MAWLANA, AMS- TABRZ LE ALTMI K YAINDA

ABDLBK

BULUTU
GLPINARLI

j f yb f b jrji j -jjC ^A^i^ JM X j J j y ry o a J j JUl _rjj ^JIcjj

i A

f*

^ 3-JJi

f*

j*- j i jr j i r ^ j ,^.0

f-Ayr^ j j j j V " ( " V 0 J L J-^ -i'.'L.' -Li j

''' t ^ ~ J /* _.f ^ j - J

i; jjj 3

cj jl-^

jb j ^ ' j ' j
J J

j JtHJ S'^ u1*"

c3t

js- S $ j y l-it y

r-

j'J

I-1-'-

u.. " Jr

Bir kere daha zincirden boandk, bir kere daha; cizleri tutan u badan, u tuzakdan srayp kurtulduk.
:

Felek iki bklm bir ihtiyar; bylerle hinliklerle dopdolu. Gen, taze devletine sndk da o syede katk, kurtulduk o ihtiyardan. Gece gndz kotum ; gece gndz utum. Sorun u ge de anlayn, ok gibi nasl frladk, gittik. Dertten, elemden ne diye korkaym? lmle eim, dostum zten. avutan ne diye rkeyio? Beyden bile kap kurtulduk biz. Krk yllk akl, beni ba aa, gamlara garketmiti; a l t m i k i y a n d a av oldum da tedbirlerden kurtuldum ben.

M A W L A N A A M S LE A L T M I K Y A I N D A B U L U T U

157

Tanr takdiri ile btn halk sar oldu, kr kesildi; takdirin ululuu ile takdirden kurtulduk biz. Meyve dtan kabua tutulmutur, iten ekirdee, bizse incir gibi o deriden, kabuktan da kurtulduk, o ekirdekten de. Bir ii geciktirmede zarar vardr, acele etme eytandandr; gnlm aceleden kurtuldu, geciktirmeden de katk, kurtulduk. nce kanla beslendik, sonra kan yerine st gda oldu bize; fakat akl dii knca, o stten de kurtulduk biz. Bir zamancaz yalanla-dolanla ekmek peinde kotum; fakat tanr ylesine bir gda verdi ki, yalandan-dolandan da kurtulduk . I Sus, sus ; bundan fazla, uzun-etrafl syleme ; tefsirden bahsedeyim ; nk sarmsan hararetinden kurtulduk gitti. Bu iir Dlzcn-i Kabr'de bahr-i hazac-i makff'ta XIII. iirdir. Konya Mzesi Ktphanesinde 68, 69 numaralarda kaytl bulunan ve 768 evvalininin ikisinde (2. VII. 1366) Osman olu Hasan el-Mevlev tarafndan yazlmaa balanp 770 rebilhirinin ilk gn (13. XI. 1368) yazlmas ve karlatrlmas biten divanda bu beyit, yukarda metnini sunduumuz tarzdadr (Nr. 68, s. 137; A. Glpmarl, Dnn- Kebr tercmesi, stanbul, Remzi kitapevi, 1958, III, s. 49, beyt 338; III. cillteki iirlere it birka sz, s. 474-477). Bizce bu nsha, Dur-i Kabr nshalarnn en salam, en dorusu ve en tamamdr (tavsifi iin bk. A. Glpnarl, Dvn- Kebr tercmesi, stanbul, 1957, sunu yazs, cilt I, s. X). Fakat rayb dostlardan biri gazelin beinci beytindeki - w sznn bir yanl olmas ihtimalinden bahsederek, divan istinsah edenin Senin oltana av oldum anlamna gelen r 9 ' - w ^-li ,-ai tarznda yazabileceini syledi. Gerekten de byle bir yanl vezni de bozmuyordu. Bunun zerine Konya'daki u Dinar nshalarna birer birer baktk: K o n y a M z e s i , n r . 7 0 . Seluk devrine it divan. stinsah tarihi belli deil. H. 805 (1402) tarihinde mukabele edildiine dir kayt var. Bu nshada da V r > i s ( v a r a k 377 b ). K o n y a M z e s i , n r . 7 3 . H. 910(1504) tarihinde rif elebi kz Hadice Hatun tarafndan vakfedilen ve vakfiyedeki hitler arasnda Dvne Mehmed elebi de bulunan Seluk devrine it divan. Bunda da -V* ^ (168 b ).

158

ABDLBAK

GLPINARLI

K o n y a Mzesi, n r . 6 8 . 7 5 9 abannn sonlarnda (1358) Mahmd b. Muhammed el-Mevlev tarafndan yazlan ve 924 rebilhirinde (1518) mehur Husayn W ; iz'in olu c Ali al-af tarafndan temellk edilen divan. Bunda da -wjjj (s. 556). 1271 (1854)'de Fehmi dede tarafndan yazlan ve yine ayn ktphanede bulunan yeni nsla. Nr. 72. -V* (yaz yanl olduu besbelli, varak 190a ). 1059 rebilhirinde (1649) Badad'da yazlan ve 1215 recebinde (1800) elebilerden, Kasmpaa Mevlevhanesi" eyhi olan Mehmed Sdk el-Mevlev tarafndan temellk edilen bize it nsha (var. 298 b ). s t a n b u l n i v e r s i t e s i K t p h a n e s i , n r . F . 3 3 4 . Ser-etibb-y hassa Ktib-zde Mahmud Ref'utarafndan temellk edilen yaz ve kt bakmndan nihayet XVII. yzyla it olan nsha. -u* } i } (var. 665" ). Btn bu nshalardaki tetabuku bildirdikten sonra, szmze devam edebiliriz. Grld gibi, Mevln, bu gazelde hayatndaki byk inkilb, ondan nceki hli ile sonraki hlini hikye ediyor. Doduktan sonra, stle beslendiini, akl dileri knca, stten kesildiini, bir zamancaz ekmek peinde kotuunu, fakat sonunda, tanrnn verdii bir gda ile, bundan da kurtulduunu anlatyor ve bu arada ergenlik andan sonra krk yllk akln kendisini dncelere, tedbirlere drdn, ba aa gamlara batrdm, fakat altm iki yanda av olduunu, bir avcnn kendisini avladn, ondan sonra dncelerden, tedbirlerden kurtulduunu bildiriyor. Bz szler vardr, deyi srasnda mbalaa iin sylenegelmitir. TCrk yldr ayn k a f a d a s n y z kere, bin kere syledim gibi. Hatt n szn de bu szlerin arasna katabiliriz. Bz saylar da , be, yedi, krk gibi kutsal bir mahiyet kazandndan hayrda erde sylenmi durmutur. Krklar, krk haramiler gibi. Fakat ellinin, altmn, hele altm ikinin byle bir zellii hi yoktur. Hatt dem szne ebced hisab bakmndan uyan krk be, Allah adn?) tutar olan altm alt gibi bir zellii de mevcut deildir. Mevln hayatnda kime av olmutur, Mevln'y kim avlamtr, Mevln ne demek istiyor ? Mevln aklarndan, tasavvuf

M A W L A N A A M S LE ALTMI K Y A I N D A B U L U T U

159

iire in olanlardan kime sorduysak, bu soruya ems ile altm iki yanda bulutuunu anlatyor, cevabn aldk. Gerekten de Mevln'nn yaaynda, ems ile bulumadan nce, byle bilhassa yam aklamak suretiyle kaydedebilecek nemli bir olay yoktur. Mevln Dzcn- Kebr tecmemizin IV. cildinde, ramal-i musaddas-i maqar bahrinin a harfinde, son gazelinden bir nceki gazelin son beytinde de Tebrizli ems, altmndan sonra cilveler greyim, iveler seyredeyim diye, beni yeniden genletirdi mealindeki beyti ile ayn ifadeyi tekrarlyor. Yalnz vezin yznden bu beyte altm iki girememi, ancak altmtan sonra denebilmitir: je-* a) ^ 4. I" jl iSjjj' j r ^

(ayn nsha s. 222, tercmemiz. stanbul, 1959, c. IV, s. 150, son beyit). Mevln bahr-i xafif musac'das-i maxbn-i maqr da, m kafiyesindeki bir gazelinde Pir, bizi yeni batan genletirdi; hasl hem gencim, hem ihtiyar melindeki u beytinde de hem kendi ihtiyarln, ihtiyarlk anda ems ile bulutuunu anlatyor, hem ems'e ppr^i demekle bir hm yaparak, onun ihtiyarln da bildirmi oluyor: f f j*. V o j i j > j U jru

(ayn nsha, s. 297). emseddin Tebriz Konya'ya 642 cumda'ihiresinin 26. cumartesi sabah gelmitir (26 X! 1244). Mevln bu tarihte 62 yanda olunca, doum tarihi h. 580 m. 1182'dir. Zten biz Mevln'nn Fi ki ma fih' te Semerkand'de idik, Harezmah asker ekmi, Semerkand'i kuatmt, savamaktayd. O mahallede pek gzel bir kz vard. ylesine gzeldi ki, o ehirde ona benzer yoktu. Her an duyuyordum ki, Tanrm diyordu, beni zlimlerin eline vermei nasl reva grrsn; biliyorum ki, asla reva grmezsin, sana dayanmm ben. ehri yama ettiler, btn halk esir alp, gtrdler. O kadnn criyeciklerini bile esir gtrdler de, ona hi bir elem erimedi; o kadar gzellii ile beraber kimse ona bakmad bile melindeki szleri dikkatimizi ekmiti (nr. Badic azzamn Furzanfar, Tahran, 1330 h. ., s. 173). Bu szler birisinden rivyet deil, bizzat bir hatrann nakli. Semerkand bn al-

160

ABDLBAK

GLPINARLI

Atir'e gre, 1207'de (Msr, 1290, c. XII, s. 112), Cihan-gua ya gre, 1212'de (Leiden, 1916, II, 125) Muhammad Harezmah tarafndan zaptedilmitir. Mevln'nn 6 rebilevvel 604'te (30 ekim 1207) domu olduunu sylerler. Bir adamn doduu yla it bir olay hatrlamasna, be yanda iken vuku bulan bir eyi, btn teferruatiyle nakletmesine imkn yoktur. Bu yzden biz Mevln Celleddin adl kitabmzda Mevln'nn hi olmazsa bu tarihten beon yl nce doduunu iddia etmitik (2. tab., s. 43). Yukardaki izaha gre Mevln Semerkand'm zaptnda 23 veya 28 yandadr. Bu Semerkand'e gidi ne mnsebetle olmutur ? Bunu bilmiyoruz. ki ehrin yerleri bakmndan Semerkand, Belh'ten g srasnda uranm bir yer olamaz. Ancak bizzat Mevln 1207 yahut 1212'de Semerkand'de olduunu sylyor. Mevln bir baka gazelinde candan ayrlal 30 yl olduunu sylyor ve bu yl saysnn krka kmamasn istiyor ( D v n Kebr tercmesi, stanbul, 1958, II, 394, beyit 5; Dvn- Kebrin II. cildindeki iirler hakknda bir ka sz, s. VI). ems'in ehadeti 1247'dedir. Mevln lmszlk lemine 17 aralk 1273'te gmtr. Ay ylma gre arada 27 ksur yl var. Her halde Mevln, toparlak hesap olarak, bu ayrlk mddetini 30 yl eklinde sylyor. Btn bunlardan sonra Mevln'nn, babasnn vefatnda 47 yanda bulunduunu, ebedlik lemine de, olu Sultan Veled gibi, ay ylna gre, 92, gne yl nagre, 89 yanda iken gtn syliyebiliriz. ems'in yana gelince, Bahr-i itibaren okuyalm. ^ J*. j? J1 Syj y~ jj'J j&j L dL-t t?.*** ^
r 'U'

ramal'de

LII. gazeli, 4. beyitten

ilit

jU jj? J1 ^ J1

jl

Ujjl fLjj

J h . j. <*> T V : L

l/T i j z i
r

Jytf - > o

^ ^ J Jj^ Jl^l Jljl

^TjT^j j\ <^^ Uf

U j ^

J L - JL JO / ^jrjjT

(ayn nsha, s. 195). Tiirkeye evirelim: Ejdeha gibi bir ceylan, meydan tozutmaa balad, arslanlar bile onun karsnda deersiz bir da keisiydi sanki.

MAWLANA A M S LE A L T M I K Y A I N D A B U L U T U

161

Orada ihtiyar bir adam grdm, gzleri kan anana dnmt, salar st gibi bem-beyazd. Bir de grdm ki, o ceyln hemencecik onun yanma kotu, gkler birbirlerinden ayrld, sanki bu bir dzendi. f Kavgadan-grltden gne ksesi de krld, ay ksesi de, nk sarholarn saraklar adam akll dolu idi. > Kutlu cana, bu hller nedir diye sordum. Dedi ki, kendimde deilim, ben de bilmiyorum, fakat hep o ihtiyarn fitnesi bunlar. A Tebrizli ems, sarholarnn hlini yine sen bilirsin; a efendim, bir kusur ettiysem bala; ne gnlm var, ne elim > (c. III, s. 423). Grlyor ki, buradaki ihtiyar, emseddin Tebriz'dir. Gerekten de 1191 'de Halep'te ldrlen ihbaddn Suhravvard Maqtul'den, grm, konumu gibi bahseden, 1237'de len Awhadaddin Kirmni ile Badad'da gren, onu mbhasede alt eden, 1241'de am'da len bn al-'Arabi ile buluan, onunla tartmalara girien ems'in de aa-yukar ayn yalarda olmas gerekir. Zaten divann bir ok yerlerinde hem kendisinin, hem ems'in ihtiyarln sarahatla, yahut iretle sylemektedir.