ANKARA ANITI Ankara Ant'nn hazrlanmasnda, MEB Latin Klasikleri dizisinde yaynlanan birinci basks temel alnm ve eviri

dili gnmz Trkesine uyarlanmtr. Yayna hazrlayan : Egemen Berkz Dizgi : Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Bask : ada Matbaaclk Yaynclk Ltd. ti. Ekim 1999 AUGUSTUS ANKARA ANITI (Monumentum Ancyranum) eviren: Hmit Dereli Remzi Ouz Ark'n incelemesiyle

BRKA SZ Ankara'daki Hac Bayram Camisi'ne bitiik olan ve "Ogst Tapna" (August Tapna) adyla tandmz tapnan duvarlarna kaznm olan "Monumentum Ancyranum", imdiye dek bulunan Latince yaztlarn en uzunu, en nemlisi ve en ilgi ekenidir. Roma mparatorluu'nu kuran Augustus, sa'nn doumundan on drt yl sonra ld. lmnden biraz nce kaleme ald bu yaz, Senato'da okunduktan sonra Roma'da dikili iki tun stun zerine kazdrlmt. Ayrca kopyalar da imparatorluun teki eyaletlerindeki eitli tapnaklara konmutu. Bugn bu kopyalardan biri, ok iyi korunmu olarak Ankaramzda bulunuyor. teki iki kopyadan kimi paralar Isparta ili iinde Antiochia (Yalva) ve Apollonia'da (Uluborlu) bulundu. Kalan kopyalarsa btnyle yok olmutur. Ankara'daki tapnakta bulunan yazt, iki dilde kaleme alnmtr. Latince metne, Yunanca konuan eyaletlerdeki halkn okumas iin, bir de Greke evirisi eklenmitir. Greke eviri, metnin birka noktas dnda olmak zere, yazt zmleme ve aklama bakmndan pek az nemlidir. Mommsen ile Kaibel, eviriyi yapann bir Grek deil, bir Romal olduunu kesin olarak kantlamlardr. Tarihsel deeri, inanlmayacak denli byk olan bu esiz antn Avrupa'ca tannmas, pek uzun bir zaman ald. 16. yzyla dek Bat, byle bir yaztn varlndan bile haberli deildi. lk kez 1555'te mparator Ferdinand'n yollad, Hollandal Buysbecque'in bakanlndaki bir kurul, seferde bulunan bir Trk padiahnn yanndan dnerken Ankara'da kaldktan sonra, "exemplum Busbequianum" adl bir kopyayla geri dnd. Ama, yazttaki alt stunun kopyasn karma ii ayr ayr kiilere verilmiti. Yalnzca nc ve drdnc stunlar tam olarak kopya edildi. Kalan drt stunun kimi ksa paralar okunabildi. Greke eviri konusundaysa hibir aratrma yaplmad gibi, yapnn d yanndaki Greke yaznn Latince yazyla bir ilgisi olduu, akla bile gelmedi. 1689'a dek bilginlerin elinde bu kabataslak kopyadan baka bir kopya yoktu. Ama o yl, Cosson adnda zmirli bir tccar, bugne dek nasl olduu anlalmayan bir yolla eline bir baka kopya daha geirdi. lk kopyadaki kimi boluklar doldurmasna karn, bu da tam ve yetkin bir metin deildir. 1701'de XIV. Louis, Tournefort isminde bir Fransz bilgininin bakanlnda, Ankara'ya zel bir bilim kurulu gnderdi. Bu kurul "exemplum Tournefortianum" ad verilen nc bir kopya kard; ama bu da her bakmdan doyurucu bir kopya deildir. 1705'te Paul Lucas adnda bir baka Fransz, yaztn alt stununun daha tam, daha zenli bir kopyasn kard. Hemen hemen yz elli ylda, btn Avrupa bilginleri bu kopyay aratrmalarna temel aldlar. Bugn bile nemini koruyor. Bundan sonra 1745'te Pocock, 1836'da Hamilton, Greke eviriden Latince metnin bozuk yerlerini dzeltmeye altlar. Ama, tapnan "cella" duvarna yapk olarak birtakm evlerin yaplm olmas, bu ii hemen hemen olanaksz duruma getirdi. 1859'da Hamburglu Mordtmann, Greke metni ortaya karmak ve Latince yaztn tam bir metinini elde etmek zere Ankara'ya geldi. Her iki amacna da eriemedi. 1861'de III. Napolon, George Perrot ve Edmond Guillaume adnda iki sekin bilginin bakanlnda bir kurul gnderdi. Bunlar Latince metnin tamamn ve Grekesinin de

grlebilen blmlerinin yeni ve doru bir kopyasn kardlar. te bu kopya, Mommsen'in yaymlad ilk basmn temelini oluturdu. Yzyllarca birok lkenin bilginlerince zerinde allan ve iki bin yla yakn bir zamandan beri dimdik duran bu antn zerindeki yaztn evirisinde, zellikle u kitaplardan yararlanlmtr: 1. The Monumentum Ancyranum, E. G. Hardy, Oxford, 1923. 2. Res gestae divi Augusti, Jean Gag, Texte tabli et comment. Paris, 1935. evirinin sonuna konan ekler, metnin anlalmas iin gereken bilgileri vermektedir. Yaptn iyice anlalmas iin, bunlarn yeterli olmad aktr. unu da belirtmek gerekir ki, "Ogst Tapna" diye anlan tapnak, Augustus'la balantlanm olmakla birlikte, Augustus'tan ok nce de vard. Son kazlarda ortaya kan temeller, bunu aka gstermektedir. Hmit DEREL Not: Bu nsz, 1939'da B. Sadk len ile birlikte yaymladmz Monumentum Ancyranum evirisinin banda kmt. Kimi dzeltmeler yaparak yeniden yaymlamay yararl buldum. H. D.

ANKARA ANITI (Monumentum Ancyranum) Tanrsal Augustus'un, yeryzn Roma halknn egemenlii altna almak iin baard ileri, Roma Devleti ve halk iin yapt harcamalar gsteren belgenin bir kopyas aadadr. Asl belge Roma'da dikili iki stun zerine kaznmtr. I On dokuz yamda, kendi zel kararm ve zel harcamalarmla bir ordu kurdum. Bu orduyla devleti, altnda ezilmekte olduu partinin egemenliinden kurtararak yeniden zgrle kavuturdum. Bunlardan dolay Senato, C. Pansa ile L. Hirtius'un konsllkleri zamannda (1), beni onurlandran kararyla yeleri arasna kabul etti. Ayn zamanda, konsllk yapm olanlarla birlikte oy verme hakkn balad gibi, imperium (2) da verdi. Devletin bir zarara uramasn nlemek iin propraetor (3) niteliiyle benim de konsllerle birlikte nlem almam buyurdu. Ayn yl (4) her iki konsl de savata lnce, halk beni konsl yapt ve devlete yeniden dzen verecek kiiden biri olarak seti. II Babam ldrenleri srgne gnderdim. Bylece yasaya uygun olarak kurulmu mahkemelerle, cinayetlerinin cn aldm. Sonradan devlete kar sava atlarsa da, onlar sava alannda iki kez yendim. III Btn dnyada, karada ve denizde, i ve d savalara giritim. Utku kazannca, sa kalan btn yurttalara acdm. Tehlikesizce balanabilecek olan yabanc uluslar yok etmektense korumay yeledim. Be yz bin kadar Romal yurtta, bana asker andyla baland. Hizmetleri sona erince, bunlarn yz binden biraz ounu kolonilere yerletirdim ya da kendi municipiumlarna (5) gnderdim. Hepsine de tarafmdan satn alnm arazi yahut arazi yerine kendi servetimden para verdim. sra krekli gemilerden (6) daha kk olanlar hesaba katlmamak zere, alt yz gemi ele geirdim. IV ki kez ovatio (7) zafer alay yaptm, kez de curulis zaferi (8) kutladm; yirmi bir kez "mparator" diye selamlandm. Sonradan Senato'nun onuruma yaplmasna karar verdii birok zafer alayn kabul etmedim. Ayn biimde, her savata adadm adaklar yerine getirirken defne dalndan elenkleri capitoliuma koydum. Tarafmdan ya da korumam altndaki legatlar tarafndan karada ve denizlerde kazanlan zaferlerden dolay, Senato elli

be kez lmsz tanrlara supplicatio (9) yaplmasna karar verdi. Zafer alaylarnda arabamn nnde dokuz kralla kral ocuu gidiyordu. Bu satrlar yazmakta olduum srada, on kez konsl olmutum. Tribnlk yetkimi otuz yedi yldr kullanyordum. (10) V M. Marcellus ile L. Arruntius'un konsllkleri zamannda (11), hem yokluum srasnda, hem de Roma'da bulunduumda, halk ve Senato tarafndan nerilmi olmasna karn diktatrl kabul etmedim. Son derece byk bir yiyecek ktlnda, "yiyecek salanmas grevini"ni stlenmekten ekinmedim. Bunu o denli baaryla ynettim ki birka gn iinde harcadm parayla btn ulusu korkudan ve urad ykmdan kurtardm. Ayn zamanda, her yl yenilenmek zere yaam boyu verilen konsllk grevini kabul etmedim. VI M. Vincus ile Q. Lucretius'un (12) ve yine P. ile Cn. Lentulus'un (13) ve nc bir kez Paulus Fabius Maximus ile Q. Tubero'nun konsllkleri zamannda (14), Senato ile Roma halknn elbirliiyle, beni en geni yetkiyle donatp yasalarn ve genel ahlakn koruyucusu olarak semeye karar vermi olmalarna karn, atalarmzn geleneklerine uygun olmayan bir memurluu kabulden ekindim. Senato'nun, tarafmdan alnmasn diledii nlemleri tribnlk yetkime dayanarak aldm. Bu yetkimde bana yardm etmek iin be kez Senato'dan bir alma arkada istedim ve aldm. VII Devlete yeniden dzen vermek zere kurulmu olan ler Meclisi'nin aralksz on yl yeliini yaptm. Bu satrlar yazmakta olduum bugne dek, tam krk yl princeps senatus (15) konumunda bulundum. Pontifex (16), augur (17), kutsal ayinlere bakan on be yeden biri, dinsel ziyaret hazrlayan yedi kiiden biri, Arval kardelerden (18), "titii sodales"lerden (19) biri ve fetialis (20) oldum. VIII Beinci konsllmde, halktan ve Senato'dan aldm buyruk zerine, soylularn saysn artrdm. kez Senato seimi yaptm (21). Altnc konsllmde, alma arkadam M. Agrippa ile bir nfus saym yaptrdm. Krk bir yllk bir aradan sonra, lustrum (22) yaptm. Bu lustrumda drt milyon altm bin Romal yurtta sayld. kinci kez C. Censorinus ile C. Asinius'un konsllkleri srasnda, konsl yetkisiyle yalnz bama bir lustrum yaptm. Bu ikinci lustrumda drt milyon iki yz otuz bin Romal yurtta sayld. nc bir kez Sex. Pompeius ile Sex. Appuleius'un konsllkleri srasnda, yine konsl yetkisiyle olum Tib. Caesar alma arkadam olduu halde, lustrum yaptm. Bu nc lustrumda drt milyon dokuz yz otuz yedi bin Romal yurtta sayld. Yeni yasalar yaparak atalarmn eskiyerek uyulmaz duruma gelmi olan birok geleneini yeniden canlandrdm. Kendim, bizden sonra gelecekler iin yknmeye deer birok rnek braktm.

IX Senato, salm iin konsller ve rahipler tarafndan drt ylda bir adaklar sunulmasna karar verdi. Bu karara uygun olarak ben yaarken, birok kez, kimi zaman en yksek drt rahip dernei tarafndan, kimi zaman da konsller tarafndan oyunlar dzenlendi. Bunlardan baka, btn yurttalar, zel olarak ya da kasaba kasaba, btn tapnaklarda salm iin hi durmadan kurban kestiler. X Senato'nun kararyla, adm salilerin (23) ilahilerine katld. Ayn zamanda bir yasa yaplarak kiiliimin kutsal saylmas ve mrmn sonuna dek tribnlk yetkisini tamam karar altna alnd. alma arkadam yaarken, onun yerine pontifex maximus (24) seilmek istemedim. Oysa, babamn elinde olan bu rahiplik konumunu halk bana veriyordu. Birka yl sora, P. Culbicius ile C. Valgius'un konsllkleri srasnda, i savalarda bir frsat bularak bu konuma gemi olan adam lnce, rahiplii ben kabul ettim. Seilmem iin btn talya'dan gelen kalabalk yle bykt ki, Roma'da bu zamana dek byle bir toplant hi grlmemiti. XI Q. Lucretius ile M. Vinicius'un konsllkleri dneminde (25) Suriye'den dndmde, Senato dnm kutlamak iin, Porta Capena'daki Onur ve Erdem Tapna yaknnda, yazg tanrasna bir sunak yaplmasn, pontifexlerle Vesta kzlarnn (26) onun zerinde dn gnmn (27) yl dnmlerinde, her yl kurban kesmelerini buyurdu ve bu gne, benim adm dolaysyla Augustalia adn verdi. XII Ayn zamanda Senato kararyla praetorlar ve halk tribnlerinden bir blm, konsl Q. Lucretius'la birlikte ve teki ileri gelen kimseler Campania'ya kadar beni karlamaya gnderildiler. Bu onur, o zamana dek benden baka kimseye verilmemiti. Tiberius Nero ile P. Quintilus'un konsllkleri srasnda, spanya ve Galia'dan, bu illerin ilerini baaryla bitirdikten sonra dnerken, Senato dnm kutlamak iin, Campus Martius'ta (28) Pax Augusta'ya (29) bir sunak yaptrlmas ve orada magistratlarn (30), rahiplerin, Vesta kzlarnn her yl bir kurban kesmeleri iin buyruk verdi. XIII Atalarmz, her ne zaman Roma mparatorluu iinde, karada ve denizde kazanlan zaferler sonunda bar kuracak olursa, Ianus Quirinus Tapna kaplarnn kapanmasn dilemilerdi. Bunlarn ben domadan nce, Roma'nn kuruluundan beri, yalnzca iki kez kapand syleniyordu. Benim bakanlm srasnda Senato kez bu kaplarn kapanmas iin karar kard. XIV

Senato ve Roma halk, bana kar bir onur olmak zere, talihin daha gen yatayken elimden ald oullarm Gaius ile Lucius Caesar' on be yandalarken konsl yapt ve be yl sonra magistratlk yaamna girmelerine izin verdi. Senato, bundan baka onlarn Forum'a (31) gtrldkleri gnden sonra, resmi tartmalara katlmalarn karar altna ald. Ayn zamanda, Roma valyelerinin hepsi oullarma gm kalkanlar ve mzraklar armaan ettiler ve onlar principes juventutis (32) olarak selamladlar. XV Babamn vasiyetnamesine uyarak, Roma pleblerinden (33) her bireye yz sestert (34) dedim ve beinci konsllmde sava ganimetlerinden her kiiye drt yz sestert verdim. Onuncu konsllmde, ikinci kez de kendi mirasmdan her kiiye drt yz sestert tutarnda bir congiarium (35) baladm. On birinci konsllnde, kendi paramla satn aldm yiyeceklerden on iki kez zel buday datm yaptm. Tribnlk yetkimi aldmn on ikinci yl, nc kez, kii bana drt yzer sestert verdim. Bu balarm, hibir zaman iki yz elli bin kiiden az kimseye verilmedi. Tribnlk yetkimin on sekizinci ylnda ve on ikinci konsllmde, kent pleblerinden yz yirmi bin kiiden her birine altmar dinar verdim. Beinci konsllmde, sava ganimetlerinden smrgelerde yerlemi olan askerlerimin her birine bin sestert baladm. Utkumu kutlamak iin yaplan bu bam, smrgelerde, aa yukar yz yirmi bin kii ald. On nc konsllmde genel yiyecek datmndan yararlanan pleblerden her birine altm dinar verdim. Bunu alanlarn says iki yz bin kiiden biraz oktu. XVI Drdnc konsllmde ( 30) ve sonra M. Crassus ile Cn. Lentulus Augur'un konsllkleri srasnda, municipiumlara askerlerime datm olduum topraklara karlk, birtakm paralar dedim. Bylece denen parann toplam, talya topraklar iin yaklak olarak alt yz milyon sestert; eyalet topraklar iin iki yz altm milyon sestertti. talya'da ya da eyaletlerde, imdiye dek, askeri smrgeler kuranlar arasnda, yalnzca ben, ilk kez olarak bu biimde davrandm. Sonradan Ti. Nero ile Cn. Piso ve C. Antistius ile D. Laelius; L. Pasienus ile C. Caluisius ve L. Lentulus ile M. Mesalla; L. Canius ile Q. Fabricius'un konsllkleri zamannda, hizmetleri bittikten sonra kendi municipiumlarna gnderdiim askerlere para dlleri verdim. Ve bu amala, byk bir eliaklkla davranarak hemen hemen drt milyon sestert harcadm. XVII Drt kez devlet hazinesine kendi paramdan yardmda bulundum ve hazineye bakan memurlara, elimle yz elli milyon sestert dedim. M. Lapidus ile L. Aruntius'un konsllkleri zamannda, yirmi yl ya da daha ok hizmet etmi askerlerime dl verilmesi konusundaki tasarma uygun olarak kurulmu (36) olan asker hazinesine, babamdan kalan servetimden yz yetmi milyon sestert yatrdm. XVIII Cn. ile P. Lentulus'un konsl olduklar yldan sonra, her ne zaman illerin vergileri eksik

toplandysa, kimi zaman yz bin, kimi zaman daha ok kiiye, kendi tarlalarmdan kaldrdm rnle ya da kendi kiisel varlmdan para yardmnda bulundum. XIX Aadaki yaplar, tarafmdan yaptrld: Senato ve yanndaki Minerva Chalkidicum Tapna; Palatan tepesinde revaklaryla birlikte Apollon Tapna; tanrsal Iulius Tapna; bir Lupercal; Flaminius alanndaki portik (bunun ayn yerdeki daha eski bir portii yapan adamn adndan dolay Octavius adyla anlmasna izin verdim); Circus Maximus'ta bir tribn; Capitolium'da Iuppiter Tonans ve Iuppiter Feretrius iin birer tapnak; Aventinus tepesinde Quinnus, Minerva ve Iuno Regina ve Iuppiter Libertas tapnaklar; Via Sacra'nn (37) balangcnda Lares Tapna; Velia'da Dei Penates Tapna; Palatiam tepesinde Iuventas ve Magna Mater tapnaklar. XX Gerek Capitolium Tapna'n, gerekse Pompeius Tiyatrosu'nu byk masraflar yaparak onarttm; her ikisinin zerine de adm yazdrmadm. Eskiliinden dolay birok yerleri yklmaya yz tutmu olan su yollarn onarttm ve Marcius adyla anlan su kemerlerindeki su miktarn, kanalna yeni bir kaynak daha katarak iki katna kardm. Babamn yapmna balam olduu ve hemen hemen bitirilmi olan Forum Iulium'u ve Castor Tapna'yla Saturnus Tapna arasnda bulunan basilicay (38) tamamladm. Ayn basilica yannca, arsasn genileterek stne oullarmn adlar kaznmak zere yeniden yapmna baladm. Yaarken bitiremezsem, vrislerimin tamamlamas iin vasiyet ettim. Altnc konsllm zamannda Senato'nun buyruuyla, kentteki tanrlarn seksen iki tapnan onarttm. Bunlardan, o zaman da onarlmas gereken hibirini onarmadan brakmadm. Yedinci konsllm srasnda, Roma'dan Ariminium'a dek, Flaminius osesini ve Mulvius ile Minucius kprleri dnda olmak zere, btn kprleri yeniden yaptrdm. XXI Kendi zel topram zerine ve sava ganimetleriyle, Mars Ultor Tapnan ve Augustus Forumu'nu yaptrdm. Apollon Tapnana bitiik tiyatroyu; byk bir blmn zel sahiplerinden satn aldm arsa zerine yaptrdm. Bunun zerine, damadm M. Marcellus'un ad kaznacakt. Captiolium Tapna'na ve tanrsal Iulius Tapna'na, Apollon, Vesta ve Mars Ultor tapnaklarna sava ganimetlerinden yz milyon sestert deerinde armaanlar verdim. Beinci konsllmde Aurum Coronarium (39) ad altnda talya municium ve colonialarnn zafer alaym iin verdikleri otuz be bin altn geri verdim; sonra da, her imparator olarak selamlanmda municipium ve colonialarn, daha nce olduu gibi, ayn eliaklkla vermeyi karar altna alm olmalarna karn, Aurum Coronarium'u kabul etmedim. XXII kez kendi adma, be kez de oullarm ve torunlarm adna, gladiator oyunlar dzenlettirdim; bu oyunlarda on bin kadar adam dvt. ki kez halk iin kendi adma,

bir nc kez de torunum adna, her yandan arlm olan atletlere bir gsteri yaptrdm. Kendi adma drt kez, baka magistratlarn yerineyse yirmi kez oyunlar dzenledim. Onbeler Dernei'ni dernek bakan olarak temsil edip M. Agrippa alma arkadam olduu halde, C. Furnius ile C. Silanus'un konsllkleri zamannda yzyl oyunlar (40) dzenledim. On nc konsllmde, ilk kez olarak ben, Mars oyunlar yaptrdm. O zamandan sonra konsller, sonraki yllarda dzenli olarak bunlar yaptlar. Yirmi alt kez, halk iin circusta ya da forumda ya da amphitheaterda kendi adma ya da oullarm ya da torunlarm adna vahi Afrika hayvanlaryla gsteriler yaptrdm. Bu gsterilerde bin be yz dolaynda hayvan ldrld. XXIII Halk iin, Tiber rmann te yannda, imdi Caesarlar Koruluu'nun bulunduu yerde bir deniz sava gsterisi yaptrdm. Bu i iin bin sekiz yz ayak uzunluunda ve bin iki yz ayak geniliinde bir yerin topra kazld. Burada hepsi iki ya da ifte krekli olan otuz kadar tl gemi ve dier birok kk gemi birbirleriyle savatlar. Savaan filolarn zerinde, krekilerden baka, bin dolaynda sava vard. XXIV Zaferlerimden sonra, Asya eyaletinin btn kentlerinde bulunan tapnaklara, sava srasnda dmann tapnaklardan alarak kiisel kullanmna geirdii sslemeleri geri verdim. Ayakta ya da at zerinde ya da sava arabas zerine oturmu durumda, kentte (Roma'da) dikilmi seksen kadar gm yontumu kendim yktrdm ve bunlardan elde edilen parayla Apollon Tapna'na kendi adma ve beni bu yontularla onurlandrm olanlarn adna, altndan armaanlar koydum. XXV Denizleri korsanlardan kurtardm ve bara kavuturdum. Bu savata efendilerinin ellerinden kaarak devlete kar silaha sarlm olan otuz bin dolaynda kleyi cezalandrmak zere efendilerine teslim ettim. Btn talya kendiliinden bana ballk and iti ve Actium zaferiyle sonulanan savata, benim bakomutan olmam istedi. Ayn yolda, Gallia, spanya, Afrika, Sicilya ve Sardunya eyaletleri de bana ant itiler. O dnemde, sancam altnda askerlik hizmetini yapmakta olanlar arasnda yedi yzden ok senatr vard. Bunlarn iinden, o tarihten nce ya da sonra, bu satrlarn yazlmakta olduu zamana dek, seksen konsl oldular ve yz yetmi kadar rahipliklere seildiler. XXVI Roma halknn, imparatorluumuza boyun emeyen komu budunlarla snr olan btn eyaletlerinin topraklarn genilettim. Gallia ve spanya eyaletlerinde, Germania'da, Gades'ten Elbe'nin azna dek okyanusla evrilmi olan btn blgelerde bar kurdum. Adriyatik Denizi'nin hemen yaknlarndaki blgeden Tirenyen Denizi'ne dek Alpler'de de gvenlii saladm. Hibir budun, gereksiz yere tarafmzdan saldrya urmad. Donanmam, okyanus boyunca, Ren Irma azndan douya, bu zamana dek hibir

Romalnn karadan ya da denizden gidememi olduu Kimberlerin snrlarna dek gitti. Kimberler, Charydler, Semnonlar ve ayn blgede oturan teki Germen halklar, eliler gndererek, Roma halknn ve benim dostluumuzu aradlar. Buyruumda ve korumam altnda, hemen hemen ayn zamanda iki ordu, biri Habeistan'a, teki Arabistan'n Felix (Mesut) denen blgesine gnderildi. Her iki rktan pek byk dman gleri savata yok edildi ve birok kasabalar ele geirildi. Habeistan'da ordu Meroe'ye en yakn kale olan Nabata'ya dek; Arabistan'daysa Sabaelerin toprandaki Mariba kasabasna dek ilerledi. XXVII Msr' Roma mparatorluu'na kattm. Byk Ermenistan', kral Artaxes'in ldrlmesinden sonra, bir eyalet durumuna getirebilirdim, ama atalarm rnek alarak, o zaman vey olum bulunan Tiberius Nero araclyla bir krallk olarak Kral Artavasdes'in olu ve Kral Tigranes'in torunu Tigranes'e vermeyi daha uygun buldum. Sonradan ayn ulus bakaldrnca, onlar olum Gaius eliyle bastrarak Medlerin kral, Artabazus'un olu Kral Ariobarzanes'e, onun lmnden sonra da olu Artavasdes'e verdim. Bu sonuncu da lnce, kralla Ermenistan'n krallk hanedannn bir yesi olan Tigranes'i gnderdim. Adriyatik Denizi'nin te yannda, douya doru uzanan btn eyaletleri ve btn Kyrene'yi yeniden ele geirdim. Oysa, bunlar o zamandan beri yabanc krallarn elinde bulunuyordu. Daha nceleri Kleler Sava'nda igal edilmi olan Sicilya ve Sardunya'y ayn biimde geri aldm. XXVIII Afrika'da, Sicilya'da, Makedonya'da, her iki spanya eyaletinde, Achaia'da, Asya'da, Suriye'de, Gallia Narbonensis'te, Pisidia'da askeri smrgeler kurdum. Bunlara ek olarak talya'da, korumam altnda kurulmu olan yirmi sekiz smrgede, benim salmda, byk ve gnen iinde bir nfus yayordu. XXIX teki komutanlarn yitirdii askeri sancaklar, dmanlar yendikten sonra spanya'dan, Gallia'dan ve Dalmayallardan yeniden geri aldm. Partlar, Roma ordusunun ganimetlerini ve sancaklarn geri vermek ve yalvararak Roma halknn dostluunu istemek zorunda braktm. Sancaklar, Mars Ultor Tapna'nn iine koydurdum. XXX Bu zamanda hem vey olum, hem de vekilim olan Tiberius Nero araclyla Pannonia boylarn yenerek Roma halknn egemenlii altna aldm. Oysa, ben bakan olmadan nce hibir Roma ordusu oraya ayak basmamt ve ben Illyricum eyaletinin snrlarn Tuna kylarna dek genilettim. Daciallarn bir ordusu rman bizde olan kysna getiinde, komutanlarm tarafndan yenildi ve yok edildi. Sonra da, ordum Tuna'y geerek Dacia boylarn Roma halknn buyruuna boyun emek zorunda brakt. XXXI Bana Hindistan'daki krallardan birok kez eliler gnderildi. Bunlar o zamana dek hibir

Romal komutann ordughnda grlmemilerdi. Bastarnlar ile skitler, Tanais Irma'nn her iki yannda yaayan Sarmatlarn krallar, Albanlar, Iberler, Medlerin krallar, eliler gndererek bizden dostluk dilediler. XXXII Kap bana snan krallar arasnda Part kral Tridates ve sonradan Phraates'in olu Phraates; Medlerin kral Artavasdes; Adiabenlerin kral Artaxares; Britanlarn krallar Dumnobellaunus ile Tincommius; Sugamberlerin kral Maelo ve Marcoman Sueblerin kral ...rus vard. Bundan baka, Partlarn kral ve Orodes'in olu Phraates, btn oullarn ve torunlarn bana, talya'ya gnderdi. Bunu savata yenildiinden dolay deil, ocuklarnn yaamn tutuya koyarak dostluumuzu kazanmak iin yapt. Bakanlm zamannda, o dneme dek aramzda hibir diplomatik iliki ya da dostluk olmayan birok baka ulus, Roma halknn balln kazanmay denediler. XXXIII Part ve Med uluslar, kendi uluslarnn ileri gelenlerini eli gndererek benden kral istediler. Partlar, Kral Phraates'in olu Orodes'in torunu Vonones'i; Medler ise Kral Artavasdes'in olu ve Kral Ariobarzanes'in torunu Ariobarzanes'i kral olarak kabul ettiler. XXXIV Altnc ve yedinci konsllklerimde, i savalar bastrdktan sonra kamunun onayyla btn imparatorluun en yksek yetkisi bana verildii halde, devleti kendi ynetimim altndan Senato'nun ve Roma halknn zgr ynetimi altna devrettim. Bu davranm iin bana, Senato kararyla Augustus san verildi; evimin kap sveleri resmen defne dallaryla sslendi. Kapmn zerine yurttalk tac (41) takld ve Iulius Senato yapsna altn bir kalkan konuldu. Kalkann zerindeki yazdan da anlalaca zere, o bana Senato ile Roma halk tarafndan, erdemliliim, acyclm, adaletim ve grevlerime ballm iin balanmt. Bu zamandan sonra, saygnlk ve etkinlik sanlar bakmndan herkesten stndm; ama, yetki bakmndan memurluk arkadam bulunanlarn hibirinden daha ok gcm yoktu. XXXV On nc konsllm yaparken, Senato, valyeler ve btn Roma halk, bana "Yurdun Babas" sann verdi ve bu sann, evimin kaps stne ve Iulius Senato yapsna, Senato kararyla Augustus Forumu'nda onuruma dikilmi olan sava arabasnn altna kaznmasn ferman buyurdu. Bunlar yazarken, yetmi alt yandaydm. EK I Hazine'ye ya da Roma pleblerine ya da terhis olmu askerlere verdii parann toplam, alt yz milyon dinara varyordu.

EK II Aadaki u yeni yaplar yaptrd: Mars, Iuppiter Tonans ve Iuppiter Feretrius, Apollon, Tanrsal Iulius, Quirinus, Minerva, Iuno Regina, Kurtarc Iuppiter, Lares, Tanrsal Penatlar, Genlik Tanras, Tanrlarn Anas, Lupercal tapnaklar; Circus'taki tapnak, yan bandaki Minerva Tapna ile birlikte Senato yaps; Augustus Forumu, Iuliuslarn basilicas, Marcellus Tiyatrosu, Revaklar.. Tiber Irma'nn te yanndaki Caesarlar Korusu. EK III Capitolium'u, tanrlarn seksen iki tapnan, Pompeius Tiyatrosu'nun su kemerlerini ve Flaminius yolunu onarttrd. EK IV Tiyatro gsterilerine, gladyatr oyunlarna, atletizm yarmalarna, yabanl hayvan dvlerine ve deniz savalarna (42); talya'da ve eyaletlerdeki deprem ya da yangnla yklm olan olan kentlere yapt balara; dostlarna ve yasal olarak istenen mlkleri tamamlamak iin senatrlere yapt yardmlara gelince; bunlar iin harcad tutar hesaplanamaz. "ANKARA ANITI" ZERNE "Res gestae", "Ankara Yazt", "Ankara Ant = Monumentum Ancyranum", "Augustus'un Vasiyetnamesi" diye anlan belge; btn insanln aydnlarnca, 87 yldan (*) yani 1861'den beri bilimsel olarak tannmakta ve kullanlmaktadr. Bat dnyas bu yapt Kanuni dneminden beri bilmektedir, ama bilimsel olarak tartlmas ve tarih bakmndan kullanlmaya balanmas 1861'dedir. Bu tarihte G. Perrot adl Fransz kazbilimcinin bakanlnda E. Guillaume ve C. Delbet'ten oluan bilim kurulu Ankara'ya gelmi; belgenin bugn de byk gvenle kullanlan tpkbasmlarn hazrlamt. Bu tpkbasmlara dayanan Th. Mommsen, 1865'te, dnyadaki "antik yaztlarn ecesi" dedii belgeyi, eksiklerini tamamlayp evirisini ve yorumunu yaparak yaymlamt. Truva kazlarnn 1871'de Schliemann tarafndan yapl aydnlar dnyasn nasl cokulandrm, aknlk iinde brakmsa; Mommsen gibi iddial, Roma tarihini inceleme konusunda yeni yntemler gelitirmi olan Latince yaztlar tarihinin Ankara Yazt'n yaymlamas da ayn etkiyi yaratmt. Mommsen, kimi duraksamalar ve kar kmalar zerine, nl Bergama Suna'n bulan ve zmir'de Alman konsolosu olarak grev yapan K. Humann'n 1882'de Ankara'ya gidip yaztn kalplarn karmasn salamt. Mommsen, 1883'te bu kalplarn sayesinde yaptnn tam, gvenilir ve kesin ikinci yaymn yapt. "Ankara Ant" konusundaki almalarn hemen hepsi bu kalplara ve Mommsen'in bu ikinci yaymna dayanr. Dnyadaki ilgililerin asl bilimsel almalar ve antn -deyi yerindeyse- bilimsel tarihi bundan sonra balar. Trkiye'de ve hele Ankara'da bulunanlarn kolayca grecei zere "Ankara Yazt", Hacbayram Camisi'nin saaklaryla sanki koruduu Augustus Tapna'nn duvarlarna kazlmtr. Tapnan ayakta kalm olan giriindeki duvarlarn dar ve uzun i yzeylerine Latince olarak kazlan yaztn, sa duvarn d yznde bir de Greke evirisi vardr. Gerek Latincesinde, gerek Yunancasnda, bir ksm yerler anm, bir ksm yerler

kopmu gitmitir. Belgeyi yeni dillere eviren ve yorumlayanlar, ite bu eksik ve silik blmlerde kimi zaman yanlmakta, birbirine kart dnceler ve anlaylar ne srmekteydiler. "Ankara Yazt"n tayan tapnak, 25 yl nceye dek evlerle sarlyd. Bu yzden, sa duvarn d yzndeki Yunanca eviri tam okunamamaktayd. Ankara yeni Trkiye'nin devlet merkezi olunca, bayndrlk planlar Hacbayram alann da ele ald. Tapnan evresini saran evler ortadan kaldrlmaya baland. stanbul'daki Alman Arkeoloji Enstits'nn o zamanki mdr M. Schede ve Mimar D. Krencker ile arkadalar bu temizlemeden yararlanp, 1926-27'deki kazlar srasnda, "Res gestae"yi de yeni batan incelediler. amzn inanlmaz derecede ilerlettii fotorafln cam, antn btn inceliini en kk silintisi, kaznts yannda en ufak ayrntsn, ilgili bilim dnyasnn gz nne yeniden koydu. J. Gag gibi merakl bilginler, bu resimlerin uyandrd yeni merak ve salad yeni olanaklar sayesinde "Ankara Ant"nn son ve tam incelemesini, ok iyi bir metin evirisi ve yorumu halinde yaymlayabilmi bulunuyorlar (Jean Gag: "Res gestae" Divi Augusti. Texte tabli et comment, 1935). Trkiye, bugne dek kendi elinde olan bu dil ve tarih hazinesinin evresinde olup bitenlerden habersiz kalm gibidir. 1939'da H.S. Gelendos'un bir kitapk olarak yaymlad ilk Latinceden Trkeye eviri, bu habersizlii gidermeye ynelen ilk giriimdir (1). Bundan dolaydr ki Prof. H. Dereli'nin bu ii yeniden ele almasn ayr bir sevinle, nemle karlamak gerektir. Bizansllar zamannda pek ok zarar ve onarm grdn bugn iyice saptayabildiimiz Roma/Augustus Tapna (kazbilimde tannan adyla, ksaca Augusteum) gibi, "Res gestae" de yok olma tehlikesi geirmiti. Onu koruyan byk Trk hogrsn minnetle anmak gerek. Bizansllarca zaten yklm ve deiiklik yaplm olan yapy ykaca yerde camisini onun bitiiine yapan, hatta camisinin saan bir kalkan gibi yaztn bulunduu keye uzatan bu Trk hogrs olmasa; "Res gestae" ortada kalmazd. Oysa "Ankara Ant" Uluborlu ve Yalva kopyalarnn ortaya karlmasna karn, "Res gestae" bakmndan "tek kopya" nemini ve deerini korumaktadr. Bilindii zere, Augustus'tan, kimi mektuplar, ufak tefek iirler, dzyazlar bir yana braklrsa, balca drt yazl belge kalmtr: 1. Cenaze treniyle ilgili buyrultusu; 2. Devletin askerlik ve para durumunu gsterir belge; 3. Asl vasiyetnamesi (Burada servetini vrisleriyle Roma halkna brakyordu.); 4. Yapt ileri, kazand onurlar, harcad paralar gsteren izelge (ki bu ksa bir yaamyksdr). Augustus, kendisinin dnp kaleme ald bu drt belgenin yazmalarn, lmnden pek az nce, kendi eliyle Roma'daki Vesta Tapna rahibelerine (kzlarna) teslim etmiti. lmnden sonra Senato nnde okunan bu belgelerin ilk sonradan yok olmutur. Drdncsnn, Augustus'un yerine geen Tiberius tarafndan, babasnn istei zerine, iki tun levhaya kazdrlarak Augustus'un trbesi nne -drt ke ya da yuvarlak stunlar stne- diktirildii ve Antoninuslarn tarihini yazan Sueton'un zamanna dein orada dikili kaldn biliyoruz. Ama bugn bu tun levhalar da yok olmutur. lk belgenin izi kalmamasna karn, imdi "Res gestae" diye anlan drdnc belgenin kopyalarn, daha Tiberius zamannda, Anadolu'nun yerine yollanm ve birer ant gibi dikilmi buluyoruz. Bunlardan biri Galatia'nn bakenti olan Ankara'da; biri Pisidia'nn bir beldesi olan Antiocheia'da, yani bugnk Yalva'ta; sonuncusu da yine Pisidia'nn bir beldesi olan Apollonia'da, yani bugnk Uluborlu'dadr. de antsal yapda hazrlanm olan bu kopyann Yalva'ta bulunan, bildiimize gre yalnz Latincedir; Uluborlu'daki yalnz Grekedir, yani eviridir. Her iki kopya da elimize ufak krklar durumunda gemitir. Ele geenler de metnin tamam olmayp

blmleridir. Hele Uluborlu'daki Greke eviri metin, be alt krk paray gememektedir. Oysa Ankara'daki yazt, byk bir tapnan duvarlar yznde, hem Latince asl metin, hem Greke eviri metin olarak salamca ayaktadr. Bundan dolay da, tam belge deerindedir. Bu belgenin, saydmz iki eksik kopyadan baka ei bulunmamas, kendisine tek nsha, tek kaynak nemi ve deerini vermi bulunuyor. Antik dnemlerden olup 87 yldan beri dilbilimcilerin, tarihilerin en ok urat, yorumlamaya abalad bu metnin, daha nce sylediimiz gibi, 1926 ve 1927'de Yalva'ta bulunan Latince kopya paralaryla hemen hemen tamamlanmas olanakl olmutur. Sonra, buradaki Greke eviri metin de iyi korunmutur. Onun da eksii, Uluborlu'da 1828'den beri bilinen, Buckler-Calder-Guthrie kurulunca toptan yaymlanm olan paralarla tamamlanabilmektedir. Augustus hanedanna ball pek iyi bilinen Galatia'nn merkezi olan imdiki Ankara iin bu ayrcalk ok deildir. Efesos ve Miletos gibi kltr merkezi olmasa da; orta Anadolu'da tandmz Roma beldelerinin en by, en grkemlisi olduunu son kazbilim bulgularyla saptadmz, Roma ve Augustus tapnsna o denli byk istekle barn atn bildiimiz Ankara; elbette Augustus'un bu esiz andacnn ilk ve tam kopyasn elde edecek ve Greke evirisini verecekti. Bir oranda ok gzel kalm bu Greke metin sayesinde Latince metni oluturmak olanakl olmaktadr. Bugn bildiklerimize gre bu kopyadan baka kopyas da bulunmayan bu yaztn Ankara kopyasn, bu bakmdan da, byle bir belgeye verilebilecek olan nemlerin en byyle selamlamak gerekiyor. "Res gestae" ya da "Ankara Ant"n Mommsen'den beri saran onurun, nemin ve saygnln nedenlerini, asln aramak, bu byk onura, neme ve saygnla layk olup olmadn incelemek yararsz olmayacaktr. lkin unu syleyeyim ki; bu belgeyi, zgnnden ya da evirilerinden okumak, szcklerin ne dediini anlamak kolay grnse de; ondan tarih ve kazbilim bakmndan yararlanmak sanld gibi kolay deildir. nk dncelerin srasn izlemek zordur. Bu zorluk, belgenin 35 blme ayrlmasna karn, birok konunun birbiri iine girmesinden; yinelenmesinden; belgeyi hazrlayan Augustus onu Roma kentindeki Latin halkn okumasn amalad iin, birok noktasnn bugn belirsiz kalmasndan ileri geliyor. Bu nedenle, yazt Bat dnyasnda bile birok kez evrilmi, yorumlanm olmasna karn, J. Gag gibi bir bilginin bu konuda 1935'te yaymlad yapt, sonsuz bir beeni kazanmtr. Gerekten de; belgenin son kazbilim buluntularna, son incelemelere gre dnya kamuoyuna sunulmas, onun anlalabilmesini salamtr. Ele geen Ankara, Yalva, Uluborlu kopyalarndaki balklara gre "Res gestae" iki temel konuyu iine almtr: A) Augustus'un yapt iler; B) Augustus'un Roma halk adna yapt harcamalar. Bu iki konu 35 blmde ilenmi olmakla birlikte, bekte incelenmelidir: I- Birinci bee ilk on drt blm girer. Burada Augustus'un devlet yaam srasnda kendisine nerilip sunulan, kendisince kabul edilen ya da geri evrilen mevkiler ve rtbelerle, onuruna yaplan tren belirtilmitir. II- kinci bee 15-24'nc blmler girer. Burada, Roma Devleti halk iin Augustus'un kendi kesesinden yapt btn harcamalar belirtilmitir. III- nc bee 25-35'inci blmler girer. Burada da Augustus'un yapt savalarn, kazand onurlarn yeni bir sralamasn grrz. Bu otuz be blmden baka, Dr. H. Dereli'nin evirisini verdii ek bir blm vardr ki, bu Augusteum'un duvarndaki Latince ve Greke metinlere katlan drt ufak paradr. Bu

drt parann, eyalet halk iin, Augustus'un lmnden sonra yazlp gnderildii anlalyor. Ankara yaztndan bakalarnda bu ekleri bulamyoruz. "Res gestae"nin harcamalar blmnde bir zet gibi grnen ama asl byk metinde bulunmayan, "... Eyaletler halkna, senatrlere, Augustus'un sradan yurttalar olan dostlarna yaplan..." balar da belirtilmektedir. Belgenin kolayca izlenip anlalmas bakmndan, 35 blmn iindekileri ksaltarak balklar halinde vermeyi ok gerekli gryoruz: 1. Augustus'un ilk dnemleri. lk konsllk ve "ler Meclisi"ne giri. 2. Sezar' "ldrenler"i cezalandrmas. 3. Savalar. 4. Zafer alaylar ve konsllkleri. 5. ve 6. Geri evirdii mevkiler, grevler; tribnlk yetkisinin kullanlmas. 7. Unvanlar ve dinsel konumlar. 8. Sansr almalar. 9. Onuruna yaplan dinsel trenler. 10. Augustus'un kutsall ve barahiplii. 11. Yazg Tanras Suna ve Augustus gn. 12. Pax Augustus (Augustus Bar Suna) (nl "Ara Pacis"). 13. Ianus Tapna'nn kapatlmas. 14. Augustus'un oullarna verilen rtbeler. 15. Roma halkna para ve yiyecek datm. 16. Emekli askerlere verilen topraklar, dller. 17. Devlet hazinesine yardm. Asker sandnn kurulmas. 18. flas durumundaki devlet hazinesi yerine yaplan yardmlar. 19. Devlet topraklar stnde yeni yaplar. 20. Halkn ve devletin yaplarnn onarlmas. 21. zel kiilerin topraklar stnde yaplan yaplar. Tapnaklara yaplan balar. Devlet bakanna getirilen altnlarn geri verilmesi. 22. Gsteriler ve oyunlar. 23. Deniz sava gsterisi. 24. Tapnaklarn zararlarnn denmesi ve armaanlar verilmesi. 25. Sicilya ve Actium savalar ve talya'nn kurtarlmas. 26. mparatorluun genilemesi ve uzak illerde seferlere giriilmesi. 27. Msr'n imparatorlua katlmas. Ermenistan sorunu. Dou eyaletlerinin geri alnmas. 28. Asker kolonileri. 29. Daha nce dmanlarn eline geen bayraklarn, armalarn geri alnmas. 30. Tuna boyundaki zaferler. 31. Uzak lkelerdeki hkmdarlarn yollad eliler. 32. Roma'ya snan krallar. Partlarn verdii rehineler (tutular). 33. Baka kavimlere atad hkmdarlar. 34. Augustus adnn verilmesi. 35. "Yurdun Babas" sannn verilmesi. *** Bata Mommsen olmak zere "Res gestae"yi ele alanlar, bugne dek ona tanrsal bir yer vermi bulunduundan, insan bu alamalardan kendisini kolayca kurtaramyor. Ak syleyelim ki, Trkiye'de daha bir tek satrla u belgenin dilbilimsel deeri belirtilmemitir. Onu, bizim Klasik Filoloji Enstitmzden beklemeyi srdrelim. rnein, neden bu yazt "antik yaztlarn ecesi"dir? Aklamalarn dileyelim.

Ama, Batl bilginler yapt yeni yaamyks r aan bir giriim gibi alr ve u "yaplan ilerin saylp dklmesi belgesi"nin Latin aklyla, mantyla tasarlanm olduunu belirtirler. Onlara gre, bu blmlerde, Augustus'un dnemini esiz biimde yaayabiliriz (2). Belgeyi inceleyen, insanla sunan ada bilginlerin abalar ve yntemleri sayesinde deerlenen "Res gestae" bu ar vglere pek layk deildir. Bunun Augustus'a zg bir yaamyks r olmadn, hatta bu l bileimin Roma'da daha nceden sk sk uygulandn son incelemeler gstermitir. (Gag, s. 29-31.) Zaten Msr'da, Asur'da, Hititlerde, Nemrut Da'ndaki antlaryla Hamdi Bey'in ortaya kard Commagne hkmdarlarnda, kayalara yazlm bu tr byk yaztlar vardr. ran'daki Bihstun yaztlar dorudan doruya bu trdendir. Tarih bakmndan daha sonra olmakla birlikte, Orhun'daki Gltekin ve Bilge Kaan yaztlar da "Res gestae" trne girer; ama Orhun'da Trk hkmdarnn yaztndaki aydnl, gereklii, olan bitenleri bildirmesindeki yalnl, itenlii ve alakgnlll Augustus'un yaptnda bulmak olanakszdr. Yaptta bulunduu sylenen "Latin akl", belki, dilbilgisi ve szdizimi bakmndandr. Ama tarih ve kazbilim bakmndan bu akl yaptta bulmak zordur. Bu ak olmay, daha yapta verilen adla balar: Bu bir siyasal vasiyetname midir; bir devlet adamnn, yapt iler konusunda dkm mdr; bir bildiri midir; bir mezar yazt mdr? ada anlamyla bir "siyasal anlar = mmoires" olmad anlalan bu yaptn, ancak bir "yaplan iler dkm" grevi yapabilecei anlalmaktadr. Oysa burada resmi bir dkmde bulunmas gereken manevi denklik yoktur; nk Augustus, devlet ileriyle bu uurda kendi zel servetinden verdiklerini kartrmtr. Bundan dolay da, bu "dkm", olsa olsa, bir "vnme = auto-apologie" trne girer. Amacn da, Augustus'un yapt ileri yceltmek olarak anlamak yanl olmaz. Bu belirsizlik, metinde sredizinsel (kronolojik) bir sra bulunmamasndan; ou kez, olan bitenler iin tarih verilmemesinden dolay, olaylarn geliimini izlemede zorluk kmasndan da douyor. Btn metinde, sredizinsel izler yalnzca on alt blme (I., V., VI., VIII., X., XI., XII., XV., XVI., XVII., XVIII., XX., XXI., XXII., XXXIV. ve XXXV. blmlere), deyi yerindeyse, serpitirilmitir:. Birinci bee giren ilk on be blm; dorudan doruya Augustus'a ya da ailesinden olanlara -onu honut etmek iin- verilen ve sonuta yine Augustus'un olan mevkilere, rtbelere, unvanlara, yaplan alaylarla trenlere ayrlmtr. Onlardan aydnlk sonular almak iin, metinde olduu gibi, bu onurlar trlerine gre beklere ayrmak yeter saylabilir. Oysa bu 15 blmde yalnzca tren ve unvanlar deil, bunlarn nedeni olan iler de yazldr. Bu ilerin ne zaman yapldn belirten sredizinsel izler ancak V., VI., VIII., XI., ve XII. blmlerde vardr. Buralarda ya Augustus'un ya bakalarnn konsllkte bulunduklar bildirilmi, tarih ksmen serpilmitir. Ama, bu be blmde konulan sredizinsel antrmalar da metni aydnlatmaya yetmez; nk bu 15 blmdeki iler, batan sona bir sredizinsel sra izlememekte; ieriklerine gre beklenmi grnmektedirler; rnein, XIII. blmde Ianus Tapna'nn kapanmas gibi nemli bir iin zaman belirtilmemitir. Tarihlenmi grnen be blmn btn ileri deil, ancak biraz sredizinsel bakmdan aydnlktr. IV. blmn sonunda birdenbire, "On kez konsl olmutum. Otuz yedi yldr tribnlk yapyordum!" demesi, metnin sredizinini bozmakta, yani akl engellemektedir. Ayn blmde, "Yirmi bir kez imparator ilan edildim!" der. Bunlarn zaman belli deildir ve

ancak ada tarih, trl yollarla kimi sonulara varabilmitir. (Gag, 193-4.) II. bek, eldeki belgeye adn veren, asl damgasn vuran ilere ayrld iin, zaman belirtmeye daha ok nem verilmitir; ama, burada da, yaplan ileri zelliklerine gre yer yer toplama yolu seilmi; blmlerin ve blmler iindeki olaylarn sredizin sras, hemen hemen yok olmutur; rnein XV. blmde Augustus, babasnn vasiyeti zerine, Roma plebinden her bireye 300 sestert dattn syler. Zaman yoktur. Para, yer ve yiyecek datm iinde sredizin gzard edilmi; grece bir beklendirmeyle yetinilmitir. XV., XVI., XVII. ve XIX. blmlerde; devlet hazinesine drt kez yardm ettiini syler; bunun zaman belli edilmemitir. Yalnzca askere yardm sandnn kurulmasn salayan alma tarihlenmitir. XIX. ve XX. blmler, kazbilim ve tarih iin ok deerli ve nemlidir; nk, yzlerce yapnn yeniden yaplmas ya da onarlmas sz konusudur. Ne yazk ki, bunlarn da tarihi yoktur; byk bir blmnn ad da yazlmamtr. XX. blmn yarsndan sonra, "Altnc konsllmde 82 tapna; yedinci konsllmde, ikisi bir yana braklrsa, teki btn kprleri onarttm ve yaptrdm," der. Bunlar hangileridir? Yalnzca "Res gestae" ile bunlar renmek olanakszdr. ada bilim, ""Res gestae""nin binlerce kat yazyla, emekle; baka kaynaklara ve kazbilime bavurarak bu belirsizlii giderebilmitir. Augustus'un yaplar iin yapt harcamalar belirten ikinci ksm olan bu XIX., XX. ve XXI. blmlerdeki yaplardan, onarmlardan bir ksm, baka Roma byklerinin paras ve emeiyle gerekleebilmitir. Augustus onlardan sz etmez; rnein Agrippa'nn yaptrd onarmlar belirtilmemitir; oysa bu iler iin Augustus, zafer alay yapan her dostuna, her Roma byne bavurmu, onlarn da harcamalara katlmasn salamtr. XX. blmdeki onarmlar, yaplar sredizine ve Roma topografyasna gre bir sra izler sanlr; ama, yer yer bu sra bozulmutur. Julialarn Forumu ve Basilicas S 12'de onarlmtr. Bu satrlardan sonra gelen 82 tapnan onarm iiyse M.. 28-29 tarihleriyle ilgilidir. Grlyor ki sredizin altst olmutur. Flaminia yolunun yaplmas, XX. blmn en sonundadr; oysa bu da M.. 27'de yaplmtr ve sredizin bir tek blm iinde birka kez altst edilmitir. Bunun anlam akl bakmndan ne derece tehlikeli olduunu sylememe gerek var m? XXI. blmdeki tek tarih, devlet bakanna getirilen Aurum Coronarium'un geri verilmesiyle ilgilidir. "Res gestae"nin II. beindeki harcamalarn nc tr, Augustus'un oynatt trl oyunlarda yaplan harcamalardr. Bunlar XXII. blmle balar. Bu blmndeki olaylarn zaman srasna her zaman uyulmamtr. Zaten yalnzca iki noktada (yzyllk oyunlar ve Mars Oyunlar konusunda) tarih verilmitir; geri kalan yerler tarihsizdir! XXIII. blmn deniz savalar gsterisiyse, nemli ok nemlidir ama tarihsizdir. XXIV. blmn her satr aydnlatlmas gerekecek denli nemli olmasna karn, belirsizdir. "Res gestae"nin III. bei, Augustus'un yapt ilere ayrlmtr. Bu bakmdan I. bekle birleir. Orada, onur, unvanlar ve trenler anlatlmt; burada, bir tr, bu olaylarn, onurlarn, unvanlarn nedenleri olan olaylar sralanmtr. Bu grubun banda bulunan XXV. blm bir yinelemedir; XXVI., XXVII., XXVIII., XIX., XXX., XXXI., XXXII. ve XXXIII. blmler belirsizdir; nk tarihsizdir. III'nc bekte, "btn dnyaya kar, karada ve denizde savatn" syler. Bu savdaki abartma bir yana, kiminle hangi zamanlarda savatn ayrca aratrmadka bu kayda inanmak ve ona gre yargya varmak zordur. Yukarda III. blmde, "500.000 kadar Romal yurtta bana asker andyla balandlar" der; baka aratrmalar olmasa, bu askerlerin nerede ve ne zaman ona balandklar bilinmez. Oysa bunlar, Augustus'un lmne dein silah altna ald askerlerin toplamdr. Ayn blmde, "600 gemi ele geirdim," demektedir. Nerede, ne zaman, belli deildir.

Bunlardan 300'nn 36'da Sex. Pompeius'tan, 300'nn Actium savandan sonra Antonius'tan ele geirildiini, bize ancak ada bilim retebilir. (Gag, s. 77.) Bunlar ele geirenin kendisi olmad da ayr bir konudur. u birka rnek de gsteriyor ki, bu dilbilim ant bir listedir ve tarihi bu listeyi ok zorlukla, saknmla kullanmak zorundadr. Belgede olay sralamas sredizin ya da nem bakmndan deil, Augustus'un kiiliiyle ilgisi bakmndan yapldndan, tarihinin belge olarak bu yapt iin gsterecei kukuculuun derecesi kestirilebilir. Yukarda sylediimiz gibi, yazlan her eyin zamann aramak, belgelendirmek zorundasnzdr. Aslnda, ada bilimin, J. Gag gibi bir bilgin eliyle hazrlad "Augustus takvimi"ni (J. Gag, ad geen yapt, s. 155-185) gzden geirmek, "Res gestae"deki sredizin eksikliklerini ok ak olarak grmeye yeter. nsan bu takvim gibi yaptta, bugnk bilimin elinde bulunan geni haber, inceleme ve kaynak olanaklarn grnce, "Res gestae"ye, Augustus'un kiiliiyle ilgili belgelerin bir basit eitlemesi deerinden fazlasn vermiyor. Sredizine uymamak yznden doan bu belirsizlikler, metinde grlen yinelemeler nedeniyle de artmtr. I. ve III. bekler, ayn olaylar birka kez yinelemektetir. II. bekte de yinelemelere raslanr. III. bei ele alalm: 25'inci blm, 1-3. blmlerin yinelenmesidir. 15. ve 34. blmlerde de ayn noktalara dokunulmutur. 26. blm ksmen de olsa 3. blm yineler. 27. blmn iindekiler, 3., 8., 24. ve 31. blmlerde yinelenir. 28. blmn konusu, 3., 16. ve 25. blmlerde de gemiti. 34. blmn konusu, 16., 17., ve 28. blmlerde ele alnmtr. I. bekle II. bekteki blmlerde de bu trden yinelemelere raslanr. Bunlara, belirginlik olmadndan, metnin izlenmesini gletiren bir mantk hafiflii de katlyor demektir. Bunlar yznden "Res gestae"yi tarih ve kazbilim bakmndan birinci snf belge gibi deerlendirmek bizi artyor. XVII. blmn ikinci yarsnn, zaman sras bakmndan XVI.'ya girmesi gerekirdi. nk emekli askerlere ayrlan blm, zellikle XVI. blmdr. Baka metinlerin yazmad; 20. blmde Minicius Kprs, yabanc budunlarn, devletlerin ve hkmdarlarn adlar; 19. blmde, Dalmatlardan baka, teki budunlarn ele geirdii bayraklardan sz edilmesi gibi adlar ve olaylar "Monumentum Ancyranum"da ikiyi gemez. Bu dilbilim antn hazrlayan politikac; mrnn sonuna erimi bir byk adamn itenliini de gstermez. Bu itenliksizlik, ilkin emei geenlerin hakkn vermekteki eli sklkla balar. Hibir zaman iyi bir komutan olmam olan Augustus; Philippes'teki zaferi kendisine mal ettii gibi (2. blm); 3. ve 25. blmlerdeki deniz zaferini de kendisine mal eder. Birinciyi yani Philippi savalarn Antonius'a; ikincilerini, yani deniz savalarn Agrippa'ya borlu olduunuysa bugn biliyoruz. spanya savalarndaki (26. blm) baarszla (Ferrero, V, 57-58'de grld zere), Agrippa'ya gereksinme duymamak iin bakomutanl kendisinin stlenmesi nedeniyle uram ve ancak bir hastala tutulmas sayesinde btn ordunun ve Roma'nn gznden dme ykmndan kurtulmutu. Oysa Augustus, "Res gestae"de bu savalar (26. blm ) kendisinin balca onur nedenleri arasnda gsterir. spanya savalarn yazmak isteyen bir tarihinin, yalnzca byle bir belgeye balanmak zorunda kaldn dnn. O zaman yazlacak tarih, ne denli gvenilir olur? nk, "Res gestae"de, olanla olmayan, tam yaplanla ksmen yaplan birbirine kartrlarak ve bunlar yapanlarn adlar yerine yalnzca Augustus'un ad konarak kaydedilmitir. XVII. blmde, "asker sand"nn kurulmas iin, 170 milyon verdiini belirtir. Ama bir yabanc olan kral Herode ve baz zenginler de bu amala bata bulunmulardr. Augustus bunlara hi deinmez. XIX. ve XX. blmlerdeki yaplarla bunlarn onarmlarna Agrippa ve Roma yurtta

zenginler pek ok yardm ettikleri halde "Res gestae"de bunlara gnderme bile yaplmaz. "Res gestae"de grlen itenliksizlik, kimi zaman yalan sylemeye dek varr. Augustus, btn yaptklarn lkselletirmek emeliyle, yaplan ilerin, olan olaylarn niteliini ve akn ok deitirmitir. Bu nedenle, elimizdeki belgeyi ok saknarak okumak, daha ok saknarak kullanmak zorundayz. rnein VI. blmde, Senato'nun ve halkn kendisini en geni yetkiyle "Yasalarn ve Genel Ahlakn Koruyucusu" (Cura legum et morum) olarak semesini kabul etmediini ve tribn kalmay yelediini syler. Oysa, Julia ailesinin tarihisi olarak nlenen Sueton ve onun gibi nl bir tarihi olan Dion Cassius, Augustus'un bu yetkiyi kabul ettiini, birok rnekle belirtirler. (G. Ferrero, V, 221-2, not 1'den aktararak; Dion, LIV. kitap, 10 ve Suetone, Augustus, 27.) Daha ilk blmde, Augustus kendisini (bir baskc kitleye, devleti ezen bir partiye kar) cumhuriyetin kurtarcs gibi sunar. Bu kitle, bu parti, hangisidir? Caesar' ldren gerek soylularn partisi mi? Antonius'un kolayca avucu iine ald halkn, yani Caesar'a dayanak olanlarn partisi mi? Kukusuz Augustus, 76 yanda yazd bu belgede, birincileri sylemek istemiti. Oysa, kendisi btn olanaklar, nce ite bu partinin yani soylularn ezilmesinde kulland; ama sonra Msr seferinden, Antonius'un lmnden sonra da, btn mr, yine bu partiyle anlamak, onu ykseltmek, Halk Partisi'ni yok edecek ileri yapmakla geti. O zaman, "Res gestae"deki savnn ne deeri kalyor? Bu "baskc kitle", Brutus gibi lkleri olan bir Romal ve onun arkadalaryla yandalardr. O dnemde Caesar'a verilen "Velletri Tefecisi" ve "Zoralmc" (gasp) adlarn dnrsek, ona kar gelen Romal idealistleri, "baskc kitle" olarak; Antonius gibi lmsz bir oyuncuyla (zellikle o zamanki) Oktavius'u da "zgrlk ve Cumhuriyet yiiti" olarak gstermenin itenlikten ne denli uzak olduu ortaya kar. Kendisinin konsl olarak atanmasn "halk tarafndan"m gibi gstermesi de geree uymaz. Senato'nun bu ie nasl kar olduu ve ancak askerlerin (yani Augustus tarafndan beslenen ve Caesar'n geleneine, ansna bal kalan bir kitlenin) basks altnda, istemeyerek bu ii yapt bugn tarihe mal olmu bir gerektir. (Duruy, s. 345.) "ler' Meclisi"ni de Senato'nun deil, kendilerinin, halka ve Senato'ya karn nasl kurduklar herkese biliniyor. kinci blmde, Caesar' ldrenleri "yasaya uygun olarak kurulmu mahkemeler" eliyle srgne yolladn syler. Caesar'n lmnden sonra geen gln ve ackl sahneleri; resmen konsl olan Antonius'un, yine resmen ve Senato'nun kesin isteiyle Brutus'u ve arkadalarn kendi eyaletlerini ynetmek iin yolladn; ayn Antonius'un zengin olmak ve her eyin stnde bir g salamak iin eyaletleri, orunlar nasl sattn; yasann ve Senato'nun, Brutus'a ve arkada Cassius'a verdii Suriye ve Makedonya'y nasl ellerinden alp kendisine ve Dolabella'ya mal ettiini anmsamak gerek: Cicero'nun ite bu sradaki Philippica'larn ve bu arada, "Tiran ld ama tiranlk yayor!" dediini dnerek, bu "resmen kurulmu" szde adil mahkemelerin durumunu aydnlatabiliriz sanrm. Augustus'un konsllk derecesini ykselmek iin kendi eliyle Cicero'ya yazd mektuplar, Antonius'un baskc ynetimini ykmak iin halkn ve Senato'nun kendisini Brutus'la birlikte Antonius'a kar savaa yolladn; kendisinin, bu "ulus haini"yle yani Antonius'la ve onun orta Lepidus'la anlap (Bologna'da, 43'te), ulusa ve Senato'ya kar (be yl sreyle) nl "ler Meclisi"ni (ya da irketini) kurduklarn, hele Octavius'un yalnzca bu amala (sonradan, g kazannca, bir nedeni olmakszn aalayarak anasna geri yollad) Antonius'un kzyla evlendiini dnnce; I. ve II. blmlerin, hemen batan baa gereklerden uzak olduu ortaya kar. Augustus'un bu iki blmde syledii gibi, Cumhuriyet'i nasl kurtardn (!), ileri "yasalara uygun" olarak nasl sonulandrdn anlamak iin, bu "ler" diktatrlnn, Cicero'nun da iinde bulunduu byk bir "Cumhuriyeti devlet adamlar" kitlesini nasl

ldrttn bu anda anmsamak gereklidir. "Babam" diye kapsn andrd byk Cicero'nun, Antonius'la kars Fulvia tarafndan paralattrlmasn, ite bu adil (!), Cumhuriyeti (!), "yasalara uygun" (!) i gren Augustus soukkanllkla seyretmiti! Yine bu Augustus'tur ki, Philippi savalarndan sonra, utanmaz bir gldrmen olan Antonius'un bile yapmadn yapm, yani Brutus'un ban kopartp Roma'da Caesar'n tasvirini koyduklar yerde sergilettirmiti. III. blmde, "Yendiim zaman herkesi baladm!" demesini yalnzca bu olay bile yalanlamaya yeter. Oysa kendisi, bu i savalarda alacak denli hileci, acmasz, kyclkta soukkanl davranmtr! Yabanc uluslara kar yufka yrekli oluuysa, bir Romalnn doal olan para hrsnn ateten emberiyle sarlyd. Doymak bilmez para ve kar hrsyla snrlanan bir acmaya, bilmem ki bu ad verilebilir mi? Aslnda Augustus'un, 3'nc blmde, "Tehlikesizce balanabilecek olan yabanc uluslar..." kaydn koymas, bu acmann bencillik snrn izmi bulunmaktadr. Augustus'un bu nl yufka yrekliliinin (!), adaletinin (!) baka bir rneini, bu 3'nc ve sonradan gelen 25'inci blmlerdeki "denizleri bara kavuturmak" szlerinin arkasnda gizlenen bir iki olayda buluyoruz. Sex Pompeius ile yaplan savalardan sonra 6 bin kleyi armha gerdirmi, 24 binini de sahiplerinin keyfine brakmt. Oysa Senato, bunlara zgrlk sz vermiti! Bu iki blmdeki "Cumhuriyet'i kurtarmak" ve "yasaya uygun" iler yapmak szlerinin, yaplan ilere nasl aykr olduunu anlatmak iin son bir rnek vermek isterim: Devlet arkada Antonius, kendisini elendiren oyunculara Priene kentini, kendisine bir gece gzel yemek yediren asna Magnesia'nn en gzel evini (sahiplerinin istei dnda ve haberleri olmadan) armaan etmiti. te bu Cumhuriyet kahraman, 39'da Octavius ve Sex Pompeius ile yapt nl Brindes anlamasndan sