ALPLAR

VE ELFLER: TRK VE SKANDNAV DNYALARINDA KAHRAMANLIK OLGUSU*

Osman Karatay* Emre Aygn**

zet Eski skandinav kaytlar Trklerin eskiden yaad blge ve biz zat Trk topluluklar ile skandinavyallarn atalarnn youn temasta olduklarn bildirmektedir. Bunlar ok nemli kltrel eleri ierir. Ayrca etnik temaslar da gereklemitir. Sonuta en nemli kltrel niteliklerden biri olan kahraman tiplemesinin skandinav ve Turan dnyalarnda byk lde benzetiini grmek artc olmamakta dr. Ayrca bu kahramanlara verilen isimler de benzemektedir ve belki de kktetir. Anahtar kelimeler: Trk mitolojisi, skandinav kltr, skandi nav mitolojisi, kahramanlar, alp, elf. Abstract Old Scandinavian records inform that ancestors of the Scandinavi an peoples had condensed contacts with the region where ancient Turks used to live, and sometimes directly with the Turks. They con tain very significant cultural elements. Besides, some ethnic contacts occurred. Consequently, witnessing the very similarity of typecasting of heroes, which is one of the most outstanding cultural peculiarities, of the Scandinavian and Turanic realms is not very surprising. In addition, basic words of the two denominating heroes are strikingly similar to each other, and likely cognate. Keywords: Turkic mythology, Scandinavian culture, Scandinavian mythology, heroes, alps, elves.

Hayli csseli bir kitaplk oluturan skandinav sagalar Trkiyede bir genel kltr konusu olmann tesine geememitir. Bilimsel almalarda ele aln masnn rnekleri yok denecek kadar azdr. Bu yzden, bilimsel olarak fazla
* Bu makale Ege niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri kapsamndaki 2009TDAE002 nolu proje desteiyle hazrlanmtr. emede dzenlenen II. Uluslararas Trk Dnyas Kltr Kongresinde (1925 Nisan 2010) bildiri olarak sunulmu olup, henz yaynlanmam tr. * Do. Dr., Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits. karatay.osman@gmail.com ** Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits Lisansst rencisi. aygunem re@live.com

Karadeniz Aratrmalar Bahar 2012 Say 33 112

Osman Karatay Emre Aygn

bilinmeyen bu konuda ileri bir aamay ieren, karlatrmal bir tarzda bildiri sunma cesaretini dinleyici kitlemizin ounluunun halkbilimci ol masndan aldk. Bu yzden biz saga tanmlamasna girmeyeceiz. f ns zn bulundurmayan Trkenin alp kelimesi ile Kuzeylilerin elf szc arasndaki dilbilimsel ilikiyi kanaatlerinize havale ediyoruz. Belki baka bir almada bu szckler etimolojik olarak tahlil edilmelidir. Aina olunan usl, karlatrmadan sonra tarihi zeminle ilgili bir sonuca varmaktr. Biz ise tersini yapacak ve nce tarihi zemini aklayp ardndan bu zeminde karlatrma yapacaz. Son yllardaki aratrmalar Trk anayurdunun Altaylarda, hele de Si biryann dousunda olamayacan aklkla gstermitir. Muhtemel Trk yurdu dilUral blgesindedir. Eski Trkenin sz varlnn bir ormanc avctarmc topluma iaret etmesi bunun bir kantdr. Ziraat yapan insan lar ot bitmez blgelere yerletiremeyiz.1 Blgedeki yer adlarnn Trke isimlerinin de olmas buna iaret eder. Biz Anadoluda bin yldr rmak isim lerini Trkeletiremeyip, sadece bazlarna renk izafe ederken, Dou Avru pada ve Bat Sibiryadaki neredeyse tm rmak isimlerinin Trke adlar vardr (Karatay 2010a: 1726). Eski Trkleri betimleyen kaynaklar nere deyse hep bir azdan sarn bir kavimden bahsederler ve Kumanlar bu bahislerde sadece kk bir yer tutar. Bu tip insan herhalde en iyi bu bl gede bulabiliriz.2 Trk boy isimlerinin ezici ounluu bat tarafa aittir ve douda gemez. u an, dayatlm kalplar brakarak eldeki veri nda dnen bir dilbilimcinin rahatlkla syleyebilecei ey, Trkenin en yakn akrabasnn Macarca olduu ve bu ikisinin muhtemelen ayn dilden indii dir (Marcantonio 2009: 6894, Karatay 2010b: 2746). Bu da ayn blgeye iaret edecektir. Hatta baka ayrntlar da tespit edilmitir. rnein Osman Karatayn yenilerdeki bir tespitine gre, Gktrk devletini kuracak olan Trk budun, urad felaketin ardndan Ergenekon vadilerine snmadan nce Orta dil civarnda yayordu (Karatay 2009). Dolaysyla skandinavya ile dil boylarn harita zerinde dnd mzde, aralarnda ok sk tarihi ve kltrel ilikilerin bulunmas deil, bu lunmamas artc olacaktr. Hatta sk bir etnik iliki dnmek iin de zemin bulunmaktadr. Yaklak ayn iklimi yaayan iki kuzey blgesinden bahsediyoruz. u an zerinde bir proje olarak altmz saga metinlerinin incelenmesi bu konuda hakl olduumuzu her geen gn daha bir katiyetle gstermektedir. En nl sagalarn banda gelen Heimskringla, ilk sayfasnda Kral Odinin skityann, yani Ana Rusyann dousundaki Turklanddan gn
1 Dilbilim camias bu konuda beklenen almay henz retmemitir. Trkenin zengin tarm stlah bilinir ve sylenir ama konu tarihi zeminde bunu deerlendirmeye gelince skt edilir. 2 Bu konuyu bir makale olarak hazrlama almamz srmektedir. Birinci el kaynaka yakla k tamamen toplanm olup, yazm iin uygun bir vakit gzlenmektedir.

