanja inovacije. Po stilu ponaanja su tradicionalisti. Porodino i lokalno su orijentisani i malo se oslanjaju na masovne medije. Radi se o starijim osobama koje ne menjaju lako stavove i miljenja. Smatra se da masovno prihvatanje inovacije upravo zavisi od ove kategorije KUU, koja se karakterie niskim dohotkom i slabom mobilnou. Zakasneli KUU ine 16% trita u prihvatanju inovacije. Usmereni su u drugom pravcu. Neguju i uvaju stare vrednosti i otporni su na novitete. Potrebno je mnogo napora i sredstava uloiti da bi se ova kategorija KUU privukla da konzumira proizvode konkretnog ugostiteljskog objekta.

Vreme

Slika 2. s - kriva difuzije Izvor: William L. Wilkie, citirani rad, str. 363 koja se zavrava stagnacijom, a zatim, opadanjem. S-kriva difuzije je vana u predvianju tranje i prodaje i planiranju marketinkih aktivnosti ugostiteljskog preduzea.

Drutvene karakteristike prihvatilaca

Prema E. Rodersu, svaka kategorija prihvatilaca asocira na odreene drutvene karakteristike osobe (Lonar, 2004). Inovatori na avanturiste, rani prihvatioci na potovane osobe, rana veina na promiljene osobe, kasna veina na skeptine osobe i zakasneli KUU na tradicionaliste. Ipak, na navedenu klasifikaciju, sa stanovita vremena (brzine) u kojem korisnici prihvataju inovaciju, mogu se staviti neke primedbe. Osnovna je u tome, to ista polazi od toga da e svi KUU (100%) pre ili kasnije prihvatiti inovaciju, a to nije realnost trita. Poznato je, naime, da postoje korisnici koji ne prihvataju inovaciju odnosno koji nisu potencijalni konzumenti. Zbog toga, poslednjih godina, umesto klasifikacije na pet, mnogi autori koriste podelu KUU na dve ili tri kategorije u zavisnosti od brzine prihvatanja inovacije. Uglavnom, uporeuju se inovatori ili rani prihvatioci sa zakasnelim ili korisnicima koji ne prihvataju novi proizvod. 4 (204) U analizi kategorija prihvatilaca koristi se S-kriva difuzije da bi se u svakom preseku vremena mogao utvrditi taan broj KUU koji je prihvatio inovaciju (vidi sliku 2). Radi se o kumulativnom broju prihvatilaca posmatranih u vremenu. Na slici 2, izmeu take O i take B nalaze se inovatori i rani prihvatioci koji ine 16% ukupnog broja potencijalnih KUU. Taka D oznaava da je 84% KUU prihvatilo inovaciju i da su ostali jo oni koji se za to teko odluuju ili ne prihvataju novi proizvod. Prema S-krivi difuzije, uspena inovacija se u poetku sporo prihvata na tritu, posle ega dolazi period ubrzanja rasta kada se ukljuuju rani prihvatioci i kulminacije koja se karakterie korienjem rane veine. Posle ove take, preduzee moe oekivati rast prihvatanja jo izvesno vreme kada dolazi do usporavanja prihvatanja inovacije

Zakljuak

Postoje faktori koji proizvode znaajne barijere u procesu prihvatanja novog proizvoda od strane korisnika. Pre svih, to je nain korienja novog proizvoda jer menja dotadanje navike i iskustvo korisnika (npr. uvoenje elektronske pote umesto komuniciranja telefonom). Drugi faktor je u proceni korisnosti koju donosi novi proizvod (najee se porede novi atributi i cena koju je za to potrebno platiti). Trei faktor je vezan za oekivani rizik korienja novog proizvoda. Ova barijera moe se prevazii probanjem novog proizvoda ili dodatnim informacijama i instrukcijama. Poslednja, mada ne manje znaajna, barijera je psiholoke prirode. Poznato je, naime, da postoje dva izvora psiholokog otpora prema prihvatanju novog proizvoda. To su tradicija i imid (proizvoaa, marke, zemlje porekla i dr. ) Pored karakteristika novog proizvoda. na proces irenja inovacija i smanjenje otpornosti (rezistentnosti) KUU snaan uticaj takoe imaju kanali komunikacije, vreme i drutveni sistem. Rezultat delovanja ovih elemenata jeste da se korisnici dele na one koji prihvataju i one koji ne prihvataju novi proizvod (inovaciju).

Literatura

Howard A. John, Consumer Behavior in Marketing Strategy, Prentice-Hall Inc. , Englewood Cliffs, New Jersey, 1989, str. 1325. Lonar M. Doktorska disertacija, Evropski univerzitet, Beograd, 2004. Mowen C. John, citirani rad, str. 482. Schifman G. Leon - Leslie Lazar Kanuk, citirani rad, 1997, str. 532535. William L. Wilkie, citirani rad, str. 363.

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Stojan Tufegdi* Rezime

Bilo da se meri opsegom ulaganja, prometom, brojem soba ili kreveta, brojem zaposlenih ili drugim kriterijumima, u veini zemalja najvei broj hotela ine mali hoteli. Za one koji ele uloiti novac, vreme i trud u izgradnju poslovanja, posedovanje hotela ima mnogo drai. Nudi ekonomsku nezavisnost putem poslovanja, koje osigurava sredstva za ivot u delatnosti prepunoj zanimljivih susreta s ljudima, i nudi prostor za lino nadahnue. Glavni nedostaci velikih hotela su prednosti malih hotela, kao npr. fleksibilnost, brzna prilagoavanja na promene na tritu turizma i vea zarada. U strategiji razvoja turizma nae zemlje, mali privatni hoteli bi trebali postati nosioci promena celokupne hotelske industrije. Kljune rei: ugostiteljstvo, hotelsko poslovanje, budunost malih hotela.

Poslovanje malih hotela

Uvod
Naa hotelska industrija je karakteristino znaajna malim udelom malih hotela i prema tome, malim udelom u ukupnom broju zaposlenih i ukupnom broju hotelske industrije. Neuspenost hotelske industrije je izmeu ostalog uzrokovana neodgovarajuim hotelskim strukturama. Karakteristike malih hotela su odreene njihovom veliinom i strukturom imovine, osobljem i vlasnitvom. Veliki hoteli u naoj zemlji su najee u dravnom vlasnitvu ili u kombinaciji dravnog i privatnog vlasnitva i oni su ekonomski neprofitabilni. Njihova osnovna slabost je neprilagoenost na trine promene, zatim nedovoljno korienje postojeih kapaciteta, zastarelosti opreme i tehnologije, nerentabilna organizacija rada i poslovanja, nedovoljno plaeno osoblje, koje nije motivisano za rad itd. Glavni nedostaci velikih hotela su prednosti malih hotela, kao nap. fleksibilnost, brza prilagoavanja na promene na tritu turizma i vea zarada odnosno ostvarivanja profita. U budunosti strategije razvoja turizma nae zemlje, mali privatni hoteli bi trebali postati nosioci promene i razvoja ukupne hotelske industrije. Prilike za pokretanje vlastitog poslovanja u hotelskoj industriji, kao i u drugim malim industrijama, poput poljoprivrede, graevinarstva i trgovine na malo, su dobre. Kako mnogi pojedinci u hotelsku industriju ulaze sa skromnim sredstvima gde se u najveoj meri koriste vlastitim finansijskim resursima, skloni su to initi u manjem obimu, pa i njihovi hoteli ostaju mali. Veliina malih hotela ograniena je velininom trita i konkurencijom. Mnoga trita hotelskih usluga su mala, a mnoga mala trita opsluuje vie od jednog hotela. Prema tome, veliina nije nuna za isplativost hotelskog poslovanja, kao to je sluaj s nekim drugim industrijama. Veina hotela nudi vie od jednog proizvoda sobe, hranu i pie, a ponekad i druge usluge to to ine u raznim kombinacijama. Na male hotele gleda se kao na preduzee kojim upravlja lino vlasnik te ga vodi na dnevnoj osnovi. To nije sluaj sa svim malim hotelima, ova koncepcija ima izvestan znaaj vezan za vlasnitvo i menadment uopte kao lino: finansiranje, organizaciju, upravljanje osobljem i kontrolom. U male hotele esto je uloeno vie nego minimun sredstva, oni zapoljavaju radnu snagu koja ne pripada porodici te ga vlasnici doivljavaju kao biznis. Mali hoteli se razlikuje u privatnog smetaja koji nudi smetaj za vreme odmora ili od onih koji iznajmljuju nekoliko soba s dorukom, a da se ne ustanovljuju otra razgraniavanja izmeu malog i veeg pansiona. set soba (50 do 70 kreveta, npr. hotel Duga Novi Sad, hotelGaleb abac), restoran ili salu za obedovanje), bar, a ponekad gostima nude i druge sadraje i usluge. Glavne razlike izmeu velikih i malih hotela su raspon i opseg sadraja i usluga. Sobe mogu, ali i ne moraju, biti glavni pojedinani izvor prihoda hotela. Neki mali hoteli imaju barove i restorane koji su, s obzirom na kapacitet soba, razmerno veliki, zbog toga to pruaju usluge ne samo gostima hotela ve i lokalnom stanovnitvu. Ali u mnogim malim hotelima tim prostorima, u kojima je vreme u kojemu se slue obroci odreeno i ogranieno, a cene obroka nepromenljive, slue uglavnom gosti hotela;barovi za goste hotela su najee locirani u predvorju. Mali hoteli, uz osnovne hotelske usluge (smetaja, ishrane restoran ili room service i pia) esto nude i ostale hotelske usluge (garaa, pranje rublja, upotreba telefona, novina i dr). Proizvodi malih hotela vezani su za njihova trita, koja e u velikim gradovima s raznovrsnim hotelima biti specijalizovani nego u gradiu u kojem neki hotel moe biti jedan od nekolicine ili jedini hotel na usluzi gradu. Zbog veliine, korisnici hotela su pojedinci i porodice, ree grupe, a tek grupa od nekolicine malih hotela moe smestiti i takve organizovane grupe kao to su autobuske grupe koje trae minimalni kapacitet soba, iako se neki mogu pobrinuti za njihovu hranu i pie. I mali hoteli, poput svih hotela, ako su otvoreni i za one koji u njima ne odsedaju, na tritu ugostiteljstva ne takmie se samo s drugim hotelima ve i sa restoranima, pabovima i klubovima i drugim objektima koji prodaju hranu i pie. Znatna je razlika u nainu na koji veliki i mali hoteli nastoje zdruiti svoja trita i proizvode. Menadment veih hotela sve vie procenjuje svoja trita, kreira poslovanje kako bi odgovorio na oevidne potrebe trita i svoje hotelske proizvode prodaje izdvojenim segmentima trita tako to ih na veliko promovie. Mali hoteli su skloniji tritima pristupiti na manje sluben nain i vie se intuitivno oslanjaju na detaljno poznavanje onoga to gosti trae, a to je oformljeno na bliskom susretu s njima. Skloni su svoje usluge prilagoditi onome to znaju da gosti vole te, to se tie prodaje njihovih proizvoda, oslanjaju se vie na line preporuke i ponovljene posete nego na sistematsku propagandu. Ali to je ipak poprilino uopteno: uspeni veliki hoteli svakako obraaju mnogo panje reakcijama svojih gostiju, dok su ak i mali hoteli retko uspeni bez aktivne propagande.

Abstract

Regardless the criteria taken into account (scope of business, investments, the number of rooms or beds, the number of employees or other), most of the hotels in most of the countries are actually small hotels. For the future investors, the ownership of a hotel is an attractive issue. It offers financial independence in business, ensures funds for life full of interesting meetings with people, and also supports personal inspiration. The main disadvantages of large hotels are advantages of the small ones, e. g. flexibility, fast adjustments to market changes in tourism and higher profit. In the tourism development strategy of our country, small private hotels should become leaders in the hotel industry. Key words: catering, hotel business, future of small hotels.

Vlasnitvo i finansiranje

* Stojan Tufegdi, struni saradnik, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Proizvodi i trite

Samostalni mali hoteli kojima upravljaju njihovi vlasnici obino imaju dvadeset do tride-

Prema tradiciji, vlasnici malih hotela su pojedinci ili porodice, a uobiajeni zakonski oblik vlasnitva je nedeoniarsko drutvo, jedan iskljuivi vlasnik-preduzetnik, a po-

1

ema 1. Organizacona ema malog hotela po Medliku S. (2000) nekad i ortatvo, a kako bi se stekle prednosti ograniene odgovornosti, sve je vie privatnih kompanija. Iako su neki mali hoteli u vlasnitvu onih koji imaju i druge poslovne interese, ee su preduzee kao mesto poslovanja ili preduzee kao jedinica vlasnitva i konanog nadzora, preklapaju. Za odreene svrhe poslovanja hotela potrbno je kratkorono, srednjorono ili dugorono finansiranje. Zavisnost malog hotela o jednom pojedincu, vlasniku/manageru, te tipu garancije koja se moe ponuditi pre uzimanja zajma, neki su od inilaca koji oteavaju obezbeivanje finansija sa strane, odnosno od ustanova koje poseduju novac. Za male hotele uobiajeno je da se najvei deo finansija obezbedi od zadrane dobiti i line tednje, ponekad se novac dobija realizacijom druge efektivne imovine, a glavni spoljni izvori finansiranja su bankarski krediti. To vredi ne samo za kratkorona traenja nego i za vei deo rashoda za osnovna sredstva. Dosta dugorono finansiranje obezbeuje se iz privatnih izvora i od finansijskog angaovanja u posao privatnih pojedinaca spremnih za pozajmljivanje novca. Neki mogu postati tihi ortaci ili ak direktori privatnih kompanija, koji svoje uee obino svode na svoj finansijski ulog, preputajui svakodnevno voenje poslova vlasniku/manageru koji je esto i veinski vlasnik poslovanja. Mali hoteli, znai, imaju veliki udeo vlasnikog kapitala koji ne nosi dividendu, a koji su uloili jedan ili vie pojedinaca, a manji deo pozajmljenog kapitala je od zajmova dobijenih od ogranienog broja njima dostupnih izvora. Vlasnicima malih hotela prihod, za razliku od prihoda velikih hotela, ostvaruje se na etiri razliita naina. Uz porast vrednosti zemljita i graevina, to su dva izvora zajednika malim i velikim hotelima, mnogi vlasnici/manageri i njihove porodice uz platu koje sami sebi isplauju, s obzirom na to da i sami ive u hotelu, znatan prihod dobijaju u naturi. esto je teko jasno videti razliku izmeu dobiti kao povrata na uloena sredstva i uzgrednog dohotka koji vlasnici imaju kroz gotovinske i negotovinske povlastice koje izvlae kao nagradu za voenje hotela. Ipak, moe se tota rei o pokuajima da se to uini barem jednom godinje kako bi se smisleno procenila isplativost poslovanja. Sluimo li se iskljuivo finansijskim kriterijumima, uporeenje izmeu onoga to bi sredstva koja su uloena u hotel mogla zaraditi ili da su uloena u neto drugo i koliko bi sami vlasnici, uz istu koliinu uloena napora mogli imati razliku u zaradi u drugome. ciju rada. U odnosu malih hotela za razliku od velikih hotela, vlasnitvo i management su dve odvojene funkcije, i u koncepciji i u praksi. Vlasnici poslovanja su deoniari. Oni najviu upravu poveravaju top managementa koji zatim delegira svakodnevno voenje poslova operativnog managementu. General manager moe biti veza izmeu top i opreativnoga managmenta, a s obzirom na razmere poslovanja moe postojati nekoliko nivoa operativnog managementa. Poslovanje se deli na sektore u kojima zaposleni obavljaju vie ili manje razliite zadatke i mogu postojati sektorski manageri kao i specijalisti. U malom hotelu vlasnik/manager je preduzetnik koji obino u jednoj osobi objedinjuje ne samo vlasnitvo s upravljanjem ve esto i funkcije top i operativnog managementa. Bez obzira o kojem se zakonskom obliku vlasnitva radi, ta osoba ulae u hotel, i finansira ga, odluuje koji su strateki ciljevi i politika, odgovoran je za management (planiranje, organizaciju, koordiniranje, zapoljavanje, rukovoenje, kontrolu, ocenjivanje). Vlasnik/manager se, to se tie finasiranja arhitekture i dizajna, poslovne propagande, zakona, odravanja opreme i usluga i u vezi drugih pitanja, za savet se moe obratiti van hotela, to obino i ini, ali on je najee sam sebi i marketinki stunjak, i naba-

Organizacija i zapoljavanje

Veliina hotela, odnosno broj smetajnih kapaciteta i sadraja u hotelu, koji slue za zadovoljavanje potrebe gostiju, imaju velikog uticaja na unutranju koncepciju i organiza-

ema 2. Prostorno-funkcionalna ema malog hotela po Galiiu (2005)

1

va, i prodaja, kadrovska sluba, a prema tome i organizator i koordinator hotelskih sadraja i usluga i uopte za spoljni svet, predstavnik hotela. Obim poslovanja na dva naina utie na organizaciju i na angaovanje radne snage: a ogranienom raspodelom na sektore i mogunou da se poslovi mogu nadgledati s jedne jedine strane. To nam ilustruje Medlikova (2000) organizaciona ema malog hotela sa dvadeset zaposlenih i Galiieva (2005) prostorno-funkcionalna ema malog hotela. U tom hotelu dvojica pomau vlasniku u upravi dok drugi imaju odreene sasvim iroke sektorske odgovornosti. Uprava je centar hotela u kojem su povezane sve njegove funkcije, ukljuujui raunovodstvo, nabavku, unapreenje prodaje i opte administrativne poslove. Glavni pomonik uestvuje u svim tim poslovima, uz to jo i pomae vlasniku oko sveukupnog usklaivanja poslovanja, ali nema direktnu vlast nad onima koji se bave nekim od est glavnih radnih podruja. Za svaka glavna radna podruja zaduena je po jedna osoba. Na prikazanoj emi se mogu videti kako se poslovi u malom hotelu mogu rasporediti na jo manji broj zaposlenih, tako da ih vlasnik moe direktno kontrolisati. Jedna kancelarija se moe baviti plaanjima, raunima koje ispostavljaju dobavljai i veinu drugih administrativnih poslova, kao i primanjem gostiju, njihovim raunima i s time povezanim uslugama; hranu i pie mogu posluivati isti konobari. Veina zaposlenih moe se ukljuivati na veinu poslova. Knjigovoa/recepcioner moe pomagati u baru i sali za ruavanje, vratar moe pomagati oko prihvata gostiju, njihovih vozila i prtljaga; konobari svoj radni dan mogu podeliti izmeu bara, sale za ruavanje i posluivanja gostiju po sobama (room service). Ovakva angaovanja ne samo da osiguravaju prilagodljivost, pregrupisanje osoblja ve i smanjenje vremena u kojem se nita ne radi, zbog raznovrsnosti zadataka, osoblje mogu uiniti zadovoljnijim. S druge strane, oponaanje velikih hotela raznovsnou usluga i sektorskom strukturom moe unititi posebne prednosti malih hotela, a bez odgovarajue koristi. Gledajui oima managementa, malo hotelsko poslovanje trai irinu znanja i umea koja su retko objedinjena u jednoj osobi. To menaderu umanjuje mogunost delegiranja, tako da je gotovo neprestano angaovan poslom i obavlja dunosti koje u veim hotelima obavljaju radnici. Mali hotel moe izbei kruto razgraniavanje meu sektorima, ali specijalizacije se mogu razviti samo u granicama, ako je do krajnosti iskoriteno, za posledicu ima visoki nivo strunosti i visok izlazni rezultat po radniku. S obzirom na te injenice, mali hoteli mogu vlasnicima i zaposlenim doneti mnoga zadovoljstva, ali ne moe se oekivati da e, to se tie organizacije hotela i zapoljavanja, izumeti mnogo novog. Veliina hotela oigledno utie na formiranje organizacione strukture. Veliina nije jednostavna varijabila i moe se meriti na razne naine. Najuobiajeniji pokazatelji ve-

liine jeste broj kreveta koji moe da bude u vezi i s brojem zaposlenih, u drugim sluajevima drugi uticaji poput raspona sadraja. U vrlo malom hotelu, na primer, samo est soba a koje, uz pomo porodice, vode mu i ena, nema velike potrebe za formalnom stukturom. Ali kako veliina raste, a rad se usloava, hoteli se mogu podeliti na zasebne sektore ili odeljenja s definisanim zadacima i odgovornostima, formulisanim odnosima, i veom potrebom za pravilima i standardizovanim postupcima. Veina hotela, ma kako mali bili, da bi evidentirali transakcije s gostima i dobavljaima a da bi primenili odreene zakonske propise, vode evidencije odnosno knjige. A to se tie nadzora i kontrole, mali hoteli skloni su se osloniti na linu ukljuenost i nadzor vlasnika, a ne na analitiko knjigovodstvo i statistike zabeleke. Pojednostavljen pristup obraunu je jednostavan, a pri tome i smanjuje izdatke odnosno trokove poslovanja. Tri glavne vrste raunovodstvene dokumentacije zadovoljavaju glavninu potreba veine malih hotela: Knjiga primitka i izdataka belei sve gotovinske transakcije. Tokom poslovanja obrauni prodaje i faktura knjie se odvojeno, i belee se u knjige tek posle primanja uplate ili obave isplate. Na kraju razdoblja, kada se priprema zavni raun, u obzir se uzimaju neevidentirane transkacije poput nepodmirenih rauna za prodano, nenaplaenih faktura, preplaenog i naraslih kamata. Glavna knjiga gostiju s pojedinanim raunima za sve goste moe se proiriti kako bi ukljuila odvojene raune za pojedine grupe, skupove, kao i za ukupne gotovinske prodaje i prodaje na kredit u restoranu i baru gostima koji se koriste sadrajima hotela a da u njemu nisu smeteni. Na taj nain tabelarnana glavna knjiga analizira dnevni saetak celog obavljenog posla. Knjiga plata, koja ukljuuje sva plaanja zaposlenih kao i druga s time povezana plaanja, nudi sve beleke o svim transakcijama vezanim za platne liste. Vlasnici malih hotela skloni su na svaki hotelski proizvod ili obraunsku jedinicu gledati kao na nerazdvojni deo celine i vie se brinu za ukupnu isplativost hotela nego za ravnomernu isplativost njegovih obraunski jedinica ipak, razliite hotelske usluge ostvaruju razliite profite, pa i jednostavno ralanjivanje prihoda i rashoda moe dati korisnu analizu realizacije, a posebno kako bi: upozorilo na relativnu profitabilnost raznih delova uspostavilo osnovu za nadgledavanje i usporeivanje omoguilo procenu uinka promena uvedenih u rad. Ako se osnovne knjige vode u obliku analiza, ulazni podaci za smislenu analizu rezul-

Raunovodstvo i kontrola

tata dostupni su bez mnogo dodatnog truda. Stoga je iz osnovnih, gore u obrisima navedenih knjiga, ak i malim hotelima vrlo jednostavno sainiti informativne obraune, pa i ee nego samo jednom godinje. U tome im pomae razmeran skroman obim transakcija, od kojih su mnoge u gotovini. Ono to je realno za veinu malih hotela moe se ovako saeti: Obino je dovoljno analizirati prihode i neke rashode u ne vie od etiri rubrike: sobe, hrana, alkoholna pia i razno. Poslednja kategorija ukljuuje sve ostalo i pokriva ono to bi se u veim hotelima moglo analizirati putem nekoliko odvojenih malih odeljenja, to za mali hotel verovatno ne bi bila vana. Glavna knjiga gostiju moe osigurati i analitike detalje svih prihoda. Podaci o nabavnoj vrednosti prodane hrane i pia mogu se izvui iz analitike knjige izdatih rauna i plaanja i mogu se prilagoditi promenama u nivou zaliha da bi se dobila bruto dobit. Kako prodaja soba ne ukljuuje prodaju robe za sobe, ne postoji troak prodaje, ali nije verovatno bitno da e ostala prodaja biti znaajna. Svaki radnik dodeljen je odeljenju u kojem je primarno zaposlen, ili izdatak za platu zaposlenog moe podeliti izmeu odeljenja za koje radi. Obraunavanje dobiti nakon to od prodaje odbijemo troak za plate i nabavnu vrednost prodanog, daje neto maru izmeu nabavne i prodajne cene. Iako se u velikim hotelima analiza tu ne zaustavlja, ve se ide dalje tako to se od neto mare izmeu kupovine i prodajne cene oduzimaju drugi trokovi odeljenja kako bi se dobila profit iz poslovanja odeljenja, u malim hotelima nije nuno ii dalje od neto mare jer ta faza, u veini hotela, iznosi izmeu polovine i dve treine ukupnih trokova i dobit je dobar pokazatelj isplativosti pojedinih hotelskih sadraja i usluga. Kako bi se pratila realizacija hotela, na ovaj nain dobijeni rezultati mogu se povremeno uporediti s proraunom, s prologodinjim iznosima ili sa na isti nain prireenim, iznosima za prolo razdoblje.

Zakljuak

Hoteli postaju sve vei, oigledno iz ekonomskih razloga. Posle toga da su preduzetnici platili zemljite i infrastrukturu, ekonomski je smiljeno koliko je god vie mogue uveati smetajne kapacitete (sobe). Posmatrano oima gostiju, to nije uvek najbolje reenje, ali preduzetnici koji grade velike hotele iz vida gube potrebu ljudi da ih se voli i eli. Kako svi ponekad ujemo, u hotelu x ovek se osea kao broj. Nain na koji preduzetnici koji grade hotele potpuno zanemaruju potrebe gostiju, ozbiljno je unazadilo standarde hotelijerstva. U SAD se ve primeuje zaokret gde se daje prednost malim hotelima u odnosu na masivne hotelske lance iz ezdesetih i sedamdesetih godina prolog veka. U malim hotelima gost ima oseaj kao da je kod kue.

1

Veina industrija sa manjim poslovanjem suoava se odreenim problemima koje postavlja takmienje s velikim preduzeima, pa toga nisu ni poteeni ni mali hoteli. Prostor irenja im je ogranien jer mogu ulagati samo ograniene svote, i to iz vlastitog toka i spoljnih izvora. Rapoloiva sredstva dozvoljavaju poslovnu propagandu ogranienog raspona te se za veinu prodaje moraju osloniti na invidualce, a ne na grupe. Na tritu su mali kupci i ne mogu kupovati velike koliine. Moe im nedostajati znanja o upravljanju, moe im se dogoditi da ne mogu zaposliti strunjake, a svojim zaposlenim nude ogranienu mogunost napredovanja u karijeri. Koliina poslova premalena je da bi osigurala visok stepen uspenog poslovanja, a ogranien raspon proizvoda ini ih osetljivim na spoljni pritisak. Mali hoteli nemaju probleme sa upravljanjem koje imaju veliki hoteli i upravo zato to su mali, uivaju odreene prednosti. Vlasnik/manager moe poslovanje hotela voditi tako da se oseti njegova stalna prisutnost to e se pozitivno odraziti na goste koji e ponovo doi u hotel. Prema tome, on ili ona kao osobe dovoljni su za upravljanje hotelom i kod svojih zaposlenih mogu postaknuti linu odanost. Budunost poslovanja malog hotela treba da se prilagodi potrebama turistikog trita., i da odredi one ciljeve koje moe da ostvari, na ono to sam moe ponuditi, u visokom kvalitetu, pojedinanom i linom pristupu hotelu, u emu gosti i zaposleni prona-

laze mnogo privlaniju alternativu velikim jedinicama i velikim kompanijama. Ali u saradnji sa drugima i oslanjajui se na dodatnu pomo, mali hoteli mogu prilagoditi neke prednosti velikog hotela vlastitim potrebama. U nekim su zemljama najuticajnija sledea navedena tri pristupa: Jedan od najomiljenijih pristupa je stavarnje hotelskih konzorcijuma ili udruenje nezavisnih hotela u dva osnovna tipa: prvi tip je grupa nezavisnih mesnih hotela nekog gradia ili okruga koji su meusobom konkurencija. Kada se izmeu nekoliko hotela uspostavi uzajamno poverenje i pouzdanje, to vodi zajednikom nastupu na tritu zajednikoj nabavci i drugim oblicima saradnje, to onima koji u tome uestvuju osigurava popriline utede. Drugi tip konzorcijuma su nezavisni hoteli, razmeteni na irokom geografskom podruju koji nisu konkurencija. Kod njih je posebno naglasak na promociji autobuskih i automobilskih tura i na prosleivanju poslova, ali i na zajednikim strategijama u drugim smerovima. Kako bi bili poslovni, konzorcijum uglavnom osnivaju sredine biroe sa stalno zaposlenim osobljem; i druge delatnosti finansiraju se lanarinom koju plaaju lanovi konzorcijuma. Drugi glavni pravac razvoja je stvaranje savetodavnih uslunih slubi za male hotele. Te slube osnivaju nacionalna hotelska udruenja i turistiki odbori. Sluba organizovana kao manji tip savetnika koji vlasnicima/ managerima malih hotela daje praktine savete i poruke, za pojedinane hotele ima ulo-

gu slinu onoj koju u velikim organizacijama za jedinice i sektore imaju odeljenja upravnih slubi. Mali hoteli se, vie nego veliki, mogu koristiti meuhotelskim uporednim ispitivanjima, koja im omoguavaju da uporede vlastitu realizaciju sa drugim hotelima slinih karakeristika, kao i da prepoznaju odreene radne slabosti. Primeri iz raznih zemalja u kojima su pokrenuta ispitivanja pokazuju da su ona snaan posticaj kritikom pristupu proveri hotelskog poslovanja, kao i unapreenja u poboljanju poslovanja.

Literatura

Medlik, S., Ingram H. (2000). The business of hoteles. London. Jones, P. (1996). Introduction to Hospitality Operations. Galii, V., Ivanovi, S., Lupi, M. (2005). Hotelska prodaja. HF. Opatija. Kosar, Lj. (2002). Osnovi hotelijerstva-teorija i praksa. VH. Beograd. erovi, S. (2002). Menadment u turizmu. PMF Novi sad. Kovaevi, A., Nikoli, M. (19999). Usluge u ugostiteljstvu. VH. Beograd. Jones, P. (1996). Introduction to Hospitality Operationis. Lenncik, J. (1989). Running Yor Own Small Hotel Quest, M. (1996). How to Buy Your Own Hotel. Thomas, R. (1997). Managment of Small Tourism and Hospitality Firms.

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Mirko Lonar* Debeljaki Ana** Rezime

Rezultati psiholokih i drugih istraivanja pokazuju da se u ponaanju KUU* u osnovi nalaze iste ili sline potrebe i motivi, ali da ih oni ispoljavaju na razliite naine u procesu konzumiranja proizvoda i usluga. Naime, KUU raznolike potrebe zadovoljavaju korienjem razliitih vrsta proizvoda i usluga. Pojedine vrste proizvoda na adekvatniji nain zadovoljavaju potrebe KUU, jer postoje neki usvojeni ( naueni ) kriterijumi o tome koje proizvode i usluge koristiti u odreenu svrhu. Ipak, u ponaanju ljudi postoje i nevidljive slinosti konstante intrapersonalnog karaktera linosti, pomou kojih je mogue objasniti akcije odnosno razliito delovanje, KUU. Objanjenje ta ljude motivie da se ponaaju tako kako se ponaaju u procesu konzumiranja bitno je za planiranje marketing aktivnosti i karaktera ponude ugostiteljskog preduzea. Kljune rei: potrebe, motivi, ponaanje, KUU, restoraterstvo

Potrebe i motivi korisnika ugostiteljskih usluga

Uvod
Potrebe su zahtevi graana kao KUU (individualni i grupni) za proizvodima i uslugama da bi se otklonilo oseanje nezadovoljenosti i ostvario eljeni nivo blagostanja. Potrebe pokreu oveka na aktivnost. Potrebe se definiu kao fiziko i emocionalno nezadovoljstvo ili tenzija koju osoba osea. Potreba treba da bude prevedena u elju, to je aktivirana potreba. Brojni faktori deluju da se potreba pretvori u elju. Uloga marketinga je da se ustanovi koji su to proizvodi i usluge putem kojih e se najadekvatnije zadovoljavati potrebe graana kao potroaa. Specifini proizvod ili usluga je sredstvo zadovoljenja potreba graana kao potroaa. U motivaciji se nalaze razlozi ponaanja KUU. Motivisan KUU je spreman na akciju tj. konzumiranje odreenih proizvoda i usluga. To je unutranja snaga koja se ne moe opservirati, ali stimulie i vodi ponaanje KUU u eljenom pravcu. Istraivanje motivacije, u stvari, je interpretacija faktikih dogaaja, tj. otkrivanje uzroka (motiva) ponaanja KUU. Ponaanje KUU u procesu konzumiranja je ponaanje sa svrhom. Svrha ili cilj ponaanja je zadovoljenje odreene potrebe ili elje. Ali, ponaanje KUU menja se s vremenom pod uticajem razliitih faktora, to ukazuje na potrebu stalnog istraivanja motivacije. Razumeti motive korisnika je pola obavljenog posla da se na adekvatan nain zadovolje njihove potrebe i ostvari prodaja i profit preduzea. Ako se pravilno utvrde motivi, a to znai stvarne potrebe KUU i ako je preduzee u stanju da im ponudi oekivanu satisfakciju (proizvod/uslugu), onda je ono u prilici da upravlja ponaanjem korisnika. estetskim svojstvima proizvoda (relativno neosetljivih na marku proizvoda); (5) grupa koja se vodi emocionalnim motivima (simbolima, imidom i sl.), i (6) grupa tzv. novih KUU koja se jo nije stabilizovala u ponaanju na tritu.1(1960j Postoje i druge studije koje se bave klasifikacijom KUU prema raznim kriterijumima kojima se rukovode u korienju usluga. Po sociologu J.UMcNeal, KUU u gradovima, u zavisnosti od stavova prema vrsti objekta (uslunog objekta) u kojem obavljaju konzumiranje proizvoda i usluga, mogu se razvrstati na sledee opte profile: (1) ekonomini KUU koji se u korienju rukovode cenom, kvalitetom i asortimanom proizvoda (33% posmatranog uzorka); (2) personalizovani KUU koji polau na odnos i tretman koji imaju kod uslunog osoblja (28% uzorka); (3) etiki (moralni) KUU koji favorizuju male nezavisne ugostiteljske radnje umesto lanaca hotelskih kua (18% uzorka), i (4) apatini (nezainteresovani) KUU kojima je vano da konzumiraju, a svejedno ili nevano gde konzumiraju (17% posmatranog uzorka KUU). 2(57-58) Poslednjih godina, ovoj klasifikaciji dodaju se i tzv. korisnici rekreativci koji kupovinu doivljavaju kao zabavu i drutvenu interakciju. 3(199(, I Prema istraivanjima u lancima hotela u Velikoj Britaniji i SAD, primenom analize principala, utvreno je da se razlikuju sledei profili KUU: veliki kupci, hiperemiki i lokalni kupci. Veliki (dobri) kupci obino raspolau natprosenim prihodima i imovinom, mlai su od 45 godina, preferiraju kvalitetne uslune objekte izvan centra grada, koriste usluge u kasnijim popodnevnim satima. Hiperemiki (med. prepuni krvi) korisnici uglavnom ne vole kupovine to opravdavaju zauzetou ili guvama u ugostiteljskim objektima. esto okrivljuju menadere objekata za asortiman i kvalitet konzumacija. Nazivaju ih nevoljnim KUU. Lokalni KUU opredeljuju se za korienje usluga u manjim (konvencionalnim, klasinim) ugostiteljskim objektima, ali konzumiraju mnogo ee, troe malo i obino su osobe u starijem dobu i slabijeg materijalnog stanja. (1997) Novija istraivanja na osnovu stavova, demografskih karakteristika i stila ivota KUU, omoguuju da se korisnici razvrstaju na sledee profile: neaktivni, aktivni, drutveni, tradicionalni, pedantni, racionalni (rukovode se cenom) i nestabilni (promenljivi).5(419422) U neaktivne spadaju stariji KUU koji ne vole da kupuju, ali insistiraju na dobroj usluzi. Aktivni KUU uivaju u konzumiranju, trae kvalitet i specijalitete i predstavnici su tzv. srednje klase. Drutveni KUU su verni restoranu i trae uobiajen kvalitet usluge.

Abstract

Needs and Motives of Hospitality Industry End-users The results of psychological and other kinds of research show that basically the behaviour ofHIEU* contains identical or similar needs and motives, though expressed in different ways during consumption ofproducts and services. Namely, HIEUs satisfy their various needs by using different products and services. Some of the products are more adequate for answering the needs of HIEU s as there are accepted (learned) criteria for their use for certain purposes. Nevertheless, there are invisible similarities in the human behaviour the constant features of intra-personal character, which may explain the actions, that is, differences in actions ofHIEUs. The explanation ofpeoples motive s in acting in a certain way during the consumption of products and services is very significant for marketing operations planning and for the characteristics of the offer of a hospitality industry company. Hospitality industry end-user Key words: needs, motives, behaviour, HIEU, restaurateurs

Opti proflu KUU

* Dr Mirko Lonar, Via hotelijerska kola, Beograd ** Debeljaki Ana

Profilisanje KUU je korisno da bi se postavile hipoteze o specifinom ponaanju KUU koje je od posebnog interesa za preduzee. Profil KUU na odreenom segmentu ima znaajan uticaj na tranju za proizvodima i uslugama preduzea. Na primer, starosna struktura stanovita ima pozitivan ili negativan predznak na tranju za konkretnim proizvodom/ uslugom. Mada se KUU razliito ponaaju u korienju proizvoda i usluga u razliitim situacijama na tritu, mogue je, prema konzistentnosti u potronji klasifikovati KUU prema nekim optim karakteristikama. U zavisnosti od motiva, korisnici ugostiteljskih usluga mogu se svrstati u sledee grupe, i to: (1) grupa determinisana navikom (lojalnosti korisnika vrsti usluga); (2) grupa determinisana saznanjem (racionalno motivisana); (3) grupa determinisana cenom proizvoda; (4) impulsivna grupa determinisana fizikim i

10

Pedantni KUU najee poruuju na osnovu jelovnika i sl. Racionalni KUU uporeuju cene razliitih vrsta konzumacija. Nestabilni KUU ne pokazuju poseban interes za konzumiranje, insistiraju na raznovrsnosti konzumacija i pripadaju obino grupi mlaih korisnika. Profile KUU je mogue utvrditi prema nivou (broju) informacija koje su im potrebne za odluivanje i korienju proizvoda i usluga. 5(624) Sposobni (stvaralaki) KUU provode najvie vremena u traenju informacija koje uporeuju sa drugim korisnicima. esti su posetioci restorana. Tzv. kvazi ili surogat korisnici ne bave se izborom proizvoda i usluga nego to preputaju drugim lanovima domainstva. Pripremljeni KUU odluuju tako to mnoge informacije potrebne za izbor pribavljaju pre nego to uu u ugostiteljski objekat. Rutinski KUU znaju ta hoe i nemaju potrebe za dodatnim informacijama Smatra se da je najvei uticaj privredne propagande mogu na sposobne i pripremljene KUU.

finansijski uspeh preduzea zavisi od toga koliko efikasno koristi svoje izvore da prevede bazi ne potrebe u efektivnu elju za proizvodom. Potrebe utiu na odluku potroaa ta da kupi u odreenoj situaciji. Funkcionalne potrebe obezbeuju ivot i aktivnost potroaa (hrana, transport, lina higijena). Simboline potrebe su za proizvodima koji omoguavaju potroau da se osea eljenirn, interesantnim, jedinstvenim, pripadnikom grupe kojoj pripada ili eli da pripada. Postoje na iskustvu zasnovane ulne potrebe za proizvodima ili uslugama koje deluju prijatno na ula potroaa (miris, ukus, uzbuenje, zadovoljstvo, itd). Konano tzv. socijalizirane potrebe utiu na pribavljanje onih proizvoda i usluga koji ine potroaa pripadnikom socijalne grupe ili sloja u jednoj drutvenoj i kulturnoj sredini. Kod svih ljudi se potrebe ne javljaju istim intenzitetom. Metabolizam i telesna graa umnogome utiu na uroene potrebe. Nauene su one potrebe koje se kod oveka javljaju sa biolokim razvojem kao i one koje stie pod uticajem sredine u kojoj ivi. Postoje razne klasifikacije potreba. Ove klasifikacije kreu se u rasponu od toga da ljudi imaju samo jednu sveobuhvatnu potrebu (koncept R.East) do liste od dvanaest fiziolokih i dvadeset osam psihogenih potreba autora A.W.Woods (1960). Osnovna podela je na uroene i steene (nauene) potrebe. Uroene potrebe su fizioloke, i to su potrebe za hranom, vodom, vazduhom, oblaenjem i dr. Ova vrsta potreba naziva se jo biolokim, s obzirom na to da se njihovim zadovoljavanjem omoguuje ivot ljudi. To su tzv. primarne ili bazine potrebe koje proizvode primarne motive i koje gosti nastoje da prve zadovolje. Skoro da ne treba sumnjati u to da e KUU uvek prvo kupovati proizvode i usluge kojima e zadovoljiti ovu vrstu potreba. Sa stanovita KUU, primarne ili bazine potrebe su neophodnost koja se u najveem broj sluaj eva ne moe izbei i moraju se zadovoljiti. Meutim, treba istai da ova vrsta potreba nije identina za sve ljude i drutva i da njihov obim i kvalitet zavise od geografske lokacije, stepena privredne razvijenosti, kulture i dr. Metabolizam i telesna graa oveka umnogome utiu na uroene potrebe. Detaljnija analiza pokazuje da ovoj vrsti potreba pripadaju organske, senzorne, potrebe za aktivnou i samoizravanjem. Druga vrsta potreba su steene (nauene) potrebe. To su potrebe koje pojedinac stie pod uticajem delovanja velikog broja faktora u okruenju tokom biolokog razvoja. Poznat je uticaj kulture, drutvene klase, referentnih grupa, stila ivota i drugih faktora na formiranje potreba KUU. Ovoj vrsti pripadaju potrebe za potovanjem i statusom, prestiom, moi, uenjem i dr. Nazivaju se jo psiholoke (psihogene) potrebe i odnose se na tzv. sekundarne motive KUU. Rezultat su delovanja internih (psiholokih) i eksternih faktora u komuniciranju me-

Pojam i klasifikacija potreba korisnika ugostiteljskih usluga

Postoje tzv. uroene potrebe oveka, ali i one koje on stie sa razvojem drutva i privrede. U uroene potrebe se mogu uvrstiti sledee: CD organske potrebe koje stoje u direktnoj vezi sa vitalnim organima, tu spada potreba za hranom, vazduhom, zatita organizma od preterane toplote i hladnoe i potrebe u vezi sa sistemom reprodukcije, (2) potrebe za aktivnou gde spadaju potrebe oveka da ispituje predmete koji ga okruuju i da rukuje njima i potreba da stalno neto radi, (3) senzorne potrebe gde spadaju potrebe za bojama, tonovima, ritmom, za orijentisanjem kao i potreba da se izbegne konfuzija, @ potrebe za samoodranjem ine potrebe da se izbegne ili pobegne od napada, povrede, pretnje, ale ili nepodnoljivog uznemirenja, koje se ispoljava u strahu, odvratnosti, besu i drugim reakcijama u sluaju nepredvienih situacija. Prema jednom shvatanju: 6(2004) svaka aktivnost proizlazi iz neke bazi ne potrebe, nema aktivnosti dok se potrebe ne prevedu u elju, ak i za nae elementarne potrebe koje zadovoljavamo naom aktivnou prevoenje potrebe u elje moe zahtevati sloen proces, moe biti mnogo faza izmeu bazinih potreba i aktivnosti da se kupi poseban proizvod, potreba se ne moe kreirati sa privrednom propagandom i od prodavaca, priroda i veliina potrebe za proizvodom je uslovljena izgledom i prodajnom cenom proizvoda, kontinuelni opstanak preduzea zavisi od njegove sposobnosti da zadovolji odreene potrebe, to zahteva selekciju odgovarajuih proizvoda i usluga koje e prevesti potrebu u elju da se kupi proizvod ili koristi usluga,

u KUU. Stepen zadovoljenja psiholoskih potreba utie na zatitu i jaanje linosti (imid, reputacija, potvrivanje i dr.) pojedinaca. Ispoljavanje ovih karakteristika linosti dovodi do razlika u stilu oblaenja, nainu ishrane, korienju slobodnih dana, provoenju godinjeg odmora, praznika i dr. Smatra se da privredna propaganda najei uticaj moe i treba da vri na razvoj ove vrste potreba KUU u pravcu izbora konkretne usluge. Svaka kupovina je, meutim, uslovljena delovanjem i jedne i druge vrste potreba. Mnogi autori, pored podele potreba na uroene (bioloke) i steene (psiholoke), razlikuju i socijalne potrebe. Ove potrebe formiraju se kroz razvoj linosti pojedinca i interpersonalne odnose u drutvenoj zajednici. Pristalice ove klasifikacije su kliniki psiholozi. Vredna panje je i podela na prirodne potrebe i potrebe determinisane istorijskim okolnostima. Prema ovoj podeli, sve potrebe koje prevazilaze minimum egzistencijalnih (prirodnih) potreba rezultat su istorijskog razvoja, odnosno stepena razvoja materijalnoproizvodnih snaga. Meutim, pogreno je misliti da su istorijske potrebe iskljuivo posledica razvoja materijalno-proizvodnih snaga, one, u smislu povratnog odnosa, podstiu ljude na bri razvoj i usavravanje sredstava za proizvodnju i proizvodnih snaga radi adekvatnijeg zadovoljavanja potreba. 8(1994) Sa stanovita motivacije KUU potrebe se mogu podeliti na korisne i hedonistike (potrebe zadovoljstva). U zadovoljavanju korisnih potreba korisnici se rukovode objektivnou, kao i proverenim atributima usluga (kvalitet, cena i dr.). Hedonistike potrebe se subjektivne po prirodi i zavise od iskustva KUU. Usluge koje zadovoljavaju ovu vrstu potreba za korisnike znae neto vie od kupljenih konzumacija. esto su KUU motivisani da koriste usluge koje istovremeno obezbeuju zadovoljavanje obe vrste potreba. Postoje i podele ljudskih potreba na osnovne i dopunske, individualne i zajednike itd. Sa aspekta upravljanja markom usluga razlikuju se funkcionalne, simbolike i iskustvene potrebe. Funkcionalne potrebe odnose se na aktuelne i potencijalne potrebe KUU u vezi odreene kategorije usluga i mogue konflikte u odluivanju u situacijama konkurentskih marki usluga. Simbolike potrebe zasnovane su na psihogenim potrebama i motivima KUU kao to su lini imid. socijalni rang i dr. Iskustvene potrebe oznaavaju korisnikovu elju za proizvodima koji omoguuju senzorna zadovoljstva, raznovrsnost i kognitivnu stimulaciju. Nekoliko psihologa ukazuje da postoji tzv. trio bazinih potreba. To su potrebe za uspehom. udruivanjem i moci. Svaka od ove tri bazine potrebe ima jedinstven uticaj na proces motivacije KUU. Sa stanovita prevoenja potreba na osnovu platene sposobnosti KUU u efektivnu tranju na tritu, prihvatljiva je sledea podela potreba, na: apsolutne, plateno-sposobne, i efektivne potrebe.9(1967) Za marketing su posebno znaajne plateno-sposobne i efek-

11

tivne potrebe KUU. Apsolutne potrebe predstavljaju ukupnost svih ljudskih potreba. U istraivanju ponaanja KUU odomaila se klasifikacija na definisane i nedefinisane potrebe. Definisana (odreena) potreba je ona koju osoba osea i razume. Mnoge potroake navike odnose se na definisane ili poznate dogaaje i potrebe. Potrebe su nedefinisane (neodreene) ako ih osoba osea, ali ih ne razume. Potreban je vei marketing napor preduzea da se ove potrebe artikuliu i prevedu u elje KUU. U stvari, osoba kao korisnik razume potrebu do stepena koji joj omoguuje da je zadovolji. S obzirom na razne naine zadovoljavanja potreba, one mogu biti potpuno ili delimino definisane ili potpuno nedefinisane.

Motivacija korisnika ugostiteljskih usluga

Motiv je podsticaj, pokreta da potroa zadovolji odreenu potrebu. Ovi podsticaji proizilaze iz potrebe i usmereni su ka njenom zadovoljenju. Motivi su oni uticaji i razmatranja koji dovode do kupovine odreene vrste proizvoda i usluga. Poznavanje motiva objanjava zato dolazi do kupovine odreenog proizvoda ili usluge. Odluka o kupovini retko je rezultat delovanja samo jednog motiva. Motivisanost potroaa pretpostavlja da postoji tenzija, da se ta tenzija eli da otkloni akcijom i da je ta akcija usmerena ka nekom cilju. Motivi proizilaze iz potreba i oni pokreu na akciju ka cilju - da se smanji tenzija (zadovolji potreba). Motivi se javljaju u linosti koja je drutveno bie i koja ivi u odreenom drutvu (2002).

Postoje dve vrste ciljeva: generiki i specifini ciljevi proizvoda. Generiki cilj se odnosi na opte korienje proizvoda koji moe da zadovolji odreenu potrebu, a specifian cilj je specifina marka proizvoda koji potroa vidi kao nain da zadovolji svoju potrebu. Potrebe i ciljevi su meupovezani i menjaju se kao reakcija na fizike uslove pojedinaca, sredinu, interakciju sa drugima i iskustvom. Kada se jedne potrebe zadovolje razmatraju se potrebe vieg reda koje treba da se zadovolje. Neuspeh u zadovoljavanju potreba vodi ka nezadovoljstvu (frustraciji). Pojedinac moe da reaguje na frustraciju na dva naina. Prvi je da trai naine da prevazie prepreke i zadovolji potrebu ili da menja cilj i da trai supstitute. Drugi je da stvori odbrambeni mehanizam da ogranii motive ili pokretae za zadovoljavanjem potreba. potreba elja motiv akcija ostvarenje cilja

osnovu tih stimulansa i intrapersonalnih promenljivih, korisnik formira odreenu sliku (predstavu) o sebi, uslugama, preduzeima itd. Time se kod KUU, na subjektivnoj osnovi, stvara slika - imid o preduzeu i njegovim proizvodima i uslugama. U literaturi iz marketinga to se jo naziva imaginarni marketing miks, jer se odnosi na efekat kojim marketing program preduzea deluje na psihu korisnika. Upravo predstava koju korisnici imaju o vrsti usluge ili preduzeu, uslovljava njihovo razliito ponaanje u procesu konzumiranja.

Literatura

Zakljuak

Zadovoljavanje potreba, preko stanja motivacije i izbora ciljeva korienja, ima za rezultat akciju odnosno ponaanje KUU. Procenjuje se da savremeni korisnik u razvijenim zemljama provodi u proseku oko est asova nedeljno konzumirajui proizvode i usluge. Pri tome, KUU se razliito ponaaju u korienju proizvoda i usluga u skladu sa specifinou konkretne situacije. KUU se razliito ponaaju u korienju proizvoda i usluga na tritu iz mnogo razloga. Percepcija je proces kojim korisnik kao linost prima i reaguje na stimulanse koji dolaze iz okruenja (propagandne poruke, uticaji referentnih grupa i dr.). Na

Allan W.Woods, Psyhological Dimesions of Customer Decisions, AMA, Journal of Marketing, Vol. 24. No. 3, New York, 1960, str. 17. James U. McNeal, citirani rad, str. 57-58. Michael R.Solomon, Behavior-Buying, Haing and Being, third edition, Prentice-Hall Ine, Englewood Cliffs, New Jersey, 1996, str. 315. Robert East, Consumer Behaviour: Advances and Applications In Marketing, Prentice Hall, London, 1997, str. 233-234. Henry Assnel, citirani rad, str. 419-422. Mirko Lonar, doktorska disertacija, Evropski univerzitet, Beograd, 2004. Momilo Milisavljevi, citirani rad, str. 167168. Vlajko Petkovi, Predrag Aleksi, Sociologija, Ekonomski fakultet, Beograd, 1994, str. 90. Dragoljub Dragii, Teorijske osnove istraivanja trita, Nauna knjiga, Beograd, 1967, str. 117.

1

Lovni turizam Hunting Tourism

1

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr. sc. Branko Kovaevi* Mr. sc. Marina Kovaevi** Rezime

Rad ima za cilj sagledati stanje i razvojne mogunosti lovnog turizma u Hrvatskoj. U radu se analiziraju glavni resursi za razvoj hrvatskog lovnog turizma, istrauju se osnovna obiljeja, ukazuje se na probleme njegova razvoja, ispituju se obiljeja i trendovi lovnog turizma u Europi te daju preporuke u cilju budueg razvoja hrvatskog lovnog turizma. Koristi se teorijski pristup temeljen na domaoj i stranoj literaturi, analiziraju se strateki dokumenti, ispituje se empirijska graa, analiziraju se postojei podaci o prihodima, te se provodi primarno istraivanje putem osobnog intervjua s relevantnim osobama. Navedeno istraivanje ukazuje na postojee potencijale za razvoj lovnog turizma u Hrvatskoj koji nisu dovoljno iskoriteni. Kljune rijei: lovni turizam, lovstvo, divlja, lovac turist, potronja, lovno-turistika ponuda

Lovni turizam u Hrvatskoj

Uvod
Lovci su kao izletnici, turisti motivirani praiskonskom potrebom ovjeka da pribavlja hranu i krzno, osvaja trofeje, ali i da pobjegne od stresne i iscrpljujue gradske svakodnevice i uiva u dokolici i prirodnom okruju. Rije je o lovnom turizmu koji je jedan od vanijih oblika turizma na kontinentu. U pravilu je elitnoga karaktera zbog cijena aranmana i trokova lova. Lovac koji odlazi u lov izvan revira gospodarenja svoje matine lovne organizacije jest turist. Interes Hrvatske za razvoj lovnog turizma proizlazi iz njegove ekonomske vanosti. Hrvatska raspolae bogatom florom i faunom to je osnova za razvoj lovnog turizma: na otocima, primorju, na kontinentu, i u nizinskom, i u krkom podruju. Osim toga, Hrvatska ima dugu lovnu tradiciju, raspolae potencijalnim kapacitetima te ima profesionalne lovce entuzijaste i veinom strune ljude adekvatne strune spreme. Zato postoji interes inozemnih lovaca za hrvatske lovne destinacije. Dananji problemi hrvatskog lovstva i lovnog turizma odnose se na neadekvatnu smjetajnu ponudu, uestalu nestrunost zaposlenih u podruju lovnog turizma, nesreene statistike izvore, manjak promocije i na druge vane probleme koje je nuno rijeiti. Metode istraivanja ovog rada obuhvaaju teorijski pristup temeljen na domaoj i stranoj literaturi, analizu stratekih dokumenata, ispitivanje empirijske grae te primarno istraivanje putem osobnog intervjua s relevantnim osobama. Cilj ovog rada jest analiza stanja u hrvatskom lovstvu i predlaganje mjera u funkciji njegovog unapreenja. ostalih pravnih subjekata (lovoovlatenika), izdaje lovouvarske znake i iskaznice, brine se o Lovakom muzeju HLS-a, prireuje izlobe trofeja, a nakladnikom je strune lovake literature (Hrvatski lovai savez, 2004). Lovstvo ima svoje zakonske propise i okvire. Meutim, zbog svoje specifinosti, lovstvo zadire u razna podruja zakonodavstva. Osnovni zakon u hrvatskom lovstvu je Zakon o lovstvu1 pri emu su ostali zakoni2 direktno ili indirektno vezani uz cjelokupnu organizaciju lovstva. Na temelju navedenog Zakona o lovstvu i prvobitnog Zakona o lovu3 propisani su pravilnici4 prema kojima se provodi lovstvo u Hrvatskoj. Zakon o lovu iz 1994. godine uveo je dominalni sustav5 u lovnom gospodarenju pri emu su zakonom regulirane dvije vrste lovita odnosno vlastita lovita i zajednika lovita (Mustapi i suradnici, 2004). Vlastita lovita imaju tri oblika poslovanja, a to su koncesija, zakup i povjeravanje prava lova u dravnim lovitima pravnoj ili fizikoj osobi. Prema tome, vlastita lovita ustupljena na zemljitu u vlasnitvu drave putem javnog nadmetanja mogu biti dana u koncesiju ili zakup. Rok trajanja koncesije dravnih lovita je 30 godina te su programima gospodarenja planirana golema sredstva za unapreenje lovnog gospodarenja. U koncesiji je 58 vlastitih lovita za koje godinja zakupnina iznosi neto manje od 5 milijuna kuna. to se tie dravnih lovita u zakupu, javnim nadmetanjem ukupno je zakupljeno 196 dravnih lovita s 10-godinjim trajanjem zakupa. Zajednika lovita daju se na gospodarenje najpovoljnijem ponuau putem javnog nadmetanja. Veinu zakupnika ine lovake udruge (lovaka drutva) koje su organizirane po Zakonu o udrugama6 i nemaju pravo bavljenja djelatnou radi stjecanja dobiti (Mustapi i suradnici, 2004). U Zakonu o turistikoj djelatnosti tono se definira nain na koji turistiku djelatnost mogu obavljati lovaka drutva i vlasnici lovita. Meutim, uz ovaj zakon izostaje Pravilnik o lovnom turizmu.

Lovno zakonodavstvo u Hrvatskoj

Abstract

Croatian Hunting Tourism The article aims to note the current situation and development possibilities in Croatian hunting tourism. Main hunting tourism resources are analyzed, basic features explored, main problems of Croatian development hunting tourism are indicated, with finally, specific recommendations for future development are offered in light of current market trends in Croatia. Theoretical approach was based on domestic and foreign literature, analysis of strategic documents, exploration of empirical materials, analysis of available revenue data and research in form of personal interview with relevant persons. This research suggests that there is a huge unused potential in Croatian hunting tourism. Key words: hunting tourism, hunting, wild game, hunting tourist, spending, hunting tourism supply

Razvoj lovstva i lovnog turizma u Hrvatskoj

U Hrvatskoj lovstvo ima dugu tradiciju. Pregled razvoja organiziranog lovstva u Hrvatskoj poinje 1881. godine kada je osnovano Drutvo za obranu lova u Kraljevini Hrvatskoj i Slavoniji. Ve 1883. godine izrauje se prvi zakon o lovu, a 1892. poinje izdavanje Lovakog vjesnika. Godine 1896. zabiljeen je nastup hrvatskih lovaca na milenijskoj izlobi u Budimpeti. Ostaje zapamena prva nacionalna lovaka izloba u Zagrebu iz 1899. godine. Savez lovakih drutava Hrvatske i Slavonije, pretea Hrvatskoga lovakog saveza (HLS) osniva se 1925. godine, a 1937. uvode se dobrovoljni lovaki ispiti. Lovaki muzej otvara se 1955. HLS postaje punopravnim lanom meunarodne lovake organizacije (CIC-a) 1992. Godine 1994. godine donosi se Zakon o lovu. Novi Statut HLS donosi 1998. godine. HLS ini stoer hrvatskog lovstva koji predstavlja hrvatsko lovstvo u zemlji i inozemstvu te djeluje preko 20 upanijskih lovakih saveza i Lovakog saveza grada Zagreba. U svom lanstvu HLS okuplja oko 55. 000 lovaca, 2. 000 lovakih pripravnika te oko 830 lovakih udruga i

Osnovna obiljeja lovstva i lovnog turima u Hrvatskoj

Temeljni resursi za razvoj lovnog turizma
Hrvatska raspolae bogatom florom i faunom to je osnova za razvoj lovnog turizma u svom otonom, primorskom i kontinentalnom podruju. Raznolikost i zanimljivost lovne ponude vezana je za postojee prirodne resurse stoga je interesantna za domaeg, a posebno za stranog lovca turistu. Na hrvatskim lovnim povrinama mogue je loviti od krupne divljai: jelena svih vrsta, srnu, medvjeda, muflona, divlju svinju, divokozu, od sitne dlakave divljai lisicu, kunu, zeca, aglja, divlju maku, a od sitne pernate divljai trku, kamenjarku, gusku, fazana, crnu li-

* Dr. sc. Branko Kovaevi, Sveuilite u Zagrebu, Ekonomski fakultet, Zagreb, Hrvatska ** Mr. sc. Marina Kovaevi, Institut za turizam, Zagreb, Hrvatska

1

Tablica 1. Cjenik divljai

eura to ini poveanje u odnosu na razdoblje 1986-1987. za 26%. Isto tako, prihodi od odstrjela sitne divljai (fazan, trka, movarice) stranih turista u razdoblju 2002-2003. iznose vie od 2, 6 mil. eura i ine poveanje u odnosu na prijeratno razdoblje za 83% (izraun autora prema podacima Mustapi i suradnici, 2004).

Obiljeja lovnog turizma po odabranim upanijama

Obiljeja lovnog turizma vrlo su diferencirana po pojedinim upanijama Hrvatske. Tablica 2, pokazuje komparativni pregled osnovnih obiljeja lovnih destinacija po odabranim upanijama pri emu su jasno uoljivi nedostaci vezani uz razvoj hrvatskog lovnog turizma. Navedeni nedostaci prije svega podrazumijevaju da je lovni turizam razliito zastupljen u turizmu pojedinih upanija. U pojedinim je upanijama koje imaju atraktivne lovne destinacije (npr. Primorsko-goranskoj) lovni turizam zapostavljen, a favoriziraju se drugi oblici turizma. U veini upanija zamjetan je nedostatak broja kreveta i lovakih domova odnosno smjetajnih kapaciteta, a infrastrukturna (cestovna) povezanost pojedinih upanija nije u skladu sa zahtjevima lovaca turista. U pojedinim upanijama postoji znaajna lokacijska neusklaenost izmeu lovnih destinacija i koncentracije smjetajnih kapaciteta. Osim toga, kod veine upanija sa znaajnim lovnim povrinama, lov i lovni turizam iskazuje se statistiki zajedno sa sportom i rekreacijom bez jasne i uoljive uloge lovnog turizma u strategiji njihova turistikog razvoja. U veini upanija nedostaju struni kadrovi i popratni turistiki sadraji za provoenje slobodnog vremena izvan lova. Posebno treba naglasiti da pojedina atraktivna lovna podruja jo uvijek nisu razminirana, a postoji i sumnja na zaostale mine i nakon razminiranja.

Izvor: 1. http://www. hrsume/lovstvo/divljac. asp(2004)Cjenik divljai 2. http://www. hrsume/lovstvo/cjenik. asp (2004) Cjenik osnovnih usluga u lovu 3. http: //www. hrsume/lovstvo/prehrana. asp (2004) Cjenik smjetaja i prehrne. sku, divlju patku, goluba, ljuku te prepelice (Hrvatske ume, 2005). Lovstvo u Hrvatskoj statistiki se prati od 1954. godine. Prema posljednjim statistikim podacima za 2004. godinu zabiljeeno je 43. 746 lovaca, to u odnosu na 1995. godinu kada je evidentirano 35. 104 lovaca, predstavlja poveanje za 24, 6%. Osim broja lovaca, u periodu od 1995-2004 zabiljeen je i porast broja lovakih domova za 48, 7% prema emu posljednja statistika evidentira u 2004. godini 525 lovaka doma, na ukupnoj povrini od 51. 283 m2 (izraun autora prema podacima DZS-a, Statistiki ljetopis, 2005). Ukupno je u Hrvatskoj evidentirano oko 5 milijuna hektara lovnih povrina. Od toga povrina dravnih lovita iznosi 1. 673. 000 hektara, a 3. 500. 000 hektara ini 700 zajednikih lovita. Dravnih lovita je 311, i to 196 lovite u zakupu s povrinom od 874. 000 hektara, 58 lovita je u koncesiji s 455. 000 hektara, a 37 je lovita kojima gospodare Hrvatske ume d. o. o (H), dok je nerasporeeno jo 36. 000 hektara (Hrvatske ume 2004). Najvei lovoovlatenik u Hrvatskoj su Hrvatske ume d. o. o., koje raspolau s 336. 000 ha, odnosno 6% lovnih povrina Hrvatske. Radi se o atraktivnim lovitima u srednjoj Hrvatskoj, Slavoniji, gorskoj Hrvatskoj i priobalju7. Odstrjel divljai plaa se prema cjeniku (tablica 1. ), koji je s obzirom na ulogu Hrvatskih uma parametar za hrvatsko lovstvo u cjelini. Hrvatske ume 70% godinjeg odstrela prodaju lovcima turistima. jednosti (BDV), a time i bruto domai proizvod (BDP) Hrvatske, to se dijelom moe vidjeti kroz dodanu vrijednost djelatnosti poljoprivrede, lova i umarstva (A 01 Poljoprivreda, lov i usluge povezane s njima). BDV djelatnosti poljoprivrede, lova i umarstva u tekuim cijenama za 2005. godinu iznosi oko 13, 2 mlrd. kn. U ukupnom BDP-u Hrvatske, u tekuim cijenama, 2002. godine djelatnost poljoprivrede, lova i umarstva sudjeluje sa 7, 1%. U stalnim cijenama zamjetne su stope rasta BDV ove djelatnosti i to za razdoblju 1999-2002., kada dodana vrijednost postepeno raste sa -2, 5% 1999., na 3. 0% 2002. godine, to prosjeno iznosi godinji rast BDV od 0, 1% (DZS, Statistiki ljetopis, 2005). Takoer, lovstvo i lovni turizam utjee i na zapoljavanje pri emu je uz lovstvo vezano znatno vie zaposlenih nego to nam pokazuju slubeni statistiki podaci. Naime, radi se djelatnicima u turizmu, trgovini, prometu i slinim zanimanjima. Prema posljednjim statistikim podacima prosjeno je u pravnim osobama, 2005. godine, u djelatnosti poljoprivrede, lova i usluga povezanih s njima bilo zaposleno 17. 036 djelatnika. Gospodarski uinci lovnog turizma Hrvatske mogu se sagledati kroz ostvarivanje prihoda. Ukupni prigodi od lovnog turizma pokazuju da lovstvo i lovni turizam u Hrvatskoj napreduje. Naime, prihodi od lovnog turizma u lovnoj godini 2002-2003. iznosili su vie od 4, 2 mil. eura u odnosu na razdoblje 1986-1987., kada su iznosili 2, 7 mil. eura. Radi se o poveanju prihoda od lovnog turizma u posljednjih dvadesetak godina za 57%. Prihodi od odstrjela krupne divljai (strani turisti) u lovnoj godini 2002-2003. iznose 1, 6 mil

Preporuke za razvoj hrvatskog lovnog turizma

S obzirom na kvalitetu i raspoloivost turistikih resursnih potencijala, izrazito povoljnu geometrijsku poziciju te vie od stoljea dugu turistiku tradiciju, sasvim je realno razvojno opredjeljenje prema kojem e Hrvatska u razdoblju od sljedeih 10-15 godina pozicionirati se kao jedno od uglednijih i uspjenijih europskih turistikih destinacija (Hrvatska u 21. stoljeu, Turizam i razvoj Hrvatske, 2001). Ta vizija svodi se na intenzivniji razvitak novih i slabije razvijenih turistikih proizvoda odnosno sadrajno obogaivanje te poboljanje kvalitete usluga postojeih proizvoda u nautikom, kongresnom, tranzitnom, izletnikom, ali i lovnom turizmu. Imajui u vidu obiljeja i trendove lovnog turizma u Europi, hrvatski lovni turizam nije dovoljno istraen i prilagoen potrebama suvremenih lovaca turista. Postavljaju se brojna pitanja vezana uz uvjete razvoja lovnog turizma, njegove koristi, tete i trokove, perspektive te uz veliki broj drugih podruja koja su direktno ili indirektno vezana uz razvoj lovnog

Gospodarski uinci lovstva i lovnog turizma

Gospodarski uinci lovstva oituju se kroz utjecaj lovstva na stvaranje bruto dodane vri-

1

Tablica 2. Komparativni pregled obiljeja lovnog turizma po odabranim upanijama

. .

. . .

. . .

Izvor: Institut za turizam, Strateki marketinki planovi po odabranim upanijama, Baza podataka instituta za turizam (Bist) prema podacima DZS 2004, Mustapi i suradnici 2004. turizma. S obzirom na istaknute probleme hrvatskih lovnih destinacija, odreeni nedostaci mogu se ukloniti ili ublaiti provoenjem odreenih razvojnih mjera koje podrazumijevaju slijedee: intenzivnije promoviranje ljepota i bogatstva lovnog fonda Hrvatske, atraktivnost i kompleksnost lova kao sporta, lovne resurse, te oblike i mogunosti razvoja lovnog turizma kao jednog od odrivih oblika turizma; poticanje razvoja prepoznatljivog lovnoturistikog proizvoda; intenzivno promoviranje elitnih lovnih destinacija; na lokalnoj i dravnoj razini organiziranje meunarodnih lovako-streljakih natjecanja, manifestacija, skupova i seminara; planiranje razvoja lovnog turizma u prostornim planovima upanija, gradova i opina; obrazovanje i informiranje lokalnog stanovnitva o vrijednostima, mogunostima iskoritavanja i nunoj zatiti prirode i lovnih destinacija; ukljuivanje nezaposlenih u lovno-turistiku i ugostiteljsku ponudu koja bi osim lova obuhvaala i ponudu adekvatnog ambijentalnog smjetaja kao i autohtonih proizvoda; poticanje lova i razvoja lovnog turizma u nerazvijenim krajevima i podrujima zahvaenim ratnim nedaama uz pretpostavku razminiranih i provjerenih terena; obnavljanje postojeih i izgradnja novih, ambijentalno prilagoenih, smjetajno-ugostiteljskih lovnih kapaciteta u blizini elitnih lovita; prepoznavanje potranje za hrvatske lovno-turistike destinacije, posebice lovaca iz zemalja EU; razvijanje elitnog lovnog turizma na atraktivno vrijednim lovnim destinacijama; povezivanje poduzetnika razliitih djelatnosti i njihovo upoznavanje s mogunostima ulaganja u razvoj i promociju lovnog turizma; zatitu lovnih resursa od devastiranja svih oblika; uvoenje djelotvorne lovouvarske slube; analiziranje i istraivanje lovnih prihoda kao i financijskog distribucijskog sustava u lovstvu te operacionaliziranje svih pitanja i zadatka vezanih uz lovni turizam kroz (za sada nepostojeu) turistiku agenciju za lovni turizam jer dosadanje tretiranje lovnog turizma nije zadovoljavajue. Navedene razvojne mjere e, uz dosljedno provoenje zakona i drugih propisa, ublaavanjem carinskih formalnosti, adekvatnim dravnim poticajnim mjerama, osnivanjem lovnih turistikih agencija, promovirati lovni turizam Hrvatske. Razvoj lovnog turizma rezultirat e poveanjem broja noenja stranih turista, mobilizirati prehrambeno-usluni sektor te poveati potronju popratnih usluga. Preko jasne strategije, nuno je popularizirati zatitu okolia i zatitu flore i faune te tako razvoj lovnog turizma provoditi u harmoninom odnosu prirode i ljudi koji ive na odreenom podruju. Na to su pitanje posebno osjetljivi strani lovci turisti. Lov i lovstvo povijesno je bilo u funkciji odranja egzistencije ovjeka, a danas mu je cilj odranje prirodne ravnotee, uzgoj i zatita divljai te jaanje psiho-fizike snage ovjeka.

ana.NN,.10/1990,.Zakon.o.zatiti.prirode.NN,. 30/1994,.162/2003,.70/2005,.Zakon.o.zatiti.okolia.NN,.82/1994.i.Zakon.o.turistikoj.djelatnosti.NN,. 8/1996.koji.je.vezan.uz.organizaciju.lova.i.lovnog. turizma.. NN,.10/1994,.5/1995,.25/1996,.33/1997,.44/1998,. 29/1999,.14/2001,.4/2002.. Postoji.Pravilnik.o.lovostaj,.Pravilnik.o.nainu. ocjenjivanja.trofeja.divljai,.obrascu.trofejnog.lista,. voenju.evidencije.o.trofejima.divljai.i.izvjeu.o. ocijenjenim.trofejima,.Pravilnik.o.lovouvarskoj. slubi,.Pravilnik.o.nainu.upotrebe.lovakog.oruja.i.naboja.i.dr.. Dominalni.sustav.(lovita.u.zakupu).i.modificirani. dominalni.sustav.(zajednika.lovita).. NN,.70/1997,.98/2001.. Poznata.lovita.su.u.Srednjoj.Hrvatskoj:.Pisanika.Bilogora,.abljaki.lug.-.esma,.Peski,.urevaka.Bilogora,.Pitomaka.Bilogora,.Repa,.Lipovljani,.Opeke,.rnovak,.Brezovica,.Posavske.ume,. Petrova.gora,.u.Gorskoj.Hrvatskoj:.Velika.Kapela,. Bjelolasica,.Smrekova.draga,.Riiko.bilo,.Sjeverni.Velebit,.Sednji.Velebit,.u.Priobalju:.Urba,.Motovunska.uma,.Otrica,.Sv..Ilija.Orebi,.MusapstanBokanjako.Blato,.ibenik.-.Vrgorac,.te.Slavoniji:.Kunjevci,.Spava.-.jug,.Spava.-.sjever,.Breznica,. Kujnjak,.Makovac,.Nabre,.Podunavlje.. Podravlje,.urenica,.Papuk,.Zveevo,.Radinje,. Grede.Kamare.. Pravilnik.o.razvstavanju.poslovnih.subjekata.prema. Nacionalnoj.klasifikaciji.djelatnosti,.NN,.52/2003.. U.zemljama.EU.ima.ukupno.6,.2.mil.lovaca.ili.1,.7%. ukupne.populacije.EU..Pinet.(1995).procjenjuje.prosjenu.godinju.osobnu.potronju.lovaca.EU.na.oko. 1..500.eura.to.ini.godinju.potronju.lovaca.na. podruju.Europe.u.vrijednosti.od.10..000.mil.eura. godinje..Time.se.udio.potronje.za.lov.u.inozemstvu.procjenjuje.na.oko.131.mil..eura..Pinetove.su. procjene.da.oko.30%.europskih.lovaca.putuje.u.inozemstvo.radi.lova.(Hofer,.2002)..

Literatura

Napomene

. Zakon.o.lovstvu,.Narodne.novine.(NN),.140/2005.. . To.su.Zakon.o.oruju.NN,.69/1992,.46/1997,.Zakon. o.drutvenim.organizacijama.i.udruenjima.gra-

BIST, (2005): Baza podataka Instituta za turizam prema podacima DZS (2004), Zagreb DZS, (2005): Statistiki ljetopis RH 2005, Zagreb Hendija, Z., et al., (1997): Strateki marketinki plan turizma Varadinske upanije, Institut za turizam, Zagreb Hendija, Z., et al., (1996): Strateki marketinki plan turizma Liko-senjske upanije, Institut za turizam, Zagreb Hendija, Z., et al, (1996): Strateki marketinki plan turizma Karlovake upanije, Institut za turizam, Zagreb Hofer, D., (2002): The Lions Share of the Hunt. Trophy Hunting and Conservation-Areview of the legal Euroasian tourist hunting market and trophy trade under CITES. Traffic Europe Hrvatske ume, (2004): http://www. hrsume. hr/lovstvo/(2004) Hrvatski lovaki savez, (2004): http://www. hrvatski-lovacki-savez. hr/(2004) Institut za turizam, (2001): Strategija razvitka RH Hrvatska u 21. stoljeu, Turizam i razvoj Hrvatske, Zagreb Mustapi, Z. i suradnici, (2004): Lovstvo, Hrvatski lovaki savez, Zagreb Zakon o lovstvu, (NN, 140/2005) Zakon o lovu, (NN, 10/1994, 5/1995, 25/1996, 33/1997, 44/1998, 29/1999, 14/2001, 4/2002) Zakon o turistikoj djelatnosti, (NN, 8/1996)

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

mr. sci. Senada Nezirovi* Rezime

Opina Srebrenica ima znaajne turistike resurse koji omoguavaju razvoj lovnog turizma. Lovni turizam je znaajan faktor turistike ponude opine Srebrenica i odvija se u okviru posebnog lovita Suica i lovakog drutva Javor. Turistika atraktivnost ivotinjskog svijeta planine Suica, manifestuje se kroz bogatu populaciju divljai, ali lokalitet ima i ira turistika obeleja. Posebno lovite Suica bogato je raznovrsnom divljai u kojem su nastanjene srne, divokoze, medvjedi, zeevi, fazani, ljetarke i kamenjarke i vie vrsta dlakave divljai. Lovite Javor pripada brdsko-planinskom tipu lovita. Otvoreno je i neograeno, sa uzgajenjem divljai u slobodnoj prirodi. U lovitu Javor svoje stanite imaju: srna, divlja svinja, medvjed, vuk, zec, jazavac, kuna zlatica, kuna bjelica, sivi puh, divlja patka, jarebica, fazan, golub, grlica, gugutka, poljska jarebica, prepelica, gnjurci, divlja guska, divlja patka, siva aplja, kreja, jastrijeb kokoar, vidra, vjeverica, lasica, sova, djetli, soko i orao. Korisnik lovita Javor je Lovako udruenje Javor iz Srebrenice. Kljune rijei: Posebno lovite Suica, lovite Javor, lovni turizam, razvoj, Srebrenica

Mogunosti razvoja lovnog turizma u Srebrenici

Prostorni razmjetaj lovita
Lovni turizam je znaajan faktor turistike ponude Srebrenice i odvija se u okviru lovakog drutva Javor i posebnog lovita Suica (karta 1). Posebno lovite Suica se prostire na krajnjem jugozapadnom dijelu Srebrenice, iznad kanjona rijeke Drine u irem podruju planine Suica, na povrini od 8. 898 ha lovno produktivne povrine. Lovite Suica je izduenog oblika i uslovljeno pravcem pruanja kanjona rijeke Drine. Vei dio lovita se nalazi od 900 do 1. 200 m n. v. (sa najniom takom 291 m, jezero Peruac, i najviom takom Zlovrh 1. 525 m). Treinu lovita Suica ine strme i stjenovite padine kanjona rijeke Drine. Juna granica lovita poinje istono od naselja Klotijevac kanjonom rijeke Drine do iza Velikih toila, gdje izlazi na granicu opina Srebrenica i Rogatica. Tu se lovite Suica granii sa lovitem Sjema. Zapadna granica ide planinskim vrhovima Zlovrh 1. 525 m, Baba 1. 500 m i Mehovac 1. 490 m, gdje je tromea opina Srebrenica, Vlasenica i Rogatica. Sjeverzapadna granica lovita Suica se prostire preko Brestovika 1. 291 m i Krevina 806 m, gdje se granii sa lovitem Bira. Regionalni put R-452 Srebrenica-Milii na sjevernom podruju lovita i lokalni put od Ljeljndola, prema naselju Klotijevac na sjeveroistoku, odvaja lovite Suica od lovita Javor. Podruje lovita Suica obraslo je umom, djelimino ispresijecano livadama, panjacima i manjim istinama, to predstavlja povoljne uvjete za reprodukciju divljai. Veoma aroliki stanini uvjeti omoguili su nastanak raznovrsnih umskih zajednica crnog graba, jasena, hrasta cera, mjeovitih uma bukve i jele, smre, jele i bora. U lovitu se nalazi prirodni rezervat Panieve omorike. umske zajednice na rubovima lovita predstavlja nisko rastinje ljeska, drijen, ruj, smreka, ipurak, zeiji trn, kozlokovina i brljen. Raznovrsnost umskih zajednica prati prizemna flora, koju ine kupina, malina, jagoda, borovnica, klokoika, umarica, slatka paprat, bujad, kiselica, mljeika, ljubiica, iva, urevak, jagorevina, iva, velebilje, razliite vrste gljiva i mahovine. Biljni pokriva u lovitu, predstavalja zaklon i izvor hrane za veinu vrsta divljai. Javni saobraaj nema znaajniji uticaj na mir u lovitu, jer regionalni put R-452 prolazi sjevernom granicom lovita. Turistika atraktivnost ivotinjskog svijeta planine Suica, manifestuje se kroz bogatu populaciju divljai (Posebno lovite Suica: lovna osnova i evidencija divljai, 2005). U lovitu Suica nastanjene su: srna, divokoza, medvjed, zec, fazan, ljetarka, kamenjarka i vie vrsta dlakave divljai. Biogeografski potencijal omoguava razvoj lovnog turizma, mada su mogunosti i ire, na primer: fotografisanje, ekoturizam, koritenje umskih plodova i ljekobilja, plovidba uz kanjon, razgledanje kao i nauno istraivanje u rezervatu prirode. Na osnovu naprijed navedenog, moe se zakljuiti da opina Srebrenica ima odlinu predispoziciju da na najbolji nain iskoristi prirodne resurse za razvoj lovnog turizma. Lovite Javor prostire se preko teritorije opine Srebrenica i prua se pravcem sjeverozapad-jugoistok. Zauzima povrinu od 42. 564 ha, od ega je 40. 500 ha lovno produktivna povrina. Strukturu povrina lovita ine ume na 27. 002 ha ili 64 %, livade i panjaci 5. 108 ha ili 24 %, oranice 4. 256 ha ili 12 %,vonjaci i vinogradi 2. 553 ha ili 6 %, vodene povrine 150 ha i ostale povrine 3. 405 ha ili 8 %. Lovite Javor pripada brdsko-planinskom tipu lovita kojeg ine dvije cjeline: brdska od 200 do 600 m n. v i planinska od 600 do 1200 m n. v., koja se preko teritorije opine Srebrenica prua pravcem sjeverozapad-jugoistok. Otvoreno je i neograeno, sa uzgajenjem divljai u slobodnoj prirodi. Osnovne vrste divljai u lovitu Javor su: srna, divlja svinja, medvjed i vuk. Pored navedenih osnovnih vrsta, tu svoje stanite imaju: zec, jazavac, kuna zlatica, kuna bjelica, sivi puh, divlja patka, jarebica, fazan, golub, grlica, gugutka, poljska jarebica, prepelica, gnjurci, divlja guska, divlja patka, siva aplja, kreja, jastrijeb kokoar, vidra, vjeverica, lasica, sova, djetli, soko i orao. Korisnik lovita Javor je Lovako udruenje Javor iz Srebrenice (Lovna osnova lovita Javor za period 2001-2011, 2001, str. 10). Na jugozapadu, lovite Javor se granii sa posebnim lovitem Suica, na zapadu sa lovitem Bira, na sjeverozapadu sa lovitem Komi, na sjeveru i sjeveroistoku sa lovitem au i na jugu sa lovitem Soko (Bajina Bata, R Srbija). Granica lovita poinje na obali jezera Peruac. Istono od naselja Klotijevac se prua granicom lovita Suica, naselja Pale i dalje granicom opine Srebrenica do tromee opina Vlasenica, Milii i Srebrenica, zatim granicom opine Srebrenica do tromee opina Milii, Bratinac i Srebrenica. Dalje nastavlja opinskom granicom od naselja Petria, rijekom Drinom, koja je dravna granica, sve do naselja Klotijevac. Granice lovita Javor vidno su obiljeene tablama ije su dimenzije 60 x 40 cm.

Abstract

Development Posibilities of Hunting Tourism in Srebrenica Municipality of Srebrenica disposes of significant tourist resources that present development possibility of hunting tourism. Hunting tourism presents significant factor of tourist offer of the municipality of Srebrenica and is being developed in the scope of the special hunting district Susica and hunting association Javor. Tourist attraction of the animal world of a mountain Susica is being manifested through rich game population, taking into consideration the ambience to which it is connected and its re-creative elements, which gives the tourist characterization to it. The special hunting district Susicahas plenty of various games such as following: fallow-deer, chamois, bear, rabbit, pheasant, hazel-hen and horned viper, as well as several kinds of furry game. Javor is a mountainous type of hunting district. It is open and unrailed and the game is being raised in a free nature. The basic kinds of game that exist in the hunting district Javor are: fallow-deer, boar, bear, wolf, rabbit, badger, pine marten, stone marten, grey birch, mallard, partridge, pheasant, pigeon, turtle-dove, field partridge, quail, grebe, wild goose, blue-gray heron, jay, goshawk, otter, squirrel, weasel, owl, woodpecker, falcon and eagle. The beneficiary of the hunting district Javor is the hunting association Javor from Srebrenica. Key Words: Special hunting district Susica, hunting district Javor, hunting tourism, development, Srebrenica. * mr. sci. Senada Nezirovi, PMF, Tuzla, Bosna i Hercegovina

Posebno lovite Suica

Posebno lovite Suica je divokozom i medvjedom jedno od najbogatijih planinskih lo. Lovite.ine.dijelovi.stanita.jedne.ili.vie.vrsta. divljai,.po.pravilu.je.omeeno.prirodnim.granicama.u.kojima.se.na.bazi.ekonomskih.standarda.vri.gajenje,.zatita.i.racionalno.koritenje.lovne. divljai.(Prentovi,.2005)

1

vita u Bosni i Hercegovini, poznato po trofejnim2 primjercima svjetskog ranga. Od 1996. godine posebno lovite Suica djeluje u sastavu umskog preduzea Drina Srebrenica. Lovite Suica ima cilj da zatiti postojeu autohtonu, ve prorijeenu medvjeu i srneu divlja, to je znaajno za racionalno koritenje divljai iskljuivo po komercijalnim principima, kroz razvoj inostranog i domaeg lovnog turizma. Osim koritenja divljai kroz odstrijel, postoji mogunost koritenja lovita i divljai u slobodnoj prirodi, putem osmatranja, snimanja ili koritenja pejzanih vrijednosti lovita. Od lovno-uzgojnih objekata u lovitu Suica, u funkciji su hranilita za mesojede i svejede, solila, pojilita, njive za divlja i zasadi. Lovno-tehniki objekti su zatvorena eka za osmatranje i odstrijel medvjeda, divlje svinje i vuka, na lokalitetu arena Bukva i zatvorena eka na Bijelim vodama za osmatranje i odstrjel srnee divljai. Solila su uglavnom improvizovana, bez posebne izgradnje. Pojilita su prirodna, jer lovite raspolae pitkom vodom koju ine planinski potoci i ostala izvorita. U lovitu Suica je nastanjena zatiena uzgojna, pratea i nezatiena divlja.

Karta 1: Prostorni razmjetaj lovnih resursa u Srebrenici Sa ekonomskog stanovita nisu znaajne, ali imaju bioloku vrijednost, stoga treba voditi rauna da se ove vrste divljai ne ugroze, jer je njihova brojnost za sada zadovoljavajua. Zec Naseljava periferne dijelove lovita i to gdje se smjenjuju povrine pod niskim rastinjem sa povrinama obraslim grmljem, ikarom i umom. Sa ekonomskog stanovita nije znaajna vrsta divljai, ali ubraja se u prateu divlja u cilju odravanja vrste. Brojno stanje 2003. godine je bilo 250 jedinki. Ljetarka Naseljava umoviti prostor lovita, ali se zadrava u prorijeenim i podmlaenim umskim sastojinama. Ubraja se u prateu divlja zbog odravanja vrste. Godine 2003. godine bilo je 80 jedinki. Kamenjarka Jarebica kamenjarka naseljava kanjonski kameniti dio lovita, ima bioloki znaaj u lovitu, te se ubraja u prateu divlja. Brojno stanje u proljee 2003. godine iznosilo je 70 jedinki. U lovitu Suica svoje stanite imaju i puh, golub grivnja i golub duplja, terijeb je rijedak, a na jezeru Peruac povremeno borave i plovke. Trajno zatiene vrste su gavran, orao jastrijeb, sova, vjeverica, lasica i vidra.

Ostala nezatiena divlja

Zatiena divlja

Od zatienih vrsta, osnovne vrste divljai su srnea divlja, medvjed i divokoza. Srna Srna je autohtona vrsta ovog lovita. Naseljava cijeli prostor, izbjegavajui isti kanjonski prostor i stjenoviti dio lovita. Najvie se zadrava na rubnim dijelovima, gdje se uma granii sa proplancima i livadama. U zimskom periodu migrira iz viih dijelova lovita u nie, povlaei se i van granica lovita, a u vrijeme topljenja snijega se ponovo vraa u stanite. Na 5400 ha 2003. godine je bilo 210 grla. Medvjed Medvjed je takoe autohtona vrsta divljai. U pogledu koritenja, veoma je vrijedna i atraktivna vrsta, jer je rijetka divlja. Medvjed naseljava cijelo podruje lovita, ali se najvie zadrava u centralnim dijelovima. To su podruja kanjonskog dijela lovita, veoma pogodna i poznata kao brloita medvjeda. Na 8. 898 ha, lovno-produktivne povrine, 2003. godine je utvreno da postoji 14 jedinki ove vrste. Divokoza Divokoze naseljavaju kanjonski dio lovita. Povremeno se moe sresti i u drugim dijelovima lovita, ali se tamo rijee zadrava. Poloaj stanita i visinska rasprostranjenost ne uslovljavaju sezonske migracije, tako da se tokom godine zadrava u istom prostoru, izuzimajui zimski period, kada se zadrava na niim i junijim dijelovima lovita. Na 2800 ha, lovno-pruduktivne povrine, 2003. godine je bilo 30 grla.

Lovite Suica naseljavaju divlja maka, jazavac, tvor i kuna zlatica ije brojno stanje opada, jer u umama sve vie nestaju uplja stabla koja su predstavljala stanita za ovu vrstu divljai. Od pernate vrste divljai su zastupljene vrana i svraka. U lovitu Suica su utvreni boniteti za glavne vrste divljai. Rejoniranje je izvreno na osnovu dva pokazatelja: brojnog stanja populacije i realnog prirasta divljai. Ocjena boniteta stanita lovita Suica je drugog razreda3 (tabela 1). Tabela 1: Pregled stanja uzgojne divljai i ocjena boniteta lovita Suica, 2003. Vrsta divljai Srna Divokoza Medvjed Proljetno stanje (M:) 210 (1:1) 30 (1:1) 14 (1:1) Lovni produkt ( ha) 5. 400 2. 800 8. 898 Bonitet II II 1,7 /1000 ha

Izvor: Posebno lovite Suica lovna osnova i evidencija divljai, 2005. str. 19, Srebrenica Posebno lovite Suica, dugoronim planom razvoja lova, predvia racionalnije koritenje divljai, bolje uvjete uzgoja i poveanje broja krupne divljai (divokoza, medvjed), bolje ishrane divljai u zimskom periodu, organizovanu kontrolu zdravlja divljai i unitavanje tetoina. Poveanju broja vrste planinske divljai doprinijelo je lovako drutvo Suica. Ono je pokrenulo aktivnosti na unitavanju tetoina. Ove aktivnosti se odvijaju tokom cijele godine, a naroito u vrijeme lovne sezone (odstrijel pasa lutalica). Osim toga, ova vrsta lova predstavlja znaajan oblik sportsko-rekreacione aktivnosti lovaca, a veoma koristi i poboljanju uslova za razvoj plemenite divljai. Koritenje divljai i
3. .Bonitet.lovita.Suica.za.populaciju.srne.i.divokoze.izvren.je.na.osnovu.prirodno-geografskih.uvjeta:.klime,.vegetacije,.kvaliteta.zemljita,.prikladnosti.lovita.i.granica.lovita.(Posebno.lovite.Suica,. lovna.osnova.i.evidencija,.divljai,.2005,.str..3-19)

Nezatiena divlja

Pratee vrste divljai

Pratee vrste zatiene divljai u lovitu su: zec, jarebica, poljska kamenjarka i ljetarka.
2. .Lovaki.trofej.(termin.grkog.porijekla).predstavlja.izraziti.osobeni.dio.tijela.ulovljene.dlakave.ili. pernate.divljai.njene.karakteristine.ekstremitete.kao.i.itavu.pernatu.divlja.(Velika.ilustrovana. enciklopedija.lovstva,.tom.II,.1992)..

U nezatiene vrste divljai u lovitu Suica se ubrajaju: divlja svinja, vuk i lisica. Divlja svinja Nastanjuje cijelo podruje lovita. Pojavom vukova u zimskom periodu, divlja svinja migrira u nia podruja ili u susjedna lovita. Brojno stanje 2003. godine iznosilo je 230 jedinki. Vuk Vuk naseljava via planinska podruja i stalno je prisutan u lovitu. U ratnom i poslijeratnom periodu je dolo do poveanja brojnosti populacije vuka. U lovitu je 2003. godine bilo 10 jedinki ove divljai. Lisica Lisica stalno naseljava itav prostor lovita. Najvie se zadrava na hranilitima za mesojede. U vrijeme zime se povlai u blizinu naselja, poetkom proljea se ponovo vraa u stanite. Brojnost lisice nije ocijenjena, evidentno je smanjena u odnosu na prethodni period, ali nije ugroena vrsta.

1

Tabela 2: Pregled stanja i vrijeme odstrjela uzgojne dvljai u lovitu Suica, 2005. Vrsta divljai Srnea divlja Divokoza Medvjed Proljetno st. 325 69 14 Lovni produkt (ha) 5. 400 2. 800 8. 898 Vrijeme odstrjela divljai Od 15. 05 do 15. 09. (srnda); Od 01. 09. do 31. 12. (srna i lane) Od 01. 08 do 31. 12. (divojarac); Od 01. 09. do 31. 12. (divokoza) Od 01. 10 do 15. 05.

Izvor: Posebno lovite Suica, lovna osnova i evidencija divljai, 2005. str. 19, Srebrenica lovita vri se kroz odstrjel (sanitarni, uzgojni i trofejni), plasman mesa i dijelova divljai, hvatanje i isporuku divljai, radi naseljavanja na drugu teritoriju, koritenje prisustva divljai u slobodnoj prirodi i koritenju ambijentalnih vrijednosti lovita. Odstrijel divljai u lovitu Suica se vri na osnovu cjenovnika lovita i odobrenja za lov (tabela 2). Odstrjel pratee divljai u lovitu Suica : Veliki tetrijeb od 01. 04. do 31. 05, Ljetarka pijevac od 16. 08. do 31. 12, zec od 01. 10. do 05. 01, kamenjarka od 01. 10. do 05. 01, divlja patka od 01. 09. do 29. 02, crna liska od 01. 09. do 29. 02, fazan od 16. 10. do 31. 12, divlja guska od 01. 10. do 31. 01, prepelica, grlica i gugutka od 01. 08. do 30. 09. Osmatranje i snimanje divljai s visokih eka u lovitu Suica vri se u periodu 01. 05. do 15. 09, dok je osmatranje divljai iz amca u periodu od 01. 10. do 30. 04. zervata intenzivnog gazdovanja, ija povrina iznosi 4. 800 ha. Na karti su oznaeni plavi, zeleni i crveni rezervat. U jugozapadnom dijelu lovita, neposredno uz lovite Suica od jezera Peruac do naselja Mee i Karaii, prostire se Plavi rezervat na povrini od 2. 400 ha. Zeleni rezervat zahvata podruje od 750 ha, u sjeveroistonom dijelu opine Srebrenica. Granica zelenog rezervata poinje od naselja Zalazje do magistralnog puta R-453 Srebrenica-Bratunac. Dalje se granica prostire preko Starog Grada i Pribievca prema sjeverozapadu planinom Kvarc. Crveni rezervat zahvata zapadno podruje lovita od magistralnog puta R-452 prema naseljima edanjsko, Podosoje i Sueska prema rijeci Jadar do naselja Bektii na sjeverozapadu. Povrina crvenog rezervata je 1. 150 ha. Lovite Javor posjeduje dva terena za obuku lovnih pasa. U sjevernom dijelu lovita, obuka pasa se izvodi na povrini od 185 ha (od brda Zanik od 500 do 831 m. n. v. do naselja Likari i Zalazje). U jugoistoniom dijelu lovita teren za obuku pasa od 612 ha, nalazi se na Gradini na 830 m. n. v., izmeu naselja Dvizovii, Popovii i Malta. Prema podacima o postojeim kulturama i na osnovu dueg posmatranja i prebrojavanja divljai, podacima o kretanju odstrijela i ekolokih uslova koji vladaju u granicama lovita Javor, odreena je lovno-produktivna povri-

na (stanite) za pojedine vrste divljai i to: za srneu divlja - 34. 000 ha, za medvjeda - 7. 500 ha, za zeca - 10. 000 ha, za fazana - 2000 ha i za divlje svinje - 3200 ha (karta 15). Za dlakavu divlja (vuk, kuna, lisica) reim ophoenja je prema lovnom kalendaru, za pernatu divlja u preletu (patke, guske, prepelice, golubovi, grlice) prema Zakonu o lovstvu i lovnom kalendaru, za poljsku jarebicu i ljetarku zabranjen je lov na cijeloj povrini lovita. Na osnovu prirodno-geografskih uvjeta, klime, vegetacije, kvaliteta zemljita, mira u lovitu i brojnog stanja populacije, bonitet lovita Javor je treeg razreda (karta 3. i tabela 3). Tabela 3: Pregled stanja uzgojne divljai i ocjena boniteta u lovitu Javor 2005. Lovni produkt na povini (ha) 34. 000 7. 500 10. 000 32. 000 Brojno stanje divljai 1. 360 10 1. 400 320 Bonitet lovita (ocjena kvaliteta stanita) III 1,3 /1000 ha III I

Vrste divljai Srnea divlja Medvjea divlja Zec Divlja svinja

Lovite Javor

Korisnik lovita Javor je Lovako udruenje Javor iz Srebrenice. Osnovna djelatnost Drutva je gajenje zdrave kvalitetne divljai, opstanak i brojnost jedne vrste u odnosu na drugu prema utvrenim granicama i kapacitetu lovita i zatita divljai, a naroito rijetkih i prorijeenih vrsta od krivolova, tetoina, bolesti i klimatskih uvjeta. U okviru granica lovita Javor ustanovljena su tri re-

Izvor: Lovna osnova lovita Javor za period 2001-2011, Lovako drutvo Javor, 2001. str. 26. Srebrenica

Osnovne vrste divljai u lovitu Javor

Karta 2: Posebno lovite Suica Izvor : Posebno lovite Suica, lovna osnova i evidencija divljai 2005 . str. 3-19, Srebrenica; Geografski poloaj lovita Suica na osnovu izvora uradila S. Nezirovi

Osnovne vrste divljai u lovitu Javor su srna, divlja svinja, medvjed i vuk. Pored navedenih osnovnih vrsta svoje stanite imaju i zec, jazavac, kuna zlatica, kuna bjelica, sivi puh, divlja patka, jarebica, fazan, golub, grlica, gugutka, poljska jarebica, prepelica, gnjurci, divlja guska, divlja patka, siva aplja, kreja i jastrijeb kokoar. Od trajno zatienih vrsta divljai su: vidra, vjeverica, lasica, sova, djetli, soko i orao. Nezatiene vrste divljai su: divlja maka, lisica, tvor, svraka i vrana. Srna Na povrini od 34. 000 ha ivi 1. 360 grla srnee divljai. Trenutna gustina populacije na 1. 000 ha iznosi 2,5 grla. Izvanredna pogodnost terena i prehrambeni potencijali dozvoljavaju uveanje brojnosti i lov u isto vrijeme. U razvoju populacije naroita panja je posveena na podizanju kvaliteta grla, u trofejnom smislu to je jedan od razloga za odravanje kapaciteta lovita i brojnosti srnee divljai (tabela 4). Medvjed Medvjea divlja se stabilizovala na 10 jedinki srednjeg starosnog doba, dobrog je zdravstvenog stanja i reproduktivnih mogunosti. Odnos polova je etiri muijaka, od ega jedan zreli, etiri enke, od ega jedna zrela i dvoje meadi, u drugoj godini ivota. Na 7. 500 ha, povrine koliko ima sa dobrim bonitetom godinjim planom razvoja, predvien je uzgoj medvjeda u optimalnom broju od 10 jedinki (tabela 5). Zec Naseljava periferne dijelove lovita Javor gdje se ne razmnoava srnea divlja. Sa ekonomskog stanovita nije znaajna vrsta

00

divljai, ali ubraja se u prateu divlja u cilju odravanja vrste. Brojno stanje 2005. godine je 1. 400 jedinki (tabela 7). Divlja svinja Brojnost ove divljai u lovitu Javor je zadovoljavajua, tako da nije potreban razvoj populacije odnosno poveanje brojnosti. Matini fond divljih svinja iznosi 320 jedinki, planirani odstrijel je 148 jedinki ili priblino 50 % (tabela 6). Odravanje postojeih lovnih i lovno-tehnikih objekata u lovitu Javor i njihova rekonstrukcija predviena je godinjim planom gazdovanja. Lovno-uzgojni objekti u lovitu Javor su hranilita za srneu divlja, hranilita za divlje svinje, solila i prirodna pojilita za divlja. Hranilita za srneu divlja su: Ljeskovik, Karaii, Gladovii, Toplica, Postolje, Skenderovii, Vitlovci, Peita, Milaevii, Osredak i Biljeg; hranilita za divlje svinje su: Sase, Pribievac, Kalimanii, Mursalovii, Lipovac, Lubniko Brdo i Trubari. Na cijelom lovnom podruju postavljena su solila za divlja. Lovno-tehniki objekti su: otvorene visoke eke za osmatranje i odstrijel divljai: Sase, Stoersko, Skenderovii, Tokoljaci, Predola, Vitlovci, Babuljice, Podravanje, Stolac, Javor, Mursalovii i zatvorene eke: Tokoljaci, Vitez, Stoersko. Proizvodnja divljai, njen lov i koritenje osnovna su svrha gazdovanja. Lov divljai u lovitu Javor se odvija: u lovu lanova udruenja korisnika lovita, komercijalnom lovu ili turistikom lovu, selektivnom lovu (strune slube), sanitarnom lovu (po odredbama nadlenog organa tokom cijele godine), u sluajevima predvienim zakonom o lovstvu. Pored zadovoljavanja lovakih strasti i sticanja trofeja (rogovlje, zubi, krzno, lobanja i drugo), znaajan vid korite-

Tabela 4: Dinamika razvoja populacije srnee divljai u lovitu Javor 2005-2006. Lovna godina 00. - 00* Kapacitet lovita Proljetno stanje a) prelaz u vie razrede Promjene b) prirast c) gubici Stanje pred koritenje Mogunost koritenja Ostaje za narednu godinu Srndai Zreli 56 56 25 2 23 23 Mladi 472 472 285 88 9 340 11 329 Srne 528 528 306 88 15 378 29 349 Lanad 304 304 176 34 210 6 204 Ukupno 1360 1360 767 201 60 951 69 882

Izvor: Lovna osnova lovita Javor za period 2001-2011, Lovako drutvo Javor, Srebrenica * Lovna godina je godinji plan gazdovanja u lovitu koji donosi upravitelj lovitem za period od 01. 04 tekue godine do 31. 03. naredne godine (Lovna osnova lovita Javor za period 2001-2011, 2001. str. 26) Tabela 5: Godinji plan gajenja medvjee divljai u lovitu Javor 2005 - 2006. Lovna godina 00 / 00 Kapacitet lovita Proljetno stanje a) prelaz u vie razrede Promjene b) prirast c) gubici Stanje pred koritenje Mogunost koritenja Ostaje za narednu godinu Medvjedi Zreli Mladi 2 2 2 2 2 2 3 1 1 3 Meke Zrele 2 2 3 3 Mlade 2 2 1 2 2 Mead 2 2 Ukupno 10 10 3 10 1 9

Izvor: Lovna osnova lovita Javor za period 2001-2011, Lovako drutvo Javor, Srebrenica Tabela 6: Godinji plan gajenja zeeva u lovitu Javor 2005-2006. Godina 2005 Kapacitet 1. 400 Proljetno stanje 1. 400 Priplod 1. 260 Stanje pred koritenje 996 Mogunost koritenja 596 Za narednu godinu 1. 400

Izvor: Lovna osnova lovita Javor za period 2001-2011. Lovako drutvo Javor, Srebrenica

Tabela 7: Dinamika razvoja populacije divljih svinja u lovitu Javor, 2005-2006. R. br Dinamika razvoja populacije Optimalni matini fond Prelaz u vii starosni razred Planirani prirast 400% Planirani gubici 50% Fond pred sezonu lova Planirani odstrijel Fond za narednu godinu Pol M U M U M U M U M U M U M U 1 I. st. klasa 26 26 52 60 60 120 0 0 0 8 8 16 52 52 104 26 26 52 26 26 52  26 26 52 26 26 52 0 0 0 0 0 0 26 26 52 0 0 0 26 26 52 Starost godina - klasa starosti   II. st. klasa 12 12 12 12 24 24 24 22 12 12 12 12 0 0 0 0 0 0 3 0 3 0 6 0 23 12 23 12 46 24 11 0 11 0 22 0 12 12 12 12 24 24  11 11 22 22 12 12 0 0 0 1 1 2 11 11 22 0 0 0 11 11 24  III. st. klasa 11 11 22 22 11 11 0 0 0 0 0 0 11 11 22 0 0 0 11 11 22  4 0 4 15 11 26 0 0 0 0 0 0 15 11 26 11 11 22 4 0 4 Ukupno 162 158 320 162 158 320 144 144 288 70 70 140 236 232 468 74 74 148 162 158 320 Odnos polova

Prasad 60 60 120 0 0 0 144 144 288 58 58 116 86 86 172 26 26 52 60 60 120

1.

1:1

2.

1 :1

3.

1:1 1:1

4.

5.

1:1

6.

1:1

7.

1:1

Izvor: Lovna osnova lovita Javor za period 2001-2011, Lovako drutvo Javor, Srebrenica

01

Karta 3: Lovite Javor Izvor: Lovna osnova lovita Javor za period 2001-2011, Lovako drutvo Javor, Srebrenica, 2001; Geografski poloaj lovita Javor prema izvoru uradila S. Nezirovi nja divljai je meso. Lovno-turistika ponuda lovita Javor je: lov srndaa sa visokih eka, lov divljih svinja ekanjem sa visokih eka, lov prigonom, lov pomou pasa, lov medvjeda sa eka na hranilitu. (Lovna osnova lovita Javor za period 2001-2011, 2001) kao i ostalih lovnih objekata za iroko lovno podruje opine. U uvjetima velikog bogastva i atraktivnih predjela podruja Srebrenice, za razvoj ove djelatnosti neophodna su ulaganja u lovne objekte - hranilita, lovake eke i specijalizovane ugostiteljske objekte za smjetaj i ishranu lovaca. Poveanjem broja lanova, to podrazumijeva aktivnosti na komercijalizaciji, pospjeila bi se materijalna osnova za planski razvoj lovnog turizma. Za poveanje inostranog turistikog prometa u lovitu su neophodni smjetajni kapaciteti obogaeni sa raznovrsnom ponudom kulinarskih specijaliteta, a koji su prilagoeni etnikim odlikama ovog kraja. Iako su potrebna znaajna finansijska sredstva, treba imati u vidu da razvojem ove djelatnosti Srebrenica dobija veli-

ki znaaj kako u pogledu razvoja lovnog turizma, tako i ekonomskog razvoja podruja opine. U organizaciji i razvoju lovnog turizma Srebrenice neophodna je saradnja meu lovakim drutvima. Osim toga, neophodna je saradnja svih subjekata za razvoj turizma, poljoprivrede i umarstva. Takoe je neophodno kroz razne oblike edukacije, permanentno raditi na usavravanju kadrova uposlenih u ovoj oblasti. Uz sve ovo, neophodna je turistika propaganda lovnog podruja Srebrenice, kao i dobra organizacija za prihvat turista i organizacija vodiko-gonike slube. Ovakva ponuda sa smjetajnim kapacitetima mogla bi zadovoljiti visoke zahtjeve ireg evropskog turistikog trita, jer je lovni turizam jedna od najunosnijih i najefikasnijih vrsta turistike ponude. . . Na taj nain, Srebrenica bi mogla postati centar potranje, kako domae tako i strane klijentele, u pogledu lovnog turizma. 1. Sluba za imovinsko pravne poslove opine Srebrenica, 2005. 2. Sluba za informisanje, kabinet naelnika opine Srebrenica, 2006. 3. Lovna osnova lovita Javor za period 2001-2011 (2001), Lovako drutvo Javor, Srebrenica 4. Posebno lovite Suica: lovna osnova i evidencija divljai (2005) Srebrenica 5. Prentovi R., (2005), Lovni turizam i odrivi razvoj, Srbija i savremeni procesi u Evropi i svetu, Beograd, str. 713 - 721 6. Velika ilustrovana enciklopedija lovstva, tom II (1992), Graevinska knjiga, Beograd 7. Prostorni plan opine Srebrenica (1981), Slubeni glasnik SO, br. 4/81, Srebrenica, str. 1. - 26.

Literatura

Zakljuak

Turistiku potranju opine Srebrenica treba usmjeriti na razvoj lovnog turizma. U vezi sa adekvatnom valorizacijom navedenih resursa, neophodno je sprovesti plansku aktivnost na pokretanju cjelokupne srebrenike privrede. Za razvoj lovnog turizma Srebrenice neophodno je ureenje i opremanje lovita. To podrazumjeva revitalizaciju lovnih objekata i obnavljanje lovne opreme. Neophodna je adaptacija Lovake kue na Bijelim vodama,

0

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Risto Prentovi* Rezime

Lovite, kao deo prirodnog prostora i specifian biotop, predstavlja svojevrsnu turistiku destinaciju u kojoj se odvijaju osobene aktivnosti turistike klijentele, a pre svega: turistiki lov, posmatranje i snimanje divljai (fotosafari), boravak u zdravoj prirodnoj sredini, splortska rekreacija i dr. Glavna atraktivnost ove lovno-turistike destinacije je lovna divlja, i to, kako s obzirom na njen kvantitet (vrste populacija i fondovi), tako i na kvalitet (trofejna vrednost, kvalitet mesa, koa, perja i dr. ). Ostale turistike atraktivnosti lovi{ta su: prirodno-geografske karakteristike (reljef, klima, hidrografija, flora i fauna i dr. ) i antropogene tvorevine (lovno-uzgojni, lovno-tehniki, turistiko-receptivni i dr. objekti). Kljune rei: Lovni turizam, lovite, turistika destinacija, lovna divlja

Lovite svojevrsna turistika destinacija

Uvod
Lovni turizam, kao specifian selektivni oblik turizma, s jedne i segment lovnog privreivanja, s druge strane, jeste delatnost koja se prevashodno odvija u prirodnoj sredini, a zasnovana je na korienju jednog od znaajnih prirodnih resursa, tj. lovne divljai. Ovaj glavni resurs lova i lovnog turizma je, pre svega, predmet odstrela (ubijanja), a ree posmatranja odnosno snimanja (foto-lov ili foto-safari), pa je, kao takav podloan troenju, ali je, istovremeno, i potencijalno obnovljiv. Pored ovog glavnog motivacionog segmenta lovnog turizma, njegovi resursi su i druga prirodna dobra, pre svega, prostor van urbanih sredina sa razliitim biocenozama kao to su: uma, livada, movara odnosno rit, poljoprivredno zemljite, kraki predeo i dr. Divlja, kao glavni motiv lovnoturistikih kretanja, i ostali pomenuti prirodni resursi (manji ili vei broj njih zajedno) smeteni su u posebnom prirodno-ekolokom miljeu koje se jednim imenom odreuje kao lovite, a koje, u datom kontekstu, predstavlja svojevrsnu lovnoturistiku destinaciju. Cilj ovog rada je da se uini skromni pokuaj sagledavanja bitnih karakteristika lovita, kao specifine turistike destinacije i identifikovanja mogueg modela njegove valorizacije, jer do sada nije izgraena validna metodologija vrednovanja turistikih potencijala lovnih prostora i njihovih relevantnih resursa. i, na normama etikog kodeksa lovstva, zasnovan lov i optimalno ekonomsko korienje jedne ili vie vrsta divljai i svih ostalih segmenata koje objedinjava lovite, kao koherentna lovna celina i svojevrsna turistika destinacija. Povrine zemljita, voda i uma unutar granica lovita dele se na one na kojima je dozvoljen lov (lovne povrine) i one na kojima nije dozvoljen lov (nelovne povrine). Lovne povrine mogu biti lovno produktivne i lovno neproduktivne. Lovno produktivne povrine su oni delovi lovita u kojima jedna ili vie vrsta divljai ima povoljne uslove za neometani ivot, normalnu reprodukciju, pravilan razvoj i stalan opstanak. Lovno neproduktivni su oni delovi lovita na kojima se divlja titi i lovi, ali ne gaji, jer bi stalno prisustvo divljai na tim povrinama bilo tetno. To su, pre svega, ograeni vinogradi, vonjaci, rasadnici, umski i drugi zasadi do odreene starosti, otvoreni kopovi rudnika, majdani, deponije otpada i raznih materijala. Nelovne povrine su oni delovi lovita u kojima ne postoje odgovarajui uslovi za gajenje, zatitu i korienje divljai i njenih delova. Prema Zakonu o lovstvu (lan 19) to su: naseljena mesta, groblja, javni putevi, parkovi u naseljima, objekti za leenje, odmor i rekreaciju, aerodromi, dvorita stambenih zgrada van naseljenih mesta i na selu (najmanje 200 metara od tala, stambenih zgrada i dvorita seoskih domainstava), kao i dvorita industrijskih i drugih objekata. Ove povrine i objekti ne smatraju se lovitem (delom lovita) u smislu Zakona o lovstvu i na njima je zabranjen lov divljai. U literaturi se sreu razliite klasifikacije lovita, a najea je ona koja razlikuje tzv. otvorena i ograena lovita. Pod otvorenim lovitem se podrazumeva ono koje je locirano u slobodnom prostoru i u njemu egzistiraju odreene (obino autohtone) vrste divljai. U ovom tipu lovita su pristup i komuniciranje neogranieni. Ograenim lovitem se, prema Zakonu o lovstvu (lan 5), smatra prostor ograen i namenjen intenzivnom gajenju divljai, ili gajenju, zatiti i lovu divljai, razmnoavanju divljai radi naseljavanja lovita, ili za druge namene odreene lovnom osnovom2 S obzirom na injenicu da postoji nemali broj lovita koja imaju pojedine ograene segmente svoje povrine, a obino vei deo neograenih (otvorenih) povrina, to se ista, s obzirom na ovaj kriterijum, mogu smatrati kombinovanim lovitima. Osim po ovom, lovita se klasifikuju i prema sledeim kriterijumima: - Struktura vegetacije: umska, poljska i kombinovana lovita; - Tipovi tla: movarna (ritska), peskovita, kamenita, na poljoprivrednom zemljitu, u umi, kombinovana;

Pojam i klasifikacija lovita

* Dr Risto Prentovi, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Lovite je osnovna ivotna jedinica egzistiranja lovne divljai i takva prostorna celina u kojoj je dozvoljen lov. Ono je, dakle, odnosna prirodna lovna celina. Samo onaj odstrel divljai, koji se u skladu sa vaeim zakonskim propisima vri u lovitu smatra se lovom. Kako se, naime, divlja moe odstreljivati i na prostorima (terenima) koja nisu u sastavu lovita, takve radnje se ne mogu smatrati lovom u pravom smislu tog pojma, posmatrano sa aspekta vaeih pravnih propisa, etikih normi i ostalih relevantnih lovnih standarda. U strunoj literaturi je malo nauno-metodoloki utemeljnih i sveobuhvatnih definicija lovita1. One su, naime, ili jednostrana, odnosno nepotpuna odreenja ovog fenomena ili su njihove jezike formulacije nauno-metodoloki neadekvatne. Stoga smatramo da pod lovitem valja podrazumevati odreenu povrinu zemljita, vode i ume, po pravilu omeenu prirodnim granicama, koja predstavlja deo stanita lovne divljai na kome delovanje ekolokih (prirodnih, antropogenih i drugih) faktora omoguava gajenje, zatitu i odrivo korienje lovnih resursa. Pritom se pod odrivim korienjem lovnih resursa smatra racionalan

0

- Vrsta gajene divljai: lovita sitne, krupne i meovite divljai; - Broj vrsta gajene divljei: monolitna (sa jednom gajenom vrstom) i meovita lovita (sa vie vrsta divljai); - Nadmorska visina: niska lovita (do 200 m), brdska lovita (200 - 500 m), planinska (500 - 1500 m) i visokoplaninska lovita (iznad 1500 m nadmorske visine) i dr. Lovitu srodan, ali od njega iri lovni prostor, naziva se lovnim podrujem. Ono predstavlja koherentnu prirodnu celinu u kojoj postoje optimalni ekoloki uslovi koji obezbeuju znaajne ekonomske, odnosno privredne pretpostavke za gajenje krupne divljai i za koje se lovnom osnovom mogu utvrditi i realizovati isti uslovi i mere gazdovanja. Lovno podruje, dakle, obuhvata povrinu dva ili vie lovita ili delova lovita i, kao takvo, predstavlja potencijalnu lovnoturistiku destinaciju. Da bi konkretno lovite imalo i sve neophodne turistike reference treba da zadovolji osnovne kriterijume koji se postavljaju pred turistiku destinaciju uopte, koja je po definiciji, manje ili vie zaokruena geografska celina koja raspolae atraktivnim, komunikativnim i receptivnim faktorima, tj. svim onim prirodnim, drutvenim, antropogenim, kulturno-istorijskim, saobraajnim i pretpostavkama za smetaj, ishranu, za odmor, rekreaciju i zabavu turista (tj. izgraena turistika ponuda) (Baki, 2002, str. 14). Iz citirane definicije proistie da su glavni segmenti svake konkretne turistike destinacije (pa i one namenjene turistikom lovu) (Popesku, 1991): - atraktivnost tj. prirodne i drutvene pogodnosti u okviru destinacije, koje bitno utiu na konkretan izbor destinacije (prirodne, izgraene, kulturne i drutvene atraktivnosti); - uslovi za boravak i usluge, tj. neophodni objekti za smetaj i ishranu, kao i sve ostale pogodnosti koje omoguavaju turistima boravak u destinaciji (lokalni transport, sportske aktivnosti, trgovina, ostale usluge i dr. ); i - pristupanost, koja podrazumeva udaljenost destinacije u odnosu na emitivna trita, a to se izraava trokovima, brzinom i udobnou dolaska do odredita (infrastruktura, oprema, operativni faktori i dravna regulativa u oblasti saobraaja, graninog prelaza, carinske kontrole i dr. ). Napred naznaeni segmenti turistike destinacije predstavljaju, istovremeno i osnovne elemente svakog konkretno integrisanog turistikog (pa i lovnoturistikog) proizvoda4. Stoga je neophodna njihova elementarna elaboracija kada je re o specifinostima lovita kao turistike destinacije.

cije jeste jedna ili vie vrsta lovne divljai adekvatnih kvantitativnih i kvalitativnih osobenosti relevantnih za sprovoenje turistikog lova (odstrel, hvatanje, posmatranje i snimanje divljai). Znaajne atraktivnosti lovita su i primereni lovni prostori sa svojim znaajnim sportsko-rekreativnim i estetskim potencijalima. Atraktivnost lovnih prostora dopunjuju i neophodni lovno-tehniki objekti kao to su niske i visoke eke, osmatranice, lovne staze, hvataljke, zamke, mesta za isprobavaje oruja i drugi vetaki objekti u lovitu.

Specifinost valorizacije lovnoturistike destinacije

Kako su, napred, elaborirani elementi lovnoturistikog proizvoda u dobrom delu u domenu individualne, odnosno subjektivne percepcije i vrednovanja svakog konkretnog realnog i potencijalnog turiste-lovca, to je pri koncipiranju, planiranju i ureenju lovita namenjenog, izmeu ostalog, i za sprovoenje turistikog lova, neophodno izvriti njegovu relevantnu nauno zasnovanu turistiku valorizaciju, koja predstavlja kvalitativnu i kvantitativnu procenu turistike vrednosti svih prethodno popisanih vrednosti, kao i ostalih konstitutivnih elemenata turistikog potencijala (omi i Vuki, 1996). Dosad, na alost, nije izgraena nijedna obuhvatna i nauno relevantna metodologija turistike valorizacije lovita. Razlozi tome lee, pre svega, u injenici da je naunoistraivaka delatnost u oblasti lovnoturistike problematike vrlo skromnih postignua i predstavlja jednu od najmanje teorijski i empirijski tretiranih oblasti turizma. Osim toga, sama specifinost lovnoturistike destinacije i lovnoturistikog proizvoda ini oficijelne modele turistike valorizacije skoro sasvim neprimenljivim u postupku kvalitativne i kvantitativne procene turistike vrednosti odreenog lovita. S druge strane, u okviru delatnosti gazdovanja lovitem, primenjuje se postupak bonitiranja, tj. odreivanja boniteta (stepena pogodnosti uslova ivotne sredine, tj. stanita za ivot divljai) lovita. Inae, bonitiranje (odreivanje stepena pogodnosti za ivot, gajenje i eksploataciju divljai, pa time i za lov) sprovodi se za svaku vrstu gajene divljai u lovitu. Ovo stoga, to razne vrste divljai imaju i razliite ivotne potrebe, pa su, shodno tome, uslovi istog lovita razliitog boniteta za razliite vrste divljai. Bonitet lovita utvren postupkom bonitiranja predstavlja, dobrim delom, ocenu atraktivnosti glavnih motiva date lovnoturistike destinacije. Postupak bonitiranja sastoji se u analizi i vrednovanju svih bitnih faktora (abiotskih, biotikih i antropogenih) koji deluju u datom stanitu (lovitu) na datu vrstu divljai. Pritom se primenjuju razliiti modeli (metodologije) koje se, uglavnom, svode na utvrivanje kvantifikacije pojedinih faktora i na rangiranje stepena pogodnosti lovita ili njegovih delova u nekoliko (3-5) bonitetnih razreda. Meutim, nedostatak skoro svih modela bonitiranja je u injenici da ne uvaavaju jedno od vanih ekolokih pravila da uslove za razmnoavanje i preivljavanje neke vrste divljai odreuje onaj ekoloki faktor za koji ta vrsta ima najmanju ekoloku valencu, odnosno faktor prema kome je najosetljivija (elmi et al, 1998, str. 139-140).

Receptivni i drugi objekti za boravak i aktivnosti turista-lovaca5

Vaan segment svake (pa i lovnoturistike) destinacije su adekvatni objekti za boravak (smetaj, ishrana) i usluge u lovitu. To su komforne lovake kue, odnosno lovake kolibe, kuice za smetaj lovakih pasa, objekti za sport i rekreaciju, kulturnozabavne aktivnosti. Tu spadaju, takoe, i objekti i sredstva za transport turista-lovaca od receptivnih objekata do lovnih revira na kojima se realizuje program datog turistikog lova, a to su odgovarajue komunikacije unutar lovita i transportna sredstva kao to su: terenska vozila, zaprege, sanke, amci, gliseri i dr. plovni objekti, helikopteri i sl. U okviru receptivnih objekata u lovitu neophodno je da postoje i prodavnice suvenira, lovake opreme, municije i drugih artikala potrebnih turistima, lovcima i lanovima njihovih porodica, koji neretko sa njima borave u lovitu. Radi uspenije turistike valorizacije lovita neophodno bi bilo izraditi normative i standarde kategorizacije receptivnih lovnoturistikih objekata, koja valja da je analogna, ali, s obzirom na specifinosti lovnoturistikih destinacija, i specifina u odnosu na objekte standardnog hotelijerstva.

Lovite kao turistika destinacija

Pristupanost lovnoturistike destinacije

S obzirom na dve kategorije potencijalnih turista lovaca (inostrana i domaa klijentela), pristupanost lovita, kao turistike destinacije, mogla bi se posmatrati dvojako, tj. u odnosu na ino-emitivna i unutarnja emitivna podruja. Kad je re o inostranim emitivnim podrujima, pristupanost valja raunati uzimajui u obzir udaljenost lovnoturistike destinacije u odnosu na glavne saobraajne koridore, aerodrome i plovne puteve. Pritom, takoe, valja uzimati u obzir kvalitet saobraajnica od glavnih saobraajnih koridora, aerodroma, odnosno luka do date destinacije. Budui da su glavna unutarnja emitivna podruja veliki gradovi i njihova okolina (u naoj zemlji su to: Beograd, Novi Sad, Ni, Kragujevac i jo nekoliko drugih), pristupanost lovita, kao lovnoturistike destinacije, procenjuje se uzimajui u obzir udaljenost i kvalitet saobraajnica od odreenog emitivnog centra (podruja) do potencijalnog odredita.

Umesto zakljuka

Atraktivnost lovnoturistike destinacije

Glavna atraktivnost lovita, kao potencijalne, odnosno realne turistike destina-

Iz prethodnih razmatranja proistie da svako ustanovljeno lovite, kojim se gazduje u lovnom privreivanju, nije niti potencijalna, a kamo li realna turistika destinacija. To je samo ono lovite u kome ukupni uslo-

0

vi ispunjavaju relevantne kriterijume koji se postavljaju pred svaku konkretnu turistiku destinaciju. Za ocenjivanje ispunjenosti ovih uslova neophodno je konstituisati specifian model (metodologiju) valorizacije turistikog potencijala lovita. Naelno, taj bi model mogao predstavljati skladnu kombinaciju postupaka valorizacije potencijala turistikih destinacija i bonitiranja lovita. S obzirom na delikatnost oba ova postupka i na njihove poznate ogranienosti, koncipiranje i izrada nauno zasnovane i u lovnoturistikoj praksi primenjive metodologije valorizacije turistikih potencijala lovita morala bi biti predmetom jednog serioznog interdisciplinarnog naunoistraivakog projekta, iju to skoriju realizaciju iziskuju ne samo praktine potrebe, ve i naunoteorijski motivi. Osim napred elaboriranih uslova, lovite moe postati istinskom turistikom destinacijom samo ako je organizovano i voeno uz primenu odgovarajue marketinke strategije i upravljanja koje e obezbeivati ne samo profitabilno, ve u celini odrivo lovno privreivanje.

Literatura

1. Baki, O. (2002): Marketing menadment turistike destinacije, Ekonomski fakultet, Beograd 2. Jovii, . (1989): Turizam Srbije, Turistika tampa, Beograd 3. Velika ilustrovana enciklopedija lovstva, tom I i II, (1992) Graevinska knjiga, Beograd i Dnevnik, Novi Sad 4. Popesku, J. (1991): Optimizacija instrumenata marketinga u preduzeima turistike privrede, Beletra, Beograd 5. Prentovi, R. (2005): Nauno-istraivaki asopis Savremene tendencije u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2005, Turizam, br. 9, PMF, Novi Sad 6. Prentovi, R. (2005): Lovni turizam, Prirodno-matematiki fakultet, Novi Sad 7. Prentovi, R. (2006): Osnovi lovstva (udbenik), Prirodno-matematiki fakultet, Novi Sad 8. erovi, S. (2003): Menadment u Turizmu, Prirodno-matematiki fakultet, Novi Sad 9. omi, . i Vuki, M. (1996): Kriterijumi i metode valorizacije turistikog potenci-

jala, Zbornik radova: Turistiki potencijali Jugoslavije, Institut za geografiju PMF-a, Novi Sad 10. elmi, V. et al (1998): Lovaki prirunik, Lovaki savez Srbije, Beograd 11. teti, S. (2003): Geografija turizma, izdanje autora, Beograd

Napomene

1 Iste se detaljnije razmatraju u udbeniku Osnovi lovstva, str. 89-90. 2 Lovna osnova je Zakonom o lovstvu obavezan dokument koji donosi korisnik lovita, a u kome su sagledani relevantni uslovi i predviene konkretne mere gajenja, zatite, racionalnog lova i uopte odrivog gazdovanja lovitem. 3 Prema: Popesku J. (1991), str. 98-99. 4 O lovnoturistikom proizvodu detaljnije se razmatra u radu sa istim naslovom, asopis Turizam, 9, PMF, Novi Sad. 5 Detaljnije o receptivnim i drugim objektima za boravak i aktivnost lovaca-turista u lovitu razmatra se u knjizi Lovni turizam, str. . . .

0

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Jadranka Deli* Mr Aleksandra S. Dragin** Rezime

Lovite Apatinski rit je deo Specijalnog rezervata prirode Gornje Podunavlje. Osnovna uloga lovita je uzgoj krupne, trofejne divljai (jelen i divlja svinja) namene lovnog turizma. Visoki vodostaj Dunava je najdominantniji faktor izmene staninih uslova u lovitu. Oko 60% teritorije Apatinskog rita se nalazi u poplavnoj zoni Dunava. Cilj rada je sagledavanje uticaja ekstremno visokog vodostaja Dunava na stanite i divlja u lovitu. Zadaci rada obuhvataju analizu i prikaz uticaja ekstremno visokog vodostaja Dunava na smanjenje ivotnog prostora i hranidbene baze za divlja i izmenu mikroklime. Znaajna uloga ove reke u lovitu se ogleda u tome to Dunav predstavlja vaan ekoloki koridor za divlja. Za vreme ekstremno visokih vodostaja (preko 700 cm), kakvi su bili 2002. i 2006. godine, kada su prirodni koridori (grede) pod vodom, potrebna je aktivnost oveka u ouvanju fonda divljai u lovitu. Kljune rei: Dunav, ekstremno visok vodostaj, lovite Apatinski rit, stanite, divlja, lovni turizam.

Uticaj ekstremno visokog vodostaja Dunava na stanite i divlja u lovitu Apatinski rit
Uvod
Lovite Apatinski rit se nalazi u severozapadnom delu Vojvodine izmeu 45o 32 i 45o 43 severne geografske irine i 6o 33 i 16o 46 istone geografske duine. Prostire se uz levu obalu reke Dunav, od 1.400. renog kilometara na severnom delu, do 1.367. renog kilometra na junom delu, do Bogojevakog mosta. Ustanovljeno je na teritoriji optine Apatin 1995. godine Reenjem ministra poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede (Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede Republike Srbije, 1995) u ukupnoj povrini od 6.579 ha. Lovitem gazduje J.P. Vojvodinaume (J.P. Srbijaume, 1996). Pripada ravniarskom tipu lovita (do 200 m nadmorske visine). Geoloka podloga je aluvijalni nanos, nastao radom Dunava. Podruje u osnovi karakterie umereno kontinentalna klima sa toplim letima i hladnim zimama. Srednja godinja temperatura vazduha iznosi 11,1o C. Najtopliji mesec je juli sa srednjom mesenom temperaturom oko 21,7oC, a najhladniji januar sa srednjom temperaturom od 0,6oC (Stojanovi, 2001). Srednja temperatura vegetacionog perioda je oko 17,6oC (Maletin, 2005). Srednja koliina padavina se kree od 600-700 mm godinje. Floru lovita ine vodena i movarna vegetacija, livadske i umske biljne zajednice. Glavne gajene vrste su jelen (472 grla), srnea divlja (24) i divlja svinja (191) (Dokumenatcija J.P. Vojvodinaume, 2005). Osnovna namena lovita je uzgoj trofejne divljai za lovni turizam. Predmet rada je uticaj visokih voda Dunava na stanite i divlja. Poto srnea divlja naseljava otvorene delove lovita (samo branjeni deo koji nije direktno ugroen visokim vodostajem Dunava) u ovom radu e biti analiziran uticaj visokih voda na jelensku divlja i divlje svinje. okviru MAB3 predloeno je kao Rezervat biosfere. Isto tako je na predlogu i za Ramsarsko podruje4. Zajedno sa Parkom prirode Kopaki rit i Nacionalnim parkom Drava-Mura predstavlja jedno od najvanijih i najouvanih vlanih podruja du celog toka Dunava (Kovaevi et al., 2000). Na prostoru S.R.P. Gornje Podunavlje ustanovljen je trostepeni reim zatite (Karta 1).

Abstract

Influence of the Danubes Extremely High Water Level on Game and Game Habitat in Apatinski Rit Hunting Ground Hunting ground Apatinski rit is a part of Special Reservation of Nature Gornje Podunavlje. Its basic concept is the breeding of trophy big game (deer, wild boar) intended for hunting tourism. The aim of the paper is to observe the influence of the Danubes extremely high water level on game and game habitat.About 60% of the territory of Apatinski rit is situated in the Danubes inundation zone. The high water level is the most dominant factor influencing the habitat in the hunting ground. The goals of the paper comprise the analysis and survey of the Danubes extremely high water level on the decrease of habitat area and natural food base for game as well as microclimate change. The important role of the river Danube in the hunting ground is observed in the fact that the river is an important ecological corridor for game. During extremely high water level (above 700 cm), as it was the case in 2002 and 2006, when natural corridors were flooded, human intervention was necessary in order to preserve the game fund in hunting grounds. Key words: the Danube, extremely high water level, hunting ground Apatinski rit, habitat, game, hunting tourism. * Jadranka Deli, prof. biologije, Vii struni saradnik mamolog, Zavod za zatitu prirode, radna jedinica Novi Sad ** Mr Aleksandra S. Dragin, asistent, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Specifinosti staninih uslova

Karta 1. Specijalni rezervat prirode Gornje Podunavlje i lovite Apatinski rit Izvor: Panjkovi, 2005 ( modifikovano Deli, Dragin) Specifinosti staninih uslova u lovitu su nastale najvie pod uticajem Dunava, odnosno njegovog periodinog plavljenja nebranjenog (poplavnog) dela (Karta 2). Vodostaj Dunava utie i na nivo podzemnih voda, koje izlaze na topografsku povrinu, to se posredno odraava na vlanost povrina pod umom u branjenom delu (J.P. Srbijaume, 1996). Dunav je u kontaktu sa ritom preko rukavaca i kanala, tako da pri niskom vodosta. Man.and.biophere..ovek.i.biosfera . Ramsar.site..Vlano.podruje.pod.zatitom.

Najvei deo lovita (preko 6.000 ha) pokriven je umama, ispresecanim rukavcima i kanalima, mrtvajama, movarama i barama. Ovako velike povrine ritskih uma, vodene i movarne vegetacije u ouvanom prirodnom stanju retko gde se mogu nai u Evropi. Kao takvo, lovite Apatinski rit predstavlja deo Specijalnog rezervata prirode Gornje Podunavlje, koje je zbog svojih prirodnih vrednosti uvrteno u IPA1 i IBA2 podruje, a u
. Important.Plants.Area..Botaniki.znaajno. podruje. . Important.Bird.Area..Znaajno.podruje.ptica

0

jevima nestanka hrane ili vode, sue, poplave i dr. (Novakovi, 1999). Svib, kupina, vodena repica, mladi izdanci vrbe, snani rizomi belog i utog lokvanja i rozete vodene repice, za jelensku divlja su omiljenija hrana (vegetacija preteno poplavnog, nebranjenog dela lovita). Divlja svinja je divlja velikih umskih kompleksa, prvenstveno starijih uma koje obilno plodonose i uma sa obiljem vode (Novakovi, 2003). Kao svatojed (omnivora), za njena zadravanja na odreenom prostoru izuzetno je vano obilje raznovrsne hrane biljnog i animalnog porekla. U ishrani divljih svinja su zastupljeni plodovi umskog drvea i divljeg voa (ir, crni orah, jagode, kupine itd.), trave (nadzemni i podzemni delovi), gljive, puevi, gliste, abe, koljke i riba (to se prvenstveno nalazi u poplavnom, nebranjenom delu lovita), kao i larve insekata, jaja i podmladak ptica koje se legu na zemlji.

Izmena staninih uslova i tete na divljai pri ekstremno visokom vodostaju Dunava
Karta 2. Lovite Apatinski rit pri normalnom vodostaju (Nasip je granica izmeu nebranjenog i branjenog dela. Povrine oznaene takastom rafurom u nebranjenom delu su grede delovi koji ostaju iznad povrine vode) Izvor: Panjkovi, 2005 (modifikovano Deli, Dragin) ju (200-250 cm) voda prodire samo u najnie delove rita. Pri viem vodostaju (400-550 cm) plavljene su i niske grede, dok je pri visokom vodostaju (550-700 cm) ceo rit pod vodom (Panjkovi, 2005; Andrejev, 2004). Najvei deo terena (85% povrine) nalazi se na 83-85 m nadmorske visine. Tereni sa nadmorskom visinom preko 85 m zauzimaju svega 10 % teritorije. Oni su retko plavljeni, u proseku osam dana godinje u vegetacionom periodu (Panjkovi, 2005). Na prostoru izmeu reke Dunav i nasipa (poplavni deo) sree se vodena i movarna vegetacija, na koju se nadovezuje vegetacija vlanih i suvih livada, dok se na nasipima javlja ruderalna vegetacija. Ipak, najveu povrinu lovita zauzimaju ume koje se kao pojas pruaju uz reku. Na najniim delovima dunavskih sprudova razvija se zajednica bademaste vrbe (ass. Salicetum triandre). Zajednica bele vrbe (ass. Salicetum albae pannonicum) obrasta obale rukavaca i bara koji se nalaze pod uticajem poplavnih voda. umska zajednica bele vrbe i crne topole (ass. Salici-Populetum nigrae) nalazi se na gredama. U spratu grmlja ove zajednice najee se javljaju crni glog (Crataegus nigra), svib (Cornus sanquinea), bagremac (Amorpfa fruticosa) i kupina (Rubus caesius). I ovo se stanite redovno plavi, ali je trajanje poplave krae nego to je sluaj sa vrbovim zajednicama. Na gredama i visokim poloajima gde su poplave este, ali su kratkog trajanja, razvila se zajednica bele i crne topole (ass. Populetum nigro-albe). Zajednica bele topole i crnog gloga (Cratego nigrae Populetum albae) obrazovala se kao rubna zajednica na gredama koje su retko plavljene. Na topolove sastojine nadovezuje se zajednica veza i poljskog jasena (ass.Frangulo-Ulmetum effusae) i hrast lunjak (Quercus robur) (Panjkovi et al., 2000). Ovakav raspored i raznovrsnost flore u lovitu predstavlja izuzetno bogatu hranidbenu bazu za gajenje divljai. Evropski jelen je divlja prostranih uma. Tokom godine se premeta po lovitu u slua-

Na reim Dunava dominantan uticaj imaju klimatske prilike u Alpima, sa kojih ova reka dobija najveu koliinu vode. Izuzetno visoki vodostaji Dunava se dogaaju posle dugih hladnih i snenih zima. Ako se sneg zadri do poetka leta (u Alpima), njegovo topljenje je brzo. Istovremeno poinje i kini period. Kie su jakog intenziteta i dodatno ubrzavaju topljenje snega, a vlana podloga ne dozvoljava intenzivnije upijanje padavina (Bogdanovi et al., 1994). Oko 85% ukupne povrine lovita (5.589 ha) je lovno-produktivno za jelena i divlju svinju. Za vreme ekstremnog vodostaja Du-

Karta 3. Lovite Apatinski rit pri ekstremno visokom vodostaju Dunava Izvor: Panjkovi, 2005 ( modifikovano Deli, Dragin)

0

nava (preko 700 cm) samo branjeni deo nije pod vodom (Karta 3), odnosno oko 70,5 % lovno-produktivne povrine je pod vodom (nebranjeni, poplavni deo). I za jelene i divlje svinje ovo su najkvalitetnija i najbogatija stanita (I bonitetni razred). Pored toga, kako vodostaj raste tako se plave i poslednja pribeita divljai u nebranjenom delu (grede) i divlja je prinuena da migrira. Ova migracija najvie ugroava mlade jedinke. Da bi se to jasnije sagledale posledice ekstremno visokog vodostaja Dunava na ekosisteme u nebranjenim i branjenim delovima lovita, prikazane su egzaktni podaci uticaj poplava na stanite i divlja tokom 2006, 2002. i 1999. godine.

Nebranjeni (poplavni) deo lovita

Tokom prolea 2006. godine Dunav je poeo da raste krajem marta. Prosena dnevna temperatura vazduha je bila 7oC. Mlade jedinke (telad i prasad) nisu mogle da podnesu temperaturne razlike tela i spoljne sredine i usled oka su ugibale. Kako je vodostaj dnevno rastao jedan metar, samo odrasle, zdrave i snane jedinke mogle su da isplivaju i tako se spasu. Evidentirana uginua izazvana pomenutim poplavama su est grla jelenske divljai i 79 divljih svinja (9 krmaa i nazimadi i 70 prasadi) (Dokumenatcija J.P. Vojvodinaume, 2006.a). Tokom 2002. godine (poplave u julu i avgustu mesecu) najvii vodostaj Dunava je iznosio 756 cm, a evidentirana su uginua dva grla jelena, dve koute i 26 divljih svinja, od toga 20 prasadi (Dokumenatcija J.P. Vojvodinaume, 2002). Razlog manjeg broja uginua u odnosu na 2006. godinu je to su poplave u 2002. godini nastupile znatno kasnije temperature vode i vazduha su bile osetno vie (nije bilo temperaturnog oka za organizam divljai) i sporije je nadolazio Dunav. Najopasnije su poplave koje se javljaju u zimskim mesecima (decembar-januar). Poslednja zabeleena takva poplava u lovitu Apatinski rit se dogodila 1999. godine (poetkom januara). Vodostaj Dunava je rastao, a usled niskih temperatura vazduha (od 10oC do -15oC) voda je poela da se ledi. U takvim uslovima divlja je ostala zarobljena na gredama. Gladne, iscrpljene i promrzle, ugibale su ili se utapale ne samo mlade, nego i odrasle jedinke divljih svinja i jelenske divljai. Tada su naroito ugroene koute, koje, pored toga to su teritorijalne ivotinje (vezane su za svoja stanita), ne naputaju mlade zarobljene na gredama (usled nadole vode) ni kada im je ivot ugroen. Za vreme ovakvih zimskih poplava nije mogue utvrditi taan broj nastradale divljai, jer uginule jedinke voda najee odnese pod led.

koji postaje pribeite i hranidbena baza (remize, lucerita, travno-detelinske smese, livade i ume) za svu divlja koja je migrirala iz rita. Gustina populacija jelenske divljai i divljih svinja je mnogo vea od biolokog i ekonomskog kapaciteta branjenog dela, zbog ega dolazi do oskudice u hrani. Pored toga, vegetacija u ovom delu lovita je po kvalitetu, kvantitetu i raznovrsnosti nedovoljna i pri normalnom vodostaju Dunava. Pomenuti uslovi stanita se negativno odraavaju na brojnost, fiziku kondiciju (opadanje imuniteta) i trofejnu vrednost divljai. Ekstremno visoki vodostaj Dunava utie i na izmenu mikroklime. U branjenom delu se poveava nivo podzemnih voda, koje izlaze na topografsku povrinu (suavanje ivotnog prostora divljai). U normalnim uslovima ovaj deo lovita Apatinski rit je izuzetno suv. Velika koliina vlage pogoduje razvoju metilja i drugih mikroorganizama i ekspanziji bolesti, na ta su posebno osetljiva telad i prasad.

riod reprodukcije trajno poremeen, a prasii bi uginuli sa dolaskom prvih mrazeva.

Uticaj ekstremno visokog vodostaja Dunava na lovni turizam

Usled gubitaka odreenog broja divljai u vremenu i nakon poplava Dunava, za sledeu lovno-turistiku sezonu se smanjuju kvote odstrela. Kratkorono posmatrano, posledice su negativne - pad turistikog prometa i priliva finansijskih sredstava (posebno ako se uzme u obzir da su neophodna dodatna finansijska sredstva zbog tete od poplava popravljanje ograda, eka, hranilita, pojilita, veterinarska intervencija, unos hrane u lovite itd.). Meutim, dugorono posmatrano, smanjenje kvota odstrela se primenjuje kao pozitivna mera (odrivost) dostizanje optimalnog fonda divljai u to kraem vremenskom periodu. Nove kvote (umanjene) se odreuju razlikom plana odstrela i evidentiranih gubitaka (po vrstama divljai). Ekstremno visoki vodostaj Dunava utie na opadanje kvaliteta trofejne vrednosti i na skraenje lovne sezone u periodu poplava. Posledica je opadanje turistikog prometa, odnosno smanjenje priliva finansijskih sredstava u lovitu. Redovne poplave u lovitu Apatinski rit imaju presudan uticaj na formiranje specifine vegetacije, a, samim tim, i na sav ivi svet rita. Divlja je naviknuta na takva periodina plavljenja, pri emu se zadrava na suvim gredama, to se posebno odnosi na jelensku divlja koja naputa stanita samo u situacijama kada je ivotno ugroena (kad i najvie grede poplavi Dunav). Ekstremno visoki vodostaj Dunava u lovitu Apatinski rit izaziva niz lanano povezanih negativnih posledica po divlja i njihovo stanite, kako za vreme, tako i u periodu nakon poplava, to se ogleda u sledeem: - Neposredni gubici usled davljenja divljai; - Uginua u poplavnom delu zbog iscrpljenosti, gladi i promrznutosti; - Smanjenje ivotnog prostora; - Poveanje koncentracije divljai u branjenim delovima lovita; - Smanjenje kvaliteta i kvantiteta hranidbene baze; - Poveanje nivoa podzemnih voda u branjenom delu; - Izmena mikroklime; - Razvoj metilja i drugih mikroorganizama; - Pad imuniteta i pojava bolesti; - Smanjenje trofejne vrednosti divljai; - Poremeaji u ciklusu reprodukcije kod divljih svinja; - Smanjenje turistikog prometa i priliva finansijskih sredstava. U periodu najteih poplava jedino zaposleni u lovitu Apatinski rit ulau napore u preduzimanju potrebnih mera. Radi ouvanja broja i kvaliteta divljai, kao i itavog biodiverziteta ovog prostora (naroito ako se uzme u obzir da je lovite deo S.P.R. Gornje

Uticaj ekstremno visokog vodostaja Dunava na reprodukciju divljai

Velike poplave, osim uginua, utiu i na reprodukciju divljai to je posebno izraeno kod divljih svinja. Krmaa koja je izgubila potomstvo u martu-aprilu, nakon oporavka je spremna za parenje i mlade donosi na svet u julu ili avgustu (u normalnim prilikama praenje bi bilo u januaru-februaru). Ovakve krmae trajno pomeraju svoj period reprodukcije, a prasii kasnog parenja nemaju vremena da porastu, ojaaju i spremno doekaju zimu. Kod jelenske divljai se ne pomera ciklus reprodukcije usled poplava, jer koute ne ulaze u parenje do septembra (kad poinje rika). Kouta koja je izgubila tele usled poplava, jaa je od enke koja jo podie tele, pa ulazi u novi reprodukcioni period u boljoj fizikoj kondiciji.

Zakljuna razmatranja

Mere u toku poplava

Branjeni deo lovita

U lovitu Apatinski rit povrina branjenog dela iznosi 2.797,88 ha (42,53% lovita). Tokom ekstremno visokih vodostaja, kad su stanita u poplavnom delu pod vodom (i najvie grede), sva divlja prelazi u branjeni deo,

U okolnostima ekstremno visokog vodostaja Dunava zaposleni u lovitu Apatinski rit obaraju par stabala, najee bele topole, sa kojih divlja guli koru i skida vrne pupoljke prehranjujui se, to je obino dovoljno za preivljavanje. Pored toga, sankama ili amcima se, ukoliko je mogue, do usamljenih greda u poplavljene delove donosi kukuruz i detelina. Preduzimaju se i direktne mere spaavanja divljai. Tokom poplave 2006. godine poetak spaavanja divljai je poeo 3. aprila (dok je jo delimino bilo suvih greda). Tokom trodnevne akcije izvlaenja divljai iz vode u amce ili isterivanja u branjeni deo, ukupno je spaeno 30 grla jelenske divljai i 77 grla divljih svinja (Dokumenatcija J.P. Vojvodinaume, 2006.b). Mera koja se primenjuje nakon poplava je selektivni odstrel. Pored bolesnih jedinki, kojima veterinarska intervencija ne moe pomoi, a potencijalni su prenosnici zaraznih bolesti, odstreljuju se i krmae koje su se zbog poplava prasile u julu ili avgustu, kao i prasii ovako kasnog parenja, jer je kod krmaa pe-

0

Podunavlje i da je uvrteno u IPA i IBA podruje prostor po biodiverzitetu je od nacionalnog i meunarodnog znaaja), miljenja smo da je u narednom periodu u ovakvim situacijama neophodno ukljuivanje razliitih institucija (resorna ministarstva, veterinarski zavodi, Zavod za zatitu prirode, itd.). Rezultati istraivanja mogu pomoi daljim prouavanjima posledica ekstremno visokog vodostaja reka na ekosisteme priobalja, odnosno uticaj takvog renog vodostaja na ljudske aktivnosti koje su u direktnoj vezi sa resursima priobalja.

Literatura

1. Andrejev, N. (2004), Vode Dunava i razvoj vodoprivrede u apatinskom i somborskom Podunavlju, Optinski kulturni centar, Apatin i J.V.P. Vode Vojvodine, Novi Sad. 2. Bogdanovi, . et al. (1994), Optina Apatin, Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju, Novi Sad. 3. Dokumenatcija J.P. Vojvodinaume (2005), Fond glavnih gajenih vrsta lovne divljai u lovitu Apatinski rit, Apatin.

4. Dokumenatcija J.P. Vojvodinaume (2002), Izvetaj o tetama divljai usled poplava u .U. Apatin, Apatin. 5. Dokumenatcija J.P. Vojvodinaume (2006.a), Izvetaj o tetama divljai usled poplava u .U. Apatin, Apatin. 6. Dokumenatcija J.P. Vojvodinaume (2006.b), Izvetaji povodom spaavanja visoke divljai usled visokog vodostaja Dunava u .U. Apatin, Apatin. 7. J.P. Srbijaume (1996), Lovna osnova lovita Apatinski rit. J.P. Srbijaume, Beograd. 8. Kovaevi, B. et al. (2000), Specijalni rezervat prirode Gornje Podunavlje, Studija zatite, Zavod za zatitu prirode Srbije, Novi Sad. 9. Maletin (Dragin) A. (2005), Lovno-turistiki resursi Bake (magistarska teza), Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad. 10. Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede Republike Srbije (1995), Slubeni glasnik RS br. 29/95 (Reenje Ministra poljoprivrede, umarstva i vo-

11.

12. 13.

14.

15.

doprivrede br. 324-02-00354/7-95-06), Beograd. Novakovi, B. (1999), Jelen (Cervus elaphus L.), Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede Republike Srbije, Beograd (314). Novakovi, B. (2003), Divlja svinja (Sus Scrofa L.), Lovaki savez Srbije, Beograd (251). Panjkovi, B. (2005), Akvatina i semiakvatina vegetacija Apatinskog i Monotorskog rita (doktorska disertacija), Prirodno-matematiki fakultet, Departman za biologiju i ekologiju, Novi Sad. Panjkovi, B. et al. (2000), Significant Biodiversity components at Apatinski and Monotorski rit (YU), Limnological Reports, Internat. Assoc. Danube Res.,33: 171-178. Osijek. Stojanovi, V. (2001), Zatieno prirodno dobro Gornje Podunavlje u Bakoj geografski problemi zatite i odreivanje indikatora odrivog razvoja turizma (magistarska teza), Prirodno-matematiki fakultet, Institut za geografiju, Novi Sad.

0

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Arsen Kurjaki* Rezime

Lovni turizam predstavlja jednu od najznaajnijih i veoma profitabilnih vrsta modernog turizma na naim prostorima i ima veoma dugu tradiciju. Optina Srbobran raspolae sa tri lovita, sa znaajnim asortimanom lovno atraktivne divljai (srna, zec, fazan), a racionalno gazdovanje, lovno-tehnika opremljenost i razvoj komplementarne turistike ponude, ruralnog i etno (salaarskog) turizma, moe pruiti adekvatan doprinos razvoju ne samo optine Srbobran, ve i cele Bake. Kljune rei: lovni turizam, Srbobran, lovita, ruralni turizam

Turistiki potencijali lovita u optini Srbobran

Uvod
Lovita Srbobran, Turija i Nadalj obuhvataju teritoriju katastarske optine Srbobran a ukupna lovna povrina iznosi 26. 450 hektara. Tip lovita je ravniarski, sa blagom nagnutou ka jugu, i blagom visinskom razlikom do 16 metara. S obzirom na konfiguraciju terena koja uslovljava tip lovita, najvei deo lovita nalazi se pod poljoprivrednim kulturama. Dobra putna mrea povezuje lovite Srbobran sa okolnim optinama (Beej, Vrbas, Mali Io, Baka Topola, Temerin, Novi Sad. Najvaniji putni pravac je meunarodni put E-75 kao i lokalno-regionalni put tzv. Segedinski drum koji prolazi kroz centralni deo lovita i alternativni je pravac ka optinama Beej i Baka Topola. Unutar lovita je i mrea dobro odravanih lenija i puteva. re: Beljanska, Mlaka, Vodica, Dikina i abara. Od podzemnih voda, najvei znaaj imaju termalne vode sa povoljnom temperaturom, ali se one za sada nedovoljno koriste, i nalaze se u lovitima Srbobran i Turija, a na podruju lovita Nadalj osim Velikog bakog kanala nalazi se i Mrtva Tisa, i u jednom malom delu reica Jegrika i Crna bara (Subi, 1981).

Pedoloke karakteristike

Abstract

Touristic Potential of Hunter Ground in the Srbobran Municipality Hunting tourism represents one of the most important and profitable types of modern tourism and in our region that has long lasting tradition. Srbobrans hunting grouds are rich hunting areas, and have good assortment of big and small games, very attractive to foreign hunters. Technical equipment for hunting and rational economizing of shootings and development of new form of ecotourism and rural tourism, contribute to development not only of Srbobran municipality, but of its wider surroundings, Backa region, for example.

Prirodno-geografske odlike stanita

Klimatske karakteristike
Optina Srbobran nalazi se u zoni umereno-kontinentalne klime panonskog tipa. Odstupanja u temperaturi pokazuju velika kolebanja, u srednjoj minimalnoj i srednjoj maksimalnoj temperaturi. Srednja godinja temperatura vazduha iznosi 12, 40C, najhladniji mesec je januar a najtopliji jul, debljina snenog pokrivaa iznosi 20 cm, apsolutni temperaturni minimum je 290C a maksimum 41, 50C. Ukupna insolacija je u toku godine 2118 asova, u proseku 5, 8 asova dnevno. Severni vetrovi se proseno javljaju 175 puta, severoistoni 83 puta, istoni 100 puta, jugoistoni 92, juni 77, jugozapadni 71, zapadni 96 i severozapadni 172 puta. Barometarski pritisak je dosta ujednaen. Vetrovi koji se javljaju uglavnom su male brzine, jedva doseu 30 Boforove skale. Vetrovi iz zapadnog kvadranta donose i leti i zimi velike koliine atmosferskog taloga. Leti iz olujnih oblaka donose pljuskove, a zimi duvaju uz rominjavu kiu. Suvi vetrovi dolaze iz istonog kvadranta. Najea je koava. Severni vetar je, po pravilu, hladan, a juni je topao, retko se javlja i ima malu brzinu. Na podruju optine Srbobran, relativna vlanost vazduha iznosi 79%. Karakteristina je smena vedrih i oblanih dana. Najmanji broj vedrih dana je u decembru (2, 1) a najvei u avgustu (9, 3). U toku godine ima 70-80 vedrih dana. U optini Srbobran, najstabilnije je vreme u avgustu, zatim u julu, septembru i ponekad oktobru (Bukurov, 1975, Bukurov, 1950).

U optini su rasprostranjena tri tipa zemljita: karbonatni ernozem, livadska crnica i movarno zemljite. ernozem je zemljite sa optimalnim fizikim i hemijskim svojstvima, koje obezbeuje visoke prinose poljoprivrednih kultura. ernozem u optini Srbobran, kao i u susednom Beeju, spada u najplodnije poljoprivredno zemljite u itavoj Evropi. Livadska crnica je zemljite s komplikovanim reimom vlaenja, a movarno glejno zemljite je trajno vlano zemljite sa biljkama kojima nedostaje kiseonik. U celini gledano, sva tri tipa zemljita pogodna su za uzgoj brojnih vrsta divljai.

Vegetacijski uslovi

Najvei deo zemljita optine, ine oranice na kojima se gaje ratarske kulture (kukuruz, penica, eerna repa, soja, suncokret), a biljni pokriva zastupljen je korovima. Na livadama su zastupljene sve vrste trava - ljulj, detelina, vlasulja, jeevica itd. Oko kanala i puteva nalazi se iblje i bunasto rastinje, a najzastupljenije vrste su vrba, zova, glog, divlja rua itd. ume su zastupljene u tzv. umicama, ukupne povrine oko 5 hektara, a najvie ima bagrema, topole i jasena. Zadovoljavajui prirodni uslovi u lovitima optine Srbobran, predstavljaju znaajan prirodni inilac koji doprinosi razmnoavanju i brojnosti razliitih vrsta divljai. U lovitima optine Srbobran, uinjen je vrlo znaajan napredak, pre svega zbog strunog i briljivog sprovoenja plana gazdovanja, u uzgoju trofejno punovredne srnee divljai, kao i odgovarajueg broja i kvaliteta ostalih vrsta gajene divljai (zec, fazan), pa se brojno stanje divljai moe se oceniti kao zadovoljavajue.

Potencijal lovne divljai

Hidrografske karakteristike
* Arsen Kurjaki, narodni poslanik, Narodna Skuptina Republike Srbije, Beograd

Najznaajnije povrinske vode na podruju optine su reica Krivaja, Veliki baki kanal (u sastavu hidrosistema Dunav-Tisa-Dunav), ba-

Lovna divlja je glavni lovno-turistiki resurs i ekonomski neposredno iskoristiva kategorija. Indirektno, i sve one prirodne datosti kojima raspolae odreeni prostor, a doprinose formiranju biolokih i ekolokih uslova naophodnih za naseljavanje i ivot divljih ivotinja, takoe predstavljaju resurse, bez obzira na njihovu trenutnu iskorienost, jer imaju vanu ulogu u odravanju prirodne ravnotee, odnosno lanca ishrane, a time i postojanosti lovne divljai na nekom prostoru (Mari R, 2003).

10

Tabela 1. Matini fond i planirani odstrel gajenih vrsta divljai u optini Srbobran (Podaci LU, proleno brojanje 2005, Godinji plan gazdovanja) Vrsta divljai srna zec fazan Matini fond 665 4850 970 Planirani odstrel 77 740 800

je se ishrana na bazi pansiona, sa dominantnim ueem tzv. lan paketa, jer jutarnji lov zapoinje pred zoru, a esto se s prekidima, nastavlja u veernjim asovima.

Tabela 2. Lovno-tehniki objekti u lovitima optine Srbobran Lovno-tehniki objekti Stabilne eke, osmatranice Hranilita za srne Solita Hranilita za fazane Pojilita Prihvatilite za fazane Poetno stanje 8 8 39 59 7 6 Planirano stanje 11 25 57 100 12 9

Komplementarna turistika ponuda

Sva tri lovita optine Srbobran, imaju zadovoljavajui matini fond srnee divljai, kao i dobar odnos polova. Optimalni matini fond prisutan je i za zeca, dok se fazan, naroito za potrebe turistikog lova, svakog prolea unosi u lovite iz vetake proizvodnje. U sva tri lovaka udruenja koja gazduju lovitima optine Srbobran, velika panja poklanja se uzgoju trofejno punovredne srnee divljai. U lovnoj sezoni 2001. godine, odstreljen je od strane lovca-turiste iz Austrije, koji je bio u lovu preko turistike organizacije Lovoturs iz Petrovaradina, zlatni srnda od 178, 76 CIC poena, koji je bio evropski prvak. Takoe, u toku poslednjih pet godina, u sva tri lovita odstreljena su ukupno 34 grla trofejne srnee divljai, od tog 4 u zlatnoj medalji, 14 u srebrnoj 16 u bronzanoj. Tri zlatne medalje, dobili su srndai iz lovita Srbobran a jednu iz lovita Nadalj.

Lovni objekti

Lovni objekti predstavljaju fiziki kapital lovstva (Prentovi, 2005). Da bi jedno lovite moglo da funkcionie i da bi se mogli ostvariti ciljevi i zadaci lovnog gazdovanja, neophodno je da se, pored prisustva nunih prirodnih i ekolokih faktora, obezbedi i odgovarajua infrastruktura, odnosno, lovno-uzgojni i lovno-tehniki objekti. Broj i kvalitet ovih objekata pojavljuju se kao valorizatori prostornih vrednosti, jer se preko njih, kao sekundarnih elemenata, lovni prostor pretvara u ekonomsko dobro. Planovima gazdovanja predviena su ulaganja u infrastrukturne objekte u svim lovitima optine Srbobran, koji su u nedovoljnom broju zastupljeni, dok lovaki domovi zadovoljavaju potrebe domicilnih lovaca. Optina Srbobran, trenutno, ne raspolae namenskim turistiko-receptivnim kapacitetima za smetaj lovaca-turista, tako da se smetaj obezbeuje, najee, u hotelima i drugim smetajnim objektima, u susednim optinama. Smetaj se obezbeuje najee u hotelu Fantast u Beeju koji se nalazi na oko 30 km od Srbobrana. Ovaj hotel prua visok nivo ugostiteljskih usluga, ima 40 leaja i dva apartmana, sve sobe su sa kupatilom, telefonom i centralnim grejanjem. Restoran sa bogatom nacionalnom kuhinjom ima 100 mesta. Prostrani holovi, saloni i dve sale, imaju 90 i 30 mesta, a letnja bata, smetena pored zamka, ima 80 mesta. Pored hotela je ureen parking. Znaajan receptivni kapacitet, naroito za inostrane turiste, ine i Sala 137 na eneju, i Sala 84 na starom putu za Zrenjanin. Pored smetaja, lovcima-turistima obezbeu-

Iako odstrel odreenih vrsta divljai predstavlja osnovni motiv za lov, odnosno lovni turizam, jasno je da lovno-turistiki proizvod mora imati i druge dimenzije kao to su: kulturne, zabavne, edukativne, rekreativne itd. Upravo zato u lovno-turistikoj ponudi moraju postojati i ovi sadraji (Prentovi, 2005, A). Posebno mesto u razvoju turizma u optini Srbobran, dobija seoski, odnosno, etnoturizam. U pitanju je turizam baziran na folklornom stvaralatvu jednog naroda, gde osnovnu atraktivnost predstavlja zaostavtina materijalnih i duhovnih dobara jednog podruja. Upravo, u optini Srbobran, nalaze se brojni salai, specifine naseobine seljaka Panonske ravnice, karakteristini za Maarsku i Vojvodinu, posebno Baku. Nastali su u XVIII veku, kao sezonsko stanite. Autohtoni salai, razbacani po celoj optini, mogu takoe biti i u funkciji ekoturizma, ija je atraktivnost poslednjih godina u svetu neprikosnovena, s obzirom da je proizvodnja zdrave hrane, u prirodnim uslovima, imperativ razvijenih zemalja. Salai sa svojim zatitnim pojasom autohtonog drvea, najee bagrema, s ekoloki pravilno postavljenim zgradama debelih zidova, meu kojima je, i u kojima je, sve na dohvat ruke, sa ivinom i stokom, uz kunu batu - ine paralelu sada svetu poznatog sistema ekolokog ureenja prostora - permakulture, tj. stalne agrikulture, to e rei neprekidne, uravnoteene biljno-stoarske poljoprivrede, sa svim aspektima zatite eko-sistema (Ivkov, 2005). Salai u otini Srbobran se jednim delom nalaze i pored reke Krivaje i Velikog bakog kanala. Imaju sauvane ambijentalne vrednosti i mobilijar iz davnih dana svog nastanka, a pogodni su za aktivni odmor, rekreaciju i za pecanje. Nekoliko salaa osposobljeno je za prijem turista.

(Izvor: Godinji planovi gazdovanja lovitima na teritoriji optine Srbobran, 2006) Kobasicijada, u Turiji, je poznata turistiko-privredna manifestacija, koja moe biti jedna od glavnih komplementarnih lovnoturistikih ponuda optine Srbobran. Takoe, Petrovdanske trke, kasake trke koje se organizuju na srbobranskom hipodromu, obezbeivanjem zavidnog nagradnog fonda, uz postojei kvalitet hipodroma, postaju vrlo atraktivne za uesnike i za ljubitelje ovog sporta. Petrovdanske trke prerastaju, pored sportske manifestacije, i u ozbiljnu turistiku ponudu.

Zakljuak

Lovita optine Srbobran karakterie bogata ponuda lovno atraktivne i trofejno punovredne divljai to je uslovilo ekspanziju lovnog turizma i povratak starih inostranih lovca-turista, kao i poveano interesovanje novih, pre svega iz Hrvatske, panije i Turske, koji se ponovo vraaju u nau zemlju. Limitirajui inilac bolje turistike afirmacije ovih lovita, predstavlja manjak smetajno-ugostiteljskih objekata u samoj optini, zbog ega bi trebalo podstai lokalno stanovnitvo na razvoj salaarskog turizma. Konkurentna cena odstrela i trofeja, uz dobru promociju lovno-turistikog proizvoda, pre svega na inostranom tritu, mogla bi doprineti znaajnom prosperitetu ove slabo razvijene vojvoanske optine.

Literatura

Smetajno-ugostiteljski kapaciteti

Slika 1. Zlatni srnda iz lovita Srbobran (foto D. Kurjaki)

Bukurov, B. (1975) Fiziko-geografski problemi Bake, SANU, posebna izdanja, Odeljenje Prirodno-matematikih nauka, Beograd Bukurov, B. (1950) Tri bake doline-Krivaja, Jegrika i Mostonga, Glasnik srpskog geografskog drutva, sveska XXX, br. 2. Ivkov, B. (2005) Vojvodina, predeli i ljudi, Dnevnik, Novi Sad Mari, R. (2003. ) Lovstvo, IEN PRES, monografija, Beograd Prentovi, R. (2004) Nastanak i razvoj lovnog turizma u naoj zemlji, Turizam, br. 8, str. 135-137 Prentovi, R. (2005) Lovni turizam, skripta, PMF, Novi Sad, A Prentovi, R. (2006) Osnovi lovstva, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad Prentovi, R. (2005) Lovno-turistiki proizvod, Turizam, br. 9, str. 161-163 Subi, R. (1981) Optina Srbobran - geografska monografija, PMF, Institut za geografiju, Novi Sad

11

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

mr Jovan Bradvarovi* dr Risto Prentovi** Rezime

Potencijalna opasnost od avijarne influence (ptijeg gripa) ugrozila je dalje uspeno sprovoenje, pa i opstanak lovnog turizma, u Autonomnoj Pokrajini Vojvodini, Republici Srbiji i irem regionu. Ta okolnost ima, a u perspektivi moe imati jo vee negativne implikacije ne samo na ekonomske efekte lovnog turizma, ve i na ukupan razvoj lovsva i zatitu prirode u ovoj Pokrajini i ire. Kljune rei: lovni turizam, lovstvo, avijarna influenca, zatita prirode, lovna divlja.

Lovni turizam Vojvodine i potencijalna opasnost od avijarne influence

Uvod
Pojava avijarne influence i na prostorima srednje i jugoistone Evrope (sa dva meusobno izolovna podruja1 u naoj zemlji, u lovnoj 2005/06.godini, imala je veoma nepovoljan uticaj na ukupno lovstvo i posebno na lovni turizam u AP Vojvodini, koja predstavlja najznaajniju lovnoturistiku destinaciju u Republici Srbiji i ire. Taj nepovoljan uticaj na lovstvo, odnosno lovni turizam u ovoj Pokrajini uzrokovan je zabranom lova na migratorne lovne ptice to je predstavljalo jednu od preventivnih i zatitnih mera u cilju unoenja, i spreavanja irenja avijarne influence u nas, koje je usvojilo Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede Republike Srbije u jesen 2005. godine. Kako je udeo prihoda iz turistikog lova na migratorne ptice u ukupnom lovnoturistikom prometu u Vojvodini znaajan2, ova mera je direktno uticala na znaajan podbaaj finansijskih (posebno deviznih) rezultata lovnog turizma u Pokrajini. Ova mera je, takoe, umanjila ukupne planirane prihode korisnika lovita, to se negativno odraava na dalje unapreivanje staninih uslova divljai i njenu zatitu, a stoga, u krajnjoj liniji i na zatitu prirode u ovoj Pokrajini. S obzirom na stepen patogenosti u odnosu na prijemive vrste divljih ptica i domae ivine, razlikuju se dva osnovna tipa virusa avijarne influence: niskopatogeni (LPAI) i visokopatogeni (HPAI). Niskopatogeni tip virusa uglavnom prouzrokuje infekcije praene blaim respiratornim simptomima (kijavica, kaalj i dr.), depresijama, anoreksijama i smanjenjem proizvodnje jaja, dok visokopatogeni uzrokuje iznenadnu bolest sa klinikom slikom iji su najei simptomi: otok i cijanoze kreste i kljuna, krvarenja na koi, respiratorni sindrom tekog disanja i dijareje. Krajnji ishod bolesti izazvane ovim tipom virusa je velika smrtnost kod prijemivih vrsta ptica - ak od 85% do 100% zaraenih.4 Iskustvo i rezultati naunih istraivanja pokazuju da virus avijarne influence u normalnim okolnostima inficira samo ptice i svinje, dok je infekcija kod ljudi zabeleena prilikom epidemija izazvanih iskljuivo visokopatogenim sojevima virusa ptijeg gripa, tj. u sluajevima gde su ljudi bili izloeni direktnom kontaktu sa obolelom ivinom. Prirodni rezervoar virusa avijarne influence, pa samim tim i kliconoe, su divlje vodene ptice, ptice selice, a naroito divlje patke. Kod ovih ptica infekcija avijarne influence obino prolazi bez ispoljenih relevantnih klinikih simptoma. U sluaju njihovog direktnog ili indirektnog kontakta sa domaom ivinom (posebno sa kokokama i urkama) dolazi do njenog inficiranja. ta vie, kako pokazuju nalazi istraivanja i epidemioloki podaci iz oblasti gde je bolest zabeleena, virus niske patogenosti moe, nakon ulaska u populaciju prijemljive ivine, mutirati u virus visoke patogenosti5. (Orli, str. 14). Ptice selice su najznaajniji prenosioci avijarne influence. One su obino latentno inficirane virusom niske patogenosti, ali se kod njih retko deava eksplicitno oboljevanje, a jo ree ugibanje. One su ipak kliconoe i to pod uslovom da doe do njihovog direktnog kontakta sa prijemivim domaim pticama. U tim sluajevima dolazi do prenoenja virusa avijarne influence na ovu ivinu, odnosno do pojave bolesti praene blagim klinikim
. Bolest.u.ovoj.formi.konstantno.je.prisutna.u.zemljama.Dalekog.istoka,.gde.su.zabeleeni.i.smrtni.sluajevi.kod.obolelih.ljudi,.a.utvrena.je.i.u.Holandiji.i. Nemakoj.2003.godine. . Tako.je,.na.primer,.u.toku.epidemije.influence.u. SAD-u.1983/84.godine.H5N1,.soj.virusa.na.samom. poetku.izazvao.nizak.mortalitet.da.bi.nakon.est. meseci.postao.visokopatogen.sa.stopom.uginua. oko.90%..Slina.situacija.zabeleena.je.i.u.Italiji,.gde. je.dolo.do.mutacije.virusa.

Fenomenologija i etiologija avijarne influence

Rodno mesto avijarne influence je jugoistona Azija i Daleki istok, to je posebno sluaj sa visokopatogenim tipovima ove zarazne bolesti (kao to je virus tipa H5N1), koji su se na tim prostorima pojavili pre skoro jednu deceniju i do sada zarazili preko 100 ljudi3. Ovu akutnu zaraznu bolest, inae, izaziva virus influence tipa A, a pored velikog broja ptica od njega mogu oboleti i neke vrste sisara (svinja, konj, maka, pa i ovek).
. Krajem.februara.i.poetkom.marta.2006..godine.u. naoj.zemlji.je.(kod.labudova).konstatovano.prisustvo.avijarne.influence.(serotipa.H5N2).na.dva.lokaliteta.i.to.u.okolini.Bakog.Monotora.(nedaleko. od.Sombora).i.izmeu.Bajine.Bate.i.Ljubovije,.i.ta. podruja.su.od.strane.nadlenog.dravnog.organa. proglaena.ugroenim. . Teritorija.Vojvodine.je,.inae,.usred.istonog.puta. migracije.severnih.populacija.divljih.ptica. . Prema.podacima.Laboratorije.Svetske.zdravstvene. organizacije.u.SAD-u,.u.svetu.je.dosad.od.avijarne. influence.ivote.izgubilo.oko.90.lica,.a.ovom.zaraznom.boleu.je.najugroenija.Indonezija.u.kojoj.je. do.poetka.2006..godine.otkriveno.27.lica.zaraenih.virusom.tipa.H5N1,.a.20.njih.je.umrlo..(Izvor:. Dnevnik,.Novi.Sad,.26.februar.2006,.str..3).

* mr Jovan Bradvarovi, Javno preduzee Vojvodinaume, Petrovaradin ** dr Risto Prentovi, vanr. prof, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo PMF, Novi Sad

1

simptomima, a u nekim okolnostima moe doi i do mutacije ovog virusa u virus visoke patogenosti. Posledica ovog je, svakako, nastanak bolesti sa visokim mortalitetom. Iskustvo, naime, pokazuje da ptice selice vrlo retko predstavljaju direktni izvor zaraze ptica (pa i domae ivine) visoko patogenim sojem virusa H5N1. Rizik prenoenja virusa avijarne influence sa obolelih ptica na ljude je evidentan. To je naroito sluaj kada je re o serotipovima H5N1, H7N7 i H9N2. Avijarna influenca inficira ljude sporadino i to one osobe koje su bile u kontaktu sa obolelom ivinom. Osim toga, dalje prenoenje virusa sa inficirane osobe na druge ljude do sada nije zabeleeno. (Orli, str.15) Meutim, ukoliko je neka osoba obolela od influence humanog tipa, postoji mogunost naknadnog inficiranja sa virusom avijarne influence nastankom rekombinantnog soja virusa visoke virulentnosti i patogenosti. Taj novonastali virus avijarne influence moe kod ljudi dovesti do pojave bolesti, ali (moe, prim. R.P.) i da stekne karakteristike lako prenosivog agensa u populaciji ljudi, a time potencijalnog uzronika pandemije. (isti izvor).

ce7, kao i mere za spreavanje irenja avijarne influence. Osim toga, formirana je dobro opremljena struna mobilna ekipa za hitno i efikasno (u sluaju potrebe) sprovoenje svih neophodnih mera na spreavanju irenja, odnosno iskorenjivanja utvrene infekcije avijarne influence (prema: Orli, str. 15). Inae, u sluaju sumnje na bolest avijarne influence, svako lice, a posebno vlasnici farmi ivine, duni su da isto prijave nadlenim organima (veterinarskim slubama i sl.). U sluaju pojave infekcije avijarne influence sprovodi se potpuna izolacija imanja, hitno unitavanje inficiranih ili potencijalno ugroenih jata, mesa, jaja i drugih proizvoda ivotinjskog porekla, koji se nalaze na imanju. Uprava za veterinu je, s tim u vezi, donela Vanredni nacionalni plan za spreavanje pojavljivanja, kontrolu i suzbijanje avijarne influence koji obuhvata formiranje kriznog taba i terenskih timova i daje razradu svih relevantnih aktivnosti i naina njihovog sprovoenja.

Implikacije zabrane lova na migratorne ptice na lovni turizam

Mada do izrade ovog rada nisu sumirani svi efekti (implikacije) mera zabrane lova na migratorne ptice, izvesno je da su tete nanete lovnom turizmu u naoj zemlji (posebno u Vojvodini) znatne. Kao ilustracija ove hipoteze moe se uzeti primer jednog lovnog revira u dunavskom basenu, tj. lokaliteta Labudovo okno u sastavu lovita Deliblatska peara, kojim gazduje umsko gazdinstvo Banat - Panevo u sastavu Javnog preduzea Vojvodinaume. Lovni revir Labudovo okno nalazi se u junom Banatu na teritoriji optine Bela Crkva i zahvata povrinu od oko 3.500 ha. On je nastao izlivanjem reke Dunav, odnosno formiranjem ogromnog vetakog jezera (irine na pojedinim delovima 4 km, a duine i do 10 km). To je, zapravo posledica izgradnje brane na hidroelektrani erdap. Osim ovog vetakog jezera nastali su i veliki ritovi pogodni, izmeu ostalog, i za stanita divljih ptica, ali i kao mesta za sletanje i privremeni boravak migratornih ptica. Tokom cele godine ovde se gnezdi i stalno boravi izmeu 5.000 i 10.000 divljih pataka, liski, barskih koka i veliki broj drugih vrsta zatienih ptica. U zimskom periodu ovaj broj divljih ptica, usled seobe, viestruko se poveava. Naime, broj divljih pataka je u vie navrata (brojanjem i uz primenu drugih relevantnih me. Ova.mera,.koja.nije.uvedena.u.nekim.susednim. dravama.u.kojima.su,.takoe,.registrovani.sluajevi.infekcije.avijarne.influence.(virus.H5N1),.uvedena.je.najverovatnije.pod.uticajem.udruenja.za. zatitu.divljih.ptica.i.ornitologa.iz.Zavoda.za.zatitu.prirode.Srbije,.koji.zastupaju.stav.da.ubijanje.i.plaenje.ptica.kao.i.unitavanje.njihovih.stanita.nije.prihvatljiva.mera.za.spreavanje.irenja. avijarne.influence,.naprotiv,.primena.takvih.mera. bila.bi.kontraproduktivna,.jer.bi.poveala.disperziju.ptica..(Dnevnik,.Novi.Sad.od.26.02.2006,.str.. 3)..Primena.ove.mere.trajala.je.do.kraja.jula.2006.. godine.

Mere na prevenciji i suzbijanju avijarne influence

Shvatajui svu ozbiljnost situacije, a shodno preporukama Svetske zdravstvene organizacije, Svetske organizacije za zatitu ivotinja (OIE), Svetske organizazcije za poljoprivredu i ishranu (FAO) i drugih asocijacija (pre svega Evropske unije) Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede Srbije je poetkom 2004. godine donelo Naredbu o preduzimanju mera za spreavanje pojave zaraze avijarne influence u naoj zemlji. Ovom naredbom zabranjeni su: Uvoz i prevoz ivotinja, ptica u kavezima, zoolokim vrtovima, divljih ptica, kao i proizvoda, sirovina i otpadaka od ptica, koje potiu iz zemalja u kojima je prijavljeno postojanje bolesti avijarne influence, ili iz zemalja sa nepoznatim zdravstvenim statusom. (prema: Orli, str. 14). U vreme pojave prvih sluajeva avijarne influence u Rumuniji (jesen 2005. godine), Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede usvojilo je planove za nastavak aktivnog nadzora zdravstvenog stanja domaih i divljih ptica6, kojim su obuhvaene ptice selice, divlje ptice stalno naseljene u domaim stanitima, domaa ivina koja se uzgaja u ekstenzivnim uslovima u domainstvima, posebno definisane sentinel farme na mestima gde postoji rizik unoenja virusa (na farme ivine i svinja) i pronaeni leevi uginulih domaih i divljih ptica. Doneta je i Naredba o zabrani lova na migratorne pti. Uprava.za.veterinu.(pri.Ministarstvu.poljoprivrede,. umarstva.i.vodoprivrede),.od.2004..godine,.prilikom.svakog.izdavanja.dozvola.za.uvoz.ivine.i.proizvoda.od.nje,.vri.kvalitativnu.analizu.rizika..Kao. dodatna.sigurnosna.mera.propisan.je.obavezan. karantin.za.ive.ivotinje,.radi.sprovoenja.odgovarajuih.laboratorijskih.ispitivanja.ukljuujui.i.avijarnu.influencu.

toda procene) odreen na 150.000 - 200.000 jedinki, a brojnost divljih gusaka na ovom lokalitetu, na zimovniku (period novembarmart) najvei je u naoj zemlji i iznosi oko 50.000 jedinki. Rezultat toga je nastanak jednog od najuvenijih lovita ak u evropskim razmerama, ija je potpuna afirmacija ostvarena tokom 70-ih i 80-ih godina prolog veka. Najbrojnija klijentela turista su sve vreme italijanski lovci, a esti gosti su bili i panci, Kiprani, Grci i dr. Vrhunski lovno-turistiki promet dostignut je u lovnoj 1988/89.godini kada je, u periodu septembar-mart, ostvareno preko 800 lovnih dana, a plan odstrela od 2.000 divljih pataka, 500 divljih gusaka i 500 liski je premaen. Prihodi su premaili sumu od 100.000 tadanjih nemakih maraka. Raspadom SFRJ i zavoenjem sankcija meunarodne zajednice 90-ih godina prolog veka, znatno je umanjen priliv inostranih turista-lovaca, ali lovni turizam u lovnom reviru Labudovo okno nije nikad prestajao. Tada se broj lovnih dana kretao oko 300 na godinjem nivou, a u proseku (do lovne 2005/06. godine, tj. do zabrane lova na migratorne ptice) turisti-lovci su odstreljivali oko 1.000 divljih pataka, 200-300 divljih gusaka i oko 200 liski godinje. Prihodi su iznosili oko 50.000 DM na godinjem nivou. Ovi prihodi su bili dovoljni za odravanje lovita, lovakih kua (za smetaj i ishranu turistalovaca), lovno-tehnikih objekata i sredstava za sprovoenje turistikih lovova (amci, vanbrodski motori, gorivo, mazivo i dr.), kao i za line dohotke zaposlenih. U periodu od 2001. do 2005. godine lovno-turistiki promet u reviru Labudovo okno postepeno (ali konstantno) raste, tako da dostie prihod i do 50.000 na godinjem nivou. Totalna zabrana lova na migratorne ptice u lovnoj 2005/06. godini nanela je ogromne tete lovnom turizmu u preduzeu koje gazduje lovnim revirom Labudovo okno. Direktne tete su uzrokovane otkazom ranije ugovorenih aranmana i izostankom inostranog lovnog turizma, ime je zabeleen gubitak od minimum 50.000 . Indirektne tete su znatno vee i imae dugoronije negativne posledice po ovu lovno-turistiku destinaciju i po na lovni turizam, uopte. One se, u najkraem, ogledaju u sledeem: - gubitak klijentele, budui da su otkazom aranmana gosti (inostrani turisti-lovci) pronali druge destinacije. S obzirom na sve nie cene avio-prevoza, vie nisu nedostine destinacije na Kubi i u Argentini ili i one u zemljama biveg Sovjetskog Saveza, koje postaju sve atraktivnije; - zbog nerealizovanog prihoda iz lovnog turizma trokovi odravanja lovita, receptivnih i lovno-tehnikih objekata i sredstava, kao i servisiranje linih dohodaka zaposlenih, pali su na teret ukupnog privreivanja umskog gazdinstva Banat - Panevo, to je dovelo do smanjenja broja izvrilaca u lovnoj delatnosti tog Preduzea, a to e za negativnu implikaciju imati zapostavljanje lovstva, odnosno lovnog turizma, devastaciju stanita (sa drastinim smanjenjem

1

broja jedinki) lovne divljai, slabo odravanje i propadanje receptivnih odnosno lovno-tehnikih objekata i sredstava i dr.

Umesto zakljuka

Napred elaborirano, kao i istaknuti primer destinacije Labudovo okno, ini se, ukazuju na svu opasnost od potencijalne avijarne influence, pre svega sa aspekta humane, odnosno veterinarske medicine, ali i sa ukupnog ekonomskog i bezbednosnog aspekta. Svakako da je zatita zdravlja ljudi, ali i zatita zdravlja domaih i divljih ivotinja od prvorazrednog znaaja, te istima valja posvetiti maksimalnu panju i podrediti sve druge (parcijalne) interese, pa i interese lovstva, odnosno lovnog turizma. Potpuna zabrana lova na migratorne ptice opravdana je u podrujima neposredno ugroenim avijarnom influencom, ali ne i kao ge-

neralna mera. Ovo stoga, to lov uopte, a posebno lov na migratorne ptice predstavlja najefikasniji monitoring datih lovnih lokaliteta. Kada se ovom doda da lovaka organizacija broji vie desetina hiljada obuenih pripadnika, koji svoju delatnost zasnivaju na striktnoj primeni pozitivnih zakonskih odredaba, statutarnih normi i naela etikog kodeksa lovaca, te da je sve potencijalne uesnike lova mogue u relativno kratkom roku osposobiti (edukovati) za primenu svih neophodnih mera, postupaka i sredstava u prevenciji i suzbijanju potencijalne avijarne influence, moe se konstatovati da je potpuna zabrana lova na migratorne ptice imala kontraproduktivne efekte.

Literatura

. Lovaki.savez.Srbije.trenutno.broji.oko.96.000,.a. Lovaki.savez.Vojvodine.oko.24.000.lanova.

Orli, D. (2006): Ptiji grip na naim granicama - Bolje spreiti nego..., ; Lovaki magazin Trag (mart 2006), Novi Sad Prentovi, R. (2005): Lovni Turizam, PMF, Novi Sad Prentovi, R. (2005): Lovnoturistiki proizvod, Nauno-struni asopis Turizam, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo PMF, Novi Sad Prentovi, R. (2004): Nastanak i razvoj lovnog turizma u naoj zemlji, Nauno-struni asopis Turizam, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo PMF, Novi Sad Tomi, P., Risti, Z. Uebrka, G. (2004): Migratorne ptice u lovnom turizmu Vojvodine (grlice, prepelice), Nauno-struni asopis Turizam, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo PMF, Novi Sad.

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Zoran Risti* Rezime

U poslednjih desetak godina lovake organizacije se sve vie opredeljuju da grade volijere za prihvatanje fazania - fazana, da ih dre do lovne sezone, i da ih u lovnoj sezoni putaju neposredno pred lov. Na ovaj nain se lovake organizacije sve vie odriu klasinog prihvatanja fazania u prihvatilita. U radu je uinjen pokuaj da se neke nejasnoe razjasne i dat predlog da se u narednom periodu primenjuje ekonomski opravdan nain prihvatanja fazania, a to je, za sada, u prihvatilita koja nisu natkrivena. Kljune rei: ulov fazana, isputaj fazana, volijera, odstrel fazana

Procenat ulova isputenih odraslih fazana pred lov

Uvod
Proizvodnja fazanske divljai kod nas se intenzivirala tek nakon Drugog svetskog rata, mada se, u nekoliko fazanerija ova proizvodnja odvijala i po zavretku Prvog svetskog rata. Naime, 1926. godine osnovana je fazanerija Dobanovaki zabran. Napravljena je zimska volijera za fazane i manja volijera za dranje fazana u vreme leenja jaja. Te godine, direktno iz Engleske nabavljeno je 10.000 jaja. Sledee godine, da bi uspeh bio obezbeen, doveden je iz eke strunjak za uzgoj fazana. Proizvedeno je 8.000 jaja i izleeno 5.000 fazanskih pilia. U 1928. godini bila je katastrofalna zima, tako da je u matinom jatu ostalo svega 250 fazana i do 1930. godine u ovoj fazaneriji nije se nita radilo. Od 1931. godine ona ponovo poinje sa radom, tako to je u volijere smeteno 220 fazanki i 45 fazana, ime je obezbeeno 3.800 jaja. Pored fazanerije ,,Dobanovaki zabran podignute su fazanerije u Bau, Deronjama i Plavni 1937. godine, 1938. godine podignuta je banovinska ugledna fazanerija Karaorevo. Deronjske i bake ume, koje su tada bile vlasnitvo Biskupije, bile su poznate po velikom broju divljai, a zakupac ovog lovita bio je industrijalac iz Odaka dr Jovan Ertl, koji je 1937. godine nabavio 1.800 fazanskih jaja od kojih se izleglo 1.300 pilia. Hranjeni su prirodnom hranom, odnosno danju su ih vodile kvoke koje su ih i izlegle. Nakon Drugog svetskog rata, ili preciznije pedesetih godina prolog veka, formiraju se fazanerije i po lovakim udruenjima i po lovakim drutvima, ali je 1952. godine i Savez formirao svoju centralnu fazaneriju Ristovaa kod Baa. Apatinski lovci su poetkom pedesetih godina u lovitu Karaica podigli fazaneriju koja je jedna od najstarijih kojima rukovode lovaka drutva. U Bagremari kod Bake Palanke fazanerija je formirana 1956. godine, u Savinom Selu 1962, u Irigu takoe 1962, u Senti 1958, poetkom azdesetih godina u Kovaici, 1962. godine u Zmajevu, krajem pedesetih godina podignuta je fazanerija u Subotikoj peari, u Deliblatu (Panevo) 1962. godine, a 1963. u Vladimircima (Alibunar). Godine 1964. podignute su fazanerije u: Planditu i Uzdinu (Kovaica), Novom Sadu, Novoj Crnji, Beeju, Adaevcima i Padeju. Lovako drutvo oka podiglo je fazaneriju 1973. godine. Poetkom 1982. Lovako drutvo Sombor zanavlja rad svoje fazanerije, a takoe, poetkom osamdesetih godina, i Lovako drutvo Kikinda gradi savremenu fazaneriju. umsko gazdinstvo Sremska Mitrovica je 1981. godine izgradilo fazaneriju Karakua kapaciteta preko 70.000 fazanskih pilia.

Cilj istraivanja

Cilj ovih istraivanja je da se po prvi put prezentuju rezultati ulova fazana isputenih nekoliko sati pre lova. Na osnovu ulova da se utvrditi koliki procenat je izlovljen, za koje vreme je lov obavljen i kakva je ekonomska opravdanost ovakvog lova, kao i da li se u ovakav lov putaju i petlovi i koke ili samo petlovi. Pored ovoga, cilj ovakvih istraivanja je da se kae koji uzrast moe da se isputa u ovakvom lovu, kvalitet isputenih fazana (dobra operjanost, kvalitetna duina repa od preko 45 cm i dr.). Takoe, eleli smo da odgovorimo na to da li nain i intenzitet (uestalost) lova utiu na stepen korienja.

Pregled dosadanjih istraivanja

* Dr Zoran Risti, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Na osnovu osmatranja Pekia (Peki, 1960) na isputenim i markiranim primercima fazania evidentiran je procenat preivelih fazana starosti do jedne godine. Usled loih vremenskih prilika u oglednim gnezdima zamrlo je pre izleganja 10% fazania. Te godine bilo je dugotrajnih kia koje su ometale vreme kosidbe proseka i drugih proplanaka, gde su uglavnom neka zakasnela gnezda bila smetena i za vreme koenja, nepanjom, deavalo se da je oterana fazanka ili su unitena jaja. Stradalo je 8% prirasta. Od grada, pljuskova, kie i prehlade fazanii, koji nisu odmah uginuli, kasnije su lako podlegli parazitskim oboljenjima (uniteno je 16% izleenih fazana). Pernate grabljivice, jastrebovi, kopci i dr. srodne vrste unitile su 11% podmlatka, a lisice, divlje make, lasice i tvorovi 19%. Kasnije, u zimu, odstreljeno je 9%, to znai da je za godinu dana preivelo 28%, a stradalo 72% fazana. Uglavnom, veina stradalih fazania bila je uzrasta do 2 meseca. Kod starijih primeraka procenat uginua se znatno smanjuje, a jedino odstrel znatno ne menja svoju vrednost. Ovom problematikom bavio se Hanu (Hanu, 1972) koji je pratio, za uslove SSR, procenat ulova isputenih fazana (lov nije bio ogranien). Rezultate je upisivao u svim lovitima koja su praena i uporeivao ih. Lovljene su i koke, ali minimalno. Podaci o ulovu petlova su, meutim, reprezentativni za fazansku divlja u celini, to su potvrdili podaci iz onih fazanskih lovita gde su fazanke lovljene bez ogranienja. Prema rezultatima sprovedenog istraivanja ulov isputenih fazana se kretao od 22,2% (minimum) do 55,6% (maksimum). Analiza rezultata je pokazala da broj isputenih fazana za svako lovite treba limitirati i uvaavati momentalno stanje u skladu sa moguim brojem isputenih fazana, koje je sredina sposobna da odri do sezone lova.

1

Za tri godine, koliko su vrena ova istraivanja markirano je skoro 72.000 isputenih fazana u jedanaest lovita. U lovite su isputani odnegovani fazani starosti 10 nedelja. Na osnovu ovako obimnih istraivanja dolo se do sledeih pokazatelja: najvei broj isporuenih vetaki uzgojenih fazana se ulovi u istoj, prvoj godini. Ulov dvogodinjih fazana iznosio je samo 2,7%, tako da se sa znaajnim preivljavanjem uzgojenih fazana do druge lovne sezone ne moe raunati. Procenat ulova fazana u treoj lovnoj sezoni je sasvim zanemarujui. Na osnovu podataka Hanua i Fiera (Hanu, Fier, 1983) ako se potuju svi principi pravilne tehnike odgoja i isputanja, u optimalnim uslovima sredine i pri dobrom staranju o fazanima, moe se postii ulov 50% od broja isputenih mujaka. To nije maksimalan rezultat, jer ima lovita gde ulov premauje 60%, ali u proseku to iznosi oko 35% u odnosu na ukupan broj isputenih pilia. Gubitke kod isputenih fazania teko je sagledati. Po pravilu, uginule jedinke se registruju samo u neposrednoj blizini prihvatilita, ali i tu samo delimino. Prema navedenim autorima, moe se oceniti da gubici od isputanja do perioda lova iznose oko 30% od broja isputenih fazana, od ega je oko 20% usled promene sredine (stres, poremeaj ishrane i sl.) i 10% od predatora. Isti autori (Hanu, Fier, 1983) navode da se ranije smatralo normalnim da se od isputenih fazana ulovi 20 do 30% koka. Meutim, tamo gde je dolo do osetnog smanjenja brojnog stanja fazanske divljai, neophodno je, radi popune desetkovanih matinih jata, odstrel koka svesti na minimum i koncentrisati ga u jezgru lovita (do kruga pretpostavljenog rasturanja isputene divljai), a da se tede koke na perifernim delovima lovita naseljenim uglavnom fazanima iz lokalne populacije. Prema istraivanjima u Irskoj (Robertson, Whelan, 1983) u stalno kontrolisanom ogledu sa prihvaenim fazaniima starim 5 nedelja, utvreno je da 69% fazania ugine ili nestane do starosti od 12 nedelja. Utvreni uzroci gubitaka, prema ovom ogledu, su: od lisica 45%, pesticida 13%, saobraaja 12% i 4% od drugih uzroka, dok za 26% nije utvren uzrok gubitaka. Poznato nam je, iz prakse naseljavanja fazana u Vojvodini, da je procenat ulovljenih fazana u odnosu na isputene bio vrlo razliit, to se moe tumaiti i razliitim staninim uslovima, ali i propustima u prihvatanju. Tako je u lovitu Lovakog drutva Mali Radinci odstreljeno 52% od putenih fazania (Risti, 1986), a u lovitu Lovakog drutva Novi Sad ispod 10% (Horvat, 1982). Na osnovu istraivanja koja su vrena u lovitima Vojvodine o preivljavanju vetaki unetih fazana (Milisavljevi i dr., 1989)(Risti i dr., 1995), utvreno je da se procenat ulovljenih fazana od broja unetih kretao u vrlo irokom rasponu od 7,40% do 54,69%. Procenat odstrela rovaenih fazana u umskim lovitima je bio vei u odnosu na poljska lovita i kretao se od 38,10 do 54,69%.

Ova pojava se objanjava injenicom to se grupnim lovom (prigonom) ide na odstrel to vie fazana za krae vreme, a time se smanjuju gubici koje bi trpela populacija zbog odlaganja lova ili slabog intenziteta izlovljavanja. Pored ostalog, u umskim lovitima je vea gustina po jedinici povrine, nego u poljskim lovitima. Na osnovu istraivanja Ristia i saradnika (Risti i dr., 1995) utvreno je da su u umskim lovitima uzgajani estonedeljni fazanii, prvo u prihvatilitu, a nakon toga hranjeni i nadgledani do lovne sezone u lovitu. Procenat odstrela se kretao od 38,10 do 54,69 ili proseno 47,51. U otvorenim lovitima, gde su takoe uzgajani estonedeljni fazanii u prihvatilitima i nakon mesec i po dana puteni u lovita, procenat odstrela se kretao od minimalnih 7,40 do maksimalnih 39,30 ili proseno 22,53. Ovi podaci su prikupljeni u sedam lovakih drutava za period od tri godine (1989, 1992, 1993). Ukupno je isputeno 11.063 fazania od ega je rovaeno 6.401 ili 57,86%, a ukupan odstrel bio je 4.900 fazana. Procenat odstrela od ukupno unetih fazania u lovita je 44,29%, a rovaenih je ukupno odstreljeno 1.442, tako da je procenat odstreljenih od ukupno rovaenih 22,53. Do slinih rezultata dolo se na osnovu istraivanja Zeremskog i saradnika (Zeremski i dr., 1999) u jednom umskom lovitu i u tri lovaka drutva. Naime, u umskom lovitu puteno je 10.000 fazania, a izlovljeno je 5.980, tako da je procenat odstrela 59,80. U otvorena lovita lovakih drutava puteno je nakon prihvatanja u prihvatilita 4.224 fazania od ega je rovaeno 1.720 ili 40,72%. U otvorenom lovitu ukupno je odstreljeno 1.575 fazana ili 37,29%, od ukupno isputenih. Od ukupno rovaenih (1.720) odstreljeno je 367 ili 21,34%, dok je u odnosu na ukupan odstrel (1.575) broj odstreljenih rovaenih bio 367, to iznosi 23,30%. U poljskim lovitima procenat odstrela rovaenih u odnosu na broj unetih fazania iznosio je od 7,40 do 39,35%. Izmeu ostalog i zbog vegetacije, fazan je lovljen tokom cele sezone, za razliku od umskog lovita, gde je sezona bila kraa i gde je intenzitet korienja daleko manji. Iz svega iznetog sledi jednostavan zakljuak: kada je u pitanju preivljavanje vetaki proizvedenih i unetih fazania iste treba uvati u prihvatilitima koja su napravljena po propisanim normama i u kojima su stvoreni dobri uslovi za fazansku divlja. Predlae se da se fazan lovi od poetka sezone i to u grupnom lovu, prigonom, s tim da se teren posle lova odmara najmanje sedam dana. Za koji uzrast se treba odluiti, najvie zavisi od materijalnih mogunosti, od toga da li u lovitu ima izgraeno stabilno ili privremeno prihvatilite, kao i od naina lova. to se tie naina prihvatanja, M. Milisavljevi i saradnici (1989) i Z.Risti i saradnici (1995) preporuuju lovita koja imaju stabilna prihvatilita: bolji rezultati su ako se unose fazanii uzrasta 5 do 6 nedelja, dok lovitima koja imaju privremena prihvatilita

vie odgovara uzrast od 7 do 8 nedelja starosti (uzrasta).

Metod rada

Na oglednoj povrini odnoeni su fazani jedan i po do dva sata pre lova. Fazani su uvek putani po grupama, a grupe su brojale od 15 do 20 fazana. Ogledna povrina gde su puteni fazani obrasla je viegodinjim rastinjem viegodinja remiza koja se svake godine pre otvaranja lovne sezone pripremala. Priprema lovita se odvijala tako to su se presecale kroz viegodinju remizu po dve proseke radi lakeg kretanja pogonia (lov pogonom) koji su uvek uz sebe imali kvalitetne lovake pse radi prikupljanja lovine. Povrina isputanja fazana nije bila vea od 50 ha, a ukupna povrina lovita na kojem su isputeni fazani (panjak, oranica, slatina, kanal i sl.) nije bila vea od 200 ha. Lov je trajao od 9 do 13 sati. Dnevno se putalo od 60 do 150 fazana. Za odstrel je predvieno bilo da se odstreljuju sve jedinke koje polete. Lov se odvijao uglavnom u lovnoj sezoni, sem 1997/98. godine kada je produen do kraja februara uz dozvolu nadlenog ministarstva. Broj ulovljenih jedinki u lovnom danu nije bio ogranien.

Rezultati istraivanja

Procenat ulova fazana za posmatrani period, a to je za est lovnih sezona, kree su u uskom rasponu od minimalnog 53,23% lovne 1997/98. godine, kada je i najvei broj fazana isputen, do maksimalnih 79,33% u lovnoj 2000/01. godini. Prosean procenat odstrela za posmatrani period bio je 61,62%, to je priblino odstrelu koji je sproveden lovne 1998/99. godine od 60,89% i lovne 2003/04. godine od 60,00%. Meutim, ako se analiziraju rezultati unetih fazanskih pilia uzrasta 6 i 8 nedelja u umskim lovitima za nae uslove, onda je rezultat izlova odraslih manji. Naime, od ukupnih 7.300 fazania uzrasta 6 i 8 nedelja, uz kvalitetno prihvatanje i uvanje od mesec do mesec i po dana u umskim lovitima procenat izlova je iznosio 48,44%, odnosno odstreljeno je 3.536 fazana (Risti i dr., 1995). Ako postoji trite, prodajom 25.175 fazana po prosenoj ceni od 450 din/kom dobilo bi se 11.328.750 dinara. Ulovom 15.512 fazana po prosenoj ceni od 660 din/kom. dobilo bi se 10.237.920 dinara. To znai da smo vie u nominalnom iznosu dali nego to Tabela 1. Procenat odstrela isputenih fazana za lovne godine Lovna godina 1997/98 1998/99 2000/01 2001/02 2002/03 2003/04 Puteno (kom.) 10.820 1.680 2.555 2.140 2.180 5.800 25.175 Odstreljeno (kom.) 5.759 1.023 2.027 1.650 1.573 3.480 15.512 % 53,23 60,89 79,33 77,10 72,16 60,00 61,62

1

smo njihovim odstrelom dobili, to nije sluaj kod fazanskih pilia uzrasta od 6 i 8 nedelja, odnosno u drugom posmatranom primeru. Vrednost 7.300 fazania (prosena cena ovih fazanskih pilia je 150 din/kom.) iznosi 1.095.000 dinara, a izlovom 3.536 fazana naplatilo bi se 2.333.760 dinara. Uslovno, zbog injenice da pri formiranju matinog jata nama ostaju vee koliine petlova jer se matino jato formira u odnosu polova 1:10 u korist koka, a mi u fazaneriji uvek dobijamo odnos polova 1:1, i uz uslov da ne mogu da se prodaju, jedino nam prestaje da se njihov plasman obavi putem lova (lovnog turizma) ili, u suprotnom, prodajom zaklanih, kada im je vrednost i nekoliko puta manja.

Zakljuak

Za izvoenje ovakvog naina lova potrebno je da upravljamo kvalitetnim lovitem, a koje ispunjava uslove za uzgoj fazana, koje je obraslo viegodinjim rastinjem (viegodinjom remizom) i koje treba da bude ureeno za ovakav lov na fazana. Pored dobrih staninih uslova potrebno je da imamo uhodan tim ljudi koji e valjano odraditi sve predradnje (ujutru - na vreme hvatanje fazana, iznoenje u lovite, kvalitetno odreivanje lokacije gde se isputaju, grupe fazana koje se putaju ne smeju da budu vee od 15 jedinki i dr.).

Da bi rezultat bio dobar, pored odlinih lovaca srelaca potrebno je da imamo kvalitetne lovake pse koji e prikupiti svu odstreljenu i ranjenu divlja. Iz dana u dan se na istom mestu (lovitu) puta svakodnevno fazanska divlja. Zbog ove injenice pojavljuje se vei broj, nego to je uobiajeno, pernatih i dlakavih predatora koji uznemiravaju isputenu divlja, a nakon lova je desetkuju. Iz tih razloga otrebno je stalno smanjenje broja predatora na podnoljivu meru. Praktikuje se da se na ovim poligonima jednom do dva puta nedeljno ne isputa fazanska divlja kako bi se lovite odmorilo. Zapaeno je da se bolji rezultati ulova postiu kada su bolji vremenski uslovi (bez kie i vetra). Veoma je znaajno da, s obzirom na veliinu poligona, grupe ne ini vie od 12 lovaca. Preko 90% izlovljenih fazana izlovi se na poligonu za lov. Ovakav lov treba praktikovati samo ako imamo vei broj petlova, i to posebno u fazanerijama.

Literatura

Tomaevi, B. (1977) Ko odstreljuje koke nema fazana, Lovake novine, god. XVI, br. 24 (402) Tomaevi, B. (1984) Kada odstreljivati i fazanske koke, Lovake novine, god. XXIII, br.16 (559)

Tomaevi, B. (1982) Naseljavanje fazanske divljai, Lovake novine, god.XXI, br. 14 (508) pitler, H.; ulc, E. (1977) Odstreljivati ili ne fazanske koke, Lovake novine, god. VXI, br. 21 (399), Popovi, S.; Mikuka, J. (1978) Loviti i petlove i koke, Lovake novine, god. XVII, br. 4 (406) Timarac, Z. (1978) Putanje pilia pernate divljai je sastavni deo (vetakog) uzgoja, Lovake novine, god. XII, br. 13 (415) Risti, Z. i dr. (1995) Stepen preivljavanja fazania unetih u lovite. Prvo saoptenje o rezultatima istraivanja u Vojvodini, Zbornik radova Lovakog saveza Jugoslavije sa savetovanja u Novom Sadu, Lovaki savez Jugoslavije, Beograd, str.93-98. Zeremski, M. i dr. (2000) Stepen preivljavanja fazania putenih u lovite. Iz naunoistraivakog rada LSS i LSV, Lovake novine, god. XXXIX, br. 12 (779), str. 9. Godinji izvetaj o naunoistraivakom radu LSZ, (1999) Beograd, str. 28-29. Hanu, V.; Fier, Z. (1975) Baant - fazan (gajenje i lov), Nolit, Beograd eovi, M. (1953) Fazan, Lovaka knjiga, Zagreb Risti, Z. (2005) Fazan, Memorija, Sombor Peki, B. (1960) Koliko fazana ostane u ivotu, Lovaka revija, asopis Glavnog Lovakog saveza FNRJ, br.5

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dipl. in. Mile Ivanovi* Dr Zoran Risti** Rezime

Pri formiranju matinog jata fazana potrebno je da se ono prethodno pripremi hranjenjem koncentratom za koke nosilje sa 22-24% proteina ve poetkom februara. Matino jato treba formirati ve krajem februara i drati ga do kraja maja. Od poetka februara do kraja maja ishrana fazana se vri koncentratom za koke nosilje. Za ovaj period (do 90 dana) koke e sneti proseno 42-45 jaja. Pronoenje se planira u periodu od 8. do 15. marta, sa prosenom godinjom oploenou od preko 86%. Ovi parametri se koriste pri izradi planova proizvodnje u fazanerijama. Kljune rei: matino jato, proteini, pronoenje, oploenost jaja

Znaaj odnosa polova kod grupnog uzgoja fazana i prosena pogonska oploenost jaja u fazaneriji ,,Ristovaa za period od 1993. do 2002.
Uvod
Nakon Drugog svetskog rata poeo je masovnije da se uzgaja fazan kod nas na poluintenzivan i intenzivan nain. Poluintenzivan (poluprirodan) nain gajenja fazana organizovan je tako da su se jaja sakupljala u prirodnom stanitu a inkubacija se obavljala pod domaim kvokama (kokokama) ili stavljanjem u inkubatore. Na ovaj nain zatien je odreen broj jaja, koja su sakupljena u fazanskim luceritima, na poljima gde se kosilo seno, u penici, jemu i drugim usevima pre njihove kosidbe. S obzirom da su jaja sakupljana u stanitu, izleeni podmladak je bio vitalan i zdrav. Nedostatak ovog naina je bio to se, usled nemanja sopstvenog matinog jata, iskljuuje svaka mogunost planiranja proizvodnje, pa se ovaj nain primenjivao samo za sopstvene potrebe lovita a nikako za prodaju. Kod intenzivnog uzgoja fazana (tzv. farmski uzgoj, uzgoj u fazanerijama, uzgajalitima fazana i dr.) pored osnivanja i obezbeivanja rasplodnog jata, matino jato je trebalo da prezimi u volijerama. Zatim, pred kraj zime i u rano prolee vri se formiranje matinog jata, to u najveoj meri zavisi od klimatskih prilika. Ovo jato se iskljuivo formira radi obezbeivanja fazanskih jaja koja e biti uloena u inkubatore i od njih e se dobiti fazanski pilii. Na poetku (posle Drugog svetskog rata) skoro sve fazanerije su drale rasplodna (matina) jata u familijama sa odnosom polova od 1:4; 1:5; 1:6; a u novije vreme (osamdesetih godina XX veka) 1:7 i 1:8, da bi se pred kraj XX veka taj odnos kretao od 1:8; 1:9; 1:10 do 1:12. U ovom periodu najee je bio odnos 1:8 do 1:10 u korist koka, a matino jato se uglavnom dralo, a i danas se dri, u tzv. grupnim volijerima. Poslednjih dvadesetak i vie godina skoro sva uzgajalita fazanske divljai prela su na takozvane grupne volijere (grupno dranje matinog jata) u kojima se dri rasplodno jato sa odnosom polova od 1:8 do 1:10. Ovakav odnos polova u rasplodnom jatu se pokazao ekonominiji i time rentabilniji pa, samim tim, i opravdaniji. Ovakav nain omoguio je uzgajalitima lake odravanje matinog jata, lake dranje veeg broja jedinki u jatu i druge pogodnosti pri radu. Pri gajenju fazana u volijeri, gde se snesena jaja redovno sakupljaju, fazanka snese mnogo vie jaja nego u prirodi (u eksperimentalnim uslovima maksimalna noenja su bila i 100 jaja), a pri vetakom produavanju dana ak i 140 jaja (Peki, Leporati, 1962). enka nosi jaja priblino u jednodnevnim intervalima tako to proseno snese jedno jaje za 30 do 32 asa. Nekad se, meutim, deava da u toku 24 asa snese 2 jajeta. U poetku noenja, prva jaja bivaju esto mimo gnezda (noenje u prirodi). Broj snesenih jaja u jednom gnezdu je 6 (8) do 12 (18). U prirodi je oploeno proseno 96% jaja, a leenje dostie i 90%. Gubici kod nasada, izazvani mehanizacijom pri kosidbi krmnog bilja, zatim od tetoina, negativnih vremenskih prilika i sl. kreu se, prema razliitim autorima, od 42% do 85%. Najnii potencijal razmnoavanja od po 6 jaja u proseku po svakoj enki zapaen je 1956. i 1958. godine (Peki, 1965). U navedenim godinama zime su bile duge i otre, tako da je sneni pokriva trajao 34 dana - 1958. i 49 dana - 1956. godine. U normalnim uslovima fazanke snesu po 10 do 16 jaja u intervalu od oko 20 do 22 dana. Osmatranjima reprodukcije fazana u naim lovitima za period od 1998. do 2000. godine bavio se Z. Risti sa saradnicima (Risti i dr., 2001). Na osnovu ovih posmatranja utvreno je: - ukupno je osmatrano 50 gnezda, - uspelo je 32 gnezda ili 64%, - prosean broj jaja po osmatranom gnezdu bio je 11,52, - ukupno je u svim gnezdima evidentirano 553 jaja, - ukupno se izleglo jednodnevnih fazania svega 356 ili 64,38%, a ostala gnezda i jaja u njima su stradala od razliitih napasnika. Na osnovu ovih osmatranja, primera radi, za 1999. godinu utvren je razliit uticaj negativnih faktora pri unitavanju gnezda i jaja. Od 25 osmatranih gnezda uspelo je 11 gnezda ili 44%, a nije uspelo (uniteno je) 14 gnezda ili 56%. Osmatranja su pokazala sledee:

Dosadanja istraivanja

Abstract

Significance of Sex Ratio for Pheasant Production and Average Fertilization of Eggs in Ristovaa Pheasant Production Facility for the Period from 1993 to 2002 During the formation of the maternal flock its crucial to feed female pheasants with food concentrate (which has 22-24% of protein) at the start of february. Maternal flock needs to be formated at the end of february until the end od may. From the beginning of february and until the end of may nutrition consists of food concentrate for female pheasants who will lay eggs. For this period (90 days) female pheasants will averagely lay about 42-45 eggs. Transport of eggs is planned for the period from 8th to 15th march, with average year egg fertility of 86%. These parameters are used while planing production in hunting production facilities. Key words: Maternal flock, proteins, eggs lay, egg fertilisation

* Dipl. in. Mile Ivanovi, Vojvodinaume-Lovoturs, Novi Sad ** Dr Zoran Risti, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

1

1. dva gnezda su stradala od nepoznatih poinilaca ili 8%, 2. u ova dva gnezda propalo je 21 jaje ili 7,22% od 291 jajeta, koja su evidentirana u svim gnezdima, 3. od napada svrake stradalo je 5 gnezda ili 20% sa 53 jaja ili 18,21%, 4. od napada jazavca stradala su dva gnezda ili 8% sa 29 jaja ili 9,97%, 5. od kosaice su stradala 4 gnezda ili 16% sa 48 jaja ili 16,49%, 6. od visokog vodostaja stradalo je jedno gnezdo ili 4% sa 7 jaja ili 2,41%, 7. ukupno se ispililo 127 fazania ili 43,64%. Na osnovu istraivanja Jovetia (Joveti, 1966) svrake i vrane kod fazanske divljai unite u proseku 49,30% jaja, a kod jarebice 36,66%. Istraivanjima Z. Ristia saradnika, za period od 1983. do 1987. godine, utvreno je da svrake i vrane (siva) unite 49,95% fazanskih jaja, a kod jarebice taj procenat je 50,16% (Risti, 1998). Odnos polova u matinom jatu je jedna od veoma vanih kategorija. Fazan, kao tipian poligam, u prirodi u vreme parenja, ivi u porodinim grupama, tako to jedan pevac ima vie koka (3 do 6). To se tokom prolea lako uoava u lovitima. Ta okolnost je iskoriena, pa je u vetakoj proizvodnji jaja odnos polova stalno poveavan da bi se iz isto praktinih razloga zaustavio na 1:10 do 1:15 u korist koka. Dobro razvijen petao je veoma agresivan i kadar da oplodi i vie koka nego to mu se ostavi u matinom jatu. Ta okolnost se koristi u grupnim volijerama. Naime, uvek jedan procenat (desetak do petnaest) pevaca nije polno aktivno, niti su sposobni za oploavanje koka. U grupnim volijerama tu ulogu preuzimaju jai i agresivniji pevci, da bi neaktivne potisnuli u kraj. To se lako moe videti kada se prati stanje u grupnim volijerama za vreme noenja jaja. To je i razlog to je procenat oploenih jaja vei od procenta polno sposobnih fazanskih petlova. Pri formiranju matinog jata u razliitim fazanerijama (uzgojnim centrima) bio je razliit odnos polova (fazanski petao-fazanska koka) poevi od 1:4, 1:5, 1:6, a u novije vreme 1:7, 1:8, da bi u najnovije vreme bio 1:10 do 1:15 (Risti, 2005). U prirodnoj sredini, lovitu, fazanski petao okupi oko sebe od 10 do 15 koka. U vetakom uzgoju fazana upotrebljavali su se odnosi polova 1:5 do 1:6 (Andrai, 1969). G.L. Hartig, 1949. godine, preporuuje odnos polova od 1:8 do 1:10, a J. Hegendorf, 1925, i P. Wittmann, 1991, od 1:10 do 1:12. R. Joveti je, 1957, u grupnoj volijeri veliine 26 x 10 m koristio odnos polova 1:12, a pri istraivanjima je iao i sa 1:16 do 1:20. On preporuuje odnos polova od 1:16 (Peki, 1969). D. Andrai, 1970, preporuuje odnos polova grupe fazanskih nosilja uz upotrebu prenosnih grupnih volijera 3,50 x 1,50 m od 1:7 (Andrai, 1974). B. Trpkov, 1971, preporuuje odnos polova od 1:7 (Trpkov, 1965).

R. Joveti, 1957, navodi da je postizao uz odnos polova 1:12 prosenu godinju nosivost od 30 jaja (Peki, 1969). U istraivanjima Z. Ristia, sprovedenim od 1993. do 2002. godine, u fazaneriji Ristovaa pokazao se kao najbolji odnos polova od 1:10 u korist koka, sa prosenom godinjom nosivou od 45 jaja po koki. Matino jato prve etiri godine drano je do sredine juna, a nakon toga do kraja maja (Risti, 2005). S. Valentini je, 1956 godine, postizao prosenu godinju nasivost 39,14 jaja za period od 1. aprila do 30. juna (Andrai, 1969). B. Trpkov je, 1971, postigao je u fazaneriji Trubarevo prosenu godinju nosivost od 58,75 jaja u periodu od 1. aprila do 15. juna (Trpkov, 1965). V. Jovi, 1964, navodi da je prosena nosivost 54 jaja (Jovi, 1960). A. Dyk, 1942. i P. Wittmann, 1991, navode prosenu nosivost od 25 do 30 jaja, ali ne navode razdoblje. E. Scheibler je, 1957, postigao prosenu nosivost kod koka koje su selekcionisane do 43 jaja, a kod neselekcionisanih 35 jaja. to se tie prosene pogonske godinje oploenosti R. Joveti, 1957, navodi da je postigao oploenost oko 85% uz odnos polova 1:12. D. Andrai navodi da je 1972. godine postigao prosenu pogonsku godinju oploenost uz odnos polova 1:7 od 81,60% do 84,94% (Andrai, 1974). B. Trpkov, 1971, navodi da je uz razne reime prehrane nosilja postigao prosenu godinju pogonsku oploenost od 79% do 89,96% uz odnos polova 1:7 (Trpkov, 1965). Za uslove fazanerije Ristovaa Z. Risti je utvrdio da je prosean procenat oploenih od ukupno uloenih jaja bio 86,73% (sa minimumom od 76,18% i maksimumom od 89,37%). Osmatranje je vreno tokom 10 godina (1993-2002) (Risti, 2005).

no 80 koka i 8 ili 10 petlova. Na ovaj nain po jedinki je obezbeivan prostor od 3,07 m2 do 3,00 m2 (pokazalo se u praksi da treba obezbediti u volijeri po jedinki od 3 do 5 m2). Ako se fazanima stave naoare, a to je u Ristovai raeno svake godine pri formiranju jata, onda taj prostor moe da bude manji i do 50%. Matino jato se uvek formiralo kada su dozvoljavale klimatske prilike (da bude suvo i toplije vreme sa suncem). Naime, formiranje jata se obavljalo uvek pred kraj zime, to je injeno najranije 15. februara i najkasnije 8. marta. Pri formiranju matinog jata fazanima su stavljane plastine naoare (radi smanjenja pojave kanibalizma), i vakcinisani su protiv kuge i kolere sa vakcinom LASSOTO. Sistem hranjenja je bio ad libitum s industrijskim koncentratom (tzv. Fn - koncentrat za fazanske nosilje sa 22% do 24% proteina). Pre formiranja jata 15 do 20 dana, radi pripreme jata, fazani su hranjeni koncentratom. Ovi fazani su koncentratom Fn sa 24% proteina hranjeni do kraja maja (period noenja). Sakupljanje jaja vreno je 7-8 puta dnevno radi toga da jaja budu to manje izloena negativnom uticaju atmosferilija (kia, blato, niske temperature u poetku, visoke temperature u maju, i sl.) Istraivanje je trajalo od 1993. do 2002. godine u razdoblju od formiranja novog matinog jata pa do kraja perioda noenja. Matino jato je bilo pod stalnim nadzorom veterinara koji je zaposlen u fazaneriji i koji je bio zaduen za sprovoenje veterinarsko - sanitarnih mera u fazaneriji. Istraivanje je planirano i sprovedeno tokom 10 godina, a postavljeni cilj je bio: - utvrditi prosenu ukupnu (godinju) pogonsku nosivost fazanskih nosilja u odreenom razdoblju noenja od momenta pronoenja koka (mart) do kraja perioda noenja (maj ili poetak juna) i - utvrditi pogonsku oploenost fazanskih jaja sneenih od grupe nosilja sa odnosom polova od 1:8 do 1:10 u korist koka i uporediti dobijene rezultate sa slinim istraivanjima drugih istraivaa u prethodnom periodu.

Cilj istraivanja

Materijal istraivanja i metod rada

Materijal istraivanja je prikupljen za grupe fazanskih nosilja u jednoj od najveih fazanerija kod nas, a to je Ristovaa kod Baa. U proizvodnji fazana u ovoj fazaneriji ne postoji ista rasa fazana ve se matino jato svake godine formira od ukrtenih fazana. Ukrteni fazan u ovoj fazaneriji je nastao ukrtanjem obinog fazana (Phasianus colchicus colchicus L.), mongolskog fazana (Phasianus colchicus mongolicus J.F.B.) i kineskog fazana (Phasianus colchicus torquatus G.). Pored ovog fazana u fazaneriji se sree zeleni fazan (ali opet ne iste rase) sa latinskim nazivom Phasianus colchicus colchicus var. tenebrosus H. Matino jato, s obzirom da je ovaj ogled raen punih 10 godina, uvek je bilo formirano od sopstvenog materijala i to su uvek uzimani fazanii iz drugog ili treeg naseda (legla). Pokazalo se da su to najbolja jaja, najbolji i najvitalniji fazanii i kasnije matino jato. Matino jato je drano samo jednu godinu. Odnos polova se kretao od 1:8 do 1:10 u korist koka. Matino jato je drano u grupnim volijerama na prostoru od 270 m2 u koji je stavlja-

Rezultati istraivanja

Matino jato u periodu od 1993. do 1996. godine drano je do sredine juna, dok je za sledei period, od 1997. do 2002. godine, jato drano do kraja maja (Tabela 1), sem 1999. godine, kada je zbog NATO bombardovanja mesec dana ranije prekinuta proizvodnja, pa i dranje matinog jata. Odnos polova pri kojem je formirano matino jato bio je u 1993. i 1994. godini 1:8 da bi od 1995. do 2002. godine bio 1:10 u korist koka. Za posmatrani period (1993-2002) bila je izvrena kontrola oploenih fazanskih jaja uloenih u predvaljaoniku i to etrnaestog. dana nakon nasaivanja (ulaganja). Iz Tabele 2. se vidi da je procenat oploenosti imao uravnoteen tok (nivo) za posmatrani period od 10 godina, osim 1995. godine kada je zabeleen najnii procenat od svega 76,18%.

1

Tabela 1. Osnovni parametri pri formiranju matinog jata (podaci za period 1993-2002) Godina 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. Period noenja 23.03-16.06 21.03-18.06 13.03-16.06 15.03-16.06 08.03-28.05 23.02-30.05 23.02-28.04 20.02-26.05 03.03-28.05 04.03-26.05 Br. dana noenja 85 88 95 93 81 96 64 95 86 83 Br.asova noenja God. prosek sneenih Sneenih Br. asova po (ukupan) jaja po koki jaja po danu jednom jajetu 2040 2120 2280 2232 1944 2304 1536 2280 2064 1992 44,10 43,12 43,37 46,83 43,50 40,81 22,88 41,56 39,45 41,90 0,52 0,49 0,46 0,50 0,54 0,43 0,36 0,44 0,46 0,50 46,26 48,98 52,57 47,66 44,69 56,46 67,13 54,86 52,32 47,54

Tabela 2. Ukupan broj uloenih jaja, broj oploenih i procenti oploenih od broja uloenih jaja za period od 1993. do 2003. godine. Godina Ukopan broj uloenih jaja Broj neoploenih 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 149,940 86,240 238,518 292,202 239,232 224,432 142,800 211,932 201,180 167,580 1,954,056 20,593 11,941 56,824 31,060 28,286 25,156 17,618 23,227 24,651 19,986 259,342 % neoploenih 13,73 13,85 23,82 10,63 11,82 11,21 12,34 10,96 12,25 11,93 13,27 Broj oploenih 129,347 74,299 181,694 261,142 210,946 199,276 125,182 188,705 176,529 147,594 1,694,714 % oploenih 86,27 86,15 76,18 89,37 88,18 88,79 87,66 89,04 87,75 88,07 86,73

krajem januara i poetkom februara. Ne preporuuje se da se fazanima koji se spremaju za matino jato u ovom periodu daje kukuruz, lomljeno ito i druga hraniva. Ako se ne daje koncentrat onda se period pronoenja produava, ime dobijamo kasnije fazanska jaja i kasnije izleene fazanie to nije cilj u ovakvoj proizvodnji. Andrai je utvrdio da za period nosivosti od 01.04. do 30.06.1971. godine prosena pogonska nosivost koka iznosi 47,43 jajeta, sa odnosom polova u matinom jatu od 1:7 u korist enki. U 1972. godini isti istraiva dobio je 44,72 jajeta pri odnosu polova 1:12 u korist koka. Pri ovakvoj proizvodnji, za 1971. godinu, po jajetu je bilo potrebno 0,52 dana ili 46,05 asova, dok je u drugom sluaju, za 1972. godinu, po jajetu je bilo potrebno 0,49 dana ili 48,81 as (Andrai, 1974). to se tie prosene pogonske oploenosti jaja, na osnovu naih istraivanja za posmatrani period (1993-2002) utvren je procenat od 86,73 sa odnosom polova od 1:10 u korist enki. Do slinih rezultata doao je i Andrai, 1972. godine, na eksperimentu u kojem je utvrdio prosenu godinju pogonsku oploenost fazanskih jaja od 86,55% (Andrai, 1974). - U savremenoj proizvodnji fazanske divljai mnogo je ekonominije i lake dranje fazana u matinom jatu u grupama nego u familijama. - Grupnim dranjem matinog jata se lake radi i lake provode sve mere koje su neophodne u ovakvoj proizvodnji (dezinfekcija, odravanje ureaja i objekata, ishrana, vakcinisanje i dr.). - Posebno je grupni nain dranja znaajan za vee proizvoae, koji proizvode od 20 i vie hiljada fazania godinje. - Treba teiti da se matino jato formira do kraja februara bez obzira na klimatske prilike. - Pre formiranja matinog jata isto treba hraniti 20-30 dana koncentratom za fazanke nosilje (priprema matinog jata pre njegovog formiranja). - Pri formiranju matinog jata, pored vakcinisanja protiv kuge i kolere, fazanima tre-

Zakljuci

U ostalim godinama procenat oploenosti se kretao od 86.15 do 89,37% ili proseno za ceo posmatran period od 10 godina 86,73%. Posebno je znaajno da je procenat oploenosti zavidan, s obzirom na injenicu da je uloen ogroman broj jaja (blizu 2 miliona). Kada su u pitanju ovi procenti, interesantni su podaci do kojih je doao R. Joveti. Naime, njegovim istraivanjem, uz odnos polova 1:12 u korist koka, utvren je procenat oploenosti od 85% (Joveti, 1957). Istraivanjima Andraia, 1972, postignuta je prosena pogonska oploenost fazanskih jaja od 81,60%, u odnosu polova 1:7 do 84,94% (Andrai, 1972). Istraivanjima istog autora (Andrai, 1974), uz odnos polova 1:7 u korist koke postignuta je prosena pogonska oploenost za 1971. godinu od 88,73%, a za 1972. godinu, uz odnos polova 1:12 u korist koka, postignuta je prosena pogonska godinja oploenost fazanskih jaja od 86,50%. Istraivanjima B. Trpkova, 1971. godine, postignuta je, uz razliite reime ishrane nosilja, prosena godinja pogonska oploenost od 79% do 89,96% uz odnos polova od 1:7 (Trpkov, 1965).

i 1994. godine kada su pronele 21. marta iz istih razloga. Iz Tabele 3. se da zakljuiti da formiranje matinog jata za nae uslove i klimatske prilike treba da se zavri do kraja februara, da je poetak pronoenja fazanskih koka u prvoj polovini marta meseca i da u proseku od formiranja matinog jata do pronoenja proe 16 dana. Ovi parametri su nam znaajni zbog pravljenja plana ulaganja jaja u inkubatore, odnosno planiranja proizvodnje za svaku proizvodnu godinu. Da bi se sve odvijalo kako je navedeno, potrebno je da se fazani za matino jato pripreme, a to podrazumeva da se koncentratom za nosilje ponu hraniti ve

Tabela 3. Pokazatelji o datumu formiranja i pronoenja koka fazana na oglednom polju za period od 1993. do 2002. godine God. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. Formiranje matinog jata 17.02 02.03 22.02 25.02 08.03 23.02 23.02 20.02 03.03 04.03 Datum pronoenja 23.03 21.03 13.03 15.03 13.03 12.03 08.03 14.03 12.03 08.03 Razlika dana 34 19 19 19 4 18 13 22 9 4

Analiza rezultata istraivanja

Tokom perioda osmatranja od 1993. do 2002. godine fazanske koke su pronele u prvoj polovini marta, osim 1993. godine kada su pronele tek 23. marta, zbog niskih temperatura,

0

ba stavljati naoare radi preventivnog delovanja protiv kanibalizma. Vreme pronoenja u uslovima bez posebnog tretmana (reim duine svetlosti u tom danu, nain ishrane i dr.) relativno je konstantno i pada u martu. Najranije pronoenje zabeleeno je 8. marta, najkasnije 23. marta, a u 80% sluajeva pronoenje je bilo u prvoj polovini marta. Nema potrebe da se matino jato u fazanerijama dri due od 30. maja, jer se nakon ovog perioda dobijaju manje vitalna jaja, to povlai sa sobom da nakon inkubacije dobijamo manje vitalne fazanie, a takoe je i oploenost nia, to nije cilj u ovakvoj proizvodnji. Trajanje sezone nosivosti (ako se izuzme 1999. godina) kretalo se od 81 do 96 dana godinje ili proseno 89 dana. Za ovaj broj dana proseno je dobijeno 42,74 vitalnih i kvalitetnih jaja po koki sa odlinom oploenou od preko 86% i izleenou jednodnevnih pilia od preko 70% od broja uloenih jaja i sa minimalnim gubicima u baterijama, kuicama za odgoj i volijeri za podivljavanje. Kao najbolji odnos polova u grupnim volijerama pokazao se od 1:8 do 1:12, a najee 1:10 u korist koka. Ovaj odnos (1:10) se preporuuje pri formiranju matinog jata u grupnim volijerima. Minimalni prostor u volijeri za reprodukciju po jedinki u matinom jatu treba da bude 3 m2, uz uslov da se matinom jatu stavljaju plastine naoare. Lampiranje (ovoskopiranje) u manjim fazanerijama (do 20.000 fazanskih pilia)

treba da se obavlja dva puta, sedmog i etrnestog dana od dana nasaivanja, radi utvrivanja oploenosti jaja, odnosno otklanjanja neoploenih jaja iz dalje proizvodnje. U veim fazanerijama praktikuje se samo jedno lampiranje - dvanaestog ili etrnaestog dana od dana ulaganja. - Dobijena prosena oploenost u naem eksperimentu od 86,73 % je dobra oploenost fazanskih jaja i uporediva je sa istraivanjima koja su raena kod nas i u inostranstvu. Ovakva oploenost je i dokaz da u proizvodnji fazana nisu pravljene greke koje dovode do nie oploenosti, a time i do ekonomske neopravdanosti proizvodnje. Svi napred izneti parametri imaju za cilj da uzgajivaima koji se bave proizvodnjom fazanske divljai, odnosno fazana razliitog uzrasta, omogue lake planiranje ove veoma skupe proizvodnje, a da se navedeni parametri iskoriste za optimalizaciju iste, a time i njeno pojeftinjenje.

Literatura

Andrai, D. (1969), Znaenje intenziteta noenja za odreivanje kapaciteta inkubatora u umjetnom uzgoju fazana , Zagreb, 1969 Andrai, D. (1974), Znaenje omera spolova grupa fazanskih nosilica inkubatorskom nainu uzgoja na proseno pogonsko godinje nosenje u pogonsku oploenost kod uzgojnog centra Kompas-Petrovci tokom 1971-1972. godine, Simpozijum o lovstvu, Beograd, str. 20-30. Andrai, D. (1972), Mortalitet fazanskih nosilica umjetnom uzgoju inkubatorskom

metodom kod uzgojnog centra KompasPetrovci, Simpozijum o lovstvu, Beograd, str 10-13. Hanu, V. (1972), Vetaki uzgoj fazana i lov isputenih jedinki, Institut za umarstvo i lov, Zbraslav na Vltavi, Simpozijum o lovstvu, 1972. god str.42-45. Beograd. Jovi, V. (1960), Vetaki uzgoj fazana, Simpozijum Problemi gajenja i patologije divljai 27. i 28. maj 1960, Beograd, str. 15-19. Gaji, M., Jovi, V. (1969), Uticaj broja fazana u boksu i njegove povrine na nosivost, oploenost jaja i smrtnost embriona, Bilten Jelen, br.8, str. 93-97 Gaji, M., Jovi, V. (1969), Aktivnost fazana u toku 24 asa, Bilten Jelen, br. 8 str. 83-91 Jovi, V. (1964), Prilog poznavanju reprodukcija fazana u vetakom uzgajalitu, Bilten Jelen, br.1, str.103-131 Trpkov, B. (1965), Intenzitet na nesivosti i kvalitet na fazanskite jajca vo tek na periodot na nosenjeto . God. zbornik na Zemlj.um. fakultet, XVIII, str.283-295. Skoplje Gaji, I. (1975), Znaajni parametri produktivnosti i njihove fenotipske povezanosti u populaciji fazana (Phasianus colchicus sp.), doktorska disertacija u rukopisu, Beograd Peki (1969), Ekologija i dinamika populacije fazana u Dobonovakom Zabranu, Matica Srpska, Novi Sad. Risti, Z. (1998), Uticaj svraka i sivih vrana u gajenju pernate divljai. Simpozijum o lovstvu, Lovaki Savez Jugoslavije, Aranelovac. Risti, Z. (2005), Fazan, Memorija, Sombor

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Aleksandra Prodanovi* Rezime

Lovite Kozara, nae najpoznatije lovite, jedno je od retkih preostalih izvornih stanita ritskog jelena. Rogovi iz ovog lovita sa 248,55 CIC poena, 27 godina su nosili epitet svetskog prvaka. Okolinu lovita krase naselja sa ouvanom bogatom kulturom i tradicijom. Cilj ovog rada je prezentacija lovita Kozara i okoline kao podruja pogodnog za razvoj lovnog i drugih vidova turizma, a zadaci utvrditi postojee stanje kako lovnog, tako i drugih vidova turizma, koji bi se mogli razviti na ovom podruju. Pri izradi rada korieni su primarni i sekundarni izvori podataka, a kao osnovni metod, koriena je SWOT analiza, da bi se izvrila detaljna analiza internih resursa i utvrdile tendencije i trendovi u okruenju. Kljune rei: turizam, lovni turizam, lovite Kozara.

Lovno-turistiki potencijali lovita Kozara

Uvod
Zbog povoljnog poloaja, klime, vegetacije, naa zemlja, a posebno njen severni deo Vojvodina, oduvek je bila poznata po svojim lovitima. Specijalni rezervat prirode Gornje Podunavlje iji je deo lovite Kozara nalazi se u perifernim, severozapadnim delovima Vojvodine. Prostire se uz levu obalu Dunava i obuhvata movarne, livadske i umske ekosisteme. Nalazi se na samo 180 km severozapadno od Beograda i aerodroma. Dunavom je povezano sa Maarskom, Austrijom, Nemakom, Rumunijom, Bugarskom. Lovite se prostire na ravniarskom terenu, nadmorske visine oko 85 m. Klima ovog podruja nalazi se na granici izmeu kontinentalne klime srednjoevropskog tipa i kontinentalne klime Panonske nizije. Ovakva klima pogoduje razvoju bujne vegetacije koja omoguava kvalitetnu ishranu divljai tokom veeg dela godine. Lovite zauzima prostor izmeu Dunava i starih rukavaca ove reke. Celo podruje je ispresecano kanalima, mrtvajama, barama, depresijama sa odgovarajuim gredama izmeu njih. Dunavska voda i njen reim su jedan od odluujuih faktora opstanka biljnog i ivotinjskog sveta. Zbog estih i velikih oscilacija uslovi u ekosistemima se menjaju od vrlo povoljnih do izrazito nepovoljnih (Stojanovi, 2002). Gornje Podunavlje se nalazi na listi zatienih prirodnih dobara u okviru budueg rezervata biosfere Drava-Mura, koji se realizuje pomocu Uneskovog programa ovek i biosfera pod pokroviteljstvom IUCN i EURONATUR fondacije. Pored toga uvrteno je i u Danube-Carpathian program koji se nalazi u nadlenosti WWF-a. Ovo ne udi, kada se zna da je Gornje Podunavlje ekoloki deo mnogo vee celine koja se prostire na oko 70000 ha. Na severu se granii sa Nacionalnim parkom Dunav-Drava u Maarskoj, a na zapadu sa parkom prirode Kopaki rit u Hrvatskoj. Proces prekogranine saradnje i zatite prirodnih dobara u sluaju Gornjeg Podunavlja namee se kao logino reenje (www.biblioso.org.yu).

Abstract

Hunting area Kozara, our most popular hunting area is one of rarely originally habitat fen deer. Antler from this hunting area were world champions for 27 years. Surroundings is famous with rich culture and tradition. Aim of work is presentation hunting area Kozara and surroundings as area usefully for developing hunting tourism and other kin of tourism. Assigments were identify status hunting tourism and possibillity for developing hunting tourism and other kin of tourism, that may be developed on this area. On occasin of creating this work itsbeen partake primar and secondary resource for infoormation, and as basic metod is used Swot analysis. Key words: tourism, hunting tourism, Hunting area Kozara

Prirodne retkosti

Jednu od temeljnih prirodnih vrednosti Specijalnog rezervata Gornje Podunavlje predstavlja njegova ornitofauna koja je od neprocenjivog znaaja, poto ovo podruje ima jednu od najbogatijih i najraznovrsnijih fauna ptica u Srbiji. Procenjuje se da taj broj dostie 280 vrsta. Rezervat je stanite mnogih u Evropi ugroenih, retkih vrsta, kao to su: orao belorepan (Haliaeetus albicilla), crna roda (Cico-

* Aleksandra Prodanovi, Diplomirani menader u lovnom turizmu, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Karta 1Karta Specijalnog rezervata prirode Gornje Podunavlje Izvor: www.vojvodinasume.co.yu



nia nigra), divlja guska (Anser anser), divlje patke (Anas platyrhynchos), veliki kormoran, liske, aplje (Aredidae)... Rezervat je poslednja oaza autohtonih stanita ritskog jelena (Cervus elaphus), divlje svinje (Sus scrofa) i srnee divljai (Capreolus capreolus) koje su izuzetno atraktivne lovcima.

Bonitet i kapacitet lovita Kozara za gajene vrste divljai

Bonitet nekog lovita predstavlja stepen prikladnosti postojeih uslova u lovitu, za ivot pojedinih vrsta divljai. Ovde se radi o lovitu za gajenje jelena, srne i divljih svinja u kome je pozitivna intervencija uzgajivaa vrlo velika. Divlja se zimi prehranjuje, a u toku leta je obezbeena potrebna dopunska prihrana sa poljoprivrednih povrina. Prilikom bonitiranja razmotreni su i ocenjeni sledei faktori: Hrana i voda - karakteristike stanita Vegetacija karakteristika biljnog pokrova Vrsta i kvalitet zemljita Mir u lovitu Opta pogodnost lovita odnos prema poljoprivrednim povrinama, hrana, klima, hidroloki uslovi, konfiguracija i sl. Bonitetni razredi za gajene vrste divljai u lovitu Kozara su: 1. Za jelene - I bonitetni razred 2. Za srnu - III/IV bonitetni razred 3. Za divlju svinju I bonitetni razred Pod biolokim kapacitetom lovita uglavnom se podrazumeva maksimalna mogua brojnost odreene vrste divljai u lovitu i njeno trajno odravanje pod uslovom da ne budu ugroene rezerve hrane i da ne doe do degeneracije divljai. (Risti, 2001) Imajui u vidu uslove ovog lovita, s obzirom na namene lovita, moe se prihvatiti sledee brojno stanje divljai u osnovnom, matinom fondu: jelen - 1.200 grla srna - 300 grla divlje svinje - 600 grla. Ova brojnost podrazumeva optimalnu uzrasnu strukturu, prirodni odnos polova i odgovarajuu gazdinsku starost (Lovna osnova, 1996). Lovite Kozara je ograeno lovite u celini i obuhvata povrinu od 11764 ha. U lovitu kozara postoji reprocentar u kome se uzgajaju jeleni radi ouvanja genofonda divljai, stvaranja kvalitetnijeg fonda divljai, poveanja lovne ponude, prodaje vika grla drugim lovitima i poveanja mogunosti ulova divljai za krae vreme, kao i zbog poveanja trofejne vrednosti intenzivnim merama uzgoja.

Sl.1. Dnevna soba lovake kue trbac Izvor: www.vojvodinasume.co.yu ljai, a posebno na jelensku divlja. Veliki udeo u korienju divljai predstavlja prodaja mesa od divljai i prodaja ive divljai, odnosno naseljavanje u ostala lovita. Lovite Kozara je uveno u svetu kako zbog kvaliteta i brojnosti trofeja, tako i zbog visokog kvaliteta usluga koje nudi. Strani lovci turisti se najee smetaju u lovaku kuu trbac, koja organizuje kompletan servis, transver od aerodroma ili granice, kompletan trodnevni boravak sa punim pansionom. Kua moe da primi do 12 ljudi. Oko 85% lovaca dolazi preko turistike agencije iz Austrije, sa kojom saradnja traje ve vie od 10 godina. Tabela br.1 Poseta domaih i stranih lovaca turista 1996.-2005. godine, po godinam. Godina 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. Broj stranih turista Broj domaih turista 84 113 104 94 83 112 90 46 91 57 4 7 13 4 1 1 4 9 7 33

dovanja tako i lovne osnove. Sledee to doprinosi negativnim rezultatima poslovanja u lovnom turizmu uopte, nereeno je pitanje naeg veterinarskog uverenja to spreava izvoz mesa od divljai u perju i koi. Pored toga, naa zemlja se nalazi u okruenju zemalja koje su nam konkurentne (Maarska, Hrvatska). Negativni vanekonomski faktori su rat u okruenju i neposredna ratna opasnost, bombardovanje i celokupna negativna situacija u zemlji protelih godina. Zbog male poseenosti lovaca, poveao se broj divljai u lovitu, a to zahteva dodatne trokove lekova, ishrane i drugih trokova.

Mogunosti za razvoj ekoturizma u Gornjem Podunavlju

Sve je uoljiviji trend savremenih turista da svoja letovanja organizuju u prirodi. Veina turista favorizuje predele sa ouvanim prirodnim lepotama, u etno okruenju ili u ruralnim krajevima. Da bi se uskladile elje i potrebe ovakvih turista, sa mogunostima destinacija koje isti poseuju i da bi se te destinacije na neki nain zatitile, nastao je ekoturizam (Megan, 2002). Ekoturizam je ekoloki odgovorno putovanje i poseta u relativno ouvana podruja radi uivanja u prirodi i prateim kulturnim prilikama uz unapreenje zatite prirode, mali negativan uticaj posetilaca i koristan aktivni uticaj na lokalno stanovnitvo u ekolokom, kulturnom i ekonomskom smislu (www.ekoserb.sr.gov.yu).

Lov fotoaparatom ili kamerom

Izvor: Podaci dobijeni od gospodina Kalinka Mihalja, rukovodioca slube za lovstvo, turizam i ostale resurse u Gornjem Podunavlju, G Sombor, JP Vojvodinaume U lovitu Kozara, od strane stranih lovaca turista najvie se odstreljuje jelenska divlja i divlje svinje, a neto manje srnea divlja. Poslednjih godina ovo lovite nije posetio veliki broj domaih lovaca turista. U poslednje vreme u lovitu su zabeleeni znaajni gubici u poslovanju. Uzroci ovakvog stanja lee u injenici neizvravanja planskih dokumenata, kako godinjih planova gazLovna godina 1999/2000 2000/2001 2001/2002 2002/2003 2003/2004 Izvor: Strategija lovstva,Risti, 2006 Prihodi u dinarima 10.182.021,00 16.161.055,00 15.527.733,00 18.226.139,00 23.437.895,00

Sve vei broj ljubitelja prirode je zainteresovan za lov fotoaparatom ili kamerom, tj. Foto-safari. Mnogi su spremni prevaliti neverovatne udaljenosti kako bi videli vrstu koju do tada jo nisu videli. Gornje Podunavlje je jedno od poslednjih ouvanih poplavnih aluvijalnih ravni u Vojvodini, te je stoga centar raznovrsnosti faune ptica. Na ovom podruju registrovano je preko 70% vrsta koje ive na tlu nae zemlje. Pocenjeno je da je Gornje Podunavlje prostor za zimovanje za oko 10000 vrsta ptica. Zbog izuzetnog bogatstva ornitofaune, nalazi se na listi IBA (Important bird area) podruja (www.biblioso.org.yu). Posmatrai ptica su ujedno i ljubitelji prirode. D bi opazili neku pticu, neophodno je da se naoruaju strpljenjem i treba da budu to tii. Ovakvim svojim ponaanjem oni ni na koji nain ne mogu naruiti prirodnu sredinu niti uznemiriti ivotinje. Jedino o emu treba voditi rauna je da se njihove ture ne organizuju u vreme lovne sezone. Rashodi u dinarima 8.297.971,00 12.360.690,00 15.013.789,00 20.023.519,00 22.957.744,00 Dobit u dinarima 1.884.050,00 3.800.365,00 513.944,00 -1.797.380,00 480.151.00

Tabela br.2 Bilans lovita Kozara po godinama od 1999. do 2004.

Privredni znaaj krupne divljai u lovitu Kozara u lovnom turizmu

Glavni vid korienja divljai je u lovnom turizmu. Ovo se odnosi na sve gajene vrste div-



Turistike atrakcije u okolini lovita Kozara

Dananje Gornje Podunavlje je okrueno sa sedam seoskih (Baki Breg, Kolut, Bezdan, Baki Monotor, Kupusina, Sonta, Svilojevo) i dva gradska naselja (Sombor, Apatin), a svaki od njih je okarakterisan sa svojom tradicijom i folklorom. Stanovnitvo i naselja oko specijalnog rezervata su znaajni kao podruja odakle dolaze turisti (izletniki turizam, kole u prirodi), ali i kao destinacije koje su interesantne turistima zbog ouvanosti obiaja, folklora, nonji, nacionalne kuhinje. Ovde se jo uvek mogu videti male kue izgraene od zemlje, prekrivene tranim krovovima. Kao takve bi mogle posluiti u funkciji ekoturizma, kao tradicionalne postavke galerija ili kao uzor za izgradnju smetajnih objekata. Turisti mogu biti smeteni u ovim naseljima u domainstvima, u okviru seoskog turizma ili u hotelima u veim mestima (Sombor, Apatin). Blizina Sombora kao najstarijeg i najrazvijenijeg grada koji se javlja u pisanim dokumentima jo 1391. godine, banjsko-leilinog centra banja Junakovi, takoe su primamljujue turistike mogunosti ovog podruja. U Bakom Monotoru turisti mogu uestvovati u svakodnevnim aktivnostima lokalnog stanovnitva, kao to su kosidba, suenje sena, hranjenje domaih ivotinja, pripremanje zimnice i sl. Postoji mogunost posete kolekciji lutaka u okakoj narodnoj nonji, koja obuhvata 10 enskih i 2 muke lutke. U Kolutu se nalazi prvi privatni zoovrt u naoj zemlji, zoovrt Miki. Ovde se moe videti preko 100 ivotinjskih vrsta iz celog sveta, na povrini od oko 7,5 ha umaraka, travnjaka i desetak vetakih jezeraca. Jedino u ovom vrtu i u frankfurtskom se mogu videti dve vrste flamingosa, obini i patuljasti i retke ptice sekretari, za koje naunici jo ne znaju da li da ih svrstaju u trkaice ili grabljivice. U Zoovrtu Miki nalaze se i kori droplje, Livingstonov turak, orinoko guske, jelen lopatar, magarci, poni konjii, beli i crni labudovi, pitoni, majmuni, veverice. Neto to sigurno pleni panju je tradicionalna arhitektura salaa, nain ivota Bunjevaca i drugih naroda koji su iveli na salaima i salakim naseljima, tradicionalna ishrana... arhitektonska celina Dida Hornjakovog salaa predstavlja klasian primer ruralnog graevinarstva na podruju Panonske nizije s kraja XIX i poetka XX veka. Kompleks se sastoji od nekoliko objekata: sala, letnja kuhinja, tala, eram, okoinjac i ardak. Objekat poseduje postavku originalne bunjevake sobe sa predmetima starim preko 100 godina. Ovde se mogu probati razni sitni kolai: gurabije, medenjaci, vanilice, razne pite, gibanice. Moe se videti nastup folklorne grupe i nezaboravan zalazak sunca u ravnici uz muziku tamburaa. Boravkom na ovom lokalitetu u punoj meri se doivljava punoa multikulturalnosti vojvoanske ravnice (www.somborvaros.org).

SWOT analiza lovita Kozara kao turistike destinacije

Uspeh u planiranju turistike destinacije zavisi od konkurentske prednosti, ali zavisi i od informacija koje e se dobiti internim i eksternim putem. Da bi se izvrila detaljna analiza internih resursa saobrazno promenama, tendendencijama i trendovima u okruenju, koristi se SWOT analiza. SWOT je skraenica za engleske rei Strenghts jake take, Weaknesses slabe take, Opportunities anse, Threats pretnje (Baki, 2002). Opti pristup Dobra geografska pozicija. Lovite Kozara ima izuzetno dobru geografsko-turistiku poziciju. Nalazi se na oko 8 km od Sombora, 85 km od Novog Sad, 160 km od Beograda i aerodroma, na samoj granici sa Hrvatskom. Ima izuzetno povoljnu klimu koja pogoduje razvoju kako biljnog, tako i ivotinjskog sveta. Atraktivnosti Atraktivnost podruja u prirodnom pogledu - Istorijsko naslee. Tipino za ovo podruje Bogatstvo obiaja, nonji, melosa i sl. - Gostoprimstvo ljudi. Kultur Duga tradicija - Etnika specifinost Izvori tranje domai turisti - strani turisti. Specifini segmenti - lovci - ribolovci - ekoturisti - ljubitelji prirode - nautiki turizam - izletnici Saobraaj slaba saobraajna infrastruktura (loi putevi koji vode do lovita, loa obeleenost saobraajnim znacima, nedostatak lokalnih autobuskih linija) Uslovi za boravak nedovoljan kapacitet objekata za smetaj turista Neodgovarajua struktura objekata za smetaj i ishranu Nedovoljna zastupljenost ostalih sadraja (rekreacija, kulturne manifestacije, sportski tereni, trgovaka roba) Nepostojanje adekvatnih programa za specifine segmente. Imid nedovoljno izgraen imid Propaganda na niskom nivou.

take turistikog proizvoda

B Jake trine take

lovaca, tako da bi lanovi porodice koji ne ele da idu u lov mogli sebi pronai zabavu, a boravak lovaca turista bi se poduio, jer bi posle uspenog lova mogli da uivaju u arima koje nudi ovo podruje. Kad se lovna sezona zavri organizacijom razliitih kolonija i manifestacija, privukli bi se brojni drugi posetioci. Ono to bi trebalo obezbediti za naredni period, kako bi se poboljala ponuda, je sledee: Kvalitetna trofejna grla gajene krupne divljai koja se najlake prodaje i uz najveu dobit. Uzgajati onaj broj divljai kojem lovite prua idealne uslove, Pomocu sanitarnog i selektivnog odstrela koji podrazumeva pristupanije cene irem krugu domaih i stranih lovaca, obezbediti veu poseenost lovita tj. dolazak veeg broja turista, Pojaati propagandu lovita kako u zemlji tako i u inostranstvu, Upoznati potencijalne lovce turiste sa ostalim sadrajima u okruenju lovita, Ponuditi lovite novim tritima, U lovitu treba pronaci nove sadraje kako bi se turisti koji su ve boravili u lovitu zainteresovali za ponovni dolazak, Vriti istraivanje o oekivanim i dobijenim koristima kod turista, Radi poboljanja popunjenosti kapaciteta lovakih kua u vreme kad nije lovna sezona organizovati mini-skupove, seminare, foto-safari, kratke ekskurzije za osnovce i srednjokolce. Uz zaposlenje strunog kadra sa novim idejama, investicijama, rada na marketingu, a posebno promociji, ovo lovite bi moglo dostii svoj nekadanji sjaj, pa pored starih osvajati i nova trita.

C Slabe take proizvoda

Literatura

D Slabe trine take

Specifini segmenti panju treba usmeriti na ljubitelje prirode, turiste tranzitere, izletnike, nautiare..

Zakljuak

Najei motiv dolaska turista na ovo podruje je lov. Boravak lovaca turista u lovitu Kozara obino traje 2-3 dana. Da bi produili ovaj boravak, turistima bi trebalo ponuditi navedene sadraje, to z privui i porodice

Stojanovi, V. (2002), Specijalni rezervat prirode Gornje Podunavlje geografski prikaz, zatita, korienje, Institut za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad Lovna osnova lovita Kozara, 1996, Sombor Risti, Z. (2001), Lovstvo, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd Baki, . (2002), Marketing menadment turistike destinacije, Beograd Tomi, P. i drugi (2000), Turizam i zatita, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno matematiki fakultet, institut za geografiju, Novi Sad Risti, Z. (2006), Predlog Strategije lovstva, .P. Vojvodinaume, Petrovaradin Megan E. (2002), Ekoturizam principi postupci i politike za odrivost, Centar za odgovorni i odrivi razvoj turizma, Beograd Prentovi, R. (2005), Lovni turizam, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad www.sg.sombor.co.yu www.ekoserb.sr.gov.yu www.somborvaros.org www.vojvodinasume.co.yu www.backimonostor.com www.eko.vojvodina.sr.gov.yu



Gastronomija Gastronomy





asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Vidoje Golubovi* Rezime

Beograd danas ima znaajan broj podzemnih prostora laguma, vinsku tradiciju, a po zapisu hroniara i prostore na kojima se gajila vinova loza na Vraaru i Karaburmi u XVIII i XIX veku. Brodovima, na savsko pristanite dopremani su, radi trgovine, vino i rakija koji su vremenom zahtevali skladitenje i uvanje. Sam ambijent laguma izaziva atrakciju, ali zahteva i adekvatne uslove da se vrati nekadanja namena i ponudi nov turistiki sadraj. Procena je da se angaovanjem urbanista i drugih relevantnih institucija iz domena zatite i turizma uz adekvatnu metodologiju planiranja mogu dati reenja koja zadovoljavaju uslove kvaliteta i standarda razvoja turistike ponude. Kljune rei: podzemni prostor, lagum, vino, vinski podrum, planiranje

Beogradski lagumi kao vinski podrumi nova turistika atrakcija

Istorijat beogradskih laguma i trgovine vinom
Gajenje vinove loze i pravljenje vina najverovatnije potie iz Persije ali nije nepoznato da su vino koristili Egipani, stari Grci i Heleni, Feniani, Rimljani, verovatno i svi ostali narodi, jer samo tako je mogue objasniti mo vina i snagu da opini oveka, podari mu mo govora i vedrinu i zaslui da se nae na pijedstalu boanskog pia, pia bogova, rajskog napitka i ko zna kako su ga ve sve nazivali. Od mitolokih vremena vino je izazivalo u oima ljudi elju da ga probaju, sluilo za veselja i radosti, uz vino se sklapala primirja, objavljivali ratovi, ispraalo na poslednji put. Vino je sluilo i kao lek, a za njegova blagotvorna svojsta znali su jo stari Heleni. I u naim krajevima vino je korieno za leenje. U Bibliji, vino se spominje 521 put, u Grkoj je postojao bog vina Dionizije, a kod Rimljana Bahus. Kroz istoriju i vekove pili su ga keltski ratnici, rimski legionari, vizantijski stratezi, srpski upani i carevi, episkopi i arhiepiskopi, turski begovi i obini smrtnici. U srednjovekovnoj Srbiji, vino se pilo iz pehara za dijalog, dogovor, u vreme zakletve i opomene, vino je bilo zakon i obiaj. Nastanak vinogradarstva u Srbiji vezuje se za pronalazak posua na prostorima Sirmijuma, na osnovu kojeg se pretpostavlja da je korieno za prenos (amfore), uvanje i ispijanje vina. Deo posua potie iz gvozdenog doba, oko 400. godine p.n.e., a deo iz bronzanog doba, oko 200. godine p.n.e. Na prostorima upe, po arheolokim izvorima, tragovi vina datiraju od pre 3000 godina. U pisanim dokumentima gajenje vinove loze se spominje 1196. godine u Studenikoj povelji. Nekad su i manastiri Hilandar, Studenica i ia, kroz itav srednji vek posedovali vinograde i podrume vina u ii a knez Lazar je u upi imao svoje vinograde i podrume u poljani1 Velika Kruevica. Na prostorima Fruke gore takoe se gajila vinova loza. Za vreme rimskog cara Domencijana, u prvom veku, postojao je monopol gajenja kvalitetne loze, da bi Marko Aurelije Prob u III veku zasadio vinovu lozu na Alma Monsu Frukoj gori. Pisani dokumenti ukazuju da se zaetak gajenja vinove loze u srpskoj dravi vezuje za poetak stvaranja srpske drave i dinastiju Nemanjia. Tako car Duan donosi zakon o spravljanju vina i njegovom kvalitetu o emu svedoi zapis iz Povelje Stevana Prvovenanog. Sam
. Trgovinski.glasnik,.9/21..XII.1903,.br..271,.str..2

Abstract

Belgrade Lagoons as the Wine Vaults New Tourist Attraction Nowadays, Belgrade is a city with a great number of underground spaces and lagoons (lguns), a city with the wine tradition and, according to chroniclers records, a city abundant with areas where once vines were growing during XVII and XIX centuries, such as Vraar and Karaburma were. The Sava Wharf was the place where, owing to trading business, wine and brandy were transported. The development of trade requested that the warehouses, capable of retaining the quality of wine and brandy, be built up. The ambience where these products were once stored represents today a tourist attraction which needs appropriate conditions in order that its former purpose and present tourist offer be enlivened. Estimation is that through engagement of institutions, tourist and protection experts and adequate planning methodology, solutions which meet tourist offer quality standards can be put forward. Key words: underground spaces, lagoons (lgun), wine, wine cellar (winw vault), planning

car Duan imao je carske podrume i vinograde u okolini Prizrena. Vino iz Velike Hoe do Prizrena dopremano je vinovodom sagraenim keramikim cevima dugim 25 km sve do samih carskih podruma. Prostori Negotinske karjine, Deliblatske peare i Palia su takoe kroz minule vekove predstavljali mesta gde se gajila vinova loza i proizvodilo kvalitetno vino. U tekstu prof. Vladimira orovia Zemlja umadija hajduka, doseljenika i pobunjenika, iz 1939. godine, zapisano je da je Srbijom 1433. godine prolazio francuski vitez i dravnik Bertradon de la Brokier i u svom opisu Srbije zabeleio da je granica sa Turskom bila izmeu Kruevca i Varvarina. Ze-

Slika 1. Ploa sa imenom vlasnika laguma

* Dr Vidoje Golubovi, Beograd.

Slika 2. Grb Obrenovia



Slika 3. Izgled ventilacije spolja

Slika 4. Unutranji izgled ventilacije mlju opisuje kao lepu i naseljenu a na svom putu od Nekudima ka Beogradu prolazio je velikim umama, kako opisuje, sa puno bregova i dolina. U dolinama se nalazilo puno sela, dobre hrane a naroito dobrog vina (orovi, 1939). Zaharije Orfelin u svom Iskusnom podrumaru iz 1783. godine navodi da su naa njabolja vina manastirska i karlovaka, a naroito crno i iler. O vinarstvu u Beogradu gotovo da nema podataka sem skromnih zapisa o gajenju vinove loze na prostorima Vraara i Karaburme. Sasvim logino postavlja se pitanje gde se uvalo vino i da li su postojali podrumi kao pivnice Rajca u Negotinskoj krajini i Rogljeva, tubike pivnice, karlovaki vinski podrumi, te talog2 - podrumi poljane u Aleksandovakoj upi. Znaajan dokument, o potrebi skladitenja i uvanju buradi sa vinom, predstavlja referat dr Vladana orevia, tadanjeg predsednika optine, podnet Odboru optine beogradske 22 (po starom kalendaru 11) jula 1885. godine3, a koji se u delu od. Poljoprivreda,.Internet.magazin,.24.09.2005,.str.. 2,.izvor.Vino,.asopis.za.vinarstvo.i.vinogradarstvo . Srpske.novine,.15/28.jul.1885,.str..759

nosi i na skladitenje buradi na savskom pristanitu. Na savskom pristanitu tih godina istovaralo se i pod vedrim nebom skladitilo i ekalo kupce, nekada i mesecima, na stotone a po nekada i preko hiljadu buradi. Tada je data i ideja o gradnji optinskih antropa4 magaza magacina za skladitenje vina, rakije, soli i ulja, tamo gde se oekuje prolazak eleznike pruge i pristajanje parobroda. Ali, malo je ili gotovo da i nema podataka o tada ve kopanim prostorima ispod Kosanievog venca koji su kasnije nazvani lagumi. Danas se samo na osnovu podataka iz dva laguma, od 13 koliko ih ima sauvanih, moe zakljuiti da su, ako ne vie, a ono sigurno dva postojala i pre pomenutog referata dr V. orevia. U lagumu u Karaorevoj ulici br. 31 (sadanji naziv), postoji ploa sa natpisom o tome ko je i kada iskopao lagum (sl. 1), a u Karaorevoj ulici br. 1517 nalazi se isklesan grb dinastije Obrenovia sa vidno unetim brojem 80, to jasno oznaava godinu verovatnog kopanja i gradnje. Pretpostavka je da se radi o 1880. godini, vremenu kada su Obrenovii vladali Srbijom jer je teko dokazati da je bilo ko mogao kasnije uklesati grb i datum (sl 2). Da su pomenuti prostori sluili za skladitenje vina ukazuju i do danas sauvani ventilacioni otvori prenika 80 cm, i visine preko 28 m, koji se uzdiu do vrha pomenutog Kosanievog venca (sl. 3 i sl. 4). Sigurno da ovi prostori nisu sluili za pravljenje vina, kao prostori u Negotinskoj krajini ili Aleksandrovakoj upi ili na drugim prostorima i da je i okolina Beograda imala prostore koji su predstavljali vinske podrume. Valja istai i podatak da je pojavom parobroda na Savi i Dunavu 1834. godine, dolo do naglog razvoja trgovine na savskom pristanitu to je i uslovilo potrebu reavanja nedostatka prostora za skladitenje robe koja je stizala rekama. Ideja kopanja laguma nije bila nova jer su Zemun i Beanijska kosa ve bili prokopani brojnim lagumima jo u vreme austrijske vlasti. Pretpostavka je da su lagumi ve posle Prvog svetskog rata izgubili na znaaju, upravo zbog injenice da se trgovina i ceo privredni i drutveni ivot preneo sa Savamale na prostor Terazija i Knez Mihajlove ulice. U periodu nakon Prvog svetskog rata pa do danas lagumi nisu imali znaajniju funkciju i uglavnom su korieni za skladitenje razne robe preduzea koja su se nalazila u neposrednoj blizini ili stanarima oblinjih stambenih zgrada za ostave i odlaganje nepotrebnih stvari. Danas oni izazivaju interesovanje turista i pojedinih vinara sa idejom da se ovaj prostor prilagodi. Lagumi mogu biti vinski podrumi, mesta za degustaciju i sl. i tako postati deo nove turistike ponude grada.

Ureenje savamalskog kompleksa

Kralj Milan Obrenovi je 1882. godine pokrenuo inicijativu o velikom urbanistikom i komunalnom ureenju Beograda da bi ga preuredio od orjentalne varoi u moderan evropski grad. Jedan od planiranih prostora za urbanistiko ureenje odnosio se i na Sa. Isto

vamalu i savsko pristanite i reavanje skladitenja, posebno robe koja je stizala parobrodima i dereglijama Savom i Dunavom. Doneta je odluka da se grade optinski antropi. Iz tog perioda nema ili se do danas nije uspelo doi do podataka o lagumima. Po dostupnim podacima, lagumi potiu, ako ne pre, onda iz 1873. godine. Kako Beograd danas, na samom delu savskog pristanita ima 13 dobro sauvanih laguma, eto mogunosti da se gradu i turistima ponudi jedan nov prostor atrakcija za turiste - posetioce glavnog grada, a i same itelje prestonice. Ima mnogo razloga za to: blizina reke i savsko pristanite, mesto gde pristie godinje veliki broj turistikih brodova (po proceni u 2005. godini na savskom pristanitu je boravilo oko 50.000 turista), nedovoljna turistika ponuda, interesovanje turista da vide prostore laguma, sam ambijent i neobino interesantan izgled laguma, bogata kulturna i istorijska prolost, blizina centra grada... S obzirom na znaaj prostora, istoriju, kulturu, tradiciju, obiaje, ureenje Savamale i savskog pristanita zahteva angaovanje brojnih institucija: Zavoda za zatitu spomenika, Zavoda za zatitu prirode, Turistike organizacije grada i Republike, Zavoda za urbanizam, muzeja, te organa uprave iz oblasti turizma, planiranja prostora, imovinskih odnosa, geodetskih poslova, javnih preduzea iz oblasti odravanja zelenih povrina; kao i pojedinaca iz oblasti urbanizma, istorije, kulture, enologije, arhitekture, graevinarstva, zatite, etnologije, geografije, turizma, sociologije, geologije, hortikulture, sve sa ciljem izrade planskih dokumenata kako bi se sauvali ambijent i prostor, istorija i kultura, tradicija i obiaji Savamale i laguma na padinama Kosanievog venca. Pri izradi planskih dokumenata, neophodno je ispotovati odreene zahteve koji su ve istaknuti, ali i one koji stvaraju uslove da se turisti i posetioci oseaju prijatno i imaju sadraje koji e ih privui i ostaviti nezaboravan utisak. Estetsko i funkcionalno ureenje samog pristanita i sadraj posebno moe da privue goste. Ureenje fasada, postavljanje prodajnih prostora za suvernire, postavljanje signalizacije, osvetljenje znaajnih objekata, kao, na primer, stare dizalice iz XIX veka ili spomenika neznanog junaka, postavljanje klupa, ureenje padine Kosanievog venca, postavljanje sanitarnih vorova i esmi sa pijaom vodom, novih peakih staza i proirenje i ureenje postojeih, vremenom izmetanje teretnog i putnikog saobraaja, ureenje velikih i malih basamaka (stepenita) - poslovi su koji e uiniti da prostor na pristanitu dobije oblik turistike destinacije. Sve to doprinee i atrakciji samih laguma i sadraja koji se u njima budu organizovali. Takoe, u izradi planskih urbanistikih dokumenata neophodno je konsultovati srunjake iz raznih naunih oblasti i uvaiti ve postojea dokumenta Strategiju turizma Republike Srbije5, Strategiju prostornog ra. Zakon.o.turizmu,.Slubeni.glasnik.RS,.br.. 45/2005.



zvoja Republike Srbije6 Pravilnik o sadrini i izradi planskih dokumenata7 i druga. Planskim dokumentima, kako je predvieno u l. 19 prostornim planom podruja posebne namene neophodno je zatititi ambijent laguma, njihov graditeljski izgled, postojee ventilacije laguma, ostatke stare dizalice iz XIX veka, ine koje su koriene za transport robe sa pristanita do laguma, staru drvenu burad, ostatke grba dinastije Obrenovia, te plou o jednom od graditelja i vlasnika laguma iz XIX veka. Isto tako, neophodno je nai reenja za funkcionalno reenje i uvoenje struje, vode i kanalizacije a da se ne narui ambijent samih laguma i prostora. Urbanistiko-planskim dokumentima prostornim planom podruja posebne namene neophodno je kompleksno reiti kako pojedinane lagume tako i celinu ambijentalnog prostora Savamale.

Uslovi koje diktiraju vinski podrumi

Vinski podrumi poljane pivnice taloge - lagumi i ve ko zna kako su se sve nazivali prostori za skladitenje vina, jedan su od znaajnih uslova kvaliteta vina. Vievekovno iskustvo u proizvodnji vina i traganje za kvalitetom zahtevali su i odreene smetajne uslove i traganje za prostorom koji e sauvati i poboljati taj boanski napitak. Narodna izreka veli: Klima je sudbina, loza majka, a zemlja otac vina. Sa sigurnou se moe rei da je bilo vinskih podruma beogradskog vinogorja, ali o njima nema pouzdanih podataka sve do pojave laguma u Karaorevoj ulici od sredine XIX veka (sl. 5). Oni su korieni za skladitenje vina koje je stiglo u Beograd za trgovinu. Zanimljiv je i podatak da je po popisu iz 1875. godine, beogradski okrug imao vinograda 21.992 motike (Milievi, 1875, str. 113). Sremskokarlovaki vinogradari su svoje podrume poeli graditi sredinom XIX veka i na osnovu zapisa znamo da ih je bilo preko 500. Graeni su irine od 4 do 6 m, visine oko 2 m i duine od 15 m pa navie. Svi su imali drvene podgrade i 3-5 stepenika. Gradili su ih posebno obueni majstori. Istorija vinskih podruma je mnogo starija, ali je ostalo malo zapisa. Takvi prostori posle Prvog svetskog rata nazivani su lagumi. Ponos karlovana je vino bermet koje se nalazilo na mnogim vinskim kartama dvorova sveta pa, kako kau, i Titanika. Sa ponosom istiu da je kvalitet vina vezan za vinske podrume. Tokom XVII i XVIII veka karlovaka vina pila su se na dvorovima Francuske, Austrije, eke... Hroniari su zabeleili da je prilikom otvaranja Prve srpske gimnazije, mitropolit Stefan Stratimirovi pripremio oko 400 buradi vina.
. Zakon.o.planiranju.i.izgradnji,.Slubeni.glasnik. RS.br..47/2003..i.34/2006. . Pravilnik.o.sadrini.i.izradi.planskih. dokumenata,Slubeni.glasnik.RS,br..60/2003. . Isto . Samo.je.vino.veno,.Glas.javnosti,.15.10.2005,. str..13

Negotinska krajina imala je pivnice. Prvi pomen o njima potie iz XIX veka. Graene su od kamena. Posebno se istiu pivnice Rajca, Rogljeva i tubike. Njihova specifinost vezana je za nain gradnje kao naselja zbijene grupacije od 270 pivnica u Rajcu i oko 150 u Rogljevu. Na sredini se nalazio trg sa esmom a od njega su se pruale krivudave i uske ulice. Pivnice su graene od kamena a pokrivene eramidom i delimino ukopane. Sve su imale po dva naspramna ulaza i otvor za sipanje groa u kacu sa drvenim olukom gurmom. tubike pivnice nalazile su se u neposrednoj blizini manastira Bukovo kod Negotina. Bilo ih je oko 400, a vlasnici su bili vinogradari okolnih sela. Za razliku od pivnica Rajca i Rogljeva, graene su kao drvene prizemne zgrade sa tremom, a izvestan broj ih je na sprat, sa kamenim prizemljem i stambenim delom na spratu od atme. Arheolozi su pronali ostatke kafane i mesare na pomenutom lokalitetu to govori o znaaju naselja pivnica. Aleksandrovaka upa imala je vinske podrume, pivnice ili taloge. taloge su podrumi graeni od drveta a pokrivani lozinom. Graene su na poljanama pored vinograda, na raznim lokacijama, u grupama od 100, 200, 300 podruma, pa su itava naselja nazivana poljana. Po zpisima hroniara, u Aleksandrovakoj upi bilo ih je 35. Ostali su zapisi o poznatim vinskim podrumima u Aleksandrovakoj upi u Pokrpi, Velikoj Kruevici, Maloj Raklji, Malom Borju, Starakoj poljani10. Na kvalitet vina utiu vreme berbe, obrada groa, nega i uvanje vina. Oito da prostor za vino, podrum lagum igra znaajnu ulogu kod kvaliteta vina. Da bi vino sazrelo neophodna je stabilna temperatura, a nju su nekada vinogradari pronalazili u podzemnim prostorima kopanim sa namenom obezbeenja prirodnih mikroklimatskih uslova za nastanak vrhunskih vina. A vina, treba znati, trae mir i istu temperaturu kako bi sazrela i imala ukus rajskog napitka. Podzemni prostori sa 3-5 stepenika (kao gore opisani) daju stabilnu temperaturu 12oC i vlanost koja ispunjava optimalne vinske uslove. Ovi svetski standardi proizvod su vekovnog iskustva vinogradara. uvanje vina zahteva odreene uslove koji se mogu definisati kroz sledee zahteve: prostor - podrum mora biti mraan, jer to doprinosi dugom i harmoninom starenju vina, podrum mora biti ukopan sa 35 stepenika, iskustvene norme govore da prostor mora biti irine od 4 do 6 m i visine oko 2 m, podrumi za skladitenje i uvanje vina moraju imati i adekvatnu prirodnu ventilaciju iznad plafonskih zidova, optimalna temeperatura uvanja vina je 11oC, to podrumi ukopani u zemlju apsolutno ispunjavaju, vlanost vazduha u podrumu treba da iznosi od 65% do 80%,
0.Trgovinski.glasnik,.9/21..XII.1903,.br..271,.str..2

Slika 5. Izgled laguma s poetka XX veka

Slika 6. Lagum u Beogradu, izgled danas podrumi treba da imaju sve i ist vazduh, bez mirisa, podrum treba da bude na mirnom mestu, bez vibracija ili drugih fizikih i tehnikih okova. Istraivanje beogradskih laguma, kopanih sredinom XIX veka, obuhvatilo je 13 laguma u Karaorevoj ulici. Sva merenja vrena su elektronskim instrumentima. Ispitivanje temperature i vlanosti vreno je u periodu zime, prolea i leta (3x). Dolo se do sledeih rezultata: u svim lagumima, na istim mestima, izmerena je temperatura od 11,3oC, etri laguma se koriste od strane stanara okolnih stambenih zgrada, povremeno, ostali lagumi, sem u nekoliko sluajeva, nisu otvarani oko 20 godina, svi lagumi su ukopani ispod Kosanievog venca u stenskoj masi krenjaku, ulazna vrata su dimenzija 120x180cm, i svi ulazi su od opeke pokrivene betonskom ploom neposredno ispred ulaza u lagum, vlanost vazduha je od 93% do 96,1%, u tri laguma vidno je prisustvo vode kapi na plafonskom delu, ni za jedan lagum nisu reeni imovinsko pravni odnosi, niti postoje podaci ranijih vlasnika, trenutno ne postoji institucija koja gazduje lagumima, nijednim normativnopravnim aktom drava nije regulisala odnose u oblasti podzemnih prostora, lagumi nemaju registrovanu potronju vode i struje, niti uvedenu kanalizaciju, postoje ostaci stare elektroinstalacije i u dva laguma vodovodne cevi koje nisu prikljuene na vodomer, a jedan lagum ima prikljuak na kanalizaciju, tri laguma imaju vertikalnu ventilaciju prenika 80 cm i visinu od 28 m,



 svi lagumi su aprila 2006. godine tehniki obraeni izvreno je geodetsko merenje i snimanje, nacrtane osnove i preseci u razmeri, od maja 2006. godine u jednom lagumu zapoeta je priprema ureenja prostora za vinski podrum, Istaknuti podaci ukazuju na to da se postojei lagumi, uprkos dugom periodu van funkcije, mogu urediti i prilagoditi turistikim potrebama i ponuditi jedan novi sadraj (sl. 6). Posebno ovo moe biti od znaaja ako se uzmu u obzir podaci poseta za vreme Dana evropske batine kada je u dve manifestacije za etiri dana lagum u Karaorevoj ulici br. 1517 posetilo 850 Beograana.

Atraktivnost savamale

Savamala je deo Beograda, najstariji prigradski deo varoi, prostor sa bogatom istorijom, kutrurom, tradicijom i obiajima. Ona ni danas nije dovoljno istraena. itav prostor mogao bi sa vinskim podrumom predstavljati turistiku atrakciju i potencijal uz uslov da se planski uredi i stavi na turistiku kartu kao deo turistike ponude grada i njegove celine. Savamala kao ambijentalna celina ima ta da pokae. Danas se ona nalazi na delu od Beogradske tvrave pa uzvodno desnom obalom Save sve do Ade Ciganlije. Naveemo samo nekoliko objekata koji u celini jesu atraktivni sadraj Savamale. Primena savremenih turistikih metoda i adekvatna priprema garant su uspene realizacije atraktivnosti u ponudi vinske kue i Savamale posetiocima i turistima, kako domaim tako i stranim. Zeleni venac, pristanite, bara Venecija, umrukana, liman, lagumi, prostori su koji izazivaju panju, i deo su neiskoriene turistike ponude grada. Zeleni venac, naziv urbanog dela Beograda ispod terazijskog grebena11, dobio je naziv po kafani iznad ijeg ulaza je stajalo zeleni lim sa nacrtanim vencem, koja se nalazila na prostoru dananje autobuske okretnice a ija je vlasnica bila Nemica. Kasnije je itav prostor po kafani dobio naziv Zeleni venac. Sam prostor ima izuzetno znaajnu istorijsku i kulturnu prolost koja nije dovoljno istraena. Tu je zapoeta gradnja prvog pozorita, zatim, tu se nalazila velika bara preko koje se prelazilo amcima, hroniari su ostavili zapise o groblju, Bukure mali, Abadijskoj ariji, rimskoj areni, velikom broju kafana i organizovanim balovima po kojima je Beograd postao poznat u Evropi. Tu se nalazila i prva muzika kola. Bara Venecija - naziv potie iz vremena kada je zapoeto nasipanje terena za gradnju dananje eleznike stanice, 1880. godine. Prvo isuivanje bare belei se 1867. godine. Radove je izvodila jedna Belgijska firma angaujui italijanske radnike iz okoline Venecije. Vremenom oni prostor nazivaju Bara Venecija i naziv ostaje do dananjih dana. Postoje zapisi da se bara nazivala i Ciganska
.Golubovi,.V..Strari.Beograd,.topografski.renik,. BeoSing,.Beograd,.2006,.str..22

ili Ciganka i Savamalska bara. Prostirala se od dananjeg Brankovog mosta do Mostara i dananje Sarajevske ulice. I danas se prepriavaju zapisi i legende o bari - taman tamo gde je danas autobuska i eleznika stanica sve do Sarajevske ulice i Mostara, a sa druge strane do Brankovog mosta. Tu su bila javna kupatila, prostor za trke konja, tabhane, kade za leenje reume, klizalita. Savsko pristanite. Kroz istoriju menjao se poloaj mesto savskog pristanita. Znaaj dobija pojavom parobroda i razvojem trgovine. Ve tridesetih godina XIX veka gradi se umrukana (carina), a itav prostor ispod Kalemegdana intezivno se poinje razvijati. Poinje gradnja hotela, kafana, magaza antropa magacina, a svoj puni razvoj doivljava krajem XIX i poetkom XX veka. Ostalo je zabeleeno da je na prostoru savskog pristanita bilo puno radnji, trgovalo se, bio je to trgovaki centar grada. Liman. Prostor koji se koristio za pristanite Turci i Grci nazivali su Liman. Hroniari i putopisci su opisivali prostor oko dananjeg mosta u Brankovoj ulici i nazivali ga Liman. Liman je po poloaju pripadao Savskom pristanitu, a ostali su zapisi o karavanima kamila sa duvanom i drugom robom. Hroniari su zapisali da je poslednji takav karavan tuda proao 1854. godine. Savamala je deo Beograda oko ijeg naziva se i danas spore istoriari - da li je dobio ime po reci Savi ili velikom pravoslavnom svetitelju sv. Savi. Postoje i oni koji tvrde da se Savamala zvala i Rastkova mala. No, bez obzira na ove nesuglasice, Savamala ima izuzetno bogatu prolost i kulturu. Danas je to ambijentalna celina koja ne ostavlja ravnodunim naunike i prosto izaziva panju i potrebu mnogih da se bave njome, a turiste da je vide i uju o njenoj prolosti. Nemogue je u nekoliko reenica saoptiti sve to, izdvojiti ono to je znaajno, ali podsetimo na neke injenice. Jo za vreme Turaka, 1536. go-

dine, tu se nalazilo srpsko naselje, bio je to do Prvog svetskog rata pravi trgovaki centar, bila je tu i poznata Bulina vodenica, veliki broj hotela i kafana, fabrika, pivara, tu su imali svoje kue i zadubine znaajne linosti politikog, privrednog i kulturnog ivota grada. Na Savamali nalazi se Manakova kua iz 1830. godine, tu je formiran prvi sud u Srbiji 1834. godine, poznati i pesmom opevan Mali pijac, krst Neznanog junaka iz 1860. godine. Na Savamali nalazila se i poznata Velika pivara uvena po Sentandrejskoj skuptini i organizovanom prvom balu u varoi. Savom su plovile poznate dereglije, emijame i garancije. Ostao je zapis da su ue Save u Dunav nazivali i Velika svoja. umrukana, jedna od, za to vreme, kolosalnih graevina, izgraena je za vreme vladavine Miloa Obrenovia. Imala je vie namena: od potreba carinske slube, teatra, muzikih sveanosti, do prostora za potrebe poslanstva. U umrukani je odigrana i prva profesionalna diletantska predstava, 1841. godine, organizovane muzike sveanosti, a pored nje su bili Veliki i Mali basamci stepenite sa puno istorijskih dogaaja (Golubovi, Nikoli, 2006). Kafane su deo kulture i istorije grada, mesto gde su donoene najznaajnije odluke, organizovane muzike sveanosti, sajmovi, stvarane najlepe pesme, organizovane pozorine pretstave, pisana istorija Beograda. O kafanama se i danas pria, one podseaju na duh jednog prohujalog vremena, na zaboravljeni grad. Kafane su najznaajnije institucije Srbije i Beograda. Kako je zapisano u periodu skraja XX veka u Savamali ili njenoj blioj okolini postojali su hoteli Kragujevac, Bosna, Nacional, Srpska kruna, Grka kraljica, Jelen Bristol i kafane Zlatna moruna, amdijska kafana, Engleska kraljica, Bosna, Zeleni venac, Dobro jutro, Zlatno burence, Bosfor, Kievo, Orjent i druge (Golubovi, 2005). Postojei poloaj i izgled laguma u Beogradu u Karaorevoj ulici mogu se urediti i prilagoditi muzejskim potrebama. Ako bi se tokom narednog perioda krenulo u postupak donoenja urbanistikih dokumenata i postojei prostor planski predvideo za potrebe vinskih podruma, bili bi nuno predvideti i mesto formiranja muzeja vinogradarstva. Formiranje muzejske postavke omoguilo bi: da se na jednom mestu formira celovita prezentacija istorije gajenja vinove loze, proizvodnje i degustacije vina, da se stvori prostor za edukaciju, izlaganje eksponata za proizvodnju vina koji su gotovo zaboravljeni, prikazivanje i drugog sadraja etnomotiva koji su pratili gajenje vinove loze i proizvodnju vina, da se turistima na jednom prostoru ponudi to vie sadraja i upotpuni turistika ponuda,

Muzej vinogradarstva

Slika 7. Burad od 17.000 litara

Slika 8. Beli pauk

0

 da se napravi nova turistika ponuda, s obzirom na blizinu pristanita, za turiste koji dolaze brodovima, Priprema laguma za muzejsku postavku, s obzirom na veliinu i poloaj, ne zahtevaju velika matrijalna ulaganja. Danas se u naim selima nalazi znaajan broj predmeta koji mogu posluiti za muzejsku postavku. Muzej vinogrdarstva valjalo bi da bude interes Turistike organizacije Srbije i Beograda i drave u celini. Lagumi su prostor koji se moe koristiti za razliite namene. Sigurno da osnovna namena jeste degustacija vina, ali i sve ostale aktivnosti valjalo bi posvetiti vinu i prii o vinu. Aktivnosi koje se odvijaju u lagumima su mnogobrojne, a ovde emo nabrojati one koje mogu biti dominantne: degustacija vina (sl. 9), pozorine predstave (sl. 10), promocije knjiga, asopisa i muzike, izlobe slika i zlobe umetnikih predmeta sa etnomotivima, mini sajmovi vina i rakije, obeleavanje sveanosti vinogradara, edukacija aka i studenata, veeri boema i seanja na beogradske balove, seanja na umetnike koji su obeleili duh Beograda, Dani Savamale.

zina reke i prisustvo velikog broja turistikih brodova potvruju rezultate istraivanja i daju potvrdu istaknutog.

Literatura

Slika 9. Prva degustacija vina u lagumu

Viestruka namena prostora

Slika 10. Pozorina predstava u lagumu iz oblasti turizma i kulture za preduzimanje adekvatnih mera u kreiranju novog turistikog brenda grada. Zadatak je sloen i kompleksan, zahteva angaovanje brojnih strunih lica i institucija iz oblasti turizma, kulture, urbanizma, istorije, enologije i drugih grana, ali je relno izvodljiv i ekonomski isplativ. Sam poloaj laguma, ambijentalna celina prostora, bli-

Zakljuak

Cilj rada je bio da ukae na mogunosti laguma i njihovu turistiku ponudu i, istovremeno, upozori na neiskorien turistiki proizvod grada. Rezultati istraivanja, iako nisu u celini obuhvatili sve parametre, u dovoljnoj meri mogu da poslue svim institucijama

orovi, V. (1939), Zemlja umadija hajduka, doseljenika i pobunjenika, lina arhiva Kanic, F. (1987), Srbija zemlja i stanovnitvo, knj. 1 i 2, Srpska knjievna zadruga, Beograd. Golubovi, V. Nikoli, Z. (2006), Beograd ispod Beograda, Slubeni list SCG, Beograd. Golubovi, V. (2005), Stare kafane Beograda, CD grupa, Beograd. Golubovi, V. (2006), Stari Beograd topografski renik, IP BeoSing, Beograd. Milievi, M.. (1875), Kneevina Srbija, Beograd. Pravilnik o sadrini i izradi planskih dokumenata (2003), Slubeni glasnik RS, br. 60/03. Referat dr Vladana orevia, predsednika optine, podnet Odboru optine beogradske, jula 1885. Samo je vino veno, specijalni dodatak uz Glas javnosti , 15. oktobar 2005. Strategija turizma Republike Srbije - strateki marketing plan (2006), Ministarstvo trgovine, turizma i usluga, Beograd Trgovinski glasnik, 9/21. XII 1903. br. 272/2. U vinu je spas, dnevni list Kurir, 28 januar 2005. Beograd. Zanimljivosti beogradske vinske pijace, Poljoprivreda internet magazin, 05. oktobar, 2005. Beograd. Zakon o kulturnim dobrima, Slubeni glasnik Republike Srbije, br. 71/94. Zakon o planiranju i izgradnji, Slubeni glasnik RS, br. 47/03 i 34/06.

1

asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Tatjana Stojanovi* Dr Dragan Teanovi** Rezime

HACCP (Hazard Critical Control Point) predstavlja novi nain ili proces rada u proizvodnji hrane koji omoguuje potpuniji pristup kontroli identifikovanih ivotnih opasnosti bolji od tradicionalnog naina kontrole higijene i kvaliteta proizvoda. Primenom sistema HACCP (teite) kontrola se prebacuje sa testiranja i provere finalnog prehrambenog proizvoda (tj. pronalaenje uzroka kvarenja u hrani) na planiranje i proces proizvodnje hrane (tj. spreavanje da doe do kvarenja ili zdravstvenog problema u hrani). U radu se razmatraju osnovne kritine take u procesu pripreme namirnica i zgotovljavanja jela u ugostiteljskim kuhinjama i predlau mere preventive. Kljune rei: HACCP, bezbedna hrana, ugostiteljska kuhinja

Neki aspekti realizacije sistema HACCP u ugostiteljskim kuhinjama

Uvod
HACCP je moderan preventivan koncept koji obezbeuje sigurnu proizvodnju i sluenje hrane analiziranjem opasnosti, tj. identifikacijom, procenom i kontrolom opasnosti i pre nego to se one jave. Ovaj sistem bavi se kontrolom faktora koji utiu na sastojke, proizvode i procese, a to znai da proizvoai, preraivai, distributeri i potroai prehrambenih proizvoda treba da imaju dovoljno informacija u pogledu hrane i naina njene prerade kako bi bili u stanju da primete kada i kako moe da se javi problem sigurnosti hrane. HACCP sistem mora biti izgraen na solidnim temeljima programa preduslova. Ovi programi tite hranu od zagaenja, minimiziraju razvoj mikroorganizama i obezbeuju pravilno funkcionisanje opreme. - Zatitnu radnu odeu obavezno promeniti prilikom promene aktivnosti ili due upotrebe, naroito u sluaju da se zaprlja. Sva hrana i ambalaa koja ulazi u kuhinju potencijalni je nosilac razliitih mikroorganizama. Nije mogue spreiti ulazak svih kontaminenata u kuhinju, ali zato postoji nekoliko naina da se njihov broj znatno ogranii. Pravila prevencije: - Brzo i ispravno uskladititi svu pristiglu hranu, - Pri prijemu smrznute hrane iz hladnjae proveriti da li je hrana potpuno zamrznuta ili pokazuje znake topljenja, - Paljivo pregledati svu hranu koja se prima, da nije pokvarena i zaraena, - Obratiti panju na peat mesa koji garantuje njegovu ispravnost, - Nabavljati sve namirnice od poznatih i proverenih dobavljaa, - Proveriti ispravnost konzervi (da li su ulubljene, oteene, naduvene ili bez etikete). Glodari i insekti su veoma esti prenosioci mikroorganizama u ugostiteljskim kuhinjama. Veoma su opasni i moraju se redovno kontrolisati i unitavati. Taj posao treba prepustiti profesionalcima. Pesticidi su otrovi, a kuvari ne smeju dolaziti u kontakt sa njima, jer oni lako mogu dospeti i u hranu. ta kuvari mogu da uine? Pravila prevencije: - Pokriti sve posude sa hranom, - Izbaciti iz kuhinje svu papirnu ambalau u kojoj je primljena hrana, - Hranu u skladitu uvek drati poklopljenu, - Ne drati u radnom prostoru nita to privlai glodare i insekte.

Hrana kao prenosilac mikroorganizama

Abstract

Some Aspects of HACCP System Application in Hospitality Kitchens HACCP (Hazard Critical Control Point) represents a new method or process in the food production, which enables a more complete access to the control of the identified hazards superior to the traditional methods of control of hygiene and quality of the products. By application of the HACCP control the focus of the control is shifted from the actual testing and control of the final food product (i.e. finding the cause of food decay) to the planning and food production phases (i.e. the prevention of decay or other health hazard problems). In this work, examined are the basic critical points in food processing and preparation of dishes in hospitality kitchens, and preventive measures suggested for the elimination thereof. Key words: HACCP, safe food, hospitality kitchen

Kritine take kontaminacije hrane mikroorganizmima u ugostiteljskim kuhinjama

Kako spreiti ulazak mikroorganizama u kuhinju

Glodari i insekti kao prenosioci mikroorganizama

Mikroorganizmi mogu dospeti u kuhinju na razliite naine: sa ljudima, hranom, insektima i glodarima. ovek je odluujui faktor u higijenskom lancu proizvodnje namirnica. Klice i uzronici bolesti prianjaju uz kou, sluzokou i dlaku ljudi, pa mogu kontaminirati namirnice. Zato je od izuzetnog znaaja voenje rauna o higijeni zaposlenih i njihovom ponaanju kako bi se rizik od kontaminacije sveo na minimum. Pravila prevencije: - Nokte odravati kratkim i istim (bez laka za nokte), - Nakit, satove i burme skinuti pre poetka rada, - Izbegavati kijanje i kaljanje na namirnice, - Svaka povreda se mora odmah zbrinuti (vodonepropustljivim zavojem) i korisiti rukavice za jednokratnu upotrebu, - Ruke redovno prati i dezinfikovati (pre poetka rada, nakon brisanja nosa, odlaska u toalet, zavretka pojedinih radnih procesa, pauzi, puenja, konzumiranja hrane i pia), - Nositi istu radnu odeu, - Koristiti jednokratnu zatitnu odeu (zatitne kape i marame, rukavice, kecelje itd.),

ovek kao prenosilac mikroorganizama

Kako spreiti irenje mikroorganizama u kuhinju

* Dr Tatjana Stojanovi, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad ** Dr Dragan Teanovi, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Veina mikroorganizama (a naroito bakterije) prenose se sa hrane na hranu. To je tzv. unakrsna kontaminacija, a prenosnik je esto lice koje radi sa hranom. Mikroorganizmi se prenose prljavim noem, preko pekira, radnog stola, sudopere, tanjira, daske za seckanje ili sa ruku.

Prenoenje mikroorganizama sa proizvoda na proizvod

Sva hrana nosi mikroorganizame, kao i ljudi, ali neka hrana ima vie izgleda da donese mikroorganizame i da ih proiri na drugu hranu. Sirova ivina, ribe, meso i jaja, kao i mle-



ko i mleni proizvodi najei su nosioci, ali i primaoci mikroorganizama od drugih namirnica ili ljudi. Osim toga, bilo koja namirnica moe preneti ili primiti mikroorganizme preko radne povrine, ureaja ili ruku. Pravila prevencije: - Oprati ruke pre poetka pripremanja hrane, - Kada se zavri priprema jednog proizvoda, radna povrina se mora oistiti i dezinfikovati, - Sve ureaje i pribor (noevi, hvataljke, posude za servisiranje, vage, mesoreznice, otvarai konzervi i dr.) istiti i dezinfikovati posle svake upotrebe. Prenoenje mikroorganizama u ugostiteljskim kuhinjama esto je uzrokovano prosipanjem i curenjem razliitih tenosti. Prosuta tenost u jednom odeljenju moe se proiriti i na drugo, a sa njom i mikroorganizami koje nosi. Do prosipanja dolazi i prilikom odravanja higijene podova i radnih povrina, kada prljava voda moe dospeti na kuhinjske ureaje ili hranu. esto se deava da kondenzovana vodena para (koja se stvara u kuhinji tokom kuvanja) kaplje na hranu ili na radnu povrinu. Na ovaj nain neistoa sa plafona moe dospeti i u hranu. Veoma je ozbiljan problem i kada sukrvica od sirovog mesa kaplje na drugo meso ili hranu. Pravila prevencije: - Prosutu tenost odmah obrisati u skladu sa predvienim standardima, - Instalirati potrebne titnike na lavaboima da prljava voda koja se prosipa prilikom pranja ruku ne bi kontaminirala hranu, - Korisiti aspiraciju pri radu u kuhinji (kuhinja mora odgovarati predvienim standardima u pogledu visine plafona), - Namirnice u sirovom stanju kao to su meso, riba, piletina idr. treba skladititi u donjem delu friidera da bi se spreilo curenje sukrvice na hranu ispod nje. Ovo pravilo posebno vai za ribe koje su pokrivene ledom da bi zadrale sveinu.

Prosipanje i curenje

U obraenu hranu spremnu za serviranje spadaju, na primer, smrznuti kuvani rakovi, dimljena riba i proizvodi od mesa, peena hladna mesa, sirevi itd., odnosno sva hrana kojoj nije potrebna dodatna toplotna obrada. Kuvana hrana u kuhinji obuhvata peena i kuvana jela koja se uvaju za kasniju upotrebu. Ova hrana treba da bude skladitena zasebno. Da bi se spreilo irenje mikroorganizama u kuhinji moraju se potovati jo neka pravila: - Hrana mora da bude pokrivena, sa ispisanim nazivima i datumom skladitenja, - Hranu treba skladititi u skladu sa odgovarajuim sanitarnim propisima, - Sva skladitena hrana mora biti odignuta od poda, - Dekorativni predmeti (cvee, ledene skulpture itd.) nikada se ne skladite sa hranom. Kada se donosi hrana iz magacina u odeljenje za predpripremu, ne sme se donositi u prljavim posudama i kesama u kojima je dopremljena. Mora se prebaciti u iste kontejnere (iste plastine posude ili kuhinjske bole). Ako se moraju koristiti originalna pakovanja (na primer kartoni za jaja) nikada se ne smeju stavljati na povrinu za pripremu hrane. To je posebno vano u sluaju servisiranja hrane koja ne podlee toplotnoj obradi.

Osnovne kritine take u pripremi jela u ugostiteljskim kuhinjama

Osnovne kritine take u pripremi jela vezane su za primenu razliitih temperaturnih reima koji ih prate. Mikroorganizmi kao najei uzronici kvarenja hrane razvijaju se na temperaturama izmeu 4 i 60oC. To je temperaturna zona poznata kao zona razmnoavanja mikroorganizama ili opasna temperaturna zona. Ispod 4oC razmnoavanje mikroorganizama je nemogue ili veoma oteano. Na temperaturi od 4 do 15oC mikroorganizmi se razmnoavaju usporeno, dok je u temperaturnoj zoni izmeu 15oC i 50oC njihov rast ubrzan. Na toj temperaturi mnogi mikroorganizmi produkuju toksine. Izmeu 50 i 60oC razmnoavanje mikroorganizama se usporava, ali i dalje tee. Temperatura iznad 60oC je gornja zona bezbednosti ili temperaturna zona za uvanje kuvane hrane spremne za serviranje. Temperatura ispod 4oC je nia zona bezbednosti ili temperaturna zona za uvanje sirove ili kuvane hrane u friiderima ili zamrzivaima. Iznad 60oC bakterije mogu da preive, ali se ne razmnoavaju. Iznad 73,9oC veina bakterija ugine. Ispod 0oC bakterije se ne razmnoavaju, ali mnoge preive. Dakle, da bi se spreilo razmnoavanje mikroorganizama, hranu treba uvati u donjoj ili u gornjoj temperaturnoj zoni bezbednosti. Kada se hrana dri u opasnoj temperaturnoj zoni, mora joj se posvetiti najvea panja. Osnovne kritike take kontrole hrane obuhvataju hlaenje, ponovno zagrevanje,

Nepravilno skladitenje

Nepravilno skladitenje namirnica je veoma esto uzrok irenja mikroorganizama u ugostiteljskim kuhinjama. Da bi se to izbeglo mora se sirova i gotova hrana skladititi u posebnim friiderima. Hranu treba podeliti u tri kategorije: 1) sirova, obraena ili neobraena hrana, 2) obraena - gotova za serviranje, 3) kuvana u kuhinji. Nije uvek lako odrediti koja obraena hrana je sirova, a koja kuvana, jer hrana dolazi u kuhinju u mnogo razliitih formi. Sirova obraena hrana ukljuuje slaninu, rakove spremne za prenje, smrznuto povre, smrznuto testo, odnosno bilo koji proizvod koji je na neki nain predhodno obraen, ali se mora toplotno obraditi da bi bio jestiv.

skladitenje hrane kao i propisane minimalne temperature mesa, riba i jaja: - Hlaenje - hrana bi trebalo da se hladi sa 60oC na 20oC ili nie u periodu od dva sata. Nakon toga mora se produiti hlaenje sa 20oC na 4oC ili nie u narednih etiri sata, to ukupno iznosi est sati ili manje za hlaenje. - Ponovno zagrevanje - kada se bilo koja hrana ponovo zagreva mora se dovesti na temperaturu od 73,9 oC u periodu od dva sata i odravati na toj temperaturi do 15 sekundi pre serviranja. - Odravanje toplote - hranu koju bi trebalo odravati toplom do ponovnog sluenja treba drati na temperaturi od 60 oC pa i vie. - Hladno skladitenje - hrana se mora odravati na 4oC ili nie tj. ispod donje temperaturne zone bezbednosti. - Odmrzavanje - zamrznuta hrana bi se trebalo odmrzavati u friideru na temperaturi od 4oC ili nie. Ukoliko bi se ona odrmzavala na sobnoj temperaturi spoljani deo hrane bi uao u opasnu temperaturnu zonu, dok bi se unutranji deo jo odmrzavao. - Opasna temperaturna zona - temperaturni interval izmeu 4oC i 60oC. Ako se hrana dri u opasnoj temperaturnoj zoni, mora se odbaciti nakon etiri sata, ali u interesu sigurnosti autori preporuuju odbacivanje nakon dva sata. Bilo koja namirnica koja stoji na sobnoj temperaturi due od 15 do 20 minuta ne moe se smatrati namirnicom u procesu pripreme i treba je vratiti u friider ili pod toplotu. - Temperatura kuvanja - krajnja unutranja temperatura razliitih vrsta mesa koja bi trebalo da se dostigne najmanje 15 sekundi pre sluenja: 1. Svinjetina, mlevena govedina, seckano meso ili riba treba da dostignu minimalnu temperaturu od 68,3oC u periodu od 15 sekundi ili vie. 2. Piletina ili druga ivina kao i punjena hrana obavezno moraju dostii minimalnu temperaturu od 73,9oC u periodu od 15 sekundi ili vie. 3. Jaja, riba, govedina ili jagnjetina koja nije mlevena mora dostii minimalnu temperaturu od 62,8oC u periodu od 15 sekundi ili vie. 4. Sirova riba koja se smrzava zahteva da bude zamrznuta na -20oC u periodu od najmanje 7 dana sa ciljem da se ubiju mnogi paraziti koji ive u mesu mnogih vrsta riba. Potrebno je posebno istai da se uvek kontrolie unutranja temperatura hrane, a ne temperatura prostorije ili vode u kojoj se hrana dri. ak i kada je hrana u toploj kupki ili u friideru, ne znai da je u bezbednoj temperaturnoj zoni. Da bi se odrala hrana na 60oC ili vie, ureaji koji obezbeuju toplotu moraju pokazivati 81,9oC, a temperatura u friideru mora biti 2oC da bi se hrana drala ispod 4oC. Dunost kuvara je da stalno proverava ove temperature ukoliko sami urea-



ji nisu snabdeveni automatskim kontrolnim instrumentima.

Zakljuak

Osnovni koncept HACCP sistema je prevencija umesto inspekcije hrane. Dok generiki HACCP plan moe sluiti kao korisna smernica, svaka radna jedinica, tj. ugostiteljski objekat mora razviti svoj plan koji je prilagoen njenim sopstvenim uslovima. Plan se mora posebno prilagoditi tom ugostiteljskom objektu

tj. njenom meniju, gostima, opremi i procesima i operacijama. U ovom radu autori ukazuju na osnovne kritine take u procesu pripreme namirnica i zgotovljavanja jela u ugostiteljskim kuhinjama. Takoe sugeriu korake i mere prevencije da do toga ne bi dolo.

Literatura

Applied Foodservice Sanitation Texbook, fourth edition, Educational Foundation of the National Restaurant Association, USA, 1993.

Basic Foof Sanitation, The Culinary Institute od America, USA, 1993. HACCP: Reference Book, Educational Foundation of the National Restaurant Association, USA, 1993. Helen Charley (1994): Food Science, third edition, Macmillian. Safe food Service Management, second edition, Prentice Hall, USA, 2000.



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Dragan Teanovi * Dr Tatjana Stojanovi** Rezime

Sajmovi predstavljaju turistiko privrednu smotru na kojoj se okuplja veliki broj posetilaca. Svaka sajamska priredba predstavlja i turistiku manifestaciju na kojoj se prezentuju privredna dostignua ali i dostignua u kvalitetu proizvoda. Motiv dolaska turistaposetilaca je da se upoznaju sa dostignuima i da se uspostave poslovni kontakti. Cilj rada je da na modelu ocenjivanja Novosadskog sajma pokae znaaj, izbor ocenjivaa, metode ocenjivanja, pripremu uzoraka, vrste priznanja i njihovu marketinku vrednost, sa posebnim osvrtom na nagradno ocenjivanje hrane. Na taj nain e se ukazati na veliki doprinos sajmova u podsticaju razvoja kvaliteta prehrambenih proizvoda, boljem plasmanu i prodaji i u krajnjoj istanci veem ostvarenju profita. Kljune rei: sajamsko-turistike manifestacije, hrana, kvalitet

Doprinos sajamsko-turistikih manifestacija oceni kvaliteta hrane

Uvod
Sajamsko-turistike manifestacije predstavljaju mesto susreta ponude i tranje proizvoda kako nacionalne tako i meunarodne privrede. One su mesto na kojem se firme afirmiu i predstavljaju u najboljem svetlu. Ugovaranje poslova i uspostavljanje novih poslovnih kontakata je osnovni motiv izlaganja proizvoda kako tokom odravanja manifestacija, tako i posle njih. Pored prezentovanja asortimana, znaajno je predstaviti i dostignuti maksimalni nivo kvaliteta hrane, uestvovanjem na sajamskom nagradnom ocenjivanju. Na svim veim svetskim sajamsko-turistikim manifestacijama vrednuje se kvalitet i dodeljuju razliita priznanja, koja predstavljaju rang, to jest nivo kvaliteta odreenog prehrambenog proizvoda. Vrednovanje se obavlja primenom razliitih metoda definisanih meunarodnim ili nacionalnim standardima, odnosno pravilnicima sajmova. Skoro svi uzorci hrane i pia podvrgavaju se senzornoj analizi, pri emu odabrani ocenjivai koriste razliite, na naunim osnovama zasnovane tehnike ocenjivanja. Postoji veza izmeu kvaliteta prehrambenog proizvoda, kvaliteta usluga i kvaliteta ivljenja, to se moe prikazati tzv. krugom kvaliteta. Pojam kvaliteta prehrambenih proizvoda moe se opisivati pomou prideva kao to su: izvrstan, dobar ili nedovoljan, lep, dok re svojstven znai postojanje u neemu, tj. oznaava trajnu karakteristiku. Kljuni elementi za ocenu kvaliteta su: 1. Biohemijski sastav (hranljiva nutritivna vrednost), koji se izraava sadrajem odgovarajuih, za proizvod karakteristinih hranljivih materija; 2. Senzorna svojstva organoleptike osobine ukus, miris, boja, aroma, izgled, tekstura, konzistencija; 3. Karakteristine fiziko hemijske osobine kao to su: vlaga, suvi ostatak (ekstrakt), gustina, rastvorljivost, kiselost, taka topljenja ili omekavanja i druge; 4. istoa mogue prisustvo stranih i nepoeljnih primesa: vana je pre svega za nepreraene (sirovine) proizvode, ali i neke preraevine; 5. Sveina, starost, rok upotrebe; 6. Zdravstvena ispravnost; 7. Kvalitet pakovanja (ambalaa) materijal, funkcionalnost, estetski izgled i atraktivnost; 8. Ostale relevantne komercijalno tehnoloke i druge osobine: - efikasnost proizvoda, - stabilnost u toku fizike distribucije (skladitenja, transporta, dranja u prodavnici i drugih operacija),

Abstract

Contribution of Fairs-tourist Events to Food Quality Evaluation Fairs are touristic-economic events visited by numerous visitors. Every fair also signifies a tourist event where the economic developments are represented, as well as the developments of the quality of products. The motivation for tourists-visitors to attend such an event is not only to get acquainted with the latest developments, but also to establish business contacts. The scope of this work is to illustrate, on the example of the Novi Sad Fair, the importance of the evaluation, the choice of evaluators, evaluation methods, and preparation of samples, types of awards and their marketing values, with a special review of award evaluation of food. Thus, revealed will be the great contribution of fairs to the incentive for the improvement of food products quality, to better disposal and marketing, and, in the long run, to higher profit realization. Key words: fair and tourist events, food, quality

Kvalitet prehrambenog proizvoda

Prehrambeni proizvod je zajedniki ili grupni naziv za sve proizvode koji se upotrebljavaju kao hrana, bilo da su u preraenom ili nepreraenom stanju, kao i za sirovine i razne dodatke koji se normalno upotrebljavaju u njihovoj obradi i preradi.

* Dr Dragan Teanovi, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad ** Dr Tatjana Stojanovi, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Sl. 1. Krug kvaliteta prehrambenih proizvoda gde su: A,B,V i G - kola povratnog dejstva



koja predstavlja i obavetenje Novosadskog sajma. Tokom pripreme uzorka proizvoai pristupaju odabiru asortimana i izradi proizvoda i tom prilikom maksimalno raspolau svojim potencijalima. Za razliku od potroakog kvaliteta koji se utvruje na tritu, na sajmu se ocenjuje maksimalno dostignut kvalitet, jer sam sajam predstavlja mesto za prezentaciju kvaliteta proizvoda.

Izbor ocenjivaa i rad senzorne komisije

Sl. 2. Procenat menadmenta koji daje prednost kvalitetu Izvor:Stanimirovi, D.(1998): Uloga menadmenta na unapreenju kvaliteta, PKV, Novi Sad - uslovi uvanja (temperatura, vlanost vazduha i dr.), - ekonominost, odnos cene i kvaliteta i dr. Standarad ISO 8402 definie kvalitet kao skup svih karakteristika jedinice u posmatranju koje se odnose na mogunosti zadovoljenja iskazane potrebe i potreba koje se podrazumevaju. Po navodima japanskog autora Konda tri su najvanija pokazatelja poslovanja kojima je posveena panja u istoriji oveanstva kroz milenijume: - kvalitet 1.000.000 godina, - trokovi 10.000 godina, - produktivnost 200 godina. Nivo standarda jedne zemlje definie i nivo posveenosti panje kvalitetu u radnim organizacijama (slika 2). mleni proizvodi i sirevi; kafa, aj; pelinji proizvodi; vino; jaka alkoholna pia; supe i zaini; semenski materijal biljnog porekla; pivo; mineralne vode i osveavajua bezalkoholna pia; sladoledi; jestivo ulje, proteini i srodni proizvodi; ambalaa i hrana za ivotinje.

Ocenjiva je osoba za koju je dokazano da poseduje sposobnost senzornog ocenjivanja, koja je obuena za obavljanje senzorne kontrole. Ona poseduje i specifina tehnoloka znanja i iskustva za stalnu kontrolu datih proizvoda, odnosno grupa proizvoda. Ocenjivai ine izbornu komisiju koja ocenjuje kvalitet prehrambenih proizvoda. Na elu izborne komisije je predsednik koji planira i izvodi ocenjivanje, vrednuje rezultate i koordinira radom komisije. Njegov zamenik je senzoriar koji raspolae specifinim znanjima iz teorije i prakse senzorne ocene, a u isto vreme poseduje i kvalifikacije ocenjivaa.

Nain ocenjivanja

Kvalitet i senzorna vrednost prehrambenih proizvoda na sajmovima

Potreba za takmienjem i prestiom stara je koliko i sam ljudski rod. Sajmovi su tu potrebu uoili i organizovali izbor najboljih proizvoda po odreenim kriterijumima. U stvari, tako su sajmovi i nastali. Pretea Novosadskog sajma su uvene izlobe stoke u Evropi, pa i u svetu Meunarodni poljoprivredni sajam u Novom Sadu. Kao godina osnivanja ocenjivanja Novosadskog Sajma uzima se 1930. i ono kontinuirano traje ve 76 godina. Po znaaju, metodologiji izvoenja, broju ocenjenih proizvoda, broju dodeljenih medalja i pehara, ocenjivanje prehrambenih proizvoda, estokog pia, piva i vina zauzima prvo mesto. Tokom godine oceni se 17 grupa proizvoda: - meso i proizvodi od mesa; - konditorski proizvodi; - mlinski, testeniarski i pekarski proizvodi; - proizvodi od voa i povra;

Ocena kvaliteta proizvoda

Ove godine ocenjeno je 2.816 prehrambenih proizvoda iji su uzorci stigli iz Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Makedonije i Slovenije. Najvei broj uzoraka u 2006. godini predstavljali su meso i proizvodi od mesa kojih je bilo 716, zatim konditorski proizvodi 367, mlinski, testeniarski i pekarski proizvodi 357, mleni proizvodi i sirevi 329 itd. Ocenjivanje traje 120 dana u godini. Prilikom ocenjivanja kvaliteta prehrambenog proizvoda ocenjuje se fiziko hemijski i senzorni kvalitet(ISO,1983; ISO,1985; ISO;1987). U laboratorijama Tehnolokog fakulteta ispituju se fiziko hemijski kvalitet ulja i proizvodi na bazi ulja, zatim brana i proizvoda od brana i piva. U senzorne komponente kvaliteta spadaju svojstva prehrambenog proizvoda koja se identifikuju neposredno ljudskim ulima. Tehnika senzornog ispitivanja i vrednovanja prehrambenih proizvoda: 1. ulo vida oi vizuelna tehnika; 2. ulo mirisa (nalazi se u nosu, mirisni epitel u bazi nosa) olfaktorna tehnika; 3. ulo ukusa, papile u ustima gustativna, oralna tehnika; 4. ulo dodira, mehaniki receptori u ustima, koi, sluzokoi, zglobovima i miiima, palpatorna tehnika i 5. ulo sluha ui audijska tehnika.

Ocenjivaka komisija u grupama od po tri ocenjivaa na posebno pripremljenim radnim uslovima vri ocenjivanje. Proizvodi se ocenjuju po grupama. Pojedinano se ocenjuju reprezentativna senzorna svojstva kvaliteta, specifina za svaku grupu proizvoda. Budui da reprezentativna senzorna svojstva kvaliteta nemaju jednak uticaj na ukupni kvalitet proizvoda, primenjuju se faktori znaaja kao numeriki izrazi pojedinanog uticaja odreenog reprezentativnog senzornog svojstva na ukupan kvalitet proizvoda. Numerike vrednosti koeficijenata vanosti i reprezentativna senzorna svojstva kvaliteta za pojedine grupe proizvoda su sastavni deo obrasca ocenjivakog lista. Reprezentativna senzorna svojstva kvaliteta ocenjuju se u bodovnom rasponu od 1 (najslabije ne prihvatljivo) do 5 (najbolje optimalno). Svaki nivo kvaliteta izraen celim bodom ocenom (1; 2; 3; 4; 5), a koji se koristi u konkretnoj situaciji ocenjivanja kvaliteta proizvoda, precizno je definisan opisan (tabela 1). Ocena reprezentativnog svojstva kvaliteta dobije se mnoenjem ocene svojstva i faktora znaaja, a ocena za proizvod sabiranjem ocena reprezentativnih svojstava. Konana ocena za proizvod dobija se sabiranjem ocena svih ocenjivaa i izraava se kao prosena ocena.

Broj i vrsta priznanja

Priprema uzorka

Priprema uzorka zapoinje prijavom za ocenjivanje kvaliteta prehrambenog proizvoda

Posle zavrenog ocenjivanja i obrade podataka, komisija predlae organizatoru ocenjivanja kvaliteta Novosadskom sajmu dodelu pojedinanih priznanja prema sledeim kriterijumima: - Bronzana medalja za proizvode ocenjene sa 3,5 - 3,9 (14,6 do 15,8 bodova)



Tabela 1. Nivo kvaliteta prehrambenog proizvoda izraen ocenom (1; 2; 3; 4; 5) Ocena 5 4 3 2 1 0 Opis svojstva Izuzetan, tipian, optimalan nivo kvaliteta i u potpunosti ispunjava zahtev za optimalni kvalitet Uoljiva odstupanja ili neznatni nedostaci u kvalitetu (neznatna odstupanja od optimalnog kvaliteta) Mane ili nedostaci u kvalitetu (odstupanja od optimalnog kvaliteta) Izraene do veoma izraene mane ili nedostaci u kvalitetu (primetna odstupanja od optimalnog kvaliteta) Potpuno izmenjena, netipina svojstva, neprihvatljiv proizvod (naglaeno izraene mane greke) Vidljiva mehanika i/ili mirkobioloka zagaenost, netipian proizvod, pogrena deklaracija i sl. - zlatna medalja (za svaki proizvod 4,5 poena); - srebrna medalja (za svaki proizvod 4,0 poena); - bronzana medalja (za svaki proizvod 3,5 poena); - nenagraeni proizvod ne dobija poene. U ovom radu autori su naveli samo neke od razloga koji motiviu proizvoae da ocenjuju svoje proizvode: - veruju u kvalitet svojih proizvoda; - porede se sa konkurencijom; - ele proveriti kvalitet kod najeminentnijih strunjaka; - ele presti; - razvijaju i usavravaju proizvode tokom pripreme uzoraka; - ele marketinku promociju; - ele koristiti medalju i pehar u marketinke svrhe; - ele biti prisutni meu najboljima. Od svih motiva treba izdvojiti motiv za dobijanje zlatne medalje ili pehara radi marketinke promocije na tritu. Koliko medalja ili pehar Novosadskog sajma pospeuje prodaju i poveava profit moe biti predmet nekog drugog opsenijeg rada i istraivanja.

Umesto zakljuka

- Srebrna medalja za proizvode ocenjene sa 4,0 - 4,4 (15,9 do 17,9 bodova) - Zlatna medalja - za proizvode ocenjene sa 4,5 4,9 (18,0 do 19,9 bodova) - Velika zlatna medalja - za proizvode ocenjene sa 5,0 (20 bodova). ampion kvaliteta u grupi proizvoda Proglaava se za grupe proizvoda uz uslov da u pojedinoj grupi bude dodeljeno najmanje tri velike zlatne medalje proizvodima razliitih proizvoaa. U postupku kandidature za ovo priznanje komisija moe proizvode podvri dodatnim laboratorijskim analizama. Na osnovu pojedinanih priznanja komisija predlae organizatoru ocenjivanja kvaliteta proizvoda dodelu vrhunskih priznanja. Vrhunska priznanja su: - Veliki ampionski pehar za odgovarajuu godinu ocenjivanja; - Srebrni ampionski pehar za odgovarajuu godinu ocenjivanja; - Pehar Novosadskog sajma za odgovarajuu godinu. Merila pri utvrivanju predloga za dodeljivanje vrhunskih priznanja su: - broj osvojenih medalja; - velika zlatna medalja (za svaki proizvod 5,0 poena);

Ukoliko je ovaj rad uspeo da ukae na uticaj sajamsko-turistikih manifestacija na razvoj kvaliteta hrane, potrebu za stalnom prezentacijom i takmienjem, proiri saznanja o senzornom vrednovanju proizvoda i metodologiji ocenjivanja kvaliteta na Sajmu, onda je on ostvario svoj cilj dao doprinos da se povea procenat menadera u Srbiji koji daje prednost kvalitetu sa 2 - 3% na makar 10% i jo znaajnije povea procenat kupaca koji, takoe daje prednost kvalitetu...

Literatura

Motivi za ocenu kvaliteta proizvoda

1. ISO, (1983): ISO 4120 Sensory analysis Methodology. Tringular test. 2. ISO, (1983): ISO 549 Sensory analysis Methodology. Paired comparision test. 3. ISO, (1985): ISO 6564 Sensory analysis Methodology. Flavour profile methods. 4. ISO, (1987): ISO 4120 Sensory analysis Methodology. Ranking. 5. ISO, (1987): ISO 4121 Sensory analysis Methodology evalvation of food product by methods using scales. 6. Luki, R.(1999): Upravljanje trokovima u multinacionalnim kompanijama, Nova trgovina, 45, str. 1-4. 7. Pravilnik o ocenjivanju kvaliteta proizvoda od mesa,(2002): Novosadski sajam, Novi Sad. 8. Pravilnik o ocenjivanju kvaliteta konditorskih proizvoda,(2002): Novosadski sajam, Novi Sad. 9. Pravilnik o ocenjivanju kvaliteta proizvoda od voa i povra, (2002): Novosadski sajam, Novi Sad. 10. Teanovi, D. (2000): Kvalitet i senzorno vrednovanje proizvoda od mesa na sajmovima, Monografija Kvalitet mesa i proizvoda od mesa, Novi Sad, str. 7-18.



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Dr Vesna Vujai* Rezime

Savremene tendencije u turizmu i dosadanja praksa su pokazali da se turizam ne moe bazirati samo na geografsko-kulturolokim potencijalima koje jedna zemlja poseduje. Aktuelni trendovi u turizmu nameu da se u turistiku ponudu uvrste i programi ponude hrane iz organske proizvodnje, autohtone biljke, aromatino i zainsko bilje kao glavni elementi priprema nacionalne kuhinje, koja moe biti osnova daljeg razvoja turizma i ukupne turistike ponude Crne Gore. Mada se svrstava u grupu mediteranskih zemalja, Crna Gora ima nacionalnu kuhinju podeljenu na primorsku i planinsko-kontinentalnu, to je razlog vie da novi turistiki programi sadre ozbiljniji pristup prema hrani. Svetska zdrastvena oganizacija (SZO) za piramidu pravilne ishrane uzela je model mediteranske kuhinje. Kljune reu: primorska kuhinja, turizam, nacionalna kuhinja

Primorska kuhinja Crne Gore u funkciji razvoja turizma

Uvod
Postoji mnogo metoda i naina za podizanje kvaliteta turistike ponude na vii nivo. Jedan od zanimljivijih i uspenijih u turizmu je promocija nacionalne kuhinje destinacije koja se obilazi, odnosno zemlje. Oduvek je jedan od vanijih motiva turistikih kretanja bio upoznavanje turista sa kulturom, obiajima, folklorom ali i nacionalnim specijalitetima zemlje koja se poseuje. Specijaliteti u jelima i piima su posluivani radi boljeg ugoavanja zvanica jo u Antikim zemljama, pre svega u Grkoj. U Staroj Grkoj glavno geslo gostoprimstva je bilo: Nije vano odakle dolazi, vano je da je gost. Koliko su uivali u svojim gozbama svedoi i legendarna grka izreka iz tog vremena: Ne jedite da bi iveli, ve ivite da bi jeli. vilizaciji, da turistika potronja sve vie prerasta u moan faktor meunarodnih ekonomskih odnosa i predstavlja nezamenljivu podlogu razvoja mnogih nacionalnih ekonomija, a tako i nacionalne ekonomije Crne Gore (Radovi, 2001). Sudei po izvetajima relevantnih institucija (Monstat, Centralna banka CG) i subjekata koji prate i analizraju efekte turistike privrede, rezultati ostvareni u 2005. su bolji od rezultata ostvarenih u 2004.godini. Broj turista na godinjem nivou je vei za 16.63%, broj noenja za 14.27%, a prihodi su porasli za 20.56%. Velika je stopa rasta broja inostranih turista (44.64%) i ostvarenih noenja (29.40%). Ukupan broj inostranih turista koji su posetili Crnu Goru u toku 2005. je iznosio 272.005 turista (Master plan, Ministarstvo turizma Crne Gore, Izvetaj o kvalitativnim i kvantitativnim efektima turistike privrede u 2005). Podruje Crne Gore poseduje autohtone biljne vrste, zainske, aromatine i lekovite biljke (Vaccinium myrtilus-bokvica, Thymus sepyllum-majina duica, Hypericum perforatum-maslaak, Vaccinium myrtillus-borovnica, Artemisia absinthium-pelin) koje su sastavni deo nacionalnih kuhinja (www.durmitor.com.). Poznato je da se nacionalna kuhinja pokorava reljefu zemlje i uzima ono to priroda nudi, pa se moe rei da ako znate gde neko ivi u Crnoj Gori, pogodiete i ta jede. Karakteristika nacionalne kuhinje Crne Gore je da na najbolji nain sabira darove mediterana i blagodeti severnih planina. Verna je tradiciji, a opet otvorena za eksperimentisanje. Celokupnu nacionalnu kuhinju moemo podeliti na primorsku i planinskokontinentalnu. Crnogorsko primorje obuhvata uski pojas zbog planina koje se uzdiu skoro sa mora, upravo zbog toga se stanovnitvo morske

Abstract

Mediterranean Cuisine in Tourism Development in Montenegro Both modern tendencies in the tourist industry and recent experiences have shown that it is not posible to focus exlusively on geographical and cultural potentials of a given country. Recent trends in tourist industry indicate that the touristic offer in Montenegro should also include organic food, autochtoneous plant species, medicinal and spice plants, all of which can further expand the development of local tourist programs. Although classed as a Mediterranean country, Montenegros national cuisine is partly Mediterranean, but partly mountainous and continental. This fact is a reason more for assuming more comprehensive approach concerning food programs in Montenegrian tourist industry. Moreover, the Mediterranean cuisine has been accepted as a healthy diet pyramid by World Health Organization (WHO). Key words: Mediterranean cuisine, tourist industry, national cuisine

Crnogorska nacionalna kuhinja i turizam efekti turizma u 2005.

Crna Gora odlikuje se prirodnom raznolikou i kontrastima, primorskom obalom duine 293 km, sredinjim krakim predelom sa ravnicama i severnim planinskim delom ispresecanim dugim renim kanjonima. Po svojoj veliini ubraja se u manje junoevropske zemlje-mediteranske zemlje. U Crnoj Gori ima 117 peanih plaa, 270 sunanih dana, prosena temperatura iznosi 15.5oC, kupalina sezona u Budvi-Herceg Novom traje 6-7 meseci. Turizam je jedna od najvanijih grana privrede Crne Gore, koji iz godine u godinu belei sve veu posetu. Izgrauju se novi hotelski objekti, obnavljaju i popravljaju stari drutveni objekti. Proiruje se vanpansionska ponuda i priprema podneblja koje e moi da ugosti najzahtevnije goste sa najveom platenom moi, kao i one sa niom platenom moi.(www.montenegrihotels.org). Veliki broj istaknutih institucija i meunarodnih eksperata smatra da turistika kretanja daju znaajan peat savremenoj ciTabela 1. Kvantitativni pokazatelji 2005.god

Primorska kuhinja Crne Gore

Ostvareni promet u 00. Broj noenja Strani Domai Broj turista Strani Domai Prihodi od turizma * Dr Vesna Vujai, Fakultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor, Crna Gora Prihodi od stranih turista Prihodi od domaih turista 5211847 1583510 3628337 82 0457 272005 548452 Ostvareni prihodi u 1 meseci (E) 216.68 miliona evra 86.65 miliona evra 130.03 miliona evra

00./0. +14.27% +29.39% +8.72% +16.63% +44.64% +6.41% 00./0. +20.56% +5.42% +33.32%



obale hrani specifinom, primorsko-mediteranskom kuhinjom. Mediteranska kuhinja je najbolji model za zdravu ishranu. Hrana mediteranske kuhinje je niskokalorina i ima sve karakteristike zdrave ishrane. Osnovu primorsko-mediteranske kuhinje ine ribe, glavonoci, rakovi i koljke kao dio hrane animalnog porekla, blitva, uenica, ratan, petruin, krompir, pirina, kupula, ipula, enjak, masline, ruzmarin, limun, naranda, smokve, nar i groe, kao dio hrane biljnog porekla. Blaga primorska klima omoguava rast povra sa velikim lisnatim delovima (ratan, brokoli, kupus, kupula, ipula itd.), preko cele godine, citrusnog voa (limun, naranda, grejp, mandarina), masline, smokve, nara, badema, groa. Voe i povre je veoma bogato vitaminima (C, E, B kompleks itd.) i zatitnim elementima (antioskidansi, beta karoteni itd). Posebno treba istai maslinu i hladno ceeno maslinovo ulje, exstra virgin, koji su najvei izvor monozasienih masnih kiselina vanih za ravnoteu masnoa u krvi (Carper, 1995). Inae ribe, koljke, rakovi i glavonoci pripadaju grupi proteinske hrane, visokog stepena iskoristljivosti. Osim proteina, riblje meso sadri i Omega-3 polizasiene masne kiseline, vitamine A; D; E; B kompleks i minerale, posebno cink, jod, selen. Ribe akumuliraju minerale iz vode, meutim nepoeljna posledica ove njihove osobine je da one akumuliraju i toksine supstance iz vode. U primoriju nije razvijena industrija, pa nema velikih zagaivaa mora, ali potencijalni zagaivai su luke i brodovi koji dolaze, Brodogradilite u Bjeloj i Remontni zavod u Tivtu. Preventivni model u ouvanju ribljeg fonda, da bi bio imao svoju upotrebnu vrednost, zahteva da se izvri detaljna struna analiza mora na osnovu kojih je mogue preduzeti mere u ouvanju ribljeg fonda (Pavi, 2004). Potrebno je naglasiti da se u primorskoj kuhinji Crne Gore koristi divlja riba, osim branica i orada iz uzgoja. Jedino uzgajalite morske ribe na Crnogorskom primoriju nalazi se u blizini Kotora. Riba iz uzgoja ima manju nutritivnu vrednost od divlje ribe, ima manji procenat Omega-3 polizasienih masnih kiselina (Delebdi, 2000). S obzirom da svee ribe ima dovoljno, zamrznuti proizvodi koriste se retko. Prednost primorske kuhinje je mediteranska umerenost. Ishrana sa ovog podruja bogata je sveim voem i povrem, itaricama i mahunarkama, meso (koje ima zasiene masne kiseline) koristi se u skromnim dozama, u izobilju koriste se lekovite, zainske i aromatine biljke (bogate antioksidansima) i vrlo malo preraene namirnice. Tradicionalna jela su : suena riba na suncu, riba pripremljena

na gredele, leo, brodet i prena; jela od raka: gambori na buzaru, kuhana granciola; jela od koljki: kamenice sa limunom, muule na buzaru i jela od glavonoaca: peene lignje, crni riot od sipa, salata od hobotnice, crveni riot od morskih plodova.Hrana mediteranske kuhinje je niskokalorina sa visokim sadrajem vitamina, minerala i biljnih vlakana. Mediteranska kuhinja je najbolji model za zdravu ishranu, a Piramida zdrave ishranenije nita do mediteranski model. Piramidu mediteranske ishrane su osmislili 1993. Svetska zdravstvena organizacija, Fakultet za opte zdravlje na Harvardu i Organizacija za negovanje i razmenu tradicionalnih vrednosti (Rinzler, 2005) (Novakovi, Mirosavljev, 2005). Cindi-vodi za zdravu ishranu u praktinoj primeni preporuuje: 30-45% itarica i testenine, 10-15% povra, 10-15% voa, 10% mleka i mlenih proizvoda, 10% meso, riba, jaja i njihovi proizvodi i 5% vidljive masti i eeri (Novakovi, Mirosavljev, 2005). Istraivanja u Mediteranskim zemljama su pokazala da je dugovenost lokalnog stanovnitva vea od duine ivota stanovnitva na kontinentalnom delu. Stopa pojave sranih oboljenja, modanog udara, oboljenja odreenih oblika kancera u zemljama Mediterana znatno je nia nego u Sjedinjenim Dravama (Mindel, 2003). Sve su ovo potvrede o vrednostima mediteranske kuhinje ali i vrednostima primorske kuhinje Crne Gore. Prirodni potencijali za proizvodnju zdrave hrane-hrane iz organske proizvodnje u primorju su veliki. Na ovom prostoru ima kvalitetnih poljoprivrednih proizvoda kojima treba izgraditi brend, a promocija turizma ni jedne zemlje nije bez uea organske poljoprivrede i njihovih proizvoda (Bulatovi i Despotovi, 2001). Turisti posebno iz zapadnih zemalja trae restorane sa nacionalnom kuhinjom i zdravom hranom, to je razlog vie da primorska kuhinja treba da preuzeme primat u promovisanju turistike ponude Crne Gore. Nacionalna turistika organizacija Crne Gore u 2005. godini je uinila mnogo na promovisanju nacionalne kuhinje Crne Gore i njeno stavljanje na bitno mesto u reklamiranju turistike ponude. Ako su razvijene zemlje potvrdile da je lokalna mediteranska hrana vrlo zdrava i lekovita, kad su u pitanju razliite bolesti, kad svet dri simpozijume i kongrese o zdravoj hrani onda je primorsko-mediteranska kuhinja znaajan element u promociji turistike ponude Crne Gore.

koljke, rakovi su osnova primorsko-mediteranske kuhinje Crne Gore i mogu se ponuditi kao specijaliteti ovog podneblja. Savremene tendencije u turizmu pokazuju da za turistiku ponudu nije dovoljno imati samo geografsko istorijske potencijale, gostu treba ponuditi nae, prirodne proizvode karakteristine samo za podruje Crne Gore. To je razlog vie da se u turistiku ponudu naem ali i inostranom gostu ukljui i ponuda nacionalne kuhinje. Kao atraktivan resurs u unapreenju daljeg razvoja turizma je promocija primorsko mediteranske kuhinje, koja je osnova piramide zdrave hrane i Cindia-programa Svetske zdravstvene organizacije, napravljenog za poboljanje zdravlja stanovnitva. Ponuda zdravstveno bezbedne hrane, ponuda nacionalne kuhinje i lokalnih specijaliteta mogu biti znaajan motiv dolaska turista ali i osnova daljeg razvoja turizma i ukupne turistike ponude Crne Gore.

Literatura

Zakljuak

Postojanje autohtonih populacija, lekovite, aromatine i zainske biljke, vino, maslina, maslinovo ulje sa podruja Crne Gore, riba,

Bulatovi B, Despotovi A., (2001): Mogunosti poljoprivrede na unapreenju razvoja turizma u Crnoj Gori, Poljoprivreda i turizam Crne Gore, Bar, Zbornik radova,15-20. Carper J., (1995): Hrana va udesni lek, Narodna knjiga Alfa, Beograd. Master plan, Ministarstvo turizma Crne Gore, Izvetaj o kvalitativnim i kvantitativnim efektima turistike privrede u 2005. god. Mindel E., (2003): Hrana kao lek, Familet, Beograd. Novakovi B., Mirosavljev M., (2005): Higijena ishrane, Univerzitet u Novom Sadu, Novi Sad Pavi J., (2004): Znaajni zagaivai koji doprinose redukciji ribljeg fonda, Zdravstveno bezbedna hrana, II Meunarodna eko-konferencija, Novi Sad, Tematski zbornik 349-354. Pavi J., (2004): Znaajni zagaivai koji doprinose redukciji ribljeg fonda, Zdrastveno bezbedna hrana, II Meunarodna ekokonferencija, Novi Sad, Tematski zbornik 349-354. Radovi M., (2001): Pravci daljeg usmeravanja turizma i proizvodnje hrane u Crnoj Gori za turistiko trite, Poljoprivreda i turizam Crne Gore, Bar, Zbornik radova, 59-66. Rinzler A.C., (2005): Zdrava hrana za neupuene, Mikroknjiga, Beograd. Delebdis., (2000): Savremeni pristup ishrani, Velarta, Beograd www.montenegrihotels.org www.durmitor.com



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Gordana Vuli* Rezime

U turistiki razvijenim zemljama, jedan od faktora uspeha je prepoznatljiva gastronomija. U turistikoj ponudi Slovenije gastronomija je potisnuta u pozadinu, iako je injenica da slovenaka gastronomija iznenauje originalnou i bogatstvom ukusa to je odlina osnova za prepoznatljivost drave i bolju turistiku promociju. U Sloveniji do nedavno nije bilo izvedeno celovito istraivanje na podruju gastronomije koje bi istovremeno obuhvatilo gastronomiju, kulinarstvo i enologiju. U radu su predstavljeni ciljevi, metode i rezultati istraivanja, koji su posluili kao ishodite za analizu stanja na podruju kulinarstva i enologije u Gorenjskoj. U radu su predstavljeni ciljevi i aktivnosti kako pomou gastronomije oblikovati u budunosti celovitu prepoznatljivost Slovenije, posebino Gorenjske kao turistike destinacije. Kljune rei: gastronomija, kulinarstvo, Gorenjska

Model razvoja i promocije gastronomije za potrebe turizma u Sloveniji

Uvod
Gastronomija predstavlja veoma vaan segment turistike ponude neke drave. Preko gastronomije gost upoznaje kulturu i obiaje nekog kraja. U turistikom smislu bi se moglo rei da Slovenija jo nije otkrivena. Proseni evropski gost je iznenaen prilikom prve posete Sloveniji, jer je na viem kulturnom nivou od oekivanog. Gastronomska batina je bogata i uporediva sa romanskim narodima. Naalost, i pored iznenaujue originalnosti i iroke palete ukusa, gastronomija je potisnuta u pozadinu. Zbog toga je postavljen sledei dugoroni cilj: Pomou gastronomije, tj. kulinarstva i vina, oblikovati u budunosti celovitu prepoznatljivost Slovenije kao turistike destinacije. Prvenstveno je potrebno odrediti ulogu gastronomije za promociju drave Slovenije na nivou privatnog sektora, te na lokalnom, regionalnom, dravnom i meunarodnom nivou. Izuzetna raznolikost slovenake gastronomsko-kulinarske ponude temelji se na secitu alpskog, mediteranskog i panonskog sveta, koje je u stoleima drutveno-istorijskog razvoja uslovljavalo nastanak posebnih kulturnih i ivotnih stilova. Dananje kulinarstvo Slovenije je sinteza izuzetne gastronomske batine i najrazliitijih inovacija, istorijskih uticaja i geografskih datosti. Inovativnost se ispoljava u prilagoavanju mnogim novostima koje su dolazile u ovaj kulturni prostor te njihovom nadgradnjom i oplemenjivanjem po meri potreba pojedinca, porodice, kao i prazninih i duhovnih obiaja. usluga (kupac, gost, turista). Istraivanje je bilo ogranieno na hotele, gostionice, pansione, turistika imanja, restorane i organizatore priredbi (oko 1.600 objekata). Utvreno je da meu ugostiteljskim objektima u Sloveniji ima mnogo odlinih, kreativnih, inovativnih i takvih u kojima provejava duh gastronomske batine, meutim, veina objekata nudi prosenu srednjeevropsku (podunavsku) kuhinju - kakva je dobrodola u masovnom turizmu. Naee je razlog nezadovoljavajui marketing, a zatim nejedinstvena, stoga preslaba promocija te ponude. Vei deo gostiju, tj. matino stanovnitvo, ima niu platenu sposobnost, pri emu za svoj novac ele dobiti koliinski to vie, na ta se pravilom ugostitelji odazivaju da bi te potencijalne budue kupce zadrali. Usled toga ne dolazi do napretka u smislu kvaliteta, osim u manjem broju objekata. To stanje je evidentno i u ponudi vina, gde preovladava ponuda otvorenih, toenih vina srednjeg i nieg kvaliteta. Izvan urbane okoline veina stanovnika priprema hranu kod kue. Za njih odlazak u gostionicu predstavlja kontakt s boljim jelima koja nikako ne smeju biti takva kao to su kod kue (regionalno-tradicionalna hrana). Tome je prilagoena ugostiteljska ponuda (pizza, kineska hrana,...). S druge strane, premalo ljudi odlazi na selo na domau hranu da bi ugostiteljski objekti imali u svojoj ponudi samo narodna jela i vina. Za goste iz inostranstva bi to sigurno bilo zanimljivo ali, naalost, njih jo ne umemo da privuemo.

Abstract

A Model Concerning the Development and Promotion of Gastronomy Due to the Demands of Slovenian Tourism In touristically developed countries, one of the main factors determining success is a distinctive type of gastronomy. In Slovenia, however, gastronomy has been pushed to the very back of potential touristic offers even though it can be taken as a fact that Slovenian gastronomy can frequently astonish with its originality and wide variety of tastes which would be an excellent foundation for the recognisability of a country and better touristical promotion of that country. Until recent times, there has been no wholesale reasearch conducted in Slovenia that would include gastronomy, culinary practices and enology at the same time. In the paper, the origins, aims, methods and results of the research, all serving as the starting points of an analysis of the state of culinary practices and enology in the area of Gorenjska, have all been presented. The paper also deals with presenting the aims and activities to help shape Slovenia, and particularly the region of Gorenjska, into an instantly recognisable country and tourist resort via its gastronomy, i.e. culinary practices and wine. Key words: gastronomy, culinary practices, Gorenjska

Strategija razvoja gastronomije

Analiza slovenake gastronomije

* Gordana Vuli, univ. dipl. in. preh. Tehnologije, Via struna kola za ugostiteljstvo i turizam Bled, Slovenija

U aprilu 2006. godine, strunoj javnosti je predstavljen dokument pod nazivom Strategija razvoja gastronomije (SRG). Radi se o istraivanju multidisciplinarno usmerenih, meunarodno priznatih naunih radnika, uglednih strunjaka iz prakse i drugih saradnika, koji su obavili veliki broj istraivanja kao i opseno sakupljanje grae. Centar za interdisciplinarna i multidisciplinarna istraivanja i studije - Nauni institut za regionalni razvoj pri Univerzitetu u Mariboru (CIMRS-ZIRUM), u saradnji sa Slovenakom turistikom organizacijom (STO), izveo je opseno istraivanje iji su rezultati predstavljeni u pomenutom dokumentu. (www. slovenia.info) Tokom istraivanja izraena je analiza ponude slovenake gastronomije, u uem i irem smislu. Takoe je analiziran i korisnik

(+) Kada se analizira slovenaka gastronomija, moe se istai niz prednosti kao i mana. Jedna od najvanijih prednosti je to da je slovenaka kuhinja izuzetno bogata i raznovrsna. Odlikuje je veliki broj autohtonih jela na malim razdaljinama, to je u vezi sa geografskom raznolikou. (+) Sloveniju moemo razdeliti na 23 gastronomske regije, tako da je svaka regija prepoznatljiva tj. ima svojstvenu gastronomsku ponudu. Svaka od navedenih regija ima svoje specifine, regionalne i kulinarske odlike. To su sledee regije: 1) Ljubljana sa okolinom, 2) Notranjska, 3) Dolenjska & Koevska, 4) Bela krajina, 5) Posavje & Bizeljsko, 6) Kozjansko, 7) Haloze pod Donakom gorom i Boem & Ptujsko polje, 8) Prlekija, 9) Prekmurje, 10) Slovenske gorice, 11) Dravska dolina & Kozjak & Pohorje & Maribor, 12) Celje, aleka do-

0

lina, 13) Koroka, 14) Savinjska dolina, 15) Zasavje, 16) Gorenjska, 17) Rovtarsko&Id rijsko&Cerkljansko, 18) Dolina Soe, 19) Brda & Goriko, 20) Vipavska dolina, 21) Kras, 22) Brkini i kraki rob i 23) Slovenaka Istra. (+) Neki od ugostiteljskih objekata sa dugogodinjom tradicijom, u svojoj ponudi ve due vreme imaju regionalna jela. (+) U Sloveniji nalazimo sve vrste ugostiteljskih objekata, irokog raspona cena i kvaliteta usluga. (+) Kulinarsku ponudu moemo oznaiti kao sigurna jer nisu evidentirane znaajne alimentarne toksoinfekcije (zatrovanja hranom). (+) Na gastronomiju se sadrajno vee niz tradicionalnih turistikih priredbi koje su dobro poseene (Kravji bal u Bohinju, Ovji bal na Jezerskem, Joefov sejem, Jurijev sejem, Farni dnevi to su samo neke od priredbi u Gorenjskoj). (-) Meutim, mnogo je mana, pre svega nestrunost ali i nedovoljno poznavanje kulinarske batine. Takoe, vlada veliki otpor prema inovacijama, te riziku kojeg one nose, kao i otpor prema prosvetljavanju gostiju. Noviteti bivaju brzo izbaeni iz ponude ukoliko je slaba prodaja. (-) esta je pojava da stari recepti bivaju upotrebljeni pogreno, kroz upotrebu koncentrata, industrijski gotovih dodataka i slino, to ima za posledicu drugaiji izgled i ukus jela od prvobitnog. (-) Postoji dobra ponuda narodne kulinarike koja je, naalost, ratrkana i neprepoznatljiva. U objektima, pak, koji nude slovenaku kuhinju, ona je zastupljena redovno u manjem delu. (-) Sledei problem je nepovezanost regionalnih jela sa piima (vinom). Slaba je ponuda prirodnih i biljnih napitaka, dominiraju industrijski proizvedeni napici. (-) Uopteno je slaba organizovanost i povezanost na mnogim nivoima (regionalni, dravni), to ima za posledicu slab nastup na stranim trgovima. U inostranstvu se nastup veinom svodi na degustaciju vina i ponudu uvek iste hrane, bez obzira na to koji deo Slovenije se predstavlja. (-) Kultura ishrane u ugostiteljskim objektima u Sloveniji ne doprinosi razvoju gastronomije. Naime, ve nekoliko desetina godina postoji velik uticaj triju stranih kuhinja: italijansko-sredozemne, srednjeevropske i balkanske kuhinje. Poslednjih desetak godina su prisutne i druge kuhinje (kineska, meksika, grka, indijska,...) koje su naile na prosean prijem. To obilje novih ukusa i kombinacija uspeno smanjuje zanimanje gostiju za slovenaka jela, ak i u domaoj kuhinji. (-) Gastronomsku prepoznatljivost oblikuje i prostor i unutranja oprema to dopunjava sadraj i usmerenje turistike ponude. Naalost, preesto se novi ambijenti pretvaraju u starinske umesto da se iskoriste stari ambijenti, od kojih svaki ima svoju priu.

Slika 1. Zatitni znaci u RS este su pojave neprimerenog dekorisanja prostorija raznim starinskim predmetima. piranske soli), geografska oznaka i tradicionalni ugled - zasluuju po miljenju EU komisije zatitu na evropskom nivou (18 proizvoda). Od 1992. godine na podruju EU vai zajedniki sistem zatitnih znakova, koji su poznati kao skraenice prikazane na sl. 2. U primeru zatienih alkoholnih pia i proizvoda vieg kvaliteta, prema zakonima EU, radi se o zatiti na dravnom nivou. U sledeih est meseci se oekuje na slovenakom tritu prvi proizvod sa evropskim simbolom kvaliteta i to Ekstra deviansko ulje Slovenake Istre.

Zatita tradicionalnih prehrambenih proizvoda

Povratak kulinarskoj batini predstavlja opteevropske napore. U Firenci je 2004. godine bio organizovan kongres o senzorikim osobinama hrane i pia, sa naglaskom na merilima i razumevanju tradicionalnih prehrambenih proizvoda. Ocena takvog proizvoda mora sadravati ocenu tipinosti, dopadanja i kvalitet. Tipini su oni proizvodi koji predstavljaju neki model, ili imaju neki karakteristian oblik. Najvie zatienih proizvoda na evropskoj ravni imaju: Italija - 155, Francuska - 148, panija - 94, Grka - 84, Portugal - 93, Nemaka - 32, Engleska - 29, Austrija - 12, Nizozemska - 6, Belgija i Luxemburg po 4 , eka, Danska i Irska po 3, vedska 2 i Finska 1 proizvod. Slovenija ima 18 zatienih proizvoda. Pomou zatite tradicionalnih prehrambenih proizvoda moemo ouvati svoj identitet i karakteristike ishrane u pokrajinama. Potroaa pre svega zanima izvor i vrsta tradicionalnog proizvoda, zato je vana sigurna informacija o poreklu i nainu proizvodnje. U Sloveniji imamo jo puno mogunosti zatite kulinarskih posebnosti, mada je postupak zahtevan, spor i skup. Zahteva puno dokazivanja da je to ba naa kulinarska batina. Na dravnoj ravni su zatieni proizvodi prikazani na slici 1. Navedeni proizvodi koji su zatieni na dravnoj ravni - geografsko poreklo (izuzev

Piramida slovenake gastronomije

Model Strategije razvoja gastronomije predstavlja piramida, koju sastavljaju tri segmenta (bazini deo, srednji deo i vrh piramide). Najiri deo predstavlja bogatstvo gastronomske batine i svih savremenih doprinosa, ukljuujui uticaje stranih gastronomija.

Slika 2. Zatitni znaci u EU

1

Tabela 1 Lokalni (gorenjski) specialitet Ajdovi krapi Blejska kremnita Ajdova meta ali meca Masounik ili maselnik Danka Budel Rajelc Govna s krompirjem Riet s suhimi hrukami Mediteranska Slovenija Potengana kaa Suha klobasa sa bohinjskom zasekom Ajdova kaa sa gljivama Loka smojka Bohinjska zlatovica Bohinjski koruzni ganci Izabrano vino Mlado crveno vino Laki rizling, pozna berba (polusuho) Cviek, bizeljsko crveno Cviek, ros Cviek, Metlika rnina, Rebula, tokaj, pinot Modra frankinja, Cviek Lagano crveno vino modri pinot, modra frankinja, sivi pinot suho Belo suho vino posavske i podravske vrste Jabuni sok, Renski rizling polusuho Belo ivahno suho Modra frankinja, merlot, modri pinot Mlada portugalka, Crveno mlado vino Belo suho vino , podravsko ili posavsko Beli pinot, Modri pinot Cviek, ros Meu originalnim sastojcima u Gorenjskoj treba istai divlja, koja Gorenjsku i Notranjsku izdvaja od ostalih pokrajina. Meu bisere kulinarstva spada Gamsova juha i Jelenov hrbet z bleki in okoladno omako. U Gorenjskoj nemamo vina - zato je potrebno vina iz drugih pokrajina kombinovati sa lokalnim jelima na nain prikazan u tabeli 1. U Sloveniji bi bilo potrebno razviti paletu tipinih gastronomskih produkata, posebno od ekoloki proizvedenih namirnica. U pojedinim gastronomskim regijama bi trebalo raditi na ouvanju lokalnih specialiteta, zatiti lokalnih proizvoda i na zatiti receptura. Bilo bi potrebno osmisliti tematske gastronomsko-kulinarske priredbe i dogaaje. Potrebno je raditi na podsticanju gastronomskog individualizma kao i na specializovanju ponude. Potrebno je nai nain za ocenjivanje ugostiteljskih objekata, koji e biti uporediv sa evropskim klasifikacijama. Treba raditi na tome da slovenaka kuhinja bude zastupljena u evropskim i svetskim prirunicima.

Alpska Slovenija

vrhu piramide je temeljien na zastupljenosti i prepoznatljivosti sva tri uticaja koji se prepliu na teritoriji Slovenije: alpskog, mediteranskog, panonskog i etvrtog - srednjeslovenakog. Gastronomiju Slovenije predstavljaju reprezentativno sledea jela i vina: Mediteranska Slovenija: peena sardela, klapavica, punjen kalamar Vina: teran, refok, rebula, zelen, vitovska grganja, klarnica Alpska Slovenija: kranjska klobasa Vina: kranjska medica (medeno vino), mot Panonska Slovenija: prekmurska gibanica, pleteni kruh (pletenica-bosman) Vina: ipon, ranina Sredinja Slovenija: potica (pehtranova, sa varcima, delimino sa orasima), truklji (sirovi) Vina: cviek, metlika rnina

Mogue prednosti slovenake kuhinje

Panonska Slovenija

Prepoznatljivost Gorenjske kao turistike destinacije

Sredinja Slovenija Srednji deo sastavljaju najprepoznatljivija jela pojedinih slovenakih pokrajina, kojih dodue nema mnogo. Zato su izrazito prepoznatljiva, tipina i svojstvena za pojedino regiju. Vrh piramide predstavljaju izabrana jela i vina, koja najreprezentativnije predstavljaju slovenaku gastronomiju. Izbor jela i vina u Gorenjski ugostitelji retko upotrebljavaju u svojoj ponudi zatiene proizvode. U Gorenjskoj imamo jedan zatieni proizvod i to je sir Mohant, te celu paletu originalnih jela. Sigurno nedostaje celovit pristup ponudi u kojoj bi bilo naglaeno da su korieni zatieni proizvodi u pripremi jela. Isto tako, potrebno je naglaavati u jelovnicima koja jela sadre zatiene namirnice.

Zakljuak

Slovnaka gastronomija, kao deo turistike ponude, nije i nee biti dovoljno prepoznatljiva sve dok ne postane deo marketinga celokupne slovenake batine. Pri tome se moraju preplitati gastronomija, kulinarstvo, kultura i nain ivota u prie, koje e predstavljati Sloveniju na svojevrstan nain.



asopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Turizam 10/2006

Mr Tatjana Pivac, Mr Kristina Koi* Borko ivanovi** Rezime

Nastanak i afirmacija vinogradarstva i vinarstva u Sremskim Karlovcima datira iz davnih vremena. Karlovako vino je jedino od frukogorskih vina koje ima svetski glas. Sremski Karlovci trebaju da izgrade turistiki proizvod koji e moi da privue turiste iz svih krajeva zemlje i inostranstva i koji e od Sremskih Karlovaca napraviti ekskluzivno vinogradarsko podruje i centar frukogorskog turizma. Sremskokarlovaki put vina sainjava deset proizvoaa vina. U ovom radu akcenat e biti na vinariji porodice ivanovi. Ukazae se na njen znaaj u turistikoj ponudi Sremskih Karlovaca. U porodici ivanovi vinogradarstvo i vinarstvo traju vekovima. Prvi vinogradi su nastali daleke 1770. godine. Porodina kua porodice ivanovi je otvorena za prijem posetilaca i turista. U podrumima (stari i novi lagum) nude se belo vino - rizling i crno - game, te specijalna vina bermet i ausbruh. Kljune rei: Sremski Karlovci, vino i vinogradarstvo, vinarija ivanovi

Vinarija arka ivanovia u turistikoj ponudi Sremskih Karlovaca

Istorijat vinogradarstva i vinarstva u Sremskim Karlovcima
Vinogradarstvo u Sremu je jedno od najstarijih u Evropi. Postoje podaci da je u IV veku rimski car Prob zasadio prvi okot vinove loze u Sremu u blizini Sirmiuma, jo 276. g.n.e. Pretpostavlja se da je Prob u Srem doneo ne samo vinovu lozu, nego i nain uzgajanja loze (Lazi,1982). Iako je period od IV do XV veka u istoriji Frukogorja bio veoma buran, nema mnogo pisanih dokumenata o vinogradarstvu i vinarstvu. Turska vladavina na ovim podrujima imala je negativan uticaj na razvoj vinogradarstva. Turci su prodrli u Srem i uveli velike poreze na vino, a i veliki broj vinograda su unitili, sve zbog verske zabrane pia kod Muslimana. Meutim, jedan deo vinograda je ipak opstao. Oslobaanjem Srema od Turaka, Karlovakim mirom iz 1699. godine i ulaskom u sastav Austrijske monarhije, vinogradarstvo u Frukoj gori se poelo obnavljati. Frukogorska vina bila su naroito cenjena u XVIII i XIX veku kada se uzgojem vinove loze bavio najvei deo karlovakog stanovnitva. To potvruje podatak iz 1754. godine koji kae, da su Karlovci naselje sa 565 domainstava, a njih 459 poseduje vinograde, koji su bili zasaeni na oko 2300 jutara (Petrovi, 1955). Vina su imala zavidan kvalitet. Dokaz su mnogobrojne diplome i medalje koje su karlovaki vinari dobijali na stranim i domaim sajmovima. Jedan od najuenijih Srba XVIII veka, Zaharije Orfelin, spominje u svom Iskusnom podrumaru iz 1783. godine, da su naa najbolja vina manastirka i nadasve karlovako, a od karlovakih da je najuvenije crno i iler, te da su najbolja u starosti od tri do etiri godine. Sremska vina imaju dugu i slavnu istoriju, a karlovako vino je poznato i priznato u svetu od davnina. Kao najbolja i najtraenija vina spominju se karlovako crno vino, ausbruh, bermet i iler, koji se nekada takoe mnogo cenio. I u pogledu podrumarstva, Karlovani su odskakali od ostalih frukogorskih vinogradara, jer su oni ve davno imali dobre i uvene lagume i umeli vino da neguju. I u nekim manastirima su vina dobro uvana i negovana, pa su posle karlovakih ova vina bila najuvenija. Ovako odlina vina su esto igrala znaajnu ulogu i u politici Karlovake mitropolije. Mitropoliti Pavle Nenadovi i Stefan Stratimirovi su davali poklone u skupocenim karlovakim vinima, kako bi ostvarili ciljeve (u borbi za srpske narodne i crkvene privilegije). Najee su poklanjani bermet i ausbruh. I Branko Radievi je voleo karlovake vinograde, berbu, vino i veselje to potvruju njegove pesme ispevane u slavu vinograda i berbe. Poseban kuriozitet je da je u Karlovcima etrdesetih godina XIX veka bilo 45 krmi i gostionica, rasutih od Gornjeg do Donjeg kraja. U to doba Karlovci imaju blizu 6.000 stanovnika, s tim da skoro svaka kua ima svoj vinograd i svoje vino. Karlovaki vinogradari su umeli da odneguju vina koja su po svome kvalitetu bila cenjena i na svetskoj pijaci vina i sa poznatim imenom. Polovinom XIX veka karlovaka vina nalaze trite ne samo u Peti i Beu, nego i u ekoj, Poljskoj, vajcarskoj, Holandiji i Londonu, a sauvane dokumentovane porudbine govore i o putu preko okeana, u Ameriku. Ausbruh se nalazio i na vinskoj karti potopljenog Titanika, sa velikom verovatnoom da je u pitanju karlovaki ausbruh (Prospekt Muzej pelarstva i vinski lagum porodice ivanovi). Do naglog prekida razvoja vinogradarstva i vinarstva u Sremskim Karlovcima dolazi poetkom osamdesetih godina XIX veka. Naime, bolest vinove loze, filoksera pojavila se na Frukogorju 1881. godine. U periodu izmeu 1885. i 1895. godine unitila je sve stare frukogorske vinograde. Za deset godina filoksere, stara loza potpuno je unitena ime je propala vrsta loze koja je vekovima prilagoavana ovdanjim klimatskim uslovima i prilikama. Uskoro su, neupotrebom i propadanjem, uniteni i vinogradarski alati i pribor, jer niko nije verovao u skoru obnovu vinograda. Karlovani su ipak uspeli da obnove vinograde i nau vrste loze koje e se odrati. Nain obraivanja sa novim radom se usavravao, podrumarstvo ga je pratilo, te su Karlovani iz novih vinograda proizveli vina koja nisu mnogo zaostajala u odnosu na stara. Nestalo je, meutim, velikih nasada crnog groa i proizvodnje crnog vina, a iler se skoro potpuno izgubio. Prelo se na proizvodnju belog groa i belog vina. Uzgajaju se lozne sorte koje su postojale i pre filoksere kao to su: crvena i bela slankamenka, talijanski i rajnski rizling, crvena dinka (ruica), asla, frankovka, upljanka, a od novih sorti prokupac, hamburg, merlo, sila i dr. Sremska vina su postala raznolikija i prilagoenija svetskom tritu. Meutim, dok su ranije u Karlovcima traena najbolja, najskuplja i stara vina, sada su poela da se trae nova koja su bila jeftina. Proizvodnja skupocenih vina

Abstract

Winery of arko ivanovi in Tourism Offer of Sremski Karlovci Origin and affirmation of winegrowing and viticulture in Sremski Karlovci dates back to old times. Wine that comes from Sremski Karlovci is the only type of wine from Fruka Gora mountain that has a world reputation. Sremski Karlovci needs to establish a tourism brand that would attract tourists from all parts of the country and from abroad and which thus would make Sremski Karlovci one exclusive winegrowing area and the centre of tourism on Fruka Gora. Sremski Karlovci wine route consists of ten wine makers. The accent in this work is paid upon the winery of ivanovi family and its importance in the tourism offer of Sremski Karlovci is emphasized. Winegrowing and viticulture in ivanovi family last for centuries. First vineyards emerged in 1770. The family house of ivanovi family welcomes visitors and tourists. White wine-riesling and red wine-game as well as some special wines such as bermet and ausbruh are offered in wine cellars (old and new underground passages). Key words: Sremski Karlovci, wine and winegrowing, winery ivanovi, wine tourism

* Mr Tatjana Pivac, Mr Kristina Koi, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad, ** Borko ivanovi, diplomirani geograf-turizmolog, Novi Sad



Slika 1. Stari lagum; foto: Borko ivanovi od suka poput ausbruha i bermeta (pravljenih na starinski nain) je postepeno sasvim izostala, jer ta vina nije niko traio, ni plaao. Zbog skupoe i obrade novih vinograda, cene karlovakih i drugih sremskih vina nisu mogla izdrati konkurenciju sa mnogim jeftinijim, ali loijim banatskim i drugim vinima. Ta jeftinija vina potisnula su najbolja karlovaka vina i unitila staru vinogradarsku tradiciju. U cilju stvaranja boljih uslova za napredak i razvoj vinogradarstva i vinarstva, u Sremskim Karlovcima je 1885. godine osnovana Sremskokarlovaka zadruga, koja se nije odrala, a 1921. formira se i Udruenje vinogradara DD. Najvei broj lanova ovog Uduenja inili su siromaniji vinogradari koji su imali dovoljno novca za podizanje vinograda, ali ne i za izgradnju podruma i nabavku pratee opreme. Ovo drutvo je osniva i prvog Vinskog sajma i prodajne izlobe vina odrane u Sremskim Karlovcima, od 28. septembra do 1. oktobra 1930. godine. Na ovoj izlobi uestvovalo je ukupno 308 izlagaa iz 26 mesta Srema. Vie od stotinu izlagaa iz Sremskih Karlovaca izloilo je 174 uzorka vina. Od tih uzoraka ak 6-7 puta vie je bilo belih nego crnih vina, to je odgovaralo promeni sortimenta posle obnove vinograda od filoksere. Meu izloenim vinima bio je i ausbruh arka ivanovia, koji se prodavao po 40 dinara za litar, dok su ostala vina nuena po 3-8 dinara po litri (ivanovi, 2004). a se proizvodnji specijalnih vina ausbruha i bermeta, po kojima je porodica stekla svetsku slavu. Ausbruh se po pravilu spravljao od prirodno dobijenog, na okotu, u vinogradu, suvarka. U prvo vreme zvao se suvarak, kasnije ovaj sremski specijalitet dobija svoj nemaki naziv Ausbruch (aus iz, od, na, kroz i bruhe orba, umokac, to bi znailo da je iz bobica otila orba-voda i da se stvorio suvarak). Njegova proizvodnja se moe oekivati samo u vrlo povoljnoj godini. Kada je vreme posebno suvo i povoljno, puniji i zreliji grozdovi se ostavljaju na lozi dok se ne osue na suncu i ne pretvore u suvo groe. Ovo suvo groe bere se veoma paljivo i stavlja u korita koja su na dnu izbuena kao reeto. Njegov uljasti sok otie, istisnut samo sopstvenom teinom. Postepeno se gue estice stegnu na dnu bave u koju se prenosi, a odgore otie isto vino. Ovako dobijeno vino nije za pie dok ne odstoji, nekad i po trideset i vie godina. Posle mnogo godina, kao rezultat, dobije se nektar nad nektarima, sremski ausbruh.

Za proizvodnju ausbruha koriste se odreene sorte groa (muskatne sorte), uglavnom sa veim sadrajem alkohola (obino 16-22 Vol.%) sa 30% sadraja eera i sa karakteristinim ukusom i bukeom. Ovo vino konzumira se kao aperitivno. Bermet je specijalno, likersko, aromatizovano vino, koje pomalo lii na italijanski vermut, ali se dobija na drugaiji nainmaceracijom vie od 20 razliitih trava i zaina. Kod spravljanja bermeta podlogu ini najkvalitetnije, jae crno vino. Najee je to game od 13 Vol % alkohola, pojaano vinskim destilatom na 16,5 Vol %. Njemu se dodaje esencija (ekstrat) aromatinih trava i zaina. Naroito se koriste travne smese poput pelena, rogaa, slaica; a od zaina: cimet, orai, vanila i sl. U porodici ivanovi restauriraju se i stari podrumi. Za preradu groa, negu i uvanje vina na prvom mestu je potrebno imati odgovarajue podrumske prostorije. Razvoj vinogradarstva i vinarstva po pravilu prati i razvoj podrumarstva. Retko koja starija kua u Sremskim Karlovcima je graena bez vinskog podruma. Tako i danas domainstva raspolau sa oko 400 podruma, iji bi ukupni kapacitet, kada bi bili u funkciji, iznosio oko 400 vagona i mogao bi prihvatiti rod sa preko 550 ha vinograda. Meutim, veina podruma, pratei stanje vinograda, danas je van funkcije, a tek manji broj (desetak) odrava tradicionalnu preradu vina. Kod veine podruma ne postoje tehniko-tehnoloki uslovi za prijem i obradu groa. Porodina kua ivanovia u ulici Mitropolita Stratimirovia br. 86 otvorena je za prijem posetilaca, gostiju i turista. U velikom dvoritu nalaze se dva podruma. Stari lagum je nastao u XVIII veku. Iskopan je duboko u bregu (na dubini od oko 10 m), dugaak je 27 i irok 4 m. U lagumu je stalna temperatura od 120C tokom cele godine. Na podu je vekovni prirodni materijal, zemljaglina sa primesama peska. Zidovi laguma sa lunim svodovima, pokriveni su plemenitom

Razvoj vinarstva i podrumarstva porodice ivanovi

U porodici ivanovi vinogradarstvo i vinarstvo traju vekovima. Prvi vinogradi nastali su na potesu Mateja i Remetice daleke 1770. godine. Na ovim potezima i danas se nalaze, obnovljeni vinogradi ivanovia, dakako zasaeni na mnogo manjoj povrini (od 4 ha) nego to je to nekad bilo. Uglavnom dominira belo groe, slankamenka, sa neto manje neoplante i hamburga. Sedmo koleno nastavlja tradiciju vinogradarstva i vinarstva, vra-

Slika 2. Adaptirani novi podrum; foto: Tatjana Pivac



plesni, koja nastaje isparavanjem alkohola iz vina (iz drvenih bavi). Potrebne su decenije da se ova zatitna plesan formira, kao prirodan, odlian izolator vlage. U lagumu dominiraju drvena burad zapremine 300 i 500 l, a novijeg datuma je i desetak prokrom sudova. Ukupan kapacitet laguma je 40.000 l, ali za ovakvu proizvodnju vina nisu obezbeene potrebne koliine groa sa postojeih povrina, tako da se groe obezbeuje kroz otkup. Postoje planovi za unapreenje vinarije i poveanje proizvodnje vina gradnjom nove vinarije pored stare. Drugi podrum lociran je ispod stambenog objekta sazidanog 1900. godine. Duine 34 metara (povrina mu je 120 m2), sa ovalnim svodom u cigli i prirodno postavljenom ciglom na podu, ovaj podrum je restauriran i prima posetioce i turiste. Podrum moe da primi, za sada, do 50 posetilaca. U zavisnosti od veliine grupe i vremenskih okolnosti, pribegava se razliitim kombinacijama prijema gostiju i degustacije vina i meda, od boravka u samom lagumu, do degustacije na otvorenom prostoru ispred laguma, a esto i ispod kronje stoletnog kestena, koji je pod zatitom Zavoda za zatitu prirode Vojvodine. U adaptiranom podrumu, bie mogu prijem i do 100 posetilaca, to e pored sremskokarlovakog zadrunog podruma biti najvei prijemni objekat. Prijem posetilaca (gostiju, turista, aka i svih drugih zainteresovanih lica), odvija se po ustanovljenom redosledu tokom cele godine od 9 do 20 h. Najavljenu grupu posetilaca doekuje neko od domaina, koji ih pozdravlja i daje osnovne podatke o mestu na kojem se nalaze. Potom ih vodi do laguma radi njegovog razgledanja, sa priom o istoriji i znaaju vinarstva u porodici. Kroz priu i kontakt sa posetiocima uspostavlja se neposrednost i oputenost koja se nastavlja u organizovanoj degustaciji vina. U ovom podrumu nude se belo vino-rizling i crno-game, te specijalna vina ausbruh i bermet. Za

svako od ovih vina obezbeene su prikladne vinske ae, te se vino degustira prema eljama posetilaca, uz prikladnu priu o nainu serviranja i pijenja vina.

Zakljuak

Vinogradarstvo i vinarstvo igraju znaajnu ulogu u vrednovanju turistikih oblasti. Gajenje vinove loze i ponuda groa i proizvoda od groa, posebno vina, ima izvanredan turistiki znaaj. Prisustvo vinove loze je, pre svega, dokaz pitomosti predela i tople i prijatne klime, to veina savremenih turista prieljkuje. Poznata istina da je vinogradarstvo i vinarstvo prastara ljudska delatnost na sremskokarlovakom prostoru asocira savremenog turistu na prohujala vremena, na istorijske spomenike, koji su tu i koji se sreu. Vinogradari i vinari se u celom svetu opisuju kao veoma gostoljubivi ljudi, to mnoge turiste posebno privlai i vezuje. Posebnu ar i prednost predstavlja injenica da kod sremskokarlovakih vinogradara i vinara postoji velika ljubav i kult prema lozi i vinu, s obzirom na vekovnu tradiciju bavljenja ovim poslom. Turizam kao drutveno-ekonomska pojava i razvojni faktor zahteva raznovrstan i kvalitetan turistiki proizvod na jednom prostoru. U formiranju turistikog proizvoda Sremskih Karlovaca vinogradarstvo i vinarstvo predstavljaju jedan od vaanijih segmenata. Put kojim je ime Sremskih Karlovaca dospelo u svet moe se nazvati put vina. Karlovako vino se pilo stotinama godina u celom svetu i ono je jedino od frukogorskih vina koje ima svetski glas. U interesu je Sremskih Karlovaca da sauva vinogradarsku tradiciju i izgradi turistiki proizvod koji e privui turiste iz svih krajeva zemlje i sveta, koji e od Sremskih Karlovaca napraviti ekskluzivno vinogradarsko podruje i snano vinsko trite sa poznatim i u svetu uvenim imenom. Takvom promocijom, Sremskih Karlovaca kao centra vrhunskih vina,

ostvarila bi se valorizacija karlovakog vina kroz veu cenu na domaem i svetskom tritu i obezbedilo da Sremski Karlovci postanu centar frukogorskog turizma. Da bi se u tom nastojanju uspelo, potrebno je vie motivisati individualne proizvoae, kroz razne subvencije od strane grada i drave. Osim pomoi pri ulaganju u proizvodnju vina, potrebno je obratiti panju na edukaciju individualnih proizvoaa vina kako da svoj proizvod plasiraju na turistiko trite. Najbolji nain je osposobljavanje vinskih podruma i odgovarajuih drugih prostorija za prihvat turista, degustaciju vina i razne sadraje, u emu bi veliku ulogu trebala da ima Turistika organizacija Sremskih Karlovaca. Do sada, jedino je porodica ivanovi osposobila svoje podrume za prihvat turista, intenzivno je ukljuena u turistike aranmane i godinje primi oko 15.000 domaih i stranih turista (Slovenci, Portugalci, Rusi, Amerikanci). Ova injenica govori da su turisti veoma zainteresovani za vinski turizam, ali da su proizvoai u Sremskim Karlovcima, pa i u drugim destinacijama vinskog turizma u Vojvodini, jo uvek preputeni sopstvenoj inicijativi.

Literatura

Lazi, S. (1982), Vinogradarstvo i vinarstvo Fruke gore, Novi Sad Petrovi, K. (1955), Poreklo, ekonomsko stanje i zanimanja karlovakog stanovnitva u XVIII veku, Novi Sad Poli, M. (2001), Vinogradarstvo i vinarstvo Sremskih Karlovaca, Sremski Karlovci Prospekt Muzej pelarstva i vinski lagum porodice ivanovi, Novi Sad ivanovi, B. (2004), Vinogradarstvo i vainarstvo kao turistiki proizvod Sremskih Karlovaca, diplomski rad, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad Podaci dobijeni terenskim istraivanjem