Dr.

Hikmet Kvlcml
Marks-Engels: Hayatlar

Yaynlar

Marks-Engels: Hayatlar

Dr. Hikmet Kvlcml

Yaynlar Dijital Yaynlar ndir - Oku - Okut - oalt - Dat

Bu kitap ilk defa: 1937 ylnda Marksizm Bibliyotei Yaynlarnda yaynlanmtr. Bu kitap KXz sitesinin dijital yayndr. Kar amac olmadan, okumak ve okutmak iin, indirmek, dijital olarak basmak ve datmak serbesttir. Alntlarda kaynak gsterilmesi dilenir.

Yaynlar Yaynlar

- KNC BASKIYA NSZ 1925'ten 1935'e dek Trkiye'de Sosyalizmin her trl kanuncul dnce ve davran tam 10 yl yerin altna itilmiti. Basn Kanunu, gazete karacak adamn neredeyse bugnk deerle milyoner olmasn emrediyordu. Kitap karmak iin kapitalist olmak art koulmamt. Yalnz, bir kitap iktidarn houna gitmezse, o kitab yazan kadar, basan matbaa da su ilemi saylp "Adaletin penesine" veriliyordu. Adaletin ne "arslan" olduunu herkes biliyordu. Onun "penesine" dmek, hi bir matbaacnn iine gelmezdi. Bu yzden btn matbaalar, siyasi polisle dnyada eine rastlanmadk bir iten ibirlii yapyorlard. Yoksa analar alatlrd. Anayasada "sansr" yasak edilmiti. Ama her matbaac, ban durup dururken belya sokmak istemiyorsa, bast kitab sansr etmekle grevliydi. "Ben ne bilirim kitabn ne yazdn?" diyemezdi. Trk Ceza Kanununca: Kanunu bilmemek, kimseyi cezadan kurtaramazd. Bileydi!

Ya kitap baslmadan msveddeleri gizli polise gsteriliyordu, yahut kitap basldktan sonra, daha sata karlmadan gizli polise toptan alnp en hafifinden yokediliyordu.. Bu sonuncu metot daha uygun bulunuyordu. Kitab yazan meteliksiz takmnn elinde avucunda bulunan varn younu harcamas, ayr bir para cezas gibi kesiliyordu. Matbaacnn sansrnden, gizli polisin ya sansrnden, ya msaderesinden kurtulmu bir kitap piyasaya srlebiliyorsa, bunun anlam akt: O kitab yazan, hep "Adaletin penesinde" inim inim inletilecekti! O yzden, pek ok yazarlar, Abdlhamid'in Sansr'n arar olmulard. nk, stibdadn sansr hem ak, hem huyu suyu belli bir heyete yaplyordu. imdi sansrn katmerlisi vard. Ayrca da insann paras, toplatlacak bir kitap iin arur ettiriliyordu. stibdadn sansr daha drst davranyordu. Kitabn iinde beenilmeyen szleri siliyor, yazar su ilemi duruma dmekten kurtaryordu. Cumhuriyetin "Hrriyet'i Matbuat" (Basn zgrl): nsann hem yazsna, hem parasna, hem de canna bir tuzak kuruyordu. te, 1935 yllar bu artlar altnda "Marksizm Bibliyotei" adyla bir seri yayn yapld. Bu seri yasaklanrsa, onun yerine gemek zere, her kitabn arkas-

na bir de: "Tarihi Maddecilik Ktphanesi" diye yedek seri ad takld. Bugnk "Tarihsel Maddecilik Yaynlar", 1939 yl Yavuz'un elik sintinesinden denizin dibine indirilen "Tarihi Maddecilik Ktphanesi"nin yeni-ar-z Trkesi ve dolaysz sregeliidir. Ka kitabn Sansrle, ka kitabn Basknla yokedildiini biz de unuttuk. kanlar arasnda "Marx - Engels Hayatlar" adl zetii Nzm pek istemiti. kmasyla, satlmaya fazla meydan verilmeksizin yitmesi ve bitmesi bir olduydu.. "Namuslu Tccar" kitabevleri, seri yaynlarmz "Camekna koymak" yle dursun, eiinden ieriye atlatmyorlard. Daha becerikli olanlar kitaplar bir eliyle bizden alyor, br eliyle gizli polise veriyorlard. O yzden, vaktiyle gn na kabilmi olan kitaplarn oundan bugn birer tanecik olsun elimizde yok. "Marx - Engels Hayatlar" kitap da o kayplara karanlardand. Bakn u ie (bu satrlar tam yazarken kap alnp mektubu gelmekle adn sann hatrlatan) "Tunal" bir dost, o kitap saklayabilmi. Zahmet edip getirdi. Gen arkadalar ikinci basksn tam 35 yl sonra yapyorlar. Kitapk, ok daha geni bir yaznn her yan kesilerek budanm zetidir. Kimi yerlerde szn an-

szn kslmas, kimi yerlerde birden baka konuya atlanmas, o acmaksz budama ameliyatnn kapanm yara izleridir. 35 yana basm bir yaz, artk bizden km, bugn pek moda olan "Bamszlk" niteliini kazanmtr. Onun bir satrna bile dokunmaya hakkmz yoktur. Yalnz, ok gayretli bir arkada, kimi Osmanlca szckleri, yeni szcklerle deitirmek zahmetini ltfetti. 35 yanda insanlarn, bir lkede ihtill yapp, Devlet Bakan olduklar adayz. 35 yandaki kitapn klna dokundurtmamak hakkdr. O hakka sayg gsterdik. Bu bakmdan "Marx - Engels Hayatlar" kitap, mahkemede yemin eden tanklar gibi, "Grdn hi bir ey saklamadan, bildiini hi bir ey katmadan" naslsa yle syleyeceine "namusu zerine sz" vermi bir 1935 ahidi ve ehididir. Geri "Tarihsel Maddecilik Yaynlar" ayrca: "Karl Marx'in zel Dnyas" kitabn kard. Marks iin daha genie ayrnt isteyenler oraya bakabilirler. Ama imdi kan kitapk, o btn bir bilinli, mr boyu tek vcut, tek beyin, tek ruh olup alm iki yolda sayfalarda da ayrmam olmak kadirbilirliini tayor.

Bu meziyetiyle: Gerek dnce ve devrim arkadalnn ne olabileceini, Bilimcil Sosyalizm kurucularnn esiz birliinde ve lmszle eren candan kaynamasnda yeni kuaa ksaca sezdirebilir, azck rnek verirse, kitapk grevini yerine getirmi saylr. Ve bu 35 yl sonra dirilii, okurlar ona ok grmezler. 7.11.1970

NDEKLER Marks ve Engels Karl Marks'n Yetimesi Friedrich Engels'in Yetimesi Devrimde Birleme 1845'ten Sonraki Hayat ve Faaliyet emas Trkiye'de Marks ve Engels Marks'n zelliklerinden Engels'in zelliklerinden 13 15 21 25 31 37 41 65

MARKS ve ENGELS
Karl Marx'in en sevdii sz, Ltin iri Terans'in u cmlesi idi: "nsanm! nsancl olan hi bir ey bana yabanc kalamaz." Marks ve Engels'in btn hayatlarn anlatmak ne mmkn. Biz bu iki byk adamn ancak u: "nsanm", diyen taraflarna ksaca iaret edeceiz. Marks ve Engels'in hayat, en az bir yzyln tarihidir. Ve bu yzyl, kasrgal sosyal altstlkler ve hrikalar devridir. Koca bir devir, burada, be sayfa ile izitirilemez. Marks ve Engels... "ve"si fazla: Marks-Engels!.. Onlar, daima "bir" adam oldular. Eer, bir gn onlarn destan yazlacak olursa, eminim ki sze yle balanacaktr: "Vaktiyle Marks-Engels adnda bir insan vard. Fakat o ne byk, o ne ok insand."

KARL MARKS'IN YETMES Marks, 5 Mays 1818'de Ren rmann sulad Trev kasabasnda doar. Anas, XII'nci yzylda Felemenge gelip yerlemi Macar Yahudilerinden. Dedeleri haham. Babas avukat Hanri Marks: Yahudilere kar yaplan aa kast muamelesinden kurtulmak ve yksek sosyete iine karabilmek iin, 1824'te dinini deitirerek Hristiyan olur. Aile: Marks'n zerinde ilk tesirleri yapan phesiz ailesidir. Fakat onun "aile"si bir deil, deta iki idi: 1 Kendi baba evi; 2 Baron Ludvig von Vestfalen'in evi. Baron'un kz Jenni ile olu Edgar, Marks'n ocukluk arkadalardr. Sonradan: Jenni, Marks'a hayat yolda Edgar Prusya hkmetine nazr, yni Marks'a dman olacaktr. Marks'n babas, serbest fikirli bir bilim ve sanat kdr. Oluna Lok gibi ngiliz materyalistlerini, Rasin, Volter, Didero gibi ileri fikirli Fransz yazclarn
15

okuttu. Bu suretle Marks, insan fikirlerinin anadan doma gelmediklerini rendi. Baron von Vestfalen, yar Alman, yar skoyal bir asilzade sfatiyle, kz Eleanor: Marks'a romantik edebiyatn ansn tattrd: Homer ve ekspir gibi... Marks'n "Bu yazarlar, der. onun daima en sevdii Gerekten Marks'lar, yazarlar olarak kaldlar"

ailece ekspir'i ezbere bilirlerdi. Marks, ilk eseri olarak "Demokrit ve Epikr'de Tabiat Felsefesinin Fark" kitabn, "evlatlk ak" besledii Baron'a ithaf eder. Onun "Derinden derine kani idealizm"ine hayrandr. Fakat bu hayranla yakndan baklsn. Marks iin idealizm: "Geriletici hayaletlerin glgesi nnde asla gerilememi" olmaktr; Promete'nin Allahlara isyan gibi bir idealistliktir. Ayn eserin nsznde, Promete, Allahlarn hizmetkr Hermes'e baryordu: "Emin ol ki ben, u sefil kibetimi, senin uaklnla asla deitirmeyeceim; gerekten ben, Baba Zes'n ua ve habercisi olmaktansa, bu kayann stne mhlanmaya, fazla deer veririm." Felsefe takviminin evliya ve ehitleri iinde Promete ilk saf tutar. evre: Fakat birok insanlar gibi Marks'a da, hayatn belirlendiren ilk hz, ailesinden ziyade iinde by16

d sosyal evreden, gelir. Aristokrat ve zengin yahudiler, hep Hamburg ve Frankfurt gibi ticaret merkezlerinde bulunur. Trev yahudileri, fakir fukara takmdr. Bu yzden, yahudiler aleyhindeki btn eziyetler bu biarelerin banda patlar. lk gazetecilie girerken yazd "Yahudi Meselesi"nde, Marks, adet yz yl nceden Hitlerizm'e u cevab veriyordu: "Tanm gerei, du; nin tik hristiyan tekrar Hristiyan: teori yapan Yahudi olve prababasnn yani baard Yahudi ise, dolaysiyle pratik Hristiyandr, hayal edilen ve milliyeti, bezirgnn, para

Yahudi haline gelmitir." "YahudiYdaizmin ortadan ampirik esasn, kaldrmay

milliyetidir." "Toplum al-veri gn, kurtuluu yakasn

artlarn

Yahudi imknsz bir ey olur." "Yahudinin sosyal demek, kurtarmas toplumun ftlktan (Ydaizmden) demektir."

Renani, Almanya'nn en sanayici blgelerinden biri idi ve hla da yledir. Lkin Trev, o zamanlar henz Ortaa yaamakta. Etraf balk bahelik. Nerede asma, orada zmn kzlar ve oullar. Marks'n arap ak bu balarda balar. Fakat Marks, hi bir araptan almad asl byk sosyal akn da gene Trev balarndan alr. Oradaki kk kyl, Ortaa artlar iinde abalar. Marks, civar kyleri bol bol ge17

zer. Temiz hava ile birlikte cierlerine, alkan kylnn derin yoksulluu da siner. htimal, ilkin o bunun farknda bile deildi. Nitekim, ilk gazetecilii srasnda kendisine "komnist" dedikleri zaman, o komnizmin ne olduunu bilmiyordu. Fakat nedense, Ren Gazetesi ile, byk arazi sahibi kr aalarna saldryor ve gl mcadeleyi beceremeyen psrk burjuvazi ile alay ediyordu. lk tahsil: Marks'n ufakl hemen hi bilinmiyor. Eleanor der ki: "Arkadalarnn hem de pek rktkleri Karl Marks, de rkyorlard, sevioku-

12 yandan 17'sine kadar Trev lisesine gider. Okul hayat iin kz sevdikleri, hem

yorlard, nk daima bir muziplii cebinde tard; istihzadaki mahareti yznden lun allm greneini izledi." O zamanki Almanya'da lise gemii temsil eder, hukuk, ahlk, tarih gibi eski manevi ruh bilimlerine nem verirdi. Bununla beraber tahsil, babadan ald maddeci zevki Marks'n zihninden silemedi. Bir gn hocas, rencilere, byynce ne olmak istediklerini, dev eklinde sordu. Marks'n cevab enteresandr. nsann meslek semekte serbest olmadn, gerek ihtisas ve gerekse hayat yolunun daha nceden, hemen kestirilemez bir takm se18

beplerle izildiini anlatyordu. Ne kadar realist ve tarihcil determinizme doru bir sezi, deil mi? niversite: Marks liseden sonra Bonn niversitesine girdi. Fakat ancak bir smestr kald. 1836 Ekim'inde Berlin niversitesine geti. Orada edebiyat, hukuk ve bilhassa felsefeye sarld. Bir sene sonra babasna yazd 10 Kasm 1837 tarihli mektubundun bir para: "Reel ile ideal (olan ile olmal) arasndaki idealist zddiyet, yava (olanlar) karma byk bir engel gibi dikildi... idealizmi iinde brakyorum. aramaya Fikirleri bizzat balam Yava realite

bulunuyorum."

Marks artk bilimin arksn sylyor... Ona gre iir, ancak bu cokun arkya ara namesi, "perev" olabilir. 1837 ylndan beri "Gen Hegelciler" arasndadr. Doktor Klub'a devam ediyor. O devirde hissedilen devrimci mayalann sebeplerini aryorlar, sollayorlar. 1841'de Marks, ad geen ilk felsefe eseriyle doktora tezini veriyor, hayata atlyor.

FREDRCH ENGELS'N YETMES Engels, 28 Ekim 1820'de, Marks'dan iki yl sonra, fakat gene Ren rmann sulad Barmen ehrinde dnyaya geldi. Bu rmak, iki ehir gibi, iki adamn da, daha doarlarken alnyazlarn birletiriyor gibiydi. Aile: Engels'in babas, Ermen ismindeki dostuyla

birlikte, Barmen ve Manester'de iki fabrika am, zengin kapitalistlerdendir. Ailesi, bir rivayete gre, Almanya'ya iltica etmi Hgnolardan Anj isimli bir Fransz'n neslidir. (Hgno, Almanca "Eidgenosse: Yeminli yoldalar" sznden gelme ve Kalvinist mezhebi taraftarlarna verilmi bir isimdir). Fakat Engels'in ana babas, bu rivayeti kesinlikle reddederek, kendilerinin soyca srf Alman ecdatl olduklarn ispata urarlar. Muhakkak ki, Engels'ler ailesi, onaltnc yzyla kadar kar. Hatta bizim Engels, elinde zeytin dal tutan bir melekle ssl bir arma altnda dnyaya gelmitir. Zeytin dal ve melek resmi, bar iareti olduuna gre, Engels ailesi, besbelli zorba derebeyler21

den deil. Anlalan ismin Engels (anj, yani melek) oluu da bundan. Belki de bu asil aile, Ren tacirleri arasnda burjuvalatka meleklemi, yahut tannm bir mevki sahibi olduka aristokratlamt. Her ne ise. On yedinci yzyldan itibaren gryoruz ki, Engels ailesi, gayet zengin, gayet kozmopolit eilimli eski ayak fabrikatrleri srasndadr. evre: Marks ailesinin tersine, Engels'in babas

koyu mutaassp bir Protestan dervii idi. Para ilerinden bo kalan her ann zikr takva (koyu dindarlk ileri) ile geiriyordu: Tpk, ticaret ve smryle para ymak gibi bir "Hidayet'i Rabbaniye" (Hak yoluna erime) ilhamn insanlarda ncil'i erif iman kadar kkletiren eski Kalvinistler gibi... Tabii ufak Engels bu tesirden ilkin kurtulamazd. Yalnz, ky muhitinde byyen Marks'n gene tersine olarak, Engels'in sanayici bir blgede oturmas imdadna yetiti. Essen gibi bir maden sanayii merkezine yakn olan Barmen, Kuzey Ren'in pamuklu endstri merkeziydi. Sanayi ve ticaret hayat her zaman daha hareketli ve deikendir. Bu yzden Engels, daha az klasik terbiye yollarndan geerek, daha abuk hayata atld, grltlere kart, hatt daha erken komnist oldu.
22

lk tahsil: Engels, ilk tahsiline Barmen'de balad. Elberfeld Real okulunda tahsilini bitirdi. Bu okul da Marks'nki ile zt idi. Reaskul, hayat mektebi demekti. Filozof ve profesrden ziyade, hayat adam yetitiriyordu. Engels. orada, ekonomi, ekonomi tarihi, etnoloji gibi yeni bilimlerle tabiat bilimlerini rendi. Engels bir ara niversiteye girmeyi dnd. Fakat aile ilerinin icaplarn da atamazd. Klasik eitimden holanmayan Engels ile, onu ekirdekten yetime bezirgan grmek isteyen babas, ilk ve son defa olarak bir noktada, birletiler. 17 yana basan Engels, Almanya'nn en ticari merkezlerinden biri olan Bremen'e yolland. Orada yl tccar yamakl yapacakt. Hayat: Engels, dindar geldii Bremen'de, zamann devrimci yazarlarndan, kendi memleketlisi Hanri Hayne ile Bern'in tesirine kapld. Bylece softa babann olu arabuk zndklaverdi. 19 yana gelen Engels, artk silaha sarlr gibi kaleme sarlm, serbest dnceli Alman demokratlarndandr. lk ii kendi kendini inkr etmek veya ricat yolunu kendi kesmek oldu. Yani arasndaki kpry iinden kt havaya uurdu. muhitle, Oswald

takma imzasyla kan yazlar ocukluk muhitini ac ac krbalyordu. Sonra Wupperthal mektuplar gelir.
23

(Wupper, Barmen ile Elberfeld arasndaki vadinin addr). Bu yazlar, btn o semtleri ve tannm kiilerini gayet iyi anlatmalar bakmndan dikkati ekti. Yl 1841. 20'sine adm atan Engels, kaleme sarldndan daha bir atelilikle silaha sarld. Zengin bir fabrikacnn olu sfatyla Berlin muhafz topusuna gnll yazld. (Sonradan, Sedan harbinin neticesini nceden haber vermekle "General" lkabn hak etmesi byle balar).

DEVRMDE BRLEME Yl 1841 il 1842. Berlin: Marks-Engels oradalar. Marks: Bir top gibi ar. Babasn gmd 1838 ylndan beri, niversitenin alma odasnda. Kitaplardan ban kaldrmayarak profesrln bekliyor. Marks'n dostlarndan Moiz Hess, 2 Eyll 1841 tarihinde Averbah'a yazd mektubunda diyor ki: "...En byk ve belki de en gerek ada filozof Dr. Marks, benim putumun ad budur, henz gepgen bir bir adamdr. arball, sanda Marks'n Ortaa politikasna ve dine son O, en derin felsefi Ruso, espri ile birletirmitir. et, ama deil: can alc darbeyi o inderecektir. en keskin

Volter, Holbah, Lessing, Hayne ve Hegel'in bir tek inbirletiklerini stste ne tasavvur birletiklerini O zaman, diyorum, yldklarn anlarsn..."

olduunu

Bu ejder, henz 23 yana basan Karl Marks'tr!

Engels: Bir glle gibi atlgan... "elling'in Felsefesi" adl bror, Bakunin'in (Rus anaristinin) sanlyor. Gnl, azgn Fransz ihtillcilerinin hayaliyle tutumu. Dilinden Fransz ihtillinin mar, Marseyez dmyor. Tanrsndan bir dilei var: Fransz ihtillinin idam satr olan giyotine boynunu kopartmak! O srada, Fyerbah'n "Hristiyanhm z" adl eseri kt. Birdenbire "insan, felsefenin merkezi konusu haline geldi" ve birok sol genler gibi Marks ve Engels de, aniden materyalistletiler. Adet bir meydan harbi bekliyorlar. Zaman: ok beklemezler. Dou Avrupa'da 1848 ihtillleri yaklamakta! i snf siyasi mcadeleye girmekte. ngiltere'de makina dman hareket yerine, 1836'da devrimci artist hareket geer. Fransa'da 1831'de Lyon ipek iisi: "Ya alarak yaamal, ya arparak lmeli", diye ayaklanr. Paris'te Alman, Belikal, svireli iilerin de girdikleri Blnki cemiyeti 1839'da hkmet darbesi yapar. Neticede: mebbed krek cezas, ecnebiler hudut dna!.. Ren, bu hareketlerin burnu dibinde. Zaten uzun mddet Napolyon idaresinde, Fransz ihtill kanunlaryla idare edilmi bir yerdir. Marks-Engels o yerde yetiirler.
26

1818'den beri gelen Alman hrriyet eilimi, 1831'de kovuturmaya urar. Kaanlar 1834'de Paris'te "Demokratik Cumhuriyeti Srgnler Cemiyeti"ni, 1836'da "Gizli Dorular Cemiyeti"ni kurarlar. 1844'te balayan iktisadi buhran, hatt "Polis Komiseri"ni bile komnistletirir. Manifest'in dedii gibi: "Avrupa'ya bir hayalet tebelle olmutur. Komnizm hayaleti."

Marks: Devrime, srf bilim yoluyla gelinebilecei kalp bir iddiadr. Tam tersine, devrim bilimine, mcadele yol aar. Marks ve Engels buna rnektir. 1842'de mstebit hkmet, Marks'a niversite kapsn kapaynca, o da hayata atld. Ruge'nin Alman Y>ll>>'na yazd sansr makalesi yasak edilir. Liberal Ren burjuvalarnn Ren Gazetesi'nde 1842'den 43'e kadar alr. Fakat Mazel kyllerini savununca kendisine komnist denilir. ekilir. Hegel Hukuk Felsefesi'ni eletirirken, hukuku ilikilerin insan ruhundan deil, sivil toplumun ekonomik ilikilerinden ktn grr. 1843 Hazirannda evlenir; Kasmda Paris'e gider. Sosyalistlerle sabahlara kadar tartr. Ruge ile birlikte Frans>z-Alman Y>ll>>'n karr. Buna yaz gnderen Engels ile 1844 Eyllnde bulutuktan sonra, iilere daha ok balanr: Bunlarn du27

daklarnda kardelik bir laf deil,

bir hakikattir

der.

Vorwaerts'de Prusya aleyhtar makaleler yaznca, Gizo tarafndan Fransa dna atlr. (11 Ocak 1845). Paris'te balad iktisadi aratrmalarna Brksel'de devam eder ve tarihcil maddeciliin esaslarn, ii devrimcilii ile birlikte bulur. Engels: Engels Berlin'de komnist fikirleri edinir. 1842'de Kolonya'ya geen Marks'a urayarak, Manester'e gider. Orada gelimi bir kapitalizmin iiyi nasl ezdiini grr. Ve bir akcaz... rlandal ii kz Mary Burns, onu rlanda, tarihi kadar, ii hayatyla da yakndan ilgilendirir. R. Oven'in New Moral World'ine, artist Northern Star'a, Ren Gazetesi'ne makaleler, sonralar Alman-Frans>z Y>ll>>'na mehur Umriss'ini gnderir. ii: Blnki darbesi zerine kovulan "orman

etdyan" apper ile onu "canlandran" Baver ve daha sonra "orta boylu herkl". Moll, Londra'da "Doru Ligi"ni kurmular. Engels, Lig'e girer. inin aydn nasl adam ettiine u sz delildir: "Bu gerek insann, o zaman henz insanlamak zere olan benim zerimde yaptklar gl etkiyi asla unutmayacam." 1844
28

gz, Paris'te Marks'a urayarak Barmen'e dner. Siyasi toplantlar hi karmaz. Eyllden itibaren Marks'la balayan mektuplamalarnda fabrikaclna lanetler okur. "Romanesk bir sergzet" geirir. Manester'de toplad malzemelerle: "ngiltere'de i S>n>f>n>n Durumu" eserini yazar. Bylece Dorular Cemiyeti, artist hareketi ile marksizmi birbirine kaynatrm olur.

1845'TEN SONRAK HAYAT ve FAALYET EMASI Marks'la Engels'in birlemesi ile beraber, Avrupa devrim ve ii hareketinde yeni bir a ald. Marks'n ve Engels'in hayat bu ala karr. Biz ondan sonraki krk elli yllk mcadele dneminin emasn bile burada maalesef veremeyeceiz. Yalnz eitli aamalara iaret edelim: A 1845'den 1850'ye kadar: sahnede beraber. I Temas ve tartma yllar (1845-46). Pratik: Alman Vaytling ve ngiliz sosyalistleri ile temas. Brksel'de "Komnist Muharebe Komiteleri" kurulur. Teoride Marks'n "Serbest Deiim zerine Nutuklar"!, "Fyerbah'a Dair Tezler"i. Marks ve Engels'in birlikte yazdklar. "Kutsal Aile", "Alman deolojisi". Alman fikriyatndan kopular. II Yazma ve Ba kurma yllar (1846-47). Pratikte: Fransz hayalci sosyalistlerinden Prudon ve ta31

Marks ve Engels

raftar Grn ile kopuma. Teoride: Prudon'un "Yoksulluun Felsefesi"ne kar Marks'n yazd "Felsefenin Yoksulluu". III Nfuz ve rgtlenme yllar (1847-48). Pratikte: "Komnistler Ligi" kurulur. Teoride: onun yayn organ bir dergi ile, program "Komnist Partisinin Manifesti" karlr.. IV htill ve isyan yllar (1848-50). Pratik: htill (Evvelce Fransa'dan kovulan Marks, imdi Brksel'den de karlr. Oradan Almanya'ya geer). Teorik organ "Yeni Ren Gazetesi"dir. B 1850'den 1870'e kadar: Sahnede Marks yalnz bana. (Engels, Manester'den dolaysyla ibirlii yapar.) I 1850 gericiliinden 1857 buhranna kadar: Kaliforniya, ve Avustralya altn madenleri kapitalizme yeni bir hz verir. Komnistler Ligi dalr (1852). Teorik olarak, bir taraftan, geen devrim ve sonularnn bilanosu,yaplr: "Fransa'da S>n>f Mcadelesi"(1851), Lui Bonapart'>n 18 Brmeri" (1852), Almanya'da Devrim ve Kar Devrim", "Kolonya Komnistlerinin Davas>na dair faat" (1853) eserleri kar. Dier taraftan, geinme zoruyla, New York Tribne adl Amerikan gazetesine gayet nem32

li makaleler gnderilir. Ve nihayet, yeni cihan ekonomik hadiselerinden de ilham alnarak, marksizmin ekonomik alandaki aratrmalar tamamlanr. II 1857 Buhranndan 1864 Birinci Enternasyonale kadar: Marks'n "Ekonomi Politiin Tenkidine Dair" (1859) ve "Bay Fokt" (1860) eserleri. Buhran 1844 ile 47'de yalnz Karaavrupasnda iken, imdi ngiltere ve Amerika'y da sarar. Almanya'da "Genel i Dernei", ngiltere'de "Tradnyonlar" eklinde byk ve siyasi dilekli ii teekklleri kurulunca, Avrupa lsnde bir ii birlii lzumu hasl olur. 28 Eyll 1864 tarihinde Londra'da Leh isyan hakknda yaplan ikinci uluslararas toplantda, Marks'n zerine: III Marks 1865 "Enternasyonal iler Cemiyeti" 1864'ten 1871 Paris Yasasn ve A Konumasn Marks yazar. Komunas'na ruhudur. kadar Birinci Enternasyonal'in Pratikte: teklifi kurulur.

Londra konferans,

1866 Eyll Cenevre, 1867

Lozan, 1868 Brksel, 1869 Bl kongreleri. Teoride: byk ant eser Das Kapital (1863'te biter, ama tekrar gzden geirilir). "Kapitalin retim Prosesi" adl birinci kitap 1867'de kar. teki ciltler Marks ldkten sonra kar. kinci "Kapitalin Deiim Prosesi", nc "Kapitalist retimin Tm Prosesi" adl ki33

taplar (1885 ve 1889 tarihlerinde) Engels kard. Bu eserler Franszcada (4+4+6=) 14 cilt tutar. Kapitalin IV. kitab, Marks'n deyimiyle: "Teorinin Tarihi"dir. Fakat bunu Kautski 1904'te "Art-Deger Teorisi" adyla bastrd. (Franszcaya 6 cilt olarak: "ktisadi Mezhepler Tarihi" ismiyle evrilmitir). C 1871 Paris Komunas'ndan sonra Birinci Enternasyonal'in, I Marks'n ve Engels'in snleri (kinci Enternasyonal'in son gnleri. Enternasyonal'in douu). 1871-1873: Fransz Alman harbinde Fransz ordusu, mparatorla birlikte esir dnce (2 Eyll 1870) Paris halk ve iisi, seim yaparak, Paris'i teslim eden burjuva hkmetine kar 28 Mart 1871'de Paris Komunas'n kurdu. Fakat Fransz burjuva hkmeti, Alman ordusuyla birleti ve 131 gn dven Komuna'y 28 Mays'ta ezdi. nklbn bozulmas, ii hareketine de tesir etti. Enternasyonal iinde anarist Bakunin taraftarlarnn dedikodular, serserice suikastleri zerine, Enternasyonal merkezi, 1872 Eyll L Hey kongresinden sonra Engels'in teklifi ile Amerika'ya nakledilir. (1876'dan sonra fiilen yok olur). 1870'den beri Manester'den Marks'n yanna dnen Engels, btn ileri ondan devralmt.
34

II 1873-1883: Marks'n son gnleri. Marks siyasetten tamamen ekilir. Dehas, yoksullukla artk ypranmtr. Nihayet zihni aczi nnde ezilerek, kan tkre tkre son nefesini verir. (14 Mart 1883, saat leden sonra 3'e eyrek kala). III 1870 ve 73'den sonra Engels: Bir taraftan Marks'n on cilt tutan II. ve III'nc kitaplarn karr. Yeniden baslanlar, baka dillere tercmelerini gzden geirir. Dier taraftan dalan Enternasyonal'in yerine doan milli sosyalist partileri arasnda bizzat irtibat rol oynar. Uluslararas hareketin babaln yapar. Nihayet btn bunlardan kalan bo zamanlarnda, Mesken Meselesine Cevap, Alman Meclisinde Prusya Rak>s> gibi risalelerden maada, "Almanya'da Kyller Sava>"n kitap halinde yaynlar. Dier yazdklar: "Tabiatta 141-281); Diyalektik" (Marks-Engels arivleri, s. "Anti-Dhring" (1877'de Vorwaerts'de,

1878'de kitab); "Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Menei" (1886); "topik Sosyalizmden Bilimcil Sosyalizme" (1880), "ngiltere: Maddeciliin Beii" (1892), "Maymunun nsanlama Prosesinde Emein Rol", ve ilh... 1889 bir Maysnda Paris'te kinci Enternasyonal kuruldu. Engels karmad, nasihat veriyordu. 1893
35

Zrih Kongresine sade bir davetli olarak girdii zaman, grd mthi alklar ve saygl kabul ile, uluslararas ii hareketinde ne kadar tannp sevildiini anlamt. Fakat o, 1890 Mays 1'indeki ii gsterilerinden beri grmek istediini grm ve "Marks yanmda olmalyd" demiti. 15 Austos 1895'de gzlerini edebiyen kapad.

TRKYE ve MARKS - ENGELS Osmanl tarihinin nemli bir dnm noktas da Krm harbidir. Trkiye'de ecnebi istikrazlar ve borlar tarihi Krm harbiyle balar. 1853 ile 1856 Rus-Trk harbi srasnda, Avrupa'nn 1848 ihtillleri boulmu, irtica ba gstermiti. ngiltere'ye ekilen Marks, geinmek iin gndelik gazetelere makale yazmaya mecbur kald. Bu mecburiyet, onu cihan siyasetiyle ve bilhassa cihan siyasetinde nemli bir yer tutan Krm harbiyle, dolaysyla da Trkiye ileriyle yakndan ilgilendirdi. O srada ar, cihan gericiliinin efi sfatyla, Avrupa inklbnn en byk dman idi. Prusya kral, arn kaynbiraderi idi. Avusturya'da Macar ihtillini bastran ar, Avusturya Kral "baba" gibi sayyordu. Ocak 1853'de ar Nikola, ngilizlerle birleerek, Boaziindeki "Hasta adam"n, yani Trkiye'nin mirasn paylamak istiyordu. Bu hal, Trkiye'nin cihan politikasndaki durumunu gayet diyalektik bir mevkiye sokmutu. Osmanl mparatorluu, geri ve Asyai bir memleket olmasna

ramen, onun Rusya tarafndan alt edilmesi, cihanda gericiliin kuvvetlenmesi demek olacakt. Gene bu tarihi diyalektik yznden, rnein, mstebit Osmanl padiah, Macaristan'dan kaan ihtill elebalarn her eye ramen himaye ediyordu. Bu objektif cihan durumunu gz nnde tutan Marks ve Engels, Yeni Ren Gazetesi'nde unlar yazyorlard: "Trkiye'ye kar alacak bir sava, Avrupa savadr. surette Almanya'ya mamlamas, yet inklbn namayan basarak orada Paris'e kar doru ister istemez devrimi taBu mnasebetle ayan salam bir Nyatel'i zaptederek niha-

Prusyallarn merkezi olan

yrmeleri-

ne yardm etmesi, Kutsal Rusya iin aranlp da bulueydir." Marks'n ve Engels'in btn grleri birer birer gerekleti. Avrupa isyanlarnda, Rusya "Avrupa'nn Jandarmas" oldu. 1848 ubat devrimi Paris'te patlak verdii zaman, gerici Fransz generali Kavenyak, el altndan Rusya- ar ile devrime kar ittifak yapt. Ve nitecede, Rusya boazlarda hkim olmak istedii andan itibaren, ngiltere'yi karsnda buldu. Marks ve Engels, kendilerini bazlarna "bir T r k " zannettirecek derecede iddetle ar dman idiler. 9 ubat 1854 tarihli mektubunda Marks Engels'e yazyordu:
38

"Urquhart'la kompliman u

bulutum. oldu:

Hayretimi

mucip

olan taraf-

Makalelerin

bir Trk tarafndan bir evrim

yazld sylenebilirmi, tar olduumu bildiriim, etmiyormu."

fakat benim

onun bu fikrini hi de teyid

Trkiye'nin cihan politikasndaki yeri, Trkiye'nin iktisad durumu, Trkiye dahilindeki milliyet meseleleri, Trkiye'de mevcut snflar ve mnasebetleri... Marks ve Engels tarafndan kaleme alnan makalelerde hayret edilecek bir anlay ve aklkla tespit edilmitir. Bunlardan bazlarn okurken, insan ilgi ve bilginin derecesi nnde duralar. rnein: Osmanl ordusu Tuna'y gememeli; eer Karadeniz Rus sahilinde falan noktaya Trkler asker karrlarsa, Rus kalelerinin direnme gc hie iner gibi askercil ince taktik ve strateji tahminlerine kadar bu makalelerde ayrnt bulunur. Btn bunlar bu dar sayfalar iinde zetlemek bile mmkn deildir. Ayrca "Trkiye ve Karl Marks" diye byk ciltlerle etd edilmeye deerler.

MARKS IN ZELLKLERNDEN Bnye: Marks, kara yaz, levent yapl, arslan

heybetli bir adamdr. Onu 29 yalarnda gren Rus yazar Anyenkov yle tasvir eder: "Bizzat kendisi, rn bakmndan se arprazlama enerji, irade gc ve bklmez kanaat sahibi bir insan rnei, ayn zamanda d gdeer bir tip idi. Elbive

da ok dikkate

Bann stnde siyah bir yele, eller klla rtl. dmelenmi. Dardan grn

tavrlar epey garip geldii halde bile, gene ister istemez hrmet telkin eden hak ve kuvvet sahibi bir insan hali var onda... ve emin. Hareketleri sallapati, ama cesur Tavrlar her trl monden dab muaereFakat bu tavrlar ile ma(kmseme sezintisi) kkten Ancak, meramn

te dorudan doyrua meydan okur. bir istihfaf emmesi sanlar tezat ve eyler

rurdurlar. Madeni bir tnlama ile kan keskin sesi, inhakknda buyurucu verdii szlerle (radikal) hi bir ifade
41

yarglarla

olaanst ahenkli dyor.

gtrmeyen

ediyor.

Ve her buyuru szc, iimde adeta sancya her dediine damgasn vu-

benzer bir iz brakarak, ruhlara hkmederek

ran bir tonla renk ve anlam kazanyor. Bu ton, onun kanunlar izmek hususundaki ve kanatarihcil grevine kar duyduu derin gven atini ifade ediyordu. yalinde tr canlanmt." alma tarz: Marks, " Bilim egoist bir zevk olmamal, insanlk iin almal" der. Bilimin snfcl zellii zerinde durur: 1848 ihtillinde Paris Tp Fakltesi yaral iiye bakmaynca, kkrer: "Fakir fukara iin bilim mevcut deildir." ok okur: Fizyolojiden jeolojiBu yzden Libkye kadar btn okuduklaryla dvr. Yani eletirici gzle okur. Okumayan sevmez. neht'e pek ierler. Kaleme almadan nce ok derin aratrr. Her dnceyi ilk ortaya atan arar. Filn mehur adamn sanlan fikrin, falan mehul adama ait olduunu meydana karr: "Tarihcil adaleti icra ediyorum. Herkesin hakkn kendisine veriyorum", der. Kapitalin 20 sayfas iin, ktphane dolusu anket ve rapor gzden geirir. Arazi meselesini aslndan tahkik iin, 50 yana
42

Gzm nnde, insann kimi habir demokratik dikta-

tasavvur ettii biimde

ramen Rusaya balar ve alt ayda Pukin'leri, Gogol'lar anlar. Engels; Kapital (Kitap II) nsznde: "Marks'n bizzat kendisinin yazs"ndan fikirler gt, hem kolayd: aklna dahi ok kere Onun okuyamad da: mehur bahseder. yazs "Hem g, ediyorlard; Bu hal zel

nk incelenen konuya ait vakalar ve birdenbire ynla hcum fikirlerinin tamamen

nk bilhassa bu bolluk,

anlalmasna engel oluyordu." (Lafarg).

yazlarnda gze arpar: Almanca sz sylerken dilinden anszn Franszca bir atasz, ngilizce bir lf pelesengi fkrr. "Konuur gibi yazlm, sk sk kabaca mstehzi ifade ce ve bir slp: lerse, ve deyimlere rastlanan, yazarn ruhunda araya ngilizihmalci Kapinasl geliirFranszca teknik terimler serpitirilmi

dnceler,

ylece kda dklyorlard." (Engels:

tal, Kitap II, nsz). Yazdklarn beenmez. "Son bir defa gzden geirmedike yazlarn bakalarna gstermek mecburiyeti, onu ldrrd." (Lafarg). Bu yzden Manifest'i geciktirince, merkez komiteden "kendisine kar gerekli tedbirler alnacaktr" ihtarn alr. olursa olsun, bir meziyetleri varsa, o da, Kapital iin artistik bir
43

acele eden Engels'e yazar: "almann yetersizlii ne

btn tekil etmelerindedir." Balzak'n "Mehul aheser" etd var: Dahi bir ressam, kafasndakini izmek iin tablosuna btn mrnce her gn sonsuz rtular yapa yapa, onu bir renk deryasna evirir. Bakan hi bir ey grp anlamaz. Fakat artist, dalgn gzlerile, nnde tahayyl ettii aheseri seyretmekte... Marks, eserleri karsnda kendini Balzak'n ressamna benzetir. Evet, deha ok kere kendi acziyle gzelleir ve byr. Fakat, hayr. Marks, belki kendini asla tamamen anlatamad. Lkin izdii tarihcil tablo, yalnz devrini deil, gemi ve gelecek alar bize ilk defa apaydn gstermedi mi? mddeti: Marks'n almas, devlerin gremesi demekti. Kendisini tanyan ii Lessner nakleder: "Marks, ok kere derdi ki: 8 saatlik ign talep ediyoruz, nun pek fazla masnn grmeyen ama kendimiz 24 saat iinde ok defa buGerekten Marks, ve enerjiye maalesef urabundan alyordu. ne tasavvur Yalnz Enternasyonal'la Halbuki Marks, iki misli alyoruz. kadar zaman

mal olduunu

edemez.

maada, hayatn kazanmaa ve tarihi, iktisadi etdlerine malzeme toplamak iin uzun saatlerini Briti Mzeum'da
44

geirmee

mecburdu."

Marks'n gelince,

Kugelman'a

mektuplarndan:

"Eserime megu-

gnde

12 saat onu kopya

etmekle

lm" (15.1.1866). "Enternasyonal ii vaktimi o kadar ahyor ki, hi bir gn sabahn nden nce yatamyorum." (14.9.1870). Ve her
n

devrimcinin

bandaki

dert: Gnn 24 saatinde bo bir dakikas kalmad halde, "isiz" yaamak: ildir. Yoksa, oktan i yoluna koymaya gelince, elimliinden syrlaberidir, baka gnlk iimi ekle sokar: kitabm bitmezden nce bir i tutmam szkonusu devaziyetimin bilirdim." (12.12.1868). "Dn moner ki, eer gn 48 saat olsayd, bitirmi Hastalk, "Hastalm mee iini gene aylardan durdurmaz, olmayacaktm." esnasnda (27.7.1871). (ki umarm yaknda geecek-

tir) yazamadm. Ama mideleri bu eit yemi hazmetbenimki gibi almam kimseleri mriz klmaa istatistik vesair malzeme(6.3.1868). kayboldu." (11.1.1868).
n

yetecek kadar koskocaman si yuttum." gene

Bir ey yapamayacak hale dnce haykrr: nte, bir ok haftalarm ki aydan fazla vaktim (hava tebdilinde) gmledi. Eseri-

min bitmesi de uzamakta! nsann at diye atlayaca geliyor!" (6.4.1866).

Gnlk hayat: Lafarg, Marks'n adeta bir gnlk "mikatnme"sini (yaant dzenini) yle izer: sabahOndan "Marks geceleri gayet ge vakit yatt halde, ra kahvesini ier, gazeteleri gzden geirir.

leyin daima saat 8 ile 9 arasnda ayakta bulunur. Kasonra alma odasna gider. akamlar, hava msait Orada leden sonra saHampstead Heath Gnd-

at ikiye e kadar kalrd. Ancak yemek iin ve bir de olduka yannda bir gezinti yapmak iin iini brakrd. zn kanape stnde iki veya du.

saat kadar uyurdu.

Genliinde tm gecelerini almaya feda ettii oluralmak onun iin bir ihtiras olmutu. e o kaok kere yemek yiyecei aklna gelyemek salonuna inmesi Ve daSofra zamanlarnda dar dalyordu ki, miyordu.

iin bir ok defalar arlmas lzm geliyordu. ha son lokmay yutar yutmaz, ma ekilirdi. Marks, gayet az boazna

hemen alma odasdknd. isli balk, muazzam vcudu-

Hatta itahszlktan ikyet ederek, jambon, turuluk hyar, syle nu bunu dimana faaliyetinin mekti. zn
46

havyar gibi ok baharl eyler vastaurard. en Dimann Btn

yenmee feda

cezasn midesi ekiyordu. ediyordu; ok kere

byk zevki dnBir haydudun

Genliinde felsefe hocas olan Hegel'in u stekrarladn iitirdim:

caniyane alrd, snda

dncesi,

gkyznn

btn

hrikalarn-

dan daha byk ve asildir.

Marks odasnda yryerek otururdu. Yrr-

denilebilir. Ancak bir an iin, yrrken kafa-

hazrlad eyi yazmak zere durarak ene

ken ve konuma canlandka, yahut enteresan bir ra girdike almay pek severdi." Marks, gececi idi. Kugelman'a "Fakat, diyordu, ben gece iine ok alm. (6.7.1866) Geim: Marks'n, kendi emei ile Engels'in yardmndan baka gelir kayna yoktur. Normal hayatn ancak kalemiyle kazanabilir. Halbuki, zamann devrimci gazeteleri para ile i gremez. Marks, ancak New York Tribne adl Amerikan gazetesinden makale bana 1 sterlin alr. Bari devaml olsa... 1857 buhran zerine Marks 2 yl aa karlr ve ierleyerek kendi kendisini yer: "Bu eit bir paavrann sizi kendi sandal iine almasn bir talih eseri saymaya mahkm olmak, cidden berbat ey. Fakir fukarann evlerinde yaptklar gibi: Kemikleri dv, byle bir kumpanya iinde t, orbasn yap... baya te insann mahkm Gndz okur, gece yazarm."

edildii siyasi ura buna varyor. Eeklik bende ki, bilhassa son zamanlarda deil, fakat yllardan beridir, o
47

rezillere paralarndan ok fazla ey vermek vicdanlln gsterdim." (Engels'e mektup). Bir ara koca Marks i aramaya kyor. imendifer mstahdemliine raz. dnyor: Fakat, kaligrafi imtihanndan "Ailemle birlikte kaldrm stne atlmamak

iin bir imendifer ofisine bavurdum. Bilmem talih mi, talihsizlik mi demeli? Yazmn kt oluu bu yeri ele geirmeme engel oldu." (Kugelman'a, 18.12.1862). Marks'n znts, o mrn tketen iindir. Yoksa: buna (isizlie) devam bir are etmeyi bulurdum. bir Ama, Kapitali Avrupa'da sayyorum." "Bizzat kendim Amerika'ya gitseydim,

kalmay ve beni daha birok yllar igal edecek olan eserime vazife (23.8.1866). Avrupa'da Marks'a i mi yok? ok... Fakat, o imzasn her yere harcayamyor: "Eer yanlmyorsam, daha nce de size anlatm olduum gibi, bizzat Bucher benden ya, ona Knigliche Preussiche Staatszeitung'un iktisadi muhabiri olmaklm istemiti. u halde, gryorsunuz kullanmak istesey-

benzer gelir kaynaklarn

dim, baka hi bir nc kiinin araya girmesine hacet kalmakszn bunu yapabilirdim." (7.1.1867). sizlik, bor ve tefecileri Marks'a musallat etmekte: "Sizden renmek istediim ey, en az iki yl iin yzde 5 veya 6 faizle 1000 taler kadar bana dn
48

verecek birisini veya azlk birka kiiyi (nk mesele her ne pahasna olursa olsun, alenilemeye gelmez) faiz beni, tanyp tanmadnzd? imdi dn alm buBununla beraber, her eye ramen ve

lunduum

ufak tefek mebllar iin yzde 20 il 50

dyorum.

alacaklarm daha uzun sre bouna bekletemem; az buz deil, tehdit zincirinden kyamet etmektedir." (13.10.1866).

boanacak bir kzlca

Marks, her gazeteye yazamad gibi, her adamdan da dn alamaz: "Hemen birka satr. ilerin bana yazdklarna gre olmu, rahatsz doktor Jakobi tam bir burjuva (25.10.1866). zel ilerimden dolay kendisini hi bir suretle etmemek lzmdr."

Marks bunu ahsi gururundan yapmaz. Dvay dnr: Zamann demokrat burjuvalar, ii nderlerini halkn gznden drmek iin hep bu para oyununa bavuruyordu. Nitekim, kan kusturucu yokluklara katland halde bile, Marks'n bizzat ahsna, ii srtndan geiniyor iddiasyla hcum eden Herr Fokt'lar bulundu. yle muhterem ve mehur tabiat bilginlerinden Alman profesr Fokt'lar ki, Tuileri saraynn arivleri Cumhuriyetilerin eline getii zaman Fransz imparatoru Napolyon IlI'den bir rpda 40 bin frank ihsan aldklarn gsteren listeler, Marks'n nceden sezdii gibi, meydana kmt.

brete deer. Kendi yars olan Engels'ten baka hi kimseden Marks, yardm ve hediye istemez. rnein, tam zamannda Kugelman 15 sterlin gnderiyor. Marks, Almanya'daki en samimi dostunun bu yardmna cevap olarak: "Onu size geri vereceim bir avans olarak kabul ediyorum", diyor. Ayn dostuna kitap smarlarken, hatrlatyor: "(Fiat bildirmi ile birlikte) tedarik ederseniz memnun olurum." (11.1.1868). Marks, o boucu teorik almasn kendi kar iin yapmaz. Bir ara Engels'le Kugelman'n baz teebbslerini sezinler. Bunu, "himaye" ve "reklm" sayarak, der ki: "Bu gibi eyleri faydadan ok zarar verici ve bir "bilim adamnn karakterine smaz sayarm." Marks, yeryznde biricik: iiyi savunan ve sahibini "smren", Kapital'inden cigara paras bile beklemez. Lafarg anlatr: "Marks, mthi ttn ierdi. Bana derdi ki: "Kapital, onu yazarken itiim cigaralarn parasn bana asla getirmeyecektir." Fakat Marks, daha mthi bir kibrit msrifi idi: ok kere piposunu veya cigarasn unutur ve sonra yakmak iin inanlmayacak kadar kutularla kibrit harcard." Hani, Lafarg'n dediine baklrsa, "Baba" Marks'a koskoca Kapital cigara deil, kibrit parasn bile getirmemi, demek...
50

Odas:

Marks'n, zamannda bir ziyaretgh olan ine bol k veren geni penceresi parminenin dolu, iki yannda ve ve pencereye taan ve pencegazeteler minenin el yazlar

Maitland Park Road'daki alma odas: "Birinci katta bulunuyordu. ka bakyordu. kitaplarla kar

gzler bulunuyordu. lu iki masa vard. de,

karsnda

renin bir yannda ktlar, kk ve gayet basit, Koltukla Marks, uzanrd.

kitaplar ve gazetelerle do ayak uzunluunda, tahta zaman zerinde iki

Odann ortasnda, en aydnlk yerbir koltuk mevderi bir divan zaman gene bunun kitaplar,

ayak geniliinde bir masa ile cuttu. vard. zerine cigaralar, dinlenmek iin

kitap gzleri arasnda minenin

sigaretler, karm

ttn paketleri, duruyorlard."

mektup tartlar, Wolf'un fo(Lafarg).

kzlarnn, karsnn, F. Engels'in, toraflar ile

Wilhelm

Kitaplar : Marks, kt ve kitaplarn hi kimsenin bir dzen veya daha dorusu bir dzensizlik vermesine msaade etmezdi. Oysa dzensizlik ancak grnte idi. Gerekte herey yerli yerinde idi; Marks istedii kitab veya defteri daima kolaylkla buluyordu. Hatt bir konuma srasnda bile, anszn lf keserek, syledii sz veya verdii rakam bizzat kitabnn iinden bulur, gsterirdi. Marksla alma odas bir
51

tek vcuttu. Oradaki kitaplar ve ktlar, kendi organlar imi gibi Marks'a itaat ederlerdi. "Kitaplarn le ne yerletirmek hususunda karrlard. hi bir simetriyi hesaba katmazd: Byk ve kk boydaki ciltlerrisaleler birbirlerine gre deil, Kitaplar hacimlerimuhtevalarna gre tasnif ediyordu. Onlar benim klelerimdir ve keyciltlerine, kdnn veya baskelerini, rter ve kvtarihi

Kitaplar Marks'a lks eya deil, i aleti hizmetini gryorlard. fimin lnn rr, Kitaplarn, Derdi ki: istedii gibi bana hizmet etmee mecburdurlar. biimlerine, gzelliine bakmadan rseler,

kenarlarn kalem arasra,

izitirmeleriyle

pasajlarn altlarn izerdi. kat sadece, land

Oraya notlar yazmyor, fa-

yazar hududu at vakit bir nifkray kolayca bulmasn

da veya soru iareti atyordu. Altlarn izmek iin kulsistem, arad iin, mmkn klyordu. ce tutabilmek ayan hayret olan hafzasnda iyinot defterlerini ve kitaplarndaki bilmedii suretiyle,

alt izgili fkralar aradan yllar getikten sonra tekrar okumak adeti idi. dillerde yazlm genliinden Hegel'in nasihatine gre, msralar ezberlemek etmiti.

beri buna idman

Marks'n bi-

limcil aratrmalara tahsis edilen uzun bir hayat sresince zenle toplanm binden fazla si,
52

ciltlik ktphaneiin Marks, uzun

kendisine gene yetmiyor,

onun

mddet Briti katologlarn

Mzeum'un

hararetli

devamcs

idi

ve

ttn

ier gibi szerdi."

Marks, yalnz kendi evindeki kitaplarla, Briti Mzeum gibi tozlu ktphane arivleriyle de yetinmez. Sahaflar, okka ile kitap satanlar da kalburdan geirirdi. Kapitali iin gereken malzemenin bir ksm, byle ucuza tedariklenmiti. Marks, ngiliz sanayi mfettilerinin raporlarndan ok yararlanmtr: "Marks bu mavi kitaplarn iinde gayet ok malzeme buldu. yelerine at merminin satarlard Bu kitaplar, Avam datlr. Bu veya Lordlar kamaras bir ksm ate kitaplar ederler, tezerlerine efendilerin

hedefi gibi kullanrlard.

deldii sayfa miktarna gre, ve en

kurunun

sir derecesini anlarlard.

Dierleri ayn kitaplar kilo ile nk

iyisini de bunlar yaparlard.

Marks'n, zaman zaman urad bir Long Acre tccarndan btn bir eski kt tomarn ucuzca satn almasn mmkn klm olurlard." (Lafarg).

Baz zellikleri: Marks, yorulunca ya volta atar, yahut ok roman okur. Bilhassa 18. yzyldan Fielding ve Tom Jones, modernlerden Pol d Kok. Ch. Lever, Aleksandr Duma baba, Valter Skot, Servantes, Balzak... Neeli ve sergzetli eyleri sever, zlnce
53

matematie dalar. Kars hasta iken namtenahi hesap (Sonsuzlua Giden Rakamlar) zerine yazd eseri, uzmanlar gayet deerli bulur. Bazan da, evde kars ve kzlar yokken, ak sak arklar, genlerle birlikte curcunaya evirir. Pazarlar oluk ocuunun emrinde, yoldalarla beraberdir. Ne'e ve nkte saan, dnyann en sevimli arkada olur, glmeye baylr. Kr gezintilerinde, zabtaya ramen iilir. Eeklere binilir. 8 gn kolunu kaldramayacak bir cehitle [abayla] kestane aalar talanr. Marks'n zaafa kar byk zaaf, kadn ve ocuk nnde grlr. Mesel 1867 Hazirannda Londra'da asker gidili, eyas ok bir Alman kzna rastlar. ngilizlerde yardm adeti yok. Kz, Marks'n gideceini istasyonuna syler. Marks yardm kabul eder. Fakat

yolda anlalr ki, Marks gneye, kz kuzeye gidecektir. Ne are ki bir kere sz veren Marks gerisin geri dner. Kuzey istasyonuna saat 2'de varlr. Ne grsnler? Tren 8'de kalkacak. Marks tam 6 saat bekler. Kz kim olsa beenilir? Marks'n can dman Alman babakan Bismark'n yeeni!.. Gene o zamanlar Londra'da karsn dvmek moda. Marks,
54

"Kar

dveni

ldrnceye

kadar

pataklasa

gam yemez" diyen Libkneht anlatyor. Bir akam oto-

bse binmiler. Yolda bir meyhane, n kalabalk: "Meyhaneden Marks alelacele bir kadn l: frlad, Ama Katil ben uan var! mdat! tuotobsten arkasndan... kurun

Kendisini alakoymak istiyorum. tulur mu? Bir gz ap n ortasnda bulduk, dan tekrar kapand. ho bir kadn, syla atyordu. rarak zerimize mzdaki ktrarak, zerine maya na mal

kapaynca

kendimizi kalabal-

ve yol veren kalabalk arkamzNe oluyor? demeye kalmad, sarkocaetraf-

kendisini eve gtrmek isteyen yrmeye balad. Beriden,

Dven ift, bizi grr grmez, badaha ziyade emberini sMarks'n yakalaabal-

kalabalk gittike Kadn, Ben

"melun yabanclar"a kar tehditkr bir vahiddetinden siyah kasrgay deli gibi sakalndan yattrmaya Muhteem

ziyet alyordu. srad.

alyordu.

yordum, ama nafile. yetien insancl Marks sokulurdu. erken lasparelerle mdahale

Tam zamannda sava meydanteebbsmz bize pek pahalya

iki gl kuvvetli ngiliz polisi olmasayd,

olacakt." : "Yoksul ocuklara mknatsla ekilmi gibi Belki yz defa fukara mahallelerinden geyanmzdan ayrlr, kap eiinde paokayarak,
55

anszn

oturmu

bir ocuun

salarn

elceizi iine bir peni veya yarm peni sktrmaya gi-

derdi." "Marks iin ocuklar alemi tamir edici bir ihtiya, iine tazelik veren bir rahatlkt." "Hamnstead Heath'de zaman nu oynardk. daha zaman "svari" oyuMarks kzlarndan birisini omuzlar stArada srada Zira dp ufak bir svari olanlar alamadan

ne kor, ben tekisini alrdm. Artk, hadi bakalm kim iyi trs gidecek. idiler ve muharebesine gibi kabaday tahamml l tramvay tutuurduk. kzcazlar, vurulmaya

edebilirlerdi." "Maribi"yi (Yani Marks') ateytanln aklna koyhaline evirmek

"Bir gn torunu Coni, mu.

Balad Marks'n omuzlarn dah mahmuzlaEngels ile ben de arabann atlar oluyorduk. iyice koulmamzla kk beraber, Maitland Park vahiMarks'n evinin arkasnda bulunan

maya... Arabaya Road'daki ce

ufack bahe iinde bir koudur, bir drtnala Deh! Her giditir milletin Go !

nasl diyeyim, lklar: Hurra!

tutturduk." "Artk gidiyorduk. dilinden on! Almanca, ve koca Yallah!

Franszca,

ngilizce:

"maribi" yle drt nala kalkt ki, akr akr akmakta. olmayalm. rak
56

ter alnndan aa yavalar gibi slk alabeygirler, Coni ile ii krbac kt ve

Engels,

yahut ben be!

Merhametsiz arabacnn aklyor: Marks'n "Haydi

ensemizde

ileri!" Bu hal,

dayanamad

mzakereye srd." (W. Aile:

dkp,

bir mtareke akdettii ana kadar

Liebknecht).

Marks, gerek bir aile babasdr. almak uymaya, boslu, aileme hrmeten, Kars Jenni: arzum hil-

iin hastala meydan okurken bile Kugelman'a "Salk icaplarna edici, boylu fna mecburum" der. bir kadndr." "Parlak, hayran

ndir gzellikte, Kendisi

kibar grnl doklarndan,

(Lessner).

Arjil

kardei Prusya nazr olduu halde, "sanki prensleri karlyormu gibi bir nezaketle ve i elbisesiyle ameleleri karlard." "2 Aralk 1881'de komnist ve teryalist olarak ld." (Lafarg). Topraa byk saadeti bakalarn mutlu mamerasimsiz bir tek

gmlrken, Engels yle demiti: "Eer dnyada en klmak olan kadn varsa, o da Jenni'dir." Marks'n 2 olu ve 1 kz ufakken yokluktan ldler. Byyen 3 kzndan: "En genci Eleanor, olan karakterli ltif bir ocuktu. olarak dnyaya daha getirdii ltif ve n sylerdi. ceinden ediyorlard. Marks, karsna taklrken, kz Eleanor'un daha cinsinde yanldinsann tasavvur edebileahenkli bir tezat tekil arl Longe, babas gibi idi. kin57

teki iki kz, By madam

mat renkli ve gayet siyah sata, kara gzl

cisi madam gr salar Anasna Marks:

Lafarg, pembe sanki

ve kumrald. batan

Altn renkli saklard.

arkalarnda (Lafarg).

gnei

benziyordu."

"ocuklar ana babalarn terbiye etmelidir-

ler" der. Daha 25 yanda iilerin "baba Marks" dedikleri adam, ocuklar "Mohr: Maribi" diye arrlar. (Salarndan ve renginden kinaye). O bu ismi imza gibi kullanr. Kzlar ii hareketine kartlar. By 1882'de ld. K, 1898'de kocasndan ayrlnca; ortancas kocas Lafarg'la birlikte kendisini faydasz sayarak 1911'de intihar etti. Marks ailesinin bir nemli uzvu da, ocukluunda madamn hizmetine giren kyl kz Helen Demut'tur. Evin iktisat bakandr. Marks' satranta yener, ama "Marks' farg). tenkid edenin Son gnlerini ondan ekecei vardr" (LaEngels'in evinde geirir.

Marks'larla ayn yerde gmldr. tiraflar>: Marks, iki byk kznn baz sorularna u aka yollu cevaplar vermiti: 1) En deerlendirdiiniz meziyet nedir? nsanlarda sadelik, Erkeklerde kuvvet, kadnlarda zaaf. (O srada Vokt'un saldrlar yznden Marks'n kars hastadr)
58

2) Sizin ayrdedici karakteriniz nedir? Amata birlik. 3) Sizce mutluluk nedir? Dv. 4) Sizce felket nedir? Boyun eme. 5) Balamaya nedir? Birisine kolayca gsteriliveren gven. 6) Sizi en ok tiksindiren kusur nedir? Kulluk. 7) Zddnza giden? Martin Tupper. giliz iri.) 8) Beendiiniz ura? Eski kitaplar kurcalama. 9) Beendiiniz irler? ekspir, Eil, Gte. 10) Beendiiniz nesirci? Didro. 11) Beendiiniz Kahramanlar? Spartaks, Kepler. 12) Beendiiniz kadn kahraman? Gretchen. (Kars). (Bir anlk baar uruna her trl tafrafurulua [yukardan atp tutan, ukala] den nen egin bulunduunuz kusur

13) Beendiiniz iek? Defne. (Kz Lora'nn isminden kinaye). 14) Beendiiniz ad? Laura, Jenni. 15) Beendiiniz renk? Al. 16) Beendiiniz Balk (fish). 17) Beendiiniz tiryaki sz? "nsancl olan hi bir ey bana yabanc kalamaz." 18) Beendiiniz us? Hereyden phe. (Grne aldanmamak). (Parantez iindeki aklamalar ben kattm. H.K) yemek (dish)?

Hastal>k: Marks'n son 15 yl, tipik bir artritik hastalklar serisiyle kapldr. Krkndan sonra, "Proletarya, hastal" dedii kan banlar ve irpeneler balar. Kugelman'a mektuplar anlatr: "Kesiliyor, biiliyor, secundum legem artis (tp tedavi sanatnn yaplyor, btn ama kurallarna yana kabul
60

uyularak) sekiz

gerekli

apseler gene durmadan kyor. braklrsa, edemedim: "Eski (30.1.1868). (6.4.1868).

yle ki iki gn bir Maalesef kendisini iinde (biraz yatyorum." ifadei airane

haftadr zoraki istirahatteyim." lapalar glleri

"Kopel bize gelmi. Zira kan

meram dlar

edelim) ki,

bana

yle iin

taktik bir ustalkla saldryerimde oturamyorum." "lkbakaracier

yazmak

(17.4.1868). Ellisinde karacier ar basar: "Karacierim yznden fazla ate geirdim." (1868). har aylarnda iinden hastalndan Hanovr'da hal arlar, son daima tutan kadar ve alkoyacak rahatsz beri eden beni her trl zihin muztaribim. ksrk "Ba

haftalardan kalmdan

(11.5.1869) Nihayet akcier de atar: "Bana gelince, beri yakalandm ilh... devam etmekte." (14.2.1870). 1874'te:

uykusuzluklar" ve

Burjuva basn her gn ldn yazar. Dostlar tekzip eder. Marks, metin bir stoisizmle haykrr: "Kes, u gazetelerle ene yarn ve bir daha azn yorma. Artk daha az cevap ver. Ben kendim ngiliz gazetelerinin zaman zaman lerine msaade ediyorum muoyuna salk haberimi hayat eseri gstermiyorum. ldm iln etmeve bu sebeple en ufak bir Dostlarm veriyormu vastasyla kagibi gzkmek-

ten daha ok canm skan ey yok. Hani bu ite byk sulu sensin." (Kugelman'a, 19.1.1874).

lm: Engels'in aksine, Marks, alma melekesini abuk tketir. Hekimden bir saatik izin alsa, hemen ie balar. Azck alsa, dima sektesiyle kar61

lar ve o zaman: "Kafasz bir mahlk olmak istemeyen her insan iin alacak kabiliyette 1881'de kars bulunmamak lnce ve bir idam karardr." der.

1882'de Cezayir yolculuunda lur. Engels: "Her sabah inmi

plreziye, kz Jenni kesini dnerken, so-

lnce tekrar bronite, sonra akcier apsesine tutuyolun olmas Marks'n perdelerinin dncesiyle

uk bir ter dker." Nihayet Marks, kan tkrerek, "ki dakika iinde sakin ve acsz sner. " Engels'in, mezar banda 17 Mart 1883'te sylediklerinden : " 1 4 Mart leden sonra clerin sl en organik tabiatn e eyrek kala kanununu dnnaby dnmekten kald... geliim Darwin

kefettiyse, onun varl-

tpk ylece Marks da insan tarihinin geliim kanununu kefetti." "Lkin bilim adam Marks, nn yars bile deildi. te geiren bir g, hereyden fndan da nce snr olduu bir d kmetler tarafndan tarafndan Marks iin bilim, tarihi harekedevrimciydi." olduu edildi. gibi, gibi, "O, mstebit h-

devrimci bir gt." "Zira Marks, cumhuriyetler taraburjuvalar tarafndemokratlar

Muhafazakr

mfrit

dan da iftiraya urad. pek

62

O hi aldrmadan, btn bunkaldka cevap verdi. Gene

lar erp gibi yolu stnden kaldrp att ve ancak muztar (zorda)

Marks, kalkarak, dar

yeryznde, Avrupa'y bucaksz ii ld." bir

Sibirya atktan tesbih ad

maden gibi ve

kuyularndan kave binlerce yzyllar

sonra

Kaliforniya'ya uzanan eserleri sevilerek

usuz

devrimci alanarak aarak

tarafndan "Marks'n

yceltilerek,

yaayacaktr."

Marks, Londra'da Haygeit mezarlnda ailecek gmldr. Bebel, mezarna ant dikmek istedi. Kzlar raz olmad. Sovyetler, kemiklerini Kzl meydana tamak istediler. Torunu Longe, gya Marks' karsndan ayrmamak bahanesiyle, buna engel oldu.

ENGELS'N ZELLKLERNDEN Bnye: kof'tan). di. 26 yandaki "Engels, iriyar, dmdz, (Anyen(La-

bir ngiliz gibi kibar ve Marks'n kzlar ona

ciddi tavrl..." idi. ikinci baba

Fakat, "zaten Engels de, Marks ailesindenderlerdi." 1899'da Marks'n kz Eleanor'u Lkin hi gstermez. Da-

farg). Onun iin, dinleyelim: "Engels,

70 yandadr.

ha vcudu da ruhu kadar gentir. Alt kademlik boybosunu o kadar canllkla muhafaza eder ki, bu derece yal olduu akla gelmez. Krlamaya taar. balayan koca sakal, sa yznn iki yanndan Siyah saile bulu-

larna bir tek ak bile dmemitir. bir ak tel, nur...

Yahut hi olmazVe hatrla-

ancak dikkatli bir aratrma

Tandm erkeklerin o en gencidir. 88'de de o, idi." hava nasl

dma gre, lerin ruhu

bu son 20 yl iinde de ihtiyarlamad." bulunduu evreyolg65

"1869'da olduu gibi, culuumuz esnasnda

mesabesinde

"Transatlantiklerle olursa olsun,

vertede imeye

bir gezinti yapmaya, her zaman hazrd."

n

yahut bir bardak arap

Miza: Bir arivci:

Engels kuru ve souk bir adam

n

izlenimini verirdi" der. Oysa, Eleanor anlatr: ailesi gznde "gaddar kk yaramaz" idi. ramazn anlamamtr." "Mizacndaki rs etmitir." ne'eyi

Engels

"Kk yateva-

"byk adam" olduunu ailesi belki imdi bile annesinden "Babamn olduu kadar, Engels'in karakdostlarnn olduu kadar gibi tasvir ederler. Halonun bakalarna

terinin bir noktasnda da biraz durmak isterim: Babam daima sinik ve mstehzi, dmanlarnn zr bir Jpiter (Allahlar babas) da bana yldrmlarn yadrmaya ha-

buki onun ie ileyen, tatl, nee ve efkatle dolu gzel el gzlerini bir defack olsun gren, da geen gln bir defack olsun iiten bilir ki, mstehzi ve souk Jpiter, hlyalarla dolu bir varlktr. Engels de hep mstebit bir diktatr, keskin bir tenkidci gibi tasvir edilir. zife O, katiyen byle deildir." "Onun affedemeyecei bir tek ey vard, o da sahtekrlkt." "Vave parti disiplinine herkesten fazla bal bulunan Onun kadar insanlar anlamaya, kk zaaflaEngels, hi bir vakit ar derecede ham sofu "priten" deildi.
66

rmz balamaya kimse yatkn olamaz."

Alakgnlllk: Marks, Tenkid'inin nsznde Engels'in "Umriss: Deneme"sini "dhiyane" bulur ve Kapital'inin en nemli noktalarnda hep bu yazy anar. Gene Kapital'inde, Engels'in "ngiltere'de i S>n>f>n>n Durumu" kitabn (bewunderungswrding: hayran edici" sayar. Bunlar tarihcil maddeciliin ilk yazlardr. Ona ramen, Engels, Marksizm iin hep: "Kendime ancak ufak bir ksmn atfedebileceim bu eser" der. "Almanya'da Kyl Sava>" kitabnn nsznde: "Tarihin biricik maddeci gr olan bu gr, bana deil, Marks'a aittir" kansn bir daha aklar. Marks ldkten sonra, Manifest'e yazd 1883 tarihli mnhasr yk ksm nszde tekrarlar: ve mutlak "Bu temelli fikir Marks'n 1885'te tarafndan, Anti ve Dhancak FyeremeiMarks yap67

maldr." Marks

ring'inde unutmaz: "Bu kitapta ilenen gr, en bbakmndan pek ufak bir ksmnda benim tarafmdan konulup geLudvig Marks'n

litirilmitir." Nihayet 1888 de kan " T e m e l ve gdc fikirlerin nin rndr... tn ben asla bensiz de pekl ou... Fakat,

bah ile duyana duymayana son defa olarak bildirir: Benim getirmi olduum eyi, baarabilirdi. Marks'n yapamazdm.

Marks hepimizi geiyor,

hepimizden fazla uza, gryordu. hakl olsa birer istidat (talan) olarak Marks'n

daha geni ve daha sratle (jeni) idi; bizlerse, olsa idik... Onun iindir ki teori

Marks bir deha ismini

tayor."

Bylece, Engels, daima Marks' kendisinden stn grd ve stn grd iin ona daima omuz verdi. Eleanor der ki: "Engels'in dier bir zellii ve belki en nemli karakteristik noktas duka kat, mzikilii orkestramzda son lmtr) gene feragatidir. Marks'n de yaad sraOlFabuda yle demek adeti idi: "Ben ikinci kemanm. sanyorum.

becerebildiimi derece orkestray yle sde

Marks gibi bir birinci keman memnunum." idare eden

lunduundan (Marks Ve o,

Bugn Engels'tir.

kendi deyimiyle

"ikinci keman" olduu zaman ve alakgnlldr."

nasldysa,

Bu hususta ustalarmzdan ne kadar ok ders almaya muhtacz! birlii: Marks'la Engels'in fikirleri gibi eserleri de ok defa birbirlerine kaynar. Birok yazlarda Marks'n cmlesi nerede biter, Engels'inki nerede balar bilinemez. Bazan Marks yazar, Engels de imzalar. Manifest'te olduu gibi. Bazan Engels yazar,
68

makale Marks'n imzasyla kar. N.Y. Tribune'de kan "Almanya'da Devrim ve Kardevrim" yazlarnn Marks'a atfedilmesi gibi. Bununla beraber, gerekte eser gene, ne yalnz Marks'n, ne yalnz Engels'indir. mnizmin Manifest'i Marks kaleme almtr ama, eserler Manifest'e Engels'in ondan nce yazd "Vaiznmesi" ile "KoPrensipleri" isimli nayak olmutur. Gene Tribune'de 1852 Austosuna kadar Marks bir ey yazmamt, fakat yazlacak eyler hakknda Engels'e bir ok malzeme ve notlar gndermiti. Elhasl, Marks tarafndan yazlan Kapital'in ikinci ve nc ciltleri, Engels tarafndan matbaaya verilmi olmaktan ok, kaleme alnm gibidir. Marks, Engels'siz yapamazd. rnein, Ditzgen'in bir kalem denemesi hakknda diyor ki: "El yazsn okur okumaz ne cevap veremedim. renmeyi Zira, Engels'in bu (Kuhususta znde: diyeceini bekliyorum."

gelman'a, 5.12.1868). Marks, Kapital'in ilk ns"Hi paye vermediim szde kamuoyuna geOnu ikna etmek, hi bir eyi fikirlerinden yana ardna komazd. lince" der. Buna karlk ise: "Engels onun iin btn bir kamuoyu idi. kazanmak iin (Lafarg) Marks'a, Marks

Engels'ten dn almak teklifini

69

yapan Kugelman u etin cevab almt: "Onun nez-

dinde benim lehime bir nc kimsenin hi bir vesile ile mdahalede bulunmasn istemem." (Kugelman'a, 25.10.1868). Arkada Sevgisi: Engels, ezeli kt. Fakat o, denilebilir ki, tarihin en temiz "oban ak"n lk kardeliinde sevitikleri Marks'la yaamt. Engels:
n

Fransz

madmazelleri

olmasa

hayat

yaanmaya amacn

demezdi" derken bile hep, Marks' Paris'te yle bir karlkl kadeh tokuturmaya kandrmak gderdi. Marks, Engels'i "arkada"lara tantrken, en sevdii bebeini etrafndakilere gsteren bir ocuk gibi bana heyecanlanrd. gstermek iin gitmiti." Engels Manester'de iken, "ki gelen "Hakkn her gn byle bu ey, O aa mektuplayorlard. anardk, adam byle nnde Mavro'nun, imi gibi, Lafarg der ki: "Marks Engels'i ta Manester'e kadar benimle

beraber

Eleanor yazar: dost hemen babam mektuplar ak ak: nnden okurkenki gz yalar
70

evde

Engels'ten

okurken, "Canm, gitmeyen gldr. yznden

yazan

deil!" yahut o

var!" ve ilh...

deyiini hatrlarm. kadar

Fakat bi gzmn mektuplar glerdi ki, kuvvetli

Mavro'nun akard."

"Engels, bayram di,

Manester'i Uzun

terketmek sre

zere

olduunu bahsedil-

bildirdii vakit, bu haber, Marks ailesi iin gerek bir olmutu. geleceinden vakit, duruldu. Gelecei gn Marks sabrszlktan alaBulutuklar btn iki dost btn anlatttn ve iki imekle son grmeleolaylar birbirlerine (Lafarg). "Birok ve kimselerin havsalas-

maz hale gelmiti. gece oturarak, rinden makla bamn beri sabah yanna geen

buldular." gelirdi."

"Bundan sonraki on yl iinde Engels, her gn bana smayacak kadar geni de tartrlard. ni en lar la konumadan yrrler, ok uratran eitli konular zerin-

ok defa da, birbirlerinin yannda hi yahut her biri o srada kendimeseleden fark bahseder. ederek, Nihayet,

son yarm saat iinde her birinin baka baka konuzerinde konutuklarn kahkahalarglerlerdi." (Eleanor). Fedakrl>k: Engels, yalnz Berlin topu alaynda deil, btn hayatnda "gnll" oldu. Manester'deki hayat, tamam 20 yl sren byle bir gnll kalebentlikti. 1848 devrimleri bozulup da irtica yllar balad zaman, hi olmazsa Marks', mcadele ve aratrmalarnda yaatmak gerekti. Ve o zaman En71

gels, kendi bilim adam ve devrimci sfatn, Manester'deki fabrikann kalem efendilii iinde hapsetti. Bir taraftan Marks'la fikir alanndaki ibirliine devam etti; dier taraftan ktiplik ve gazetecilikle be on para kazanp kendisini ve Marks' geindirmeye alt. Manester Gardiyan'a gre, Engels 1850'den 83'e kadar Marks'a 4 bin sterling (150 bin lira kadar) gnderdi. 1869'da, her yl 350 sterling gelire karlk hissesini Ermen-Engels irketine satt. Bylece irkete Marks'n ve kendisinin hayatn temin artn kabul ettirmi oluyordu. Engels ayarnda orijinal bir bilim ve kavga adam dnlsn. Bir de onun ihtiras derecesinde benimsedii mcadele lks uruna, lk mcadelesinden velev ksmen ve geici olarak ekilmee katland gz nne getirilsin. Bu, ancak her akn stnde olan Onun hakiki lk yoldal ile izah olunabilir. iin: "Bu durumdan ikayet eden asla Engels vazifesine nee ve sknla devam (ar krek cezas) Btn sona beraberdim. ikayetsizliine olarak yaz-

olmad! Bilkis o, ediyordu. erdiinde man

72

Hidemat akkas onunla

ramen, bu ac yllarn ona neye mal olduunu o zaanladm. Bir sabah, sonuncu defa

hanesine dn Evinin hi

gitmek

zere

ayakkablarn Birka

giyerken: sonra,

"Aronu

tk bu sonuncudur!" diye sevinle unutmayacam. iin sokak beklemek kapsnn

ve zaferle saat nne

haykr-

oturmutuk.

karsndaki

tarlacktan

doru

geliini grdk.

Bastonunu havada sallyor ve taan bir nee ile ark sylyordu. gzlerim O akam ampanya ile bayram ettik. idik. imdi bunlar hatrladka Marks). Hepimiz sevin iinde

yaaryor." (Eleanor

Bilim ve pratik: du. Dostunun btn ballandra gels'in yordu." itli idi. garo ballandra

"Marks, Engels'le iftihar ediyormanevi ve zihni meziyetlerini EneTaekocoturuanlatmakla bitiremiyordu. Marks'

olaanst (Lafarg). kimya, 20

bilgi

zenginlii,

"Engels'in batonik, dilden

bilgileri olaanst

O, hemen hi bir eyin yabancs deildi. fizik, anladn yazyordu),

biat tarihi,

filoloji (1870'de Fita askercil taktie

gazetesi

nomi politik ve daha ne diyeyim, bile vakft." (Eleanor).

Marks'la Engels'in birbirini tamamlamalar, eitli bilgi alanlarnda i blm yapmalaryla mkemmellemitir. rnein, 1853'te "korkun" ark meselesi iin Marks, Engels'e bavurdu. 1855'te, Avrupa or73

dular hakknda aylk Amerikan dergilerinden Putnam's Review'e yazmak iin, Marks Engels'e bildiriyordu: se, Ama bana o "Eer vaktin makale yazmaya msait deilmalzeme netice Engels'in gndermen ister lzm, ben yazarm. belli ololacaktr." kere u takdirde, gre konu hakkndaki cahilliim istemez ackl ok

duuna

(Mektuplar). Marks'la mektuplarnda zellik gze arpar: Marks, daima derin teorinin hamurunu yoururken, Engels ona hep pratiin mayasn katar. rnein bir sosyalist bibliotei amak dnld "...Burada vakit, Engels fikirlerini yle olursa TESR anlatr: et(Maolsun, teorik yarar PRATK ETKENLE feda

mek gerekeceini sanyorum." "Her ne Almanlar zerinde PRATK VE KESN BR jisklleyen nn eserleri sylediklerini tekrarlamaktan

H.K.) yapacak ve bizden nce bakalarbizi koruyacak gereklidir gibi geliyor bana."

almak mutlaka

(Marks'a mektup, 17.3. 1845). Marksizm, onun iin (Pratik + Teori)nin en yksek sentezi oldu. Kuru teori bazan Engels'i cidden ileden karrd: "Zaten bu, teorik gevi getirmeler her gn biraz daha fazla canm skyor. hakknda
74

Ve hal her sz,

"insan" ilhi-

kaydetmeye

mecbur kalnan

yata,

soyutlua

veya

kaba

maddecilie

kar Bununla

yazlbe-

mas gereken raber biz, ellerimizle

her satr beni ldrtyor. (ve fikirlerimizi bundan

yalnz kalemimizi kullanmaktan veya gereinde yaplacak

teye gedoruya gerekey de

mediimiz srece letiremedike)

dorudan daha iyi

yumruklarmzla

yoktur." (Marks'a mektup, 20.1.1845). Engels'in, bir zaman pratiine atld askerlik hususundaki bilgisi, onu dost ve dman gznde "gen e r a l l i e terfi ettirmiti: likle du. ral adn gizlemek isteyen Winfield Scott'un (Liberal) ta "(Yazd) makaleler genelbir generale atfolunuyorbu, gene-

Amerika'da yaplan bir tahmine gre, kendisi idi.

Bu zat, Ameri1853' te sol aday gsezileceini Staff EnSedan mey-

ka'nn en tannm generallerinden olup, Whig dan kab gels, Parti tarafndan Girii). Fransz terilmiti" (Palmerston muharebesinde general bizim oldu. nceden haber verdi. "Engels, ordusunun ona

bakanla

O zamandan beri aramzda lKzkardeim general

derdi. Bugn bu ismin daha geni anlam vardr.

ii ordumuzun generalidir." (Eleanor).

alma: Engels'in genliinde nasl ve niin altn, rnein: "ngiltere'de i S>mf>mn Du75

rumu" adl eserini yazarken Marks'a gnderdii u mektuptan anlayabiliriz: "Kulaklarmn stne kadar ngilizce gazete dan, m gzel inden sadm ve kitaplar iinde gmlym. durumu "ngilizlere semerine iledikleri vuruyorum, Orangiliz proleterlerinin karyorum." bir anlalr ki, eeidir." katalogunu hakkndaki kitabgnahlarn kendilifakat mak"Zaten

karyorum."

(19.11.1842). ngiltere, ve "eek" Alman-

Buradaki

"semer"

ya'dr. F. Engels, 70 yandan sonra bile ne ibret alnacak ekilde altn Kapital nc cildinin nsznde yle anlatr: "Beni nce ve bilhassa skan ey grmemdeki devaml zaaf oldu. bile, Bu zaaf, beni birok yllar yaz ileVe hatt u anda yazsuni k altnda rimden uzak durmaya mecbur etti. ancak mstesna veriyor. ve hallerde mama imkan yenilerinin syla,

Reddedemeyeceim baka iler eskilerinin tercmesi, dolayfa-

de stne eklendi: Marks'a ve kendime ait eserlerden baslmas yeniden ettlere nszler, girimeden yapamayaca-

m dzeltmeler, mesi...
76

tamamlayc ilaveler;

kat bilhassa birinci kitabn dan, ok zamanm alyor.

(Kapital'in) ngilizce tercSon on yl zarfnda ulusla-

Bu basmn metninden ben sorumlu olduum-

raras sosyalist edebiyatnn mthi oaln kibeden riyetine her insan, girdiim eviricilere faydal

ve hele

Marks'a ve bana ait eserlerin birok tercmelerini taolabilecek kadar bildiim ve almalarn gzden geirmek mecbudillerin snrl oluundan dolay kenFakat bu oalmas, ii ancak bizzat ona karhareketinin oaldnn beri, ze-

dimi ansl saymama elbette hak verecektir. alandaki edebiyatn lk den iaretiydi. tyordu. uluslararas

Ve bu hal de bana yeni yeni vazifeler dayaGenel almalarmzn ilk gnlerinden eitli lkelerdeki milli sosyalist ve iaraclk vazifesini ksmen Hareketin gerekmiti. btnndeki Marks haburada Fakat l-

Marks'la benim, rimize almamz

i hareketleri arasnda

genilemeyle birlikte iimiz de oalyordu. yatta olduu srece, da iin mnden sonra, tileri arasnda byk ykn boyuna dorudan zerine almt.

hereyde olduu gibi,

oalan iler artk yalnz beGeri, zamanla eitli ii pardoruya ilikiler kurulmas is-

nim srtma biniyordu.

bir kural haline geldi ve bereket versin gittike de geliyor. Ama yine de, teorik almam bakmndan teyebileceimden ruluyor. daha sk olarak yardmma bavu-

Elli yldan fazla bir sreden beri harekete fa77

al olarak katlm benim gibi bir kimse iin, bu duru-

mun dayatt ileri derhal yapmak kanlmaz bir vazife oluyor. yen yle Tpk 16. yzylda olduu gibi, alkantlar da, sosyal meselelerde salt teoriskampnda bulunurlar ve gerek teorisyenler olmak baka temasise ve heyasays aliindeki amzda bundan bir ey dolay bu

geinenler ancak irtica baylar, dursun, irtican

basit birer meddahndan yznden, yoluyla, getiriyorum. memleketlerde ara parti yazn

deildirler. oturmaklm yazma yerine artan ahsen daima bilhassa

"Londra'da larm kn men nnda, daha daima says da

Bunun

ok artan bir sr yayn ileri ancak kn beyin

organyla harekevermeden

tin gidiini izlemek mecburiyeti, ma gerektiren mi lede, rin yle almak yana

ve bilhassa senenin nsan yetme'um ve zarlar

ilk aynda baarmam mmkn klyor. girdii zaman mukadder bir yavalkla iliyor. eskisi kadar, stesinden oluyor ki, gelinemiyor.

G bir teorik meseDolaysyla da, bazen

kolayca ve abucak ara vermeletamamen bitmemi

bir k esnasnda

olan bir iin byk bir ksmn, gerekiyor."

ertesi k yeniden ele

Ustalarmz byle altlar. Ve byle altklar iin yle usta oldular.

78

lm: Engels, son gnlerinde kinci Enternasyonal'in kongrelerine karmaz; yalnz, rencilerine t verirdi. 1893'teki Zrih kongresine de bir davetli gibi gitmi ve yle kalmak istemiti. Fakat o ne mthi alk ve yceltme tufan idi! Engels, o zaman, btn dnyada ne kadar tannp sevildiini grmt. Artk gzlerini sknetle kapayabilirdi. 5 Aralk 1895'te Engels, emsalsiz bir paras olarak geldii koca tabiata tekrar karp gitti. (Cesedi yaklp, kl Kuzey denizine savruldu). Devenir Social cekken, ld. dir. Fikir, yazyordu: "lk safta kalan bulunabilebir adam kendi gnlyle ikinci safta

onun fikri lmedi, Kudretli ellerinden silahlar Marks, ile daima ne

ayaktadr." "Byk ifrlayan urada, eki yerdeFakat onun salam ve ziyade ereaet-

i lmtr. rsnden parlaktr." ve r byk

Belki uzun zaman orada kalacaktr. kan "Ne ileri Engels

herkesten sevincine bu

hi kimse

llemeyecek surette grmek

hazrladkla-

gereklemi

mediler; lanlarn

fakat ayet insanlar, hatralarn saklamay kendi hatralarnn

kendi iyilikleri iin bilirlerse, lmezliini temin

iki b-

yk adam, milerdir. "