ANKARA CVARINDA GEN PALEOZOYKN KULM FL FORMASYONU

A. Suat ERK Ankara niversitesi Fen Fakltesi Jeoloji-Stratigrafi Krss ZET. Orta Anadolu'da geni bir alanda yaylm olan gen Paleozoyik (Stchepinsky, 1942; Erk, 1942) olduka monoton bir stratigrafi istifi gsterir; altta fli formasyonu, stnde bir kalker serisi vardr. Bunlardan altta olan fli formasyonu tarafmzdan Kulm tipi fli olarak tantlanm (Erk, 1942) ve son yllarda bu hi fosil kapsamayan fli Kulm Fli Formasyonu olarak adlandrlmtr (Erk, 1966). Fosilsizlii nedeniyle blmlenemeyen bu stratigrafi nitesinin, Ankara yresinde yaplan aratrmalarda sedimentoloji metotlaryle blmlenmesi ynne gidilmitir. Uygulanan illitin kristalinitesinin aranmas olumlu sonu vermi ve bunun yan sra sedimenter petrografik bir diyajenetik zonlanma da bulunmutur. Bunun yannda fli ierisinde aratabakalanm kalkerler gzlemlenmi olup, onlar da allodapik kalkerler olarak yorumlanmtrlar. Bu gzlemler aada aklanmaktadr. GR

Ankara civarnda geni bir alanda gen Paleozoyik mostralanr. Bu mostralar byk bir blmde srekli olduu gibi (Elma da, dris da), kimi yerlerde de bulunan antiklinallerin klminasyon yerlerinde (Aya dousunda Abdsselm da, Aya dalar ve Ahmak da vb.) yerel olabilir. Uzun yllardan beri incelediimiz bu gen Paleozoyik, son yllarda TBTAK destei ile younlatrdmz almalar (Erk, 1966) sonucu kurduumuz stratigrafi kolonunda, tabandan itibaren ikinci stratigrafi birimi olarak, Kulm Fli Formasyonu bulunmutur. Altmda bulunan en eski birim, Tula Formasyonu zerine uyumlu olarak oturur; yani her iki formasyon Sediment yapsnda sreklidirler. Nitekim, bununla beraber Kulm Fli Formasyonu zerinde bulunan merolu Formasyonu da uyumlu olarak srekli tortullama gsterir. Geri Kulm Flii zerinde Deme Dere Formasyonu bulunuunu kabul etmi isek de, bunun normal olarak merolu Formasyonu olmas gereklidir, nitekim Karakaya dere vadisi sa yamacnda ve deiik yerlerde bu byledir.
KULM FL FORMASYONU

eitli detritik (konglomera, arenit, siltit, ltit) kayalarn oluturduu uzun merceksel tabakalarn ardalanmasndan yaplm olan fli, Bat Avrupa'da (Belika, Fransa, Almanya) bilinen Kulm flii tipindedir. Bunu, litostratigrafi ve kronostratigrafi esaslarna gre, daha nceki almalarmda da (Erk, 1942) tanmlam bulunuyorum. Ankara yresindeki Kulmfliinin genel karakterlerini vermeden veya tanmlamadan nce unu syleyelim ki, depolanmadan sonra geen ileri diyajenez kayacn orijinal niteliklerini olduka deitirmitir. Geri burada bir an ki metamorfizmaya iaret edecek mineraller (G. Muller, 1970, s. 270) sk aramalarmza ramen bulunmamsa da,1 st ste biriken sedimentlerin rettii ykn ve bylece gmld derinlikteki scakln birleik etkisi sonucu tabann veya buraya yakn tortullarn orijinallerinden baka birtakm nitelikler gsterdiin! srekli gzlemliyoruz. Bu hususu zellikle Karaman dere ll stratigrafi kesitinde yakndan izledik ve inceledik.
Bu ilikide yazar, Ass. Nihal Aydn'a yardmlar nedeniyle teekkrlerini bildirir.

74

A. Suat ERK

Bu durum, yalnzca normal kayacn petrografisinin aklanmasn deil, ayn zamanda birok bakmdan petrolojisinin aklanmasn da gletirmektedir. zellikle bu sonuncuyu olaslk yollaryle deil, geree yaknln dahi kestirmek bilim d tahminlere bavurmaya zorluyor. Evvel bu formasyona taklan fli adnn gereklii hakkndaki tantlamalarmz aklayalm. A. Seilaher'in (1959) dedii gibi fli bir trbidit serisidir. Ayn tantlama Kuenen'ce (1959) de tamamlanyor. Burada zellikle sonuncu bilimci, iri taneli tortullar, ince taneli tortullarn izlemesi eklinde bir istiflenme mekanizmasn deiik yazlarnda ayrntlyor. Bu istif sistemini genellikle konglomera stnde ltitler (milta veya kilta), arenitler! (kuvars arenit, arkoz ve grovak) izleyen ltitler (yukardaki gibi) biiminde gzlemliyoruz. Birincisinin dierine olan orants her kesimde ayrdr. Burada da Kuenen'in dnd gibi iri taneli detritikler, trbidit! oluturan ilk tortullar, slardan derinlere kaynca nce iri komponentler Stokes kanunu gereince kyor ve rdit veya arenitler! yapyor (Bouma sekans, Bouma, 1962). Geride bir sre askda kalan ince taneler dereceli olarakdoal olarak hepsi olabilir veya olamazsrasyle oturuyorlar. Sonra yeni bir trbidit geliyor ve bylece yzlerce metre kaln Kulm tipi fli oluuyor. Genel grnteki bu yapl, aralarnda ayrdmz yelerin litolojileri, nirken zellikleri ile erevelenecektir. yeler incele-

Gerek tortulun kalnlnn ifade ettii tortul havzasnn srekli kmekte olmas, gerek bu tortulu temin eden daha s ve hareketli (duraysz) bir elfin varlnn bir tortul sistemiyle kantlanmas, fliin tektonik nitelikleri olduunu ispatlamaya yeterli grnyor. Yukardan beri anlattmz esaslar toplarsak, Seilacher'in ileri srd sedimentolojik, tektonik ve biyolojik karakterlerden ilk ikisinin varl meydana kmaktadr. ncsne gelince, yalnz ltmz kesitlerden alnan yzlerce numunede deil, bu formasyonda bugne kadar alan ben ve dier jeologlarn hi biri fosil izi dahi bulamamtr. Doal olarak bu genel kurallardan esas formasyonu (Dilarkac yesindeki) radyolaritlerdeki Radiolaria'lar istisna ediyoruz. Nitekim, fli iindeki baz radyolarit ince aratabakalar da buraya girer. Mesozoyik ve Senozoyik flilerinde doal olarak kabul edilen iz fosil (Ichnofossil) de grlmemitir. Buradan u sonu kar ki, A. Seilacher'in nc biyolojik blm tanmlamas var deildir, yani t i p i k f l i d e i l d e a t i p i k f l i konudur. Bu sonutan sonra unu da ekleyelim ki, bu jeosenklinal tortulu tabanndan itibaren doruuna doru, gmlmeden dolay, metamorfizmadan balayarak derece derece deimeler gstermektedir. Bu husus taban ksmndaki oluumun Tula Formasyonu aklamasnda verilmitir. zellikle bu jeosenklinal ierisinde olduka srekli sedimentasyonu lerek tetkik edebildiimiz Karaman dere ll stratigrafi kesitinde (=SK, Ek I) de grlecei gibi, alt tabakalardan balayan kuvars arenitlerdeki imento deiimi ve buna uyan tane (kuvars, feldispat) eper deiimleri ile yle bir zonlanma yapmaya elverilidir: 1. imento eitli deerlerde (kil, kalker-silis, dolomit) deimeden olduu gibi kalmtr. Bozulmam kil imento zonu (Levha l, foto I). 2. imento her ne eit ise kloritlemi-silislemitir. Kloritlemi (illitlemi) kil imento zonu (Levha l, foto 2).

Tablo l - Karaman Dere ll Stratigrafi Kesitindeki Kayalarn Komponent ve imento Bileimleri

ANKARA GEN PALEOZOYKN KULM FL FORMASYONU

75

3, Kuvars taneleri eperlerinde normal bir kalsedonlama vardr. Kalsedonlama zonu (Levha l, foto 3). 4. Kuvars taneleri ve kalsedondan imento ipliksi biim yerine daha iri taneli olarak bir eit yeniden kristallenme ye gitmitir, bylece kaya metakuvarsitlemitir. Kuvarsitleme zonu (Levha l, foto 4).

Bunlar arasnda yeri geldike kolonda aklanacak olan diyajenez safhalarnda, basn deriikliklerinin l (triner) reaksiyonlarla (basn suyu + basn+scaklk) silis imentonun karbonat imento ile deimesi de olumutur. Byle bir deime toplu olarak l inci ve 2 nci zon arasnda yrtlmektedir. Gerek bu zonlanma, gerek karbonat imento deime seviyeleri, Karaman dere SK nde yerlerinde grlmektedir (Ek I). Burada imentonun silis karbonat oran gz nne alnarak deime de gsterilmeye allmtr. Bu almalarmz yazdmz esnada bizden nce byle bir Zonlanmann Kossovskaia ve Shutov tarafndan Verkhoyansk jeosenklinalinde Mesozoyik depolarnda ve Sibirya Platformunun dousunda ve Moskova Platformunun gneydousunda yapldn rendik (Kossovskaia & Shutov, 1958, s. 656-666). Bu Zonlanmann yan sra baka bir metot da uygulayarak alnan sonutaki gereklilik de denenmitir. Buradaki alma hipotezi yledir: Yukarda ksa da olsa belirtildii gibi, kaln grlen bu formasyonun paleontoloji yardmyle blmlere ayrlabilmesi olanakszdr. Zira, tabakalar fosil kapsamyorlar. Buna gre, acaba sedimentoloji usullerinden birinin veya birkann yardmyle bu kaln stratigrafi birimini blmlemeye olanak yok mudur? Bu hareket noktasn oluturan kavram, ayn zamanda projemize destek istek nedenlerindendir. Lboratuvar almalarmzdaki aratrmalarda her gzlemi yaparken bu amaca doru yneltmeyi esas tuttuk. Zira esasta bu byleydi. Bir biyota kapsamna gre blnmede destek paleontoloji prensipleridir. Bunlarn biyostratigrafiye uygulanmas yardmyle Biyostratigrafi blmleri, biyoloji zonlar ve fosil zonlar (daha ok topluluk zonlar) olur ki, bunlarn yardmyle karlacak kronostratigrafi sonular ile de Kronostratigrafi blmlenmelerini elde etmeye ynelebiliriz. Yntemde her iki konu iin de yolumuz fosildir veya paleontolojidir. Sedimentoloji yardmyle yaplacak blmlenmelerin de, sedimentolojide var olan ve bilinen eitli deerleri arayarak yaplmas zorunludur. Yani, sedimentoloji yardmyle blmlenme tek bir metotla uygulanamaz, yetersiz olur. Hal byle olunca, srasyle bu deerleri gzden geirmek gerekir. Yaplan saha ve lboratuvar gzlemlerine gre durum yledir: 1. Bileimsel blmlenme: Stratigrafi kolonunda Kulm Fli Formasyonunu oluturan 2000 m kadar kalnlk iinde tabakalar yapan kayalar litoloji bileimleri bakmndan bir rnek olularndan istifsel blnme olanakszdr (Tablo I). 2. Ar minerallerle blnme: Yine burada kayalarda blmlenmede esas olacak derecede mkemmel bir ar mineraller takm yoktur. Yani kayalar yle bir kapsamdan yoksundurlar. Birkanda grnen epidotlardan da vazgemek gerekiyor. Bu hususu yalnzca ince kesitlerde zel metot ile deil, ar mineraller analizi metodu ile de inceledik. Hi biri gerektii kadar deil en ufak bir mspet sonu vermedi. Hatta bu aratrmalar sonucunda formasyonu oluturan kayalarda ar mineral kapsam yoktur demeyi bile tasarladk.

76

A. Suat ERK

3. Kil mineralleri ile blmlenme: Yaptmz ince kesitlerdeki sedimenter petrografi incelemelerinde ve gerek rntgen spektral analizlerinde stratigrafi kolonunu oluturan killemelerinde ve killi kayalardaki kil takmlarnda bir ayrcalk grlemedi. Srekli olarak kaolinit, klorit ve illit ile beraber bulunuyor. Yani, kimi yerlerde grld gibi kaolinit-klorit, kaolinit-illit vb. gibi bir topluluk veya takmlanma yoktur. Byle bir ortaklk arayarak birok yerlerde balca Kuzey Amerika'da (en nemli bilgi Ch. E. Weaver, 1960, s. 1512), kil mineralleri zonlar ayrmalarn da denedik. eitli yerlerden alnan numunelerin rntgen spektal analiz diyagramlarnda ve bunlar dnda yaplan ve elimizde verilen biroklarnda kil takmlar tek biimde grlyor, bir ayrcalanma yoktur. Bununla beraber, hemen hepsinde var olan illit zerinde, zellikle kristalinitesinin deimesi niteliini inceleyerek, bunun Kulm Fli Formasyonu kolonunda bir blmlenme faktr olup olamayacan aratrdk. Heidelberg niversitesi Mineraloji Petrografi Enstits Sedi2 mentoloji Aratrma Laboratuvarnda yaptmz bu aratrmann prensipleri yledir: Ch. E. Weaver (1960, s. 1514), illitin kristalinitesini esas alarak X nlar diyagramnda grlen 10 A illit pikinin relatif sivriliinin (yahut baskl) llmesi ile elde edilerek orann A (sivrilik oran = yardmyle bir blmleme yapmay becermitir (1960, s. 1513). Hatta, bu B esas kullanlarak fazla numune topland durumda, ilgili sahann fasiyes haritasnn da yaplmas olanakldr. Bu uygulamalarn yan sra B. Kbler (1968) ile Dunoyer de Segonzac (1968) ve alma arkadalar dier bir metot uygulamtrlar (G. Muller, 1970, s. 273). Biz daha ok bu metodu ele alarak alma hipotezini kurduk ve aratrmalarmz yrttk. Bu bir eit illit kristalinitesi nitelii ile tabakalarn stratigrafi istiflenmesini saptamak olanakl mdr, sorusunun cevabnn aratrlmasdr. Bu metotlarda esaslar yledir: Weaver'e gre (1960, s. 1513-1514) illit kristalinitesi artan diyajenez ve metamorfizma ile srekli olarak iyileir, yani yapt tabakann istifteki bulunuu deikendir. llitin kristalinitesindeki bu deimenin saptanmas Weaver'in sivrilik A oran (sharpness ratio) = n (ek. I.I) dedii bir deeri lmekle kabildir. Bu deer illitin B 10 A refleksinin relatif geniliidir. llitin sivrilik (veya yayvanlk) oran illitin 001 refleksinin 10.0 A yksekliinin 10.5 A refleksi yksekliine orandr (1960, s. 1514). Fransz yerbilimcileri bu metodu deitirerek uyguladlar. Bu hususu G. Muller tarafndan verilen literatrde (1970) takip edersek grrz ki, bu yeni yntem kristalinite indeksi (ek. l. II) olarak adlandrlmtr. Kristalinite indeksinin tanmlanmas yledir: Die Breite des strkesten lllitreflexes bei 10 A auf halber Reflexhhe gemessen und direkt in abgegeben wird (G. Muller, 1970, s. 273). Bu bilgilerden hareket ederek veya baka bir deyile bu bilgileri alma hipotezi yaparak, aratrmalara giritik ve ilk defa Heidelberg niversitesi Sedimentoloji Aratrma Laboratuvarnda yaptmz rntgen spektral analizlerin diyagramlar zerinde grlen illitler arasndan belirlileri ayrarak oradaki illitlerin tekrar X nlar diyagramn yaptk. Bunlar Karaman dere kolon kesitinde (Ek I) yerlerine koyduk. Bu sonucu doal buluyoruz. Zira, stratigrafi kolonunda aa doru indike gmlme nedeniyle oluan koullar her halde illitin kristalinitesi zerine olumlu bir etki yapmaktadr.
2 Bu vesile ile laboratuvar beni misafir aratrc olarak kabul eden ve yardm eden Mdr Prof. Dr. German Mller'e teekkrlerimi tekrar ederim.

ANKARA GEN PALEOZOYKN KULM FL FORMASYONU

77

Bu sonu bakmndan biraz da fli formasyonunu oluturan tabakalar yapan tortullarn bileimindeki illitten konu edelim. Kimi zaman kayacn imentosunda, kimi zaman kiltalarnda olduu gibi, komponent olarak grlr. Killerin, sodyum karbonat % 45.50 elektrolit olarak kullanarak yaplan dispers sistemlerini veya HF % 52 ile bir mddet (sekiz saat kadar) etkileyerek yapacamz dispers sistemlerinden yaplan preparatlarda ok iyi grlebilecek kristaller elde edilebilir (Levha II, foto I). Ayn kristalleri kuru sistemle yaplan ince kesitlerde de grmek olanakldr (Levha II, foto 2). Bunlar gsterir iki adet elektron mikrofotosunu da eklemi bulunuyoruz (Levha II, foto 3 ve 4). Bu gzlemler bize illitin Kulm Fli Formasyonunda ortak bir mineral olduunu aklyor. Burada illitin fli kayalar iindeki bileimini aklamak iin dnmesi hakknda daha kesin aklamalar vermek istiyoruz. zel rntgen diyagramlarnda (ek. l; Ek I) aada verilen farklar gstermektedir.

78

A. Suat ERK

1) llit tam olarak 10 A deil, biraz aadadr, 8-9.5 gibi. 2) Bu seviyesinde illit pikleri asimetriktir. Bu her iki rntgen analizi verileri, lokal illitin biraz montmorilonite dnk olduunu gsterirler. Olaslkla montmorillonite dnm olan oktahedrik mika kimi yeni koullarla illitlemi fakat tamamiyle deil. Yeni rn deiik tabakal bir tiptir ve iinde fazla miktarda illit vardr (Engelhardt, 1973). Bu hususlar zellikle Ek l de grlyorlar. Bu ilk denemenin baarsnn geni uygulamas ve bu yntem ile Ankara yresindeki gen Paleozoyike ait Kulm Fli Formasyonunun haritalanmas ileriki almalarmzn konusunu oluturacaktr. Nitekim, zonlanma nin dier ll stratigrafi kesitlerinde de uygulanabileceini grdk. Bu hususta ileride ayrntl ayr bir alma hazrlamay dnyoruz. Bylece yalnz Ankara yresini deil btn Orta Anadolu'da ufak veya byk alansal yayllar gsteren konu edilen formasyonu l :25 000 ayrntl jeoloji haritasnda kullanlacak bir kriter olacaktr. Belki formasyon iinde fosil arama yerine, alnan numunelerde X n difraktometre ile kaya numunesinin kapsad illitin kristalinite durumunu, yukarda verilen iki ayr metotla bularak stratigrafi kolonunda yeri saptanmak suretiyle haritalanabilecektir. Bunun iyi bir rnei Dunoyer de Segonzac, Ferrero ve Kbler (1968) tarafndan yaplan Kuzey Fransa'nn st Paleozoyikinin bu yolla hazrlanan haritasdr (Lille, Boulogne, Cambrai). Karaman derede grlmeyen fakat dier yerlerde, Hasanolan ve Karakaya vadisi SK lerinde grlen bir ye ile Dilarkac yesi, Kulm Flii Formasyonu ikiye blnr. 100 m kadar kalnlnda ve genel anlamda spilitlemi diyabaz sokulunumu ile karm kalker ve radyolarit tabakalar ardalanmasndan ibaret olan bu birimin yapt blmlemede stratigrafi kolonunda 450-500 metrelik bir ksm altta, Tula Formasyonu ile Dilarkac yesi arasnda kalr ki, bu blm Alt Fli yesi olarak adlandrlmtr. Dilarkac yesi stnde kalan Kulm Flii Formasyonu ise daha az kalndr (300 m kadar) ve st Fli yesi olarak adlandrlmtr. Bunun zerine de (100 m kalnlnda) Mavl Kiltalar yesi gelir. zetlenirse:

olarak blmlendii grlr. Fli yeleri (en alt, alt, st) esas itibariyle ayn litolojik niteliktedirler. Yani ayn sedimentoloji koullar iinde tortullamalardr. Dilarkac yesine gelince bu demektir ki, aada aklayacamz biimde belirli bir sre boyunca beliren nedenlerle koullaan yeni sedimentasyon rejimi, uzun zamandan beri sregelen srekli bitevisel sedimentasyon rejimini bir sre iin olsa dahi deitirmitir. Yalnz burada Alt Fli ile st Fli arasnda ak olarak grlen bir ayrcal syleyelim. st Fli Alt Flie nazaran daha ince taneli tortullardr. Nitekim, bu incelik bitevileerek stne tortullaan Mavl yesi siyah kiltalarn ve miltalarn, genel olarak ltitlerini oluturur. Bu bir derinleme grnts m, yoksa gelenti nedeniyle mi koullam? Bunu cevaplamay daha ilerilere brakyoruz.

ANKARA GEN PALEOZOYKN KULM FL FORMASYONU

79

OYLUKLUKAYA KALKERLER

Fli formasyonunun alt ksmnda aratabakalanm olarak bulunur ve mostralar balca Hasanolan kynn kuzeybatsndaki tepelerdedir. Deiik boyda mercekler biimindedir, tek veya ift sra olarak NE-SW dorultusunda mostralanrlar, yani fli iinde bir stratigrafi seviyesi olutururlar. Esas itibariyle Oyluklukaya vadisi gneybat yamacndan balar ve buradan vadiyi keserek kuzeydouya dner. Bylece Kurtin dere vadisinin bat yamacna varr, oradan da bat-dou ynn alr ve en son Jurasik tortullar altnda kaybolurlar (ek. 2). En byk mostra olarak Oyluklukaya tepesini yaptklarndan bu yeye Oyluklukaya Kalkerleri adn verdik. Yukarda anlatld gibi fli geni anlamda, bir trbidit serisi olduuna gre Oyluklukaya kalkerlerinin oluturduu mercek serilerinin durumunun aklanmas nedir? Bunlar K.D. Meischner'in (1964) aklad gibi trbidit sedimentolojisi kaynakl olmaldrlar. Bu kalkerler zellikle O blm zerinde Heidelberg niversitesi Mineraloji-Petrografi Enstits Sedimentoloji Aratrmalar Laboratuvarnda altm srada Prof. Peter Rothe, bu kalkerleri K.D. Meischner'in allodapik kalkerleri olabilecei zerinde beni uyard. Bu noktadan hareket ederek aratrmalarmz srdrdk. Aada saha ve laboratuvarda yaptmz gzlemlerin esas noktalarn ayrntlarna girmeden veriyoruz. leride ayrntlar daha yakndan deerlendirerek vereceiz. Bu allodapik Oyluklukaya kalkerleri fli iinde deiik aratabakalar malar gsterirler (Levha III, foto I). I. Oyluklukaya vadisinin bat yamacnda fli iinde birok srada aralanm gri kalker mercekleri grlr. Onlardan birini gzlemleyelim (Levha III, foto 2). Vadi tabanndan srta doru bulunan fli kayalar ounlukla grovak ve kuvars arenitlerdir, bunlar da iine batya batarlar ve nihayet bunlarn stne mercek eklindeki allodapik kalkerler otururlar; birinci sra 0.176, ikinci sra 0.174 tr.3 Bu 0.174 noktasndaki kalkere genel olarak baklrsa iki blme ayrlr, altta tabakalanm siyah plaket kalker, bunun zerine masif ikinci kalker oturur. Birinciler doruca sarmtrak serisitli kilta zerine otururlar, bunlarn zerine de masif veya kaln tabakal kalkerler oturur. 1.40 m kalnlk iinde tavana doru unlar buluruz: Or. I74.d Gri mikrosparit kalker (ksmen mikrobre?). Bu kalker genel anlamda geri kalan btn dier ktlesel kalkerleri temsil eder. Or. I74.C Kalker tabakalar ile kloritlemi diyabaz karmas ve sktrlmasyle oluan bir bretir. lgin olan u ki, kalker paralar arasnda bir de mercan paras bulunmutur (yaknda bulunan bir resifin delili). Bu tabakadan alnan baka bir kalker numunesinde de bentonik kk foraminiferler grlmtr. Or. I74.b Gri ince tabakal mikrosparit kalker (olduka bol kuvars otijenleri ile). Or. I74.a Siyah plaket mikrosparit kalker. Taban
3 Saylar, 0.174, 0.176 vb. saha l noktalardr.

80

A. Suat ERK

ek. 2 - Oyluklukaya allodapik kalkerlerini gsteren yneltme haritas (saylar yaz iinde aklanan SK larn yerleridir).

ANKARA GEN PALEOZOYKN KULM FL FORMASYONU

81

Her kalker ince kesitinde bir Crinoidea paras veya baz kr grlr. Bu kalker merceini batda tekrar fli tortullar rterler. 2. kinci ilgin nokta kalker merceklerinin izdii izgi boyunca tam Oyluklukaya'dr. Orada 40 m kalnlnda olan en kaln mostras bulunur. Dier bir ilgin durum, kalkerlerin altnda bir zg stratigrafi nitesi bulunur. Bu birim tarafmzdan Oyluklu kaya tabakalar olarak adlandrlmtr; bunlarn altmda da Kulm Flii bulunur. Btn bu stratigrafi birimleri zellikle Oyluklukaya ll stratigrafi kesitinde izlenebilir (ek. 3). Fli zerine keskin olarak 40 m kalnlkta kalker oturur. Bu kalker alttan yukar kadar deiik eit gsterir. Bu kaln kalkerlerin deiik seviyelerinden alnan on kadar seilen numuneden drt cins kalker ayrdk. Tabanda zg bir fabrik gsteren mikrosparit kalker bulunur (0: pre-phase=0: n faz). Bunun zerine farkl kalkerler istiflenir: a) Gri pelsparit kalker, b) Gri kalker mikrobrei (dzensiz bir pelsparit gibi bulunur), c) Gri mikrosparit-sparit kalker. Bu sonuncu kalkerin orijinal bir yapl vardr. Mikrosparit olan esas kaya ktlesi zengin miktarda kabuk krklarn andran sparit paralarn kapsar. Bu hususta hi bir gvence verilemiyor. Oyluklukaya .S.K. eklinde grld gibi Oyluklukaya tabakalar altmda 0.13 ve 0.14 noktalarnda bulunan kalker merceklerinin ikisini de fli iinde aratabakalanm allo-

ek. 3 - Oyluklukaya ll stratigrafi kolon kesiti.

82

A. Suat ERK

dapik kalkerler olarak sayyoruz. 0.13 gri mikrosparit kalkerden yaplmtr, fakat 0.14 pelsparit gibi bir biimdedir (ince kesitinde mikroskop altnda yaplan gzlemlere gre). Bunun iinde yine bir yeil alg paras vardr. Ayrca kimi yerlerinde iyi gelimi tijen kuvars kristalleri grlr. 3. Sonraki ll kesit Hasan deresi bat yamacnda Hasan dere boazna yakn Benlinin sarp denilen yerdedir (ek. 4). Bu ll stratigrafi kesitinde aadaki allodapik kalkerleri fli iinde nbetlemeler olarak mercekler halinde bulduk. Eer vadi tabanndan daa yukar karsak, tabandan 40 m ykseklikte fli ierisinde aratabakalanm ilk ikili kalker merceklerini buluruz (Hr 23). N 330 dorultusunda uzanrlar ve dan iinde SW 20 dalarlar. Bunlar gri mikrosparit kalkerleridir (taneta). Daa yukar devam edersek, 40 m yukarda 0.30 m kalnlnda ve 2.50 m uzunluunda fli iinde aratabakalanm bir kalker mercei (Hr 24) daha buluruz. Bu da bir ak gri mikrosparit kalkerdir (taneta). Rezidel analizine gre bol miktarda kuvars taneleri kapsar, bunlar krkldr, az hedraldirler. Kuvars kristalleri de mikritiktirler. tijen kuvars kristallerinin gelimelerinin tabakalanma ile olan ilgisi dikkat ekicidir. Kalkerler iindeki gzlemler blgede ounluktadr, bunlar ileride hep beraber bir alma olarak vermek istiyoruz.
Spilitlemi krmz diyabaz (Kaln bir ksm, daha stnde Kulm Flii) Or 50n Gri konglomera (polijenik, ounluu eitli kalkerler, ozawainella) Or 50m Esmer milli kil+ince kuvars arenit Or 501 Yeil diyabaz-altayn Or 50k Yeil diyabaz

Hasandere yata ek. 4 - Benlinin sarp ll stratigrafi kolon kesiti.

ANKARA GEN PALEOZOYKN KULM FL FORMASYONU

83

Bu kesit boyunca yukar 60 m daha sonra daima fli iinde aratabakalanan NE-SW ynnde sralanan kalker mercekleri grlr. l izgisinin gneybatsnda bulunan kalker mercei (Hr 25) bir gri dolomit-kalkerdir (eit miktarda). Demirli dolomit kristalleri, kalsit kristalleri arasnda dzensiz fakat kmeler halinde dalmlardr. Kalsit taneleri kt boylanmlardr fakat iyi ynlenmilerdir. Bunlardan kolaylkla tanma ynn bulabiliriz. Rezidel analiz siyah bir erimeyen kalnt (dolomit kristalleri, kil mineralleri ve kmr) veriyor ve analiz suyunda yal bir madde de bulunuyor (bir eit hidrokarbon ?). Kuzeydouya doru, dier bir kalker mercei (Hr 26) gri sparit kalkerdir. Friedman'a gre granotopik tekstr biimi gsteren bu kalkerde kalsit taneleri zaif seilmi ve fabrikinde de bir yn gsterir. Daha biraz kuzeydouda, daima fli iinde aratabakal 3 m uzunlukta ve 0.50 m kalnlkta baka bir kalker mercei gzlemlenir (Hr 27). Mikrolitolojisi yukarda anlatlan Hr 26 gibidir. Bu yerdeki sonuncu kalker mercei kuzeydoudadr (Hr 28). Buradaki istiflenme ayrntlar aadaki gibidir: Siyah kumlu kilta (Hr 28 c) Gri kalker yumrulu siyah kilta 0.15 m Gri kalker 0.20 m (Hr 28 b) Laminalam kuvarsit ve siyah kilta 0.50 m (Hr 28 a) nce tabakal gri kalker 0.20 m Taban Hr 28 a aratabakalanmasmdan alnan numunede bulunan ince kilta ve kalker aralanmalar ok zgllk gsterir. Kalker laminalar daima yukarda konu ettiimiz eitli kalkerlerdeki fabriki gsterir. 4. Hasan deresi kuzeydou yamacnda, bir ikincil vadi iindeki 0.97 l noktasnda kaln bir kalker altnda aadaki kesitteki ayrntlar gzledik ve ltk (ek. 5). Fli iinde ok ilgin bir tortullama oluturur ve yukarda konu edilen gr noktasna gre allodapik kalker olarak saylmas gerekir. ekilde grld gibi fli zerine oturan 10-0.97 j iyi kloritlemi bir imento ile yeil bir kuvars arenittir (Levha l, foto 2). Bunun zerine iinde gri mikrosparit kalker yumrular yahut kk mercekleri ile yeil kloritli kilta gelir. Burada yalnz yumrular veya kk merceklerin aragiriimleri durumunda olabilen resedimante (tekrar tortullam) kalker tortullar, vard r (9-0.97 h). Fakat 4 m kaln kalkerli trbiditten sonra 1.50 m kalnlnda gri laminal mikrosparit kalker (8-0.97 g) gelir, l metrelik ince bir kilta zerine kalsedonlam imentolu ak yeil kuvars arenit (7-0.97 f) oturur. Sonraki tabaka (6-0.97 e) ak gri mikrosparit kalker zerine tekrar gri yeil kuvarsit (5-0.97 d) oturan bir allodapik kalker serisinin tekrardr. Bunu bir yeil klorit kapsayan kuvarsit (4-0.97 c) izler ve sonra iinde Crinoidea eklemleri bulunan gri laminal mikrosparit kalker (3-0.97 b) tekrar eder. Daha sonra gelen yeil kloritli kuvarsit (2-0.97 a), bu kaya birliinin sonuncu tabakasdr. 15.5 m kalnlndaki bir diyabaz aralanmas gri mikrosparit kalker olan st allodapik kalker ile kaya birliinin arasna girer.

ANKARA GEN PALEOZOYKN KULM FL FORMASYONU

85

Bu gri mikrosparit kalker fli ierisinde geni uzanan bir tabaka oluturur ve birok krklarla deiik dorultularda krklanmtr. Hatta onunla diyabaz sokulunumu zg bir kontakt yapar. Bu kontakt daima bir bre ile ayrlabilir, biz bunaSokulunum brei adn verdik. Bu ikili tektonik ve volkanik etki altnda gri kalker orijinal sfatlarn kaybetmitir. Bu gri kalkerin gerek sedimentoloji zelliklerinin ne olduunu sylemek olduka gtr. Bu kaya birlii ayrntsnda detritik-karbonat trbiditlerinin bir arada olutuu halde nasl yrdn gstermesi ile allodapik trbidit tortullamasnn (resedimentasyon) iyi bir rneidir. 5. Nihayet beinci ll stratigrafi kesiti Kurtin dere vadisinin batsndadr (ek. 6). Orada birok gri kalker mercekleri deiik sralar halinde Kurtin derenin her iki tarafndan mostralanr ve her biri geni anlamda ayn d yapy gsterirler, fakat ayrntlarnda farkldrlar. Bu mostralardan birini rnek olarak verelim (ek. 6). Tabanda bir yeil kilta ile balarlar ve zerine kuvars arenit, kilta ve merceksel gri mikrosparit kalker (Or. 276 f) aratabakalanr. Gri mikrosparit kalker (Dunhum'a gre taneta) (Or. 276 e) ve gri makrokristalin dolomit (Or. 276 d) birbirleri zerine otururlar. Allodapik esas kalker mercei, mikrosparit kalkerden (taneta) (Or. 276 c) olumu, tekil bir mercek oluturur ve zerine dier bir ince tabakal kalker, gri mikrosparit kalker (Or. 276 b) tarafndan istiflenir. Bunlarn zerinde bilinen fli kayalar, gri yeil ince tabakal imentosu diyajenetik olarak kloritlemi ve illitlemi olan arkoz vardr (Or. 276 a). Bu allodapik kalkerlerin stratigrafi durumunu aklamak iin doruca stlerine oturan veya altlarnda bulunan fli arenitlerini ve onlarn diyajenetik karakterlerini gzlemledik. Hemen btn numunelerde unu grdk ki, onlar nc diyajenetik zona aittirler. Bylece Oyluklukaya Kalker yesi Dilarkac yesinden daha derindedir; zira bu sonuncu ikinci diyajenetik zonda bulunmaktadr. Bu karar Kurtin dere-Asor tepe ll stratigrafi kesitinde gsterdik (ek. 7). Bu stratigrafi ilikisi bir defa da Oyluklukaya vadisinde grlmektedir. Daha yukarlarda yazdmz aklamalara gre, K.D. Meischner (1964, s. 157) ile uygun olarak bizim allodapik kalkerlerimizin zglklerini aada karlatrarak ve birletirerek verebiliyoruz: 1. Kaya birlii: zellikle 4 te, aratabakalanma detritik, pellitik ve kalkerli olarak birok defa tekrarlanmaktadr. 2. Meischner'in ileri srd gibi, tabanlarn alt yzeyleri bu tekil kalkerde tamamiyle kesindir, fakat kk kalker birimlerinde, ad verilen yazarn syledii gibi (1964, s. 159, fi. I), allodapik birlik tamam olmadndan, yalnzca olduka eit tane bykl grld sylenebilir. Belki denilebilir ki, burada O: n faz (O=p re-phase) sz konusudur. Kimi kalker merceklerinde n faz esas faz ile beraberdir, birincide (Levha III, foto 2) olduu gibi dolomitlemi ve silislemi kalker yumrular vardr ve dierlerinin zerindedir. unu da sylemek nemlidir ki, dier lokalitelerde, nadir fakat var olan, esas faz kalkerleri iinde kimi yeil Alg (Ortonella'lar) paralar gzlemlenmitir. 2 a blm de bulunmutur, fakat 2 b ve 3 yoktur veya diyajenetik deimeler nedeniyle ayrlamyor. Bilindii gibi Orta Anadolu fliinde fosil yoktur. 3. Hacimsel dal; Allodapik kalkerlerin tip lokalitelerinde olduu gibi, burada da kalker birimleri deiik byklkte mercekler halindedir.

ANKARA GEN PALEOZOYKN KULM FL FORMASYONU

87

ek. 7 - Kurtin dere-Asor tepe ll stratigrafi kolon kesiti.

4. Biyofasiyes kriterleri: K.D. Meischner'in verdii biyofasiyes kriterleri Oyluklukaya kalkerlerinde ok azdr. Maalesef bu amala pek az bulu elde ettik. Yalnz O=n fazda yer yer ince kesitlerde Crinoidea eklemleri gzlemleniyor ve zellikle Oyluklukaya'nn kalker numunelerinin birinde, yine ince kesitte, Anthracoporella bulduk. Bu demektir ki, bu kalkerler derin deil de s su tortullar ile ilgilidirler. Bu kalker zerinde yaplacak dier gzlemler ve ayrntlar ileriki almalarmzda verilecektir. Kulm Fli Formasyonu hakknda yazacaklarmz imdilik bu kadarla kalacaktr.

A. Suat ERK

ek. 8 - Kul m Fli Formasyonu, Dilarkac /esi.

ANKARA GEN PALEOZOYKN KULM FL FORMASYONU

89

DLARKACI YES

Evvelce (Erk, 1975) verdiimiz tip tanmlamay burada da tekrar edelim: eitli karbonatlar ve silisli kaya tabakalar ile karan spilitlemi diyabaz kompleksidir denilmitir. Kayalar alttan itibaren (ek. 8) siyah kilta tabakalar zerine oturan altayn eklindeki diyabaz, bir yeil-esmer grovak ile aralanr. Tekrar bir krmz radyolarit aratabakalanmas, yukar doru saltaynn sreklilii iine girer. kinci bir krmz radyolarit ssndeki spilitlemi diyabaz bir kalker brei takip eder. Bu kalker breini deiik birka kalker tabakasnn diyabaz sokulunumu ile mekanik olarak paralanarak tekrar diyabazla imentolanmasmdan olumu bir eit Sokulunum brei adiyle yeni bir tr kaya olarak tanmlyoruz. Bu hal incelediimiz ll stratigrafi kesitlerinde ve genellikle Ankara civarnda geni bir yaylm yrtr ve byle bir kaya tr olarak alnmaya deer, Sk sk tekrar ettiimiz bu deyimi yukardaki ekilde tanmlamakla ileride zel bir blm buna ayracaz. Burada ilgin olan, bu breteki kalkerlerin polijenik oluudur ki, onun da st ste birka eit kalkerden yaplm olmas durumunu dikkate alyoruz. Tabaka istifi tavana doru daima diyabaz veya diyabazlar ve spilitlemi diyabazlar iinde krmz-yeil radyolarit ve nihayet seyrek kiltalar olarak biter ve st Fli yesine geer. Bu dikey dizi ierisinde tortul olarak yaklak 60 m bir kalnlk vardr. Bu yenin Karakaya vadisi NW yamacnda grlen, genel olarak NE-SW yanal uzantsnda, bu kalnlk srekli deildir, deikendir. % 60 bir tahminle 40-70 m arasndadr. zellikle kalker breinin olutuu kalker tabaka, deimenin en byk deerini alr. Diyabaz ve trevleri bir tarafa braklrsa, yenin sedimenter niteleri ikidir. Kalkerler ve radyolaritler. Birincilerin pelsparit, sparit, mikrosparit ekillerinde olduuna gre, az derinliklerde oluturduklar dnlr. Bunu yenin yanal uzantlarnda bir kalkerde bulduumuz Ortonella ve Solenoporalar destekleyicidir. Daha yakn bir destek brein komponentlerinden biri olan Dysodonta'l pembe kalker oluturur. Birok bakmdan ok artc olan bu kaya, makrofauna kapsamna gre bir s su tortulu gibi dnlrse de, genel gzlemlere gre az derin denizlere zg olduu bilinmektedir. Bu dnceler belki j.L. Wilson'unkilerle (1975, s. 265, filamentous micrite) bir dmyor ama bu hususu, konumuzun snrlar nedeniyle daha fazla ayrntlayamayacaz. Radyolaritler gelince, ok yakn zamanlara kadar derin denizlere zg olduu kabul edilmi olan bu organik kkenli silisli kayalarn, artk s denizlere de zg olabilecei yaplan gzlemleri yanstan geni bir literatrde gemektedir. Her iki tr kayacn ortamn ortaklatrrsak, ayn litozoma gtrmek olanaklaacak ve bir havza dibi osilasyonu denemesi yapmaya gerek kalmayacaktr. Yalnz gerek olan udur ki, bu yenin gelitii tortul ortam altmda bulunan Alt Fli yesi ile stnde bulunan st Fli yesinin gelitii tortul ortam sfatlar ile badamyor. Sresi ne olursa olsun Kulm Fli Formasyonu iinde geni bir alanda bir rejim deiiklii veya daha tam deyimle muvakkat bir slama olayn kabul etmeyi dnyoruz. Bu karsama ayn zamanda Alt Fli-Dilarkac-st Fli parakonformitesini aydnlatyor. Dilarkac yesinin durumunu anlatmak kolay deil, tersine ok mnakaaldr. Bunun zerine birka dncemiz aadadr: I. Bir s su havzasnda kalker, radyolarit, hatta kimi ince taneli detritik sedimentler birlikte tortullamtr (ek. 9A). Bunlar her iki fliin, Alt Fli yesi-st Fli yesi arasndadrlar, yani tortul ortam birbirine kontrast gsterir.

90

A. Suat ERK

Bu tortul devresinden sonra ilk defa diyabaz sokulunumu yenin tabakalar arasna geliyor ve diyabazn bilinen kendisine zg sfatlar nedeniyle tabakalar paralyor, onlar etkiliyor ve tekrar birbirine balyor. Bu mekanizma iinde yenin bugnk biimi oluuyor (ek. 9B). 2. H. Ph, Kuenen'in (1959) ileri srdne gre,fli bir trbidit serisi olunca, diyabazlar bir tarafa brakrsak, byle karbonatl ve silisli tortullar bunlarla aratabakalanmazlar. Kuenen yukardaki fikirlerin zerine daha yenilerini ekleyerek, fli tortul birimlerinde birosilasyonun konu olmadn sylyor. Bu modern fikirler altmda yukarda bununla ilgili ek. 9 ileri srlen dnce geerli deildir; bu nedenle yeni bir gr noktas bulmamz lzmdr. zellikle bu kalkerler ve radyolaritler belli bir ortamda normal olarak tortullam ve ksmen de litifikasyona uramtr. Byle bir duraysz ortam, bu jeosinklinal komusu olarak bulunmaktadr ve oradan ortam tabannn hareketleriyle krklanm, sonra kk plaka olisostromlar olarak tanmtr. Bu mnasebetle daha yakn bir gr noktas eklenebilir. K.D. Meischner'in u veya bu ekilde fli ile aratabakalanan kalkerler iin ileri srd gibi, bunlar bal elften tanm olabilirler. Meischner, bunlar allodapik kalkerler olarak adlandryordu. Reinischeschiefergebirge'nin Devoniyen ve Alt Karboniferinde (Kulm flii) yaplan gzleme gre. buralarda bir de diyabaz sokulunumu bulunmutur. Byle bir benzerlik bizim fli formasyonunda da olabilir ve her ikisi de diyabaz intruzyonu ve elf zerinde tortullam tortul kayalar birlikte kark olarak birikmilerdir. Ankara civarndaki ll kesitlerde her yerde bu ye grlmyor. Bu nedenledir ki, yukarki cmlede bir anlamda deyimini kullandk. Diyabaz sokulunumun tarz, etkileri vb. diyabazn daha geni ve etkili sokulunum yapt Deme Dere Formasyonu konusunda ilenecektir. Burada ksaca unu syleyelim ki, orijinal yapsnda karbonat ve silisli kayalardan oluan bu ye sonradan bir diyabaz sokulunumu ile daha ok mekaniksel etkilendirilmi ve bugn grlen karmak biime sokulmutur. Daha ok Karakaya vadisi yamalarnda grlen bu Gen Paleozoyik stratigrafi kolunun tabana yakn oluuklar ancak derine giden andrma kesintilerinde grlmektedir. Bundan dolaydr ki, andrma tavan oluuklarn geemedii, ki durum ounlukla byledir, nedeniyle Dilarkac yesi geni yaylml olarak grlmyor. Nitekim, Dilarkac yesinin bir mostras, birka metre kare de olsa Oylukludere'nin yukar ksmnda grlmektedir. Kalnlk itibariyle tip lokalitedekinden ince olmasna ramen, kaya topluluu benzeyii aktr, rnein, ayn kesimde komu formasyonlarla bir ilgisi grlmeyen tekil gibi duran Oyluklukaya tabakalar dizisinde byk bir benzerlik yaktrlmyor.

ANKARA GEN PALEOZOYKN KULM PL FORMASYONU MAVLI SYAH KLTALARI YES

91

Yukarda Kulm Fli Formasyonundan konu ederken, st Fli yesinin dierine bakla daha ince komponentli tortullarn birletirdii kaya tabakalarndan olutuunu yazmtk ve daha yukarda bu tane boyu klmesi ltitlere tekellenerek bitevisel denebilecek Mavl Siyah Kiltalarna getiini anlatmtk. Tip lokalitesi Karakaya vadisine NW dan gelen yan vadilerden biri olan Mavl dere iinde en iyi biimde grlr (Erk, 1975). , Taban her yerde st Fli yesi stne oturur. Tavanda ise drt durum vardr: 1. merolu Formasyonu vardr, Karakaya vadisi (Deme dere diyabaz sokulunumu olmad yerlerde). 2. 3. Akbrk tabakalar vardr, sonra merolu Formasyonu gelir. Deme Dere Formasyonu mevcut olduu yerlerde, diyabaz sokulunumu vardr. Karakaya vadisi, merolu derede.

4. Doruk kalkerleri vardr. Ankara'nn NW blgesinde. Mavl Siyah Kiltalarnn 100-200 m kalnlnda kilta, milta veya karmlardan yaplmtr. Dtan laminal grlr, ufak ekilsiz paralar halinde dalr. Sert ve sk dokuludur. Siyah renk kapsad kmrden (C) ileri geldii sylenemiyor. Zira yaplan lboratuvar analizlerinden karbonu % l gr geen hallere rastlanmamaktadr. Karbonun yannda demir oksitin varl da bulunuyor. nitenin taban ksmndan alnan oluk numunelerinde yaplan rntgen spektral analizlerine gre bu nitenin kaya bileimi balca: kuvars, feldispat, klorit, klorit/kaolinit, CaCO3 ve illitten ibarettir. Genel olarak Ankara civarndaki yayl olduka genitir. Kulm Fli Formasyonun, kk veya byk mostraland alanlarda gze batan bu itik yapl siyah kiltalar ok defa ezilmi haldedir. Bu zellikler siyah kiltalar-doruk kalkerleri temas yerlerinde daha aktr.
SEDMENTOLOJ HAVZASININ TANITLANMASI

Yukarda aklamasn yaptmz Fli Formasyonu anlalaca zere onun yeleri nasl bir havzada tortullam ve bu havzann komu havzalar nasldr? Bunu aklamak ilk admda dnld gibi kolay olmayacaktr. Zira bu glk yalnzca tortulun karmaklndan gelmiyor, ayn zamanda bu bilgiler dnda gerei n dncesiyle daha arlayor. Bu engel, bata Paleozoyik formasyonlarnn Anadolu yarmadasnda birbirlerinden, zerlerine gelen kaln daha gen tortularla rtl olmas nedeniyle uzak ve stratigrafi yanal ilgisinin kurulmas iin glkler bulunan bir hal olarak grlr. Bununla beraber bu basenin yapl hakknda ok ak olan bilgi, Anadolu yarmadas zerinde E-W ynnde uzanan Gen Paleozoyik yal tortu! baseni kua bulunduudur. (Stchepinsky, 1942; Erk, 1942). Bu kuak Karboniferde bir jeosenklinal ve Permiyende bir neritik elftir. Bunlarn her ikisi de Dou Yunanistan'daki Tethys deniz kua ile birleiktir. Bu zellikle Permiyen mikrofaunas ile belirlidir (Erk, 1942). Fakat bunun kuzeyinde Karboniferde, teorik olarak bulunmas gereken elf ve daha sonra kara blm hakknda ak bir fikir, imdiye kadar yaplan incelemelerle meydana kartlmamtr. Ancak yine burada eskiden bilinen bir bilgi vardr. O da, mostras ile Zonguldak-Ereli'de bilinen bir Karbonifer karasnn varldr. Normal olarak bu ikisi arasnda veya jeosenklinal boyunca uzanan ve eitli deyimlerle adlandrlan bir tortul havzas kuabiz burada genel anlamda elf olarak alacazbulunmas beklenir.

92

A. Suat ERK

Bu nc tektonik ortam (tectono-environement), ancak yukarda anlatlan almalarmzla bulunduumuz allodapik Oyluklukaya kalkerleriyle belirmi oluyor. Bu tanan materyel bir elf zerinde olumas gereken formasyonun (resifal) aktarlm paralardr, yani bylece bir elfin varl ispatlanm olmaktadr. Bunu, yukar sayfalarda ayrmtsz olsa da zerindeki grlerimizden konu ettiimiz ve yalnzca Hasanolan civarnda deil ayn zamanda Yeniklar ve dris da civarnda da grdklerimize eklersek, olduka geni bir sahada var olan delillerle ileri srm oluyoruz. Bu tarzda, Ankara civarnda bulunan Kulm Fli Formasyonunun yapld resedimentlerin kayna da belirlenmi oluyor. Yazk ki, imdiye kadar Kuzey Anadolu'da yaplan aratrmalar arasnda bu tortullarn topland havza eidi bulunmamtr. Bolu civarnda almakta olan M.T.A. Enstits jeologlarndan Dr. Baki Canik'ten aldm szl bilgilere gre, bu blgede konu olan sadece Devoniyendir, Karbonifere ait bir iz gzlenmemitir.4 Ancak blgemizin NW sna den stanbul boaz etrafnda bulunan Devoniyenin birka kez tekrarlanan revizyonunda, alt ksmnda Silriyen smail Yalnlar (1951), st ksmn bir blmnde evvelce yine . Yalnlar (1944) ve son zamanlarda Fuat Baykal ve Orhan Kaya (1963) tarafndan alt kalker olduu belirlenmitir. Verilere gre genellikle bir neritik kalker fasiyesi olarak grlen bu oluuklar bir elf olarak yorumlanabilir. Yalnz, bilindii gibi, bu yazlan oluuklar douya doru srayla Triyas (Kocaeli Triyas) (en son ett lker zdemir, 1972), Jura, Kretase ve daha gen olan tortullar altmda kalr ve yukarda belirtildii gibi bakaca bir bilgi yoktur. Bu jeosenklinal iinde biriken tortullar 1500-2000 m kadar kaln olup, eitli biimlerde bilinen Bouma sekansnn (Gesteines Verband) (1962) deiik biimlerini gsterir (Van der Lingen, 1969). Flite tm kaya birlii nadirdir ve Karaman dere ll stratigrafi kesitinin alt blmnde grlr. Genellikle st tabakalarda tanan malzeme incelir. Bunu karadaki erozyonun iddetinde aramay dnyoruz. Tama srati hakknda, kuvars, arenit ve arkozlardaki dokuda grlen tanelerin skala niteliklerine (tane geometrisi ve tanelerin bileimleri) gre, bir korunmann (keli ve shhatli) sz konusu olduu anlalyor. Bu korunma bizce ksa mesafede tanma olarak deil de, tanma hznda aranmaldr. Bununa karlk jeosenklinaldeki kmenin hz hakknda bir karara imdilik varmadk. Tanmann yn phesiz ki, kuzey ve kuzeybatdan olacaktr. Bunu tarifeden az da olsa, baz ller var. Bilindii gibi paleokuran (paleocurrent) ller belli ve ayn bir stratigrafi nitesinden dikeyde bir tabaka iinde yaplmaldr. Bu ideal tarzn uygulanmas ancak bir stratigrafi dayanak noktas olduu hallerde yaplrsa, alnacak sonu anlaml olur. Bunun yannda en az 250 tane llmesi zorunluluu ve bunu ayn numunede ynde yaplacak kesitlerde iki defa daha tekrarlanmas gereiyle dnlrse, zaman alcl meydana kar. Stratigrafi dayanak noktasnnrtenz belirlenmemi olmas ve almalar arasnda ayrntlara az vakit verme zorunluu karsnda yapabildiimiz snrl sayda numunelerdeki ller N45 olarak kmtr. Bu yukardaki sonucu, teorik de olsa destekler tarzdadr. Tabidir ki, bu sorunu da ileride ayrntlaryle inceleyeceiz.
SONULAR

Yaplan almalarda, imdilik aadaki sonular elde edilmitir: I. Kulm Fli Formasyonu sedimentoloji olarak alt yeye ayrlmtr ve her stratigrafi birimi iin bir tanmlama verilmitir.
Bu hususta kendisine teekkr ederim.

Suat ERK

LEVHA - l

KULM FL FORMASYONU NDE GRLEN DYAJENETK ZONLANMA

Foto l - Deimeyen zon. Taneler eperlerini saklarlar. imento her ne ise olduu gibi kalmtr. (D 3 7 / 1 b - Siyah kuvars arenit - Karamandere (Eski ky) SK.) Mikrofoto X 30.

Foto 2 - Kloritlemi-silislemi kil imento zonu. Kil imento kloritlemi (veya illitlemi)silislemi. (O 97 j)-Yeilimtrak kuvars arenit -Oyluklukaya (Hasanolan) SK.)

Suat ERK

LEVHA - l (devam)

Foto 3 - Kalsedonlama zonu. imento ve hatta tanelerin eperleri kalsedonlamaya giderler. (D 96 Paralel kesiti-Kuvars arenit-Karaman dere (Eski ky) SK.) Mikrofoto X 72.

Foto 4 - Kuvarsitlenme zonu. Kalsedonlama daha ileri giderek irice kuvars kristallerine dner ve kaya bir metakuvarsite yaklar. (Arp 42-Metakuvarsitleen kuvars arenit-Arpal dere (Ahmet Adil) SK.). Mikrofoto Pol + X73.

Suat ERK KULM FL FORMASYONU KAYALARINDAK

LEVHA - II LLTLER NCE KEST MKROFOTOLARI

Foto l - Dispers sisteminde ayrlan ve grlen illit kristalleri (toz preparat). (OV 30 f. Siyah kilta Ovack ky, SK.)

Foto 2 - 0.146 d. Siyah kiltaOyluklukaya (Hasanolan) SK. (nce kesit Sedimentasyona paraleldir).

Suat ERK

LEVHA (devam)

ELEKTRON MKROFOTOLARI

Foto 3 - 0.167 a. Siyah kiltanda illit kristalleri (Oyluklukaya SK.) (Sedimentasyona paralel tabakalanma yzeyi =yzeyin grn.) (Cyluklukaya SK). I O C O X

Foto 4 - 0.146 d. Siyah kiltanda illit kristalleri. (Sedimentasyona paralel tabalakalanma yzeyi = yzeyin grn.) (Oyluklukaya SK). 5000 X.

Suat ERK

LEVHA - III

KULM FL FORMASYONU NDEK ALLODAPK KALKER MERCEKLER

Foto l - Oyluklukaya deresi bat yamacndaki allodapik kalker mercekleri. Oyluklukaya deresi dou yamacndaki 1.8 noktasndan batya baklarak alnmtr. Foto dzeyi SW - NE dur.

Foto 2 - Oyluklukaya deresi bat yamacndaki allodapik kalker merceklerinden 0.174 ve 0.176 l noktalarndaki iki mercek: altta n faz kalkerleri (plaketi! kalker olarak), stte esas faz kaln tabakal veya kitlesel olarak gneyden baklarak alnmtr. Foto dzeyi E-W.

Suat ERK

EK - l

ANKARA GEN PALEOZOYKN KULM FL FORMASYONU

93

2. Kulm Fli Formasyonu diyajenez ynnden incelenmi ve drde blmlenmitir. 3. Bu amala illit zerinde allm ve X nlar difraksiyonu ile analizleri yaplmtr. 4. Oyluklukaya Kalkerleri diye adlandrlan kalkerler allodapik kalkerler olarak kabul edilmitir. Bunlar Orta Anadolu'nun, zellikle Ankara blgesi blmnde, Gen Paleozoyik stratigrafisinde ilk aratrmalardr. Gen Paleozoyik zerinde almalar ileride de srdrlecektir.
Yayna verildii tarih, 27 ekim 1976

BBLYOGRAFYA
BAYKAL, F. & KAYA, O. (1963): istanbul blgesinde bulunan Karboniferin genel stratigrafisi. M.TA Derg., no. 61, Ankara. BOUMA, A. H. (1962): Sedimentology of some flysch deposits. Amsterdam, 168 p. Development in sedimentology. Elsevier,

DUNOYER de SEGONZAC, G.; FERRERO, J. & KBLER, B. (1968): Sur la cristallinite d'illite dans la diagenese et anchim^tamorphose. Sedimentology, v. 10, p. 137-143. ENGELHARDT, Wolf v. (1973): Die Bildung von Sedimenten und Sedimentgesteine. E. Schweizerbart'sche, Stuttgart. ERK, A. S. (1942): Bursa ve Gemlik arasndaki mntkann jeolojik etd. M.T.A. Yaynl., seri, B, no. 9, Ankara. (1966): Ankara yresinin gen Paleozoyik stratigrafisi. T.B.TAK. V. Bilimsel Kongresi Blteni (baslmakta). (1967): Ankara yresinin gen Paleozoyik stratigrafisi. T.B.TAK. Aratrma Raporu. FCHTBAUER, H. & MULLER, G. (1970): Sedimente und Sedimentgesteine. . Schweizerbart'sche Verlagsbuchhandlung, II. Teil, Stuttgart. KOSSOVSKAIA, A. G. & SHUTOV, V. D. (1958): Zonality in the structure of terrigene deposits in platform and geosynclinal regions. Eclog. Geol. Helvctiae, v. 51, s. 656-666. KUENEN, H. Ph. (1959): Geosynclinale Sedimente. Geologische Rundschau, v. 56, p. 1-19. KBLER, B. (1968): Evaluation quan ti tat i ve du metamorphisme par la cristaiinite de Tillite. Bull. Centre Rech. Pau-SNAP, v. 2.2, p. 385-392. LINGEN, G. J. van der (1969): The turbidite problem. New Zelond J. Geol. Geophys., v. 12, s. 7-50. MEISCHNER, K.D. (1964): Allodapische Kalke, Turbidite in Riff-Nahen Sedimentationsbecken. In Bouma, A.H. & Brouver, A. Turbidites. Development in Sedimentology, Elsevier, Amsterdam. ZDEMR, . (1972): Makrofauna und Biostratigraphic der Tepeky -Trias auf der Halbinsel Kocaeli. Oeutsch. Geol. Gesellschaft, B. 123, p. 433, Hannover. SELACHER, A. (1959): Tektonischer, sedimentologischer der biologischer Flysch. Geol. Rundschau, v. 56, p. 189-199. STCHEPNSKY, V. (1942): Bursa ile Tercan arasndaki blgenin mukayeseli stratigrafisi. M.T.A. Mecm., no. 2/27, Ankara. WEAVER, Ch. E. (1958): Origin and significance of clay minerals in Sedimentary rocks. p. 254-271. Bull. A.A.P.G. v. 42,

(1960): Possible uses of clay minerals in search for oil. Bull. A.A.P.G., v. 44, p. 105-1518. WEBER, K. (1972 a): Kristallinitt des lllits in Tonschiefer und andere Kriterien schwher Metamorphose in nrdlichen Rheinische Schiefergebirge. N. Jb. GeoL Palaont. Abh., B. 141, s. 333-363. (1972 b): Note on determination of illite cristalinity. N. Jb. Miner. Monat. Jahrg., 1972, s. 267-276. WILSON, J. L. (1975): Carbonate facies in geologie history. Springer-Verlag, Heidelberg. YALINLAR, . (1951): stanbul civarnn Paleozoik arazisine dair yeni mahedeler. T.J.K. Blt., c. II!., say l, s. 125-126.