Alplar ve Elfler

anlatr. Feridun Aasolu baz skandinav yer isimlerinin Trke koktuu na iaret etmitir (Aasolu 2000: 14). Biz bunun daha fazla olduu dn cesindeyiz ve ilerde ayrntl almalar bilim dnyasyla paylaacaz. Tr kistandan skandinavyaya gen Kral Odin, daha sonra tanrlatrlm ve Kuzeylilerin batanrs haline gelmitir. Kavminin ad Azdr, yani Gktrk yaztlarnda karmza Az Budun olarak kan, Abakan bozkrnda Krgz komuluundaki halk. Eskiada Azlar Aral boylarnda gryorduk. Timur bir sefere kma dan nce bu blgedeki den Atann kabrini ziyaret etmi, dua ve dilekte bulunmutur (Nizamddin m 1987: 77). imdiki Daouz yaknlarnda da tin Kala diye eski bir ykntdan haber verilmektedir (Mantayev 2010: 105). Eer bir Trk budununun nderi skandinav kltrnde batanr haline geliyorsa, bizim Alpler ile Elfleri kyaslamamzda hibir beis kalma yacaktr. nce tarihi adan Trk ve skandinav kahramanlarn, daha sonra da destan anlamyla alplar ve elfleri ana balklar halinde anlatacaz. Alp, Trkenin eitli lehelerinde kahraman, cesur, yiit anlamlarna gelir. Tr kiye, Azerbaycan, Trkmen, Krgz, Karakalpak Trkelerinde alp; uva ada ulp; Kazak, Tatar ve Hakas Trkelerinde alp ekillerinde kulla nlmaktadrlar. (Bayram 2010: 83) Destan alarndan, slamiyetin kabul edilmesinden sonraki dnemle re dek Alp unvan, birok boy tarafndan ve hkmdarlardan kk komu tanlara kadar yaylan bir yelpazede kullanld (Kprl 1997: 380). slami yetten sonraki devirlerdeki AlpGazi ve AlpEren kullanmlar yaygnla mtr (Kaplan 1985: 112). Kii ismi, sfat, unvan olarak eitli kullanmlar vardr (Kprl 1997: 379). Alplar, sreen sava artlarnda yaayan gebe boylarda nderlik ve savalk yetenekleriyle sivrilen kimselerdir. yi binicilerdir, sava aletleri ni ok iyi kullanrlar ve savalarda kiisel kahramanlklarn saknmadan sergilerler. Uzun boylu, bahadr ve gldrler. Aralarnda kan davalar srer. Ozanlk yeteneklerini haiz olanlar vardr. Kadnlar tm bu zellikler asndan erkeklerden geri kalmaz. Konfederasyon artlarnda bir alpn ev resinde daha alt dzeyde alplar toplanr. En stteki alpla baml alplar arasnda geliigzel olmayan ve bir hukuka dayanan ilikiler sistemi vardr. Byk alp belli zamanlarda bamllar toplamak ve bu toplantlarda ziya fetli len dzenlemek zorundadr (Kprl 1997: 382). Alp tipi olarak ilk ele alacamz rnek Ouz olmaldr. Ouz, dnyaya Tanr tarafndan dzeni salamas iin gnderilmitir. Doumu, daha sonra evlenecei kadnlar, hatta silahlar ve atlar tanrsal bir doastlk gste rirler. Bnyesi ocukluundan itibaren olaand geliim seyri izlemitir (Kaplan 1985: 14). Ouz, kutun gereini yerine getirir ve evrene, yani tre ye dirlik dzenlik getirir (Kaplan 1985: 15).

Osman Karatay Emre Aygn

Btn bunlar tek bana deil, yksek nderlik yetenekleriyle evresi ne toplad kitleyle gerekletirir. Gebe federasyonlar devri ideolojisinin temsilcisidir (Kaplan 1985: 27). Bat Trk geleneini temsil eden Ouzun dzendevlettre kurucu alp zelliklerine nazaran Dou Trklerinin alplar mazlum halkn zulmden kurtarmaya soyunan daha savunmada bir tiptir. Devlet kuruculuktan ziya de, varln igalciye kar korumakla urar. Gney ve Kuzey Sibirya des tanlar bu trden alplar barndrr. Manas destan ise bu iki gelenein ara sndadr. Manas, hem halknn esaretini ortadan kaldrr hem de devlet ku ruculuu grevini stlenir. Dolaysyla kut, Manasta Sibirya destanlarnn alplarna gre daha belirgindir (Aa 2000: 517 ). Manas destanndaki alp tipinin ortak zellikleri u ekildedir: 1) eitli hayvanlarn zelliklerini tarlar ve dier insanlara gre bu suretle farkllk gsterirler (Alman Bet, Ac Bay). 2) Trajedinin ideal kahramanndan ziyade daha insani, iyilii, ktl, eitli zaaflar bnyesinde tayan karakter yapsna sahip kimselerdir (Ac Bay, Cakp Han, Kan ora, Kk Han). 3) Kavrayl, bilge, ngrldrler. (Alman Bet, Kara Badia, Kara T lk) 4) Gl ve iridirler (albay, Coloy). Dman saflarn tek balarna darmadan ederler (Semetey). 5) Gece hzl hareket etme ve karanlkta iz srme zellikleri vardr (Kaman, Drsn, Caynur). 6) Cmerttirler. Halkn koruyucusudurlar. 7) Kk yalarda beden hareketlerinin, silah kullanmann ustas olur lar, lke ynetirler. 8) Kullandklar eyayla (at, yay, ok) btnleirler ve bu eyann insan lar gibisinden ismi vardr. 9) Kahramann teklii ideolojisi vardr. Birden fazla kahramann varl atmaya davetiye karr (Yldz 1985: 83164). Erkekler byleyken kadnlarn da onlardan aa kalr meziyetleri yok tur. Genel zellikleri u ekildedir: 1) Ne dndklerini ekinmeden syleyebilirler. 2) ngrldrler (kehanet yeteneini haiz) ve mantkldrlar. Falclk yetenei tayanlar vardr (Ak Erke, Ak Saykal, Ay rk) (Yldz 1985: 165188). Bu erkek ve kadn tiplerinin zelliklerin hemen hepsinin skandinav kahramanlarnda da olduunu greceiz. Peki skandinav kahraman kim dir? skandinav metinleri malzeme olarak tarihiler asndan hala tart mal kabul edilir, ancak skandinav geleneklerinin ve tarihinin incelenmesi ne girien bir bilim adam asndan paha biilemez deerde olduklar p
4

Alplar ve Elfler

he gtrmez. Destantarihi metinler olan sagalar, Hristiyanlk ncesi an kozmolojisini yanstan edda iirleri ve saga zellikleri gstermekle birlikte onlar kadar uzun olmayan ksa anlatlar anlan kaynaklardandr. Saga metinlerinde sahneye kan kahraman figrlerinin bazlar ger ekten yaam olan tarihi ahsiyetler, bazlar ise hayalidir, hatta bazlar dpedz masalsdr (Kzl Erik14, Tek Ayakllar gibi). Buna karlk hi phe yok ki merkezdeki krallarla merkezkataki soylu beylerin mcadele lerinin ve literatrde Viking a olarak adlandrlan d seferler ann filizlenmeye balad bir kahramanlk ann atmosferi yanstlmaktadr. Biz, skandinav kahraman figrlerinin ortak zelliklerini drt kaynaa dayanarak belirledik. Bunlar; Yank Njall, Heimskringla (ilk be saga), Kzl Erik, Egil sagalardr. Birincil kaynak olarak saga literatr elbette ok daha genitir ve incelemelerimizin derinlemesiyle ilgi ekici sonulara ulaaca mz kesindir. imdilik vardmz sonular dahi heyecan vericidir. nce skandinav kahramann tanmlayalm: 1) Savadr. Muharebe esnasnda komutan kral/bey dahi en nde arpr ve dman saflarnda ciddi bir bozgun yaratr. Silahtan olurlarsa birbirlerine metinlerdeki ifadesiyle tekme tokat giriirler. Savalk ylesi bir meziyettir ki bir Viking yaland ve yatanda leceini anlad iin ilenmi ve kralndan ufukta grnen savata cephe grevi istemitir. Metin lerde sz edilen birok beyin n saflarda atrken ldne ilikin ok sayda deinme vardr. Bu yiitlik paradigmasnn iine, kendisinden haber siz maln yamalad adamn karsnda korkak durumuna dmemek iin geri dnp mal sahibi adam ve maiyetini yakmak gibi ilgin tutumlar da girer (Egil46). 2) Tccardr. Yamaclk ve haralktan ayrlmayan melezlenmi bir ticaret rutinleri vardr. Sadece kendi aralarnda deil, rmaklar yoluyla dou ve gney ekseninde Dou ve Bat Avrupann ilerine kadar. 3) Cmerttir. Ballarna kar cimrilik yapanlardan iyi bir dille bahse dilmez. Eli aklk ise bir meziyet olarak daima yceltilir. 4) Hukukudur. Dzen kurucu ve koruyucudurlar. Yapca ve ilevce Trk dnyasnn kurultayna benzerlik arz eden yllk byk althing toplan ts ve bunun yannda toyla eletirilebilecek kk lenler, dzenin sa lanmasnda ve pekitirilmesinde ilev tarlar. Yamaclk hukuksuzluk demek deildir. Yank Njalln Sagasnn bakahramanlarndan Njalln u sz bir istisna deildir: lkemiz yasalar stne kurulacaktr, yasaszlksa ykm getirecektir. Saga kahramanlarnda dzen kuruculuk ve kendi algla dklar kozmosu dengeye kavuturmak, sk rastlanan bir karakter zellii dir. 5) nsezilidir. Gelecei okumada olaand bir yetenekleri vardr. Bu, bilgelikten farkldr. Kahraman zellikleriyle ne km bir kimse bilge olabilir, ama nsezili olmayabilir. nsezili kiilerin en nl rneklerinden biri Njalldr.
5

Osman Karatay Emre Aygn

6) Bycdr. Byl ruhlar kullanrlar. 7) Beceriklidir. Beden hareketlerinde, sava aletlerinin kullanlmasn da, binit kullanmada kk yalardan itibaren ustalarlar. 8) Eyalaryla btnleir. Kullandklar sava malzemeleri ile (kl, mzrak, at) btnleirler. Bu aletlerin ve binitlerin isimleri vardr. 9) nderdir. Kk yalarndan itibaren evrelerine kitleleri toplayp onlar ynetme becerisini kazanrlar. 10) Mtevekkildir. Kaderlerini sezdikleri durumda, sonunda lm dahi olsa ona boyun edikleri olur (Njalln ldrleceini sezmesi, buna karn cann kurtaracak nlemleri almay reddetmesi). 11) Ozandr. Gzel Sal Haraldn saray hiyerarisinde ikinci sradadr. Ozanlk yetenei, idam suunun balanmasna bile vesile olabilir. iir ve air by ile el ele ilerler. iir dzen air, hasta balad boylamann so nunda tamamen iyileebilir (Egil81). 12) Bazlarnn masals yaratklarla akrabal vardr. Egil7de Bjorgolf ile da devinin akrabal gibi. 13) Endamldr. ounlukla ok iri, uzun, grkemli bir figr olarak resmedilirler. Hi kimselere benzemeyen dev gibi adamlardrlar (rn: Egil25. blmdeki Skallagrim ve yoldalar). Egil27de Kveldulf bir g patlamas yaar ve hemen arkasndan gc normal insanlarn bile altna indii iin yataklara der. Egil30da Skallagrim, drt kiinin kaldramad byklkte bir ta denizin dibinden karp o tala birlikte evine geri d ner. Egilin kendisi yandayken alt yedi yanda gsteren, her adan hzl gelime gsteren bir kimsedir. On iki yana geldiinde o kadar g lenmitir ki sava oyunlarnda rakibi yoktur. Nihayet yetikin anda dev kadar iri bir kimse olarak tarif edilmektedir. Sonradan alan mezarnda bulunan kemikleri normal insanlarnkinden ok daha iridir. yle ki, test etmek iin baltayla kafatasna vurmular, fakat birka izik dnda hibir zarar verememilerdir. 14) ki imeyi sever. ok ierler. 15) Kadnlar da yiitlikte, aklda ve kiilikli duruta erkeklerden geri kalmaz. Savata kaan erkekleri tekrar atmaya dndrmek iin yaln kl dman saflarna dalan, evlilikte son kararn kendisine brakld, kocasna ramen Hristiyanla geen, devleti yneten, by gcne sahip kadnlar her yerde karmza kar (Sephton 1880, Green 1893, Morris vd. 1893, Thorsson 2000). Grlecei zere skandinav kahramanyla Trk destannn kahraman arasnda byk benzerlikler var. Hi phesiz verilen bu zelliklerin hepsi bir kimsede toplanmyor. Alplarn masals boyutlarn incelerken Dr. Blent Bayramn uva Trklerinin Kahramanlk Anlatmalar isimli almasndan yararlandk. Bu almadaki menkbevi/masals alp tipi elflerle arpc benzerlikler gsteri
6

Alplar ve Elfler

yor. Bunun yan sra UralAltay, Orta Asya, Kafkasya, Tatar, Tuna Bulgarla rnn devler hakkndaki efsaneleriyle, uvalarn alplar hakkndaki anlat malar benzer motifler tar (Bayram 2010: 8589) . Alp, uva anlatmlarnda onlarn her alanda yardmcs olarak betim lenmitir. Normal hayatta uvalarn orman skp tarla yapmalarna, tarla srmelerine, ekin ekmelerine yardm eder. Dman saldrdnda ise onlara kar koyan ve uvalar kollayan bir koruyucu kahraman konumundadr (Bayram 2010: 129132). Alplar uzun boylu ve insanst bir gce sahiptir. Doduktan sonra ok hzl bymektedir. Bir anlatya gre Alpn ocuu, normal insanlarn o cuklar ile oynamak ister. ocuklarn onu oyuna almak iin ondan olaand isteklerde bulunmas zerine alpn ocuu, bunlarn hepsini yerine getirir (Bayram 2008: 126). Fiziksel zellikleri itibariyle popler bellein Asya Trk tiplemesinden farkl olabilmektedirler. Szgelimi anakkay sapsar sakallym. Bunun iin ona Sar Alp demiler (Bayram 2010: 242). Bir ba ka anlatma gre, eskiden panayra giden bir grup, alpn sapsar sal kzla rn evlerinin bahesinde dolarken grm (Bayram 2010: 185). Bazen bir destan kahramannn yapt ileri yerine getiren ve halk iin savaan bir kahraman konumundayken, bir baka zaman ok sradan bir insan, basit bir kahraman eklinde ortaya kabilmektedir (Bayram 2010: 129132). obanlk ve tarm yaparak yaayan alplardan bahsedilir (Bayram 2008: 196197). Alplar gnmz insanlarnn olmad dnemlerde yaamlar ve ok iri yapl olmular. nana gre bu alplar ayn zamanda Kafkas dann ya nnda da bulunuyorlard. Alplarn Kafkasyadan dil boylarna g edilerin den sz eden bir baka anlatm daha vardr (Bayram 2010: 1912). Alp, bazen Tanr tarafndan eitli sebeplerle yeryzne gnderilmitir ve Onun adeta yeryzndeki temsilcisi gibidir. Buna karlk bazen de Tanr tarafn dan cezalandrlmakta ya da Tanr alpn doumunun kendisine ktlk getireceinden korkmaktadr (Bayram 2010: 191). Alplarn yok olu sebepleri; Tanrnn cezalandrmas, su altnda kal mas, sr bir ekilde ortadan kalkma veya gnmzn normal insanlarna dnmedir. Alplarn yok olular normal insanlarn hayatnn balad dnemi amtr (Bayram 2010: 254262). Alp topra, alp tepesi, alp kurgan eklinde adlandrlan tepelerin, baz gllerin, ukurlarn oluumlarn aklayan efsanevi anlatmlar vardr (Bay ram 2010: 262302). zellikle Alp tepeleri ad verilen tepelerin oluumu konusunda ok sayda anlatm vardr. Alp tepeleri geleneksel Trk inanla rndaki kutsal ziyaret yerleri gibi grlmektedir. Bu tepeler kutsal kabul edilmi ve onlar srlmemitir. Burada bulunan alpn sava malzemeleri de kutsal kabul edilmitir. Bu malzemelere uvalar byk sayg gstermiler dir. Bu tepeler ayn zamanda insanlarn balarna gelen bir felaketten skn tdan kurtulmak iin gelip yardm istedikleri dua ettikleri yerler haline d
7

Osman Karatay Emre Aygn

nmtr. Buralara eitli zamanlarda eitli sebeplerle kanlkansz kur banlar sunmulardr. Alplara ve onlarn gnmzdeki hatralar olarak ka bul edilen tepelere hala sayg gsterilir (Bayram 2010: 1367). uvalara gre kiremetler onlara birok ktl, hastal getirebil mektedir: Alpn ayakkabsn silkelemesiyle oluan tepeler bir sre sonra bir kiremete dnr. Bir anlatmda, kurakl ortadan kaldrmak iin ki remete kurban sunulmusa da yamur yamamtr (Bayram 2010: 208). Olaanst zellikleri olmasna ramen alplar ve ocuklar, kendilerine kt bir ey yaplmad mddete kimseye dokunmamtr (Bayram 2010: 139140). Bylece grlyor ki alplar, kurallar belirlenmi herhangi bir iyilik ya da ktlk erevesinin iine konulamyor. Elfler ise skandinav, Anglo Sakson ve Germen kltr kollarna ayrlan kuzey kltrnn ok popler bir halk inan figrdr ve sadece corafi deil, zamansal olarak da geni ilgi grm ve gerek kltrden kltre, ge rekse gnmze kadarki tarihsel srete hakknda eitlemeler yaplmtr. Otantik malzemeye girmeden nce kelimenin anlam ve kkeniyle ilgili aklamalar bir fikir verecek dzeyde serimlemek istiyoruz. zlandaca ngilizce szlnde elfler yle aklanmaktadr: lfr: 1) Mitolojide elf, peri. Edda, Ljslfar (Aydnlk Elfler) ve Dkklfar (Karanlk Elfler) olarak ikiye ayrr. Karanlk Elfler gerek modern peri hikayelerinde, gerekse eski yazarlarca anlmaz. Elfler ve Asslar (: Aesir) dost tanrlardr. Alvismlde elfler ve cceler [: dwarfs] ak bir ekilde birbirinden ayrlr. Eddada elfle rin oturduklar blge lfheimardr ve krallar da Freydir. Peri hikayelerin de elfler tepelik yerleri urak yeri haline getirmi olan Huldu [: gizli] tayfas olarak anlr. 2) Gemite Kuzey blgesinin iki byk nehir arasnda yer ald dnlyordu; Gautelfr ve Raumelfr. Mitolojik zamanlarda bu ara blge lfheimar olarak isimlendirilmiti ve sakinleri lfar [: elfler] idi. (Cleasby vd. 1874: 42) Aytoya gre; Elfler, Germen efsanelerinde sahip olduklar olaand gler sayesinde insanlarn yararna ya da zararna by yapabilen varlk lardr. Zararl kk cinler haline dnmeleri 16. yydan itibarendir. Keli me, P. Gmc: *albiz kkenlidir. Varyantlar ON: alfr; G: alptr [: kbus]. (Ayto 2005: 189) Walshein tartmal varsaymna gre ise kk, Sanskrite rbhus (: kurnazlkta usta bir eit peri) kelimesidir. Buna karlk elf, alf ya da alfr kelimelerinin etimolojik olarak Sanskrite ile balantl olup olmad tart maldr. OEdeaelf eklinde geer ve ylf trevidir. ON aelfr, alfr, MHG alp (: karabasan) benzer anlamlardadr. Bat dillerinde genel olarak be yaz anlamna gelen Alb (<LL: alba) ile de karlatrlabilir (Partridge 1966: 931) . Elf, Avrupa dillerindeki popler baz bileik kii isimlerinin de unsuru dur; Alfred (lfrd), Alvin (lfwine), Eldridge (lfric) gibi.

Alplar ve Elfler

Eddalardaki Alfar (tekil: alfr) bilinen en erken elflerdir (MacCulloch 1930: 219). Kuzeylilerin tapnmda bulunduu alt snf tanrlardan biridir. Elfler atmosferin dnya yzeyine yakn blgede ve dnyann i blgesinde yaarlar. Birinciler Alfheimde yaayan Aydnlk Elfler (: Ljslfar), ikinciler Karanlk Elfler (: Dkklfar) olarak anlrlar. Snorri, Aydnlk Elflerin gne ten daha sar, Karanlk Elflerin ise ziftten daha kara olduunu yazar. Aydn lk Elfler ile Karanlk Elfler erken dnem inanlarnda birbiriyle i ie ge mitir (MacCulloch 1930: 2201). Baz elflerin davranlar ve grnleri insanlar gibidir ve yaadklar yerler tmseklerdir. Kendilerini insanlara zaman zaman gsterirler ve onla ra yaknlk durumlarna gre iyilik ya da ktlk yaparlar. Szgelimi sava srasnda ordulara yardm ettiklerini biliyoruz (Kvideland vd. 1988: 10). Buna karlk insanlar ve hayvanlar byleyip hastalandrabilirler. Buna zlanda dilinde lfabruni (elf arpmas) denir (Kvideland vd. 1988: 212). Bu yzden insanlar onlarn yaknln kazanmak iin, yaadklarna inan lan tmseklerde ve tepeciklerde lfablt denilen sunu trenleri dzenle yip kurban sunarak ibadet ederler (MacCulloch 1930: 226). Elfler, tarla ve ormanlarla, suyla, yerin alt blgeleriyle, evlerle olduu gibi k ve havayla da balantldr. Tmseklerle birlikte tepelerde, talarda, kayalarda, mezarlklarda ve hatta denizin iinde otururlar. Korular, aalar, zellikle limon aalar onlardan sorulur. Bazlar dev gibidir. Bir hikayeye gre ok uzun bacakl olan bir elf hep sobann banda oturmak istiyor. Eer bu olanak kendisine arkadaa salanrsa herkesi mmkn olduunca ev resine oturtmaya alyor ve aalar btn olarak srkleyip atee atmak istiyor (MacCulloch 1930: 226). Huldu tayfas (<hylja: gizlenmek) olarak anlanlar uzun boyludur. Ev leri, davarlar, kiliseleri vardr. Kendilerini ve mallarn insanlara grnmez klabilirler. Beiklerden vaftiz olmam ocuklar ve darda yalnz dolaan kk ocuklar karrlar ve yerine kendilerininkini koyarlar. Kzlar Hris tiyan erkeklere ak olurlar ve kendilerine ekebilmek iin krlk alanday ken onlara bira ya da st sunarlar. Bu iiti yudumlayan adam bynn etki sine girer ve elf kzla birlikte elf meknna gider. Bunlar, ruhlarn lmsz klmak iin lmlyle evlenmeye alrlar. Dii olanlar dnlebilecek en gzel kadnlardr. Tannmalarn salayacak tek ey byk ksmn gizleme yi baardklar kuyruklardr. Grnmez varlklarla insanlar arasnda birok baarl evlilik vardr. Ksa sreli erotik karlamalar da cabas (Kvideland vd. 1988: 174). lm kltn kuzey inanlarndan ve elflerden ayr dnmemek ge rekir (Ellis 1968: 111). Elfler lmn ve doan ruhlardrlar, eski rklarn hatralardrlar, ryalar ya da hayaller onlardan sorulur. Alfar ya da bal kategorilerinin lmle ilikisi tmsek ya da tmlslerde yayor olmalary la balantldr. Olaf Gudrusson lmnden sonra ve henz Geirstaddaki defnedildii tmsekte iken Geirstadarlf (: Geirstaalfr) olarak biliniyor
9

Osman Karatay Emre Aygn

du (Ellis 1968: 112). Akrabalar ona bereketli bir yl olmas iin kurban sundular. Yine de bu kant tm llerin elf/alf olarak anld konusundaki bir iddia iin yeterli deildir. Olaf Geirstaalfra gelince; o, dnyaya tekrar ve bu sefer Aziz Olaf olarak gelen bir varlktr. Bu balamda elflerin tepe lerle olan ilikilerinin, tmlslerin yeniden doum olayyla (Olaf vakas) ilikileri balamnda deerlendirilmesi yerinde olabilir (Ellis 1968: 113). Kkenlerine ilikin olarak, eski geleneklerle Hristiyanln karmas sonucu ortaya km ok ilgin tevatrler vardr. Bir tanesine gre bir gn Tanr, Adem ve Havvay ziyaret eder. Havva ocuklarn gsterir. Tanr, baka ocuklar olup olmadn sorduunda Havva yok der, ama vardr. ocuklar temiz olmad (ykanmad) iin gstermeye utanmtr. Tanr, Benden gizlenenler insanolundan da gizlenecektir! der ve o gnden son ra bu ocuklar lmllere grnmez olur. Koru, fundalk, tepecik ve talar da yaarlar. te elfler bunlardan tremitir. nsanlar ise Havvann gster dikleri ocuklardan gelir. lmller elfleri, onlar kendilerini gstermedike gremezler. Fakat elfler insanlar grebilir (Craigie 1896: 142). Bir baka inana gre Tanr, insanlar cennetinden kovduu zaman bunlar yeryzne indiler ve troll tayfas olarak bildiimiz varlklar oldular. at tepesine denler nisse, suya denler su cini, tepelere denler tepelik tayfas, krlara denler elf oldu (Kvideland vd. 1988: 206). Elflerle destans alplarn ortak zelliklerini sralamak gerekirse: 1) Ayn elf, hem iyi hem kt olabilir. 2) nsanlara, olarn yaamlarn kolaylatracak yardmlarda bulunur lar (sava, tarm, zanaat vs) 3) Sradan insanlar gibi yaayanlar vardr. Bunlar davar, ifti ubuu olan, ocuk ve aile sahibi elflerdir. 4) Fiziki zellikleri itibaryla normal insan gibi ya da tam tersi dev bo yutlarnda olabilirler. 5) Tepelerde ve tmseklerde yaarlar. Su, da, koru, aa gibi doa un surlarn kutsal klarlar. 6) Yaadklar tepeciklerde sunu trenleri (lfablt) yaplr. 7) Unutulmu zamanlarn atalaryla, yani bir atalar kltyle ilikili ola bilirler. 8) nsanlarn kaderlerine etki edebilecek gleri olduuna inanlr. 9) Tanr katndan kovulma ya da Tanr tarafndan cezalandrlma teva tryle anlrlar.

10

Alplar ve Elfler

KAYNAKA AA Mehmet (2000). Trk Destanclk Geleneine Btncl Yaklaabilme ve Alp Kavram zerine Baz Yeni Yaklam Denemeleri, Mill Folklor, VI/48: 517. AASIOLU Firidun (2000). Azer Xalq, Bak. AYTO, J. (2005). Dictionary of English Etymology, London: A & C Black Publ. BAYRAM Blent (2010). uva Trklerinin Kahramanlk Anlatmalar (Alp lar), Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay. CLEASBY R.G. VIGFUSSON (1874). Icelandic English Dictionary, London: MacMillan and Co. CRAIGIE W. A. (1896). Scandinavian Foklore: Illustrations of the Traditional Beliefs of the Northern People, London. GREEN W. C. (trans.) (1893). The Story of Egil Skallagrimsson, London 1893. KPRL Fuat (1997). Alp, slam Ansiklopedisi, C. 1, Eskiehir: MEB Dev let Kitaplar. KAPLAN Mehmet (1985). Trk Edebiyat zerine Aratrmalar 3 (Tip Tahlil leri), C. III., stanbul: Dergh Yay. KARATAY Osman (2009). Ergenekon ncesindeki Felaket Hakknda Bir Tarihleme Denemesi, 1. Uluslararas Uzak Asyadan n Asyaya Eski Trke Bilgi leni, Afyon Kocatepe niversitesi, 1820 Kasm 2009 (bas kda). KARATAY Osman (2010a). Dnyeper Nehrinin Trke Ad ve zah Gereken 2500 Yl, Karadeniz Aratrmalar, 26:1726. KARATAY Osman (2010b). Trklerin ve Macarlarn Ortadou Kkenleri zerine, Turan, 9: 2746. KVIDELAND R.H. K. SEHMSDORF (ed.) (1988). Scandinavian Folk Belief and Legend, Minneapolis: University of Minnesota Press. MacCULLOCH J. A. (1930). Eddic Mythology, Vol. II, Boston. MANTAYEV T. (2010). Bir Tarih Kayna Olarak Muravyev ve Velihanovun Eserleri, zmir: Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi). MARCANTONIO Angela (2009). Belsozsiai nyelve a magyar?, Journal of Eurasian Studies, I/2: 6894 MORRIS W.E. MAGNSSON (1893). The Saga Library (Heimskringla, Vol. I), Vol. III, London. NZAMDDN M (1987). Zafernme, (ev. N. Lgal), 2. Bask, Ankara. PARTRIDGE E. (1966). Origins: A Short Etymological Dictionary of Modern English, London: Routledge. SEPHTON J. (1880). Eirik The Reds Saga, Liverpool: D. Marples & Co. Limi ted.

11

Osman Karatay Emre Aygn

THORSSON . (ed.) (2000). The Sagas of Icelanders: A Selection, London: Penguin Books. YILDIZ Naciye (1985). Manas Destan (W. Radloff) ve Krgz Kltr le lgili Tespit ve Tahliller, Ankara: AKDTYK Trk Dil Kurumu Yay.

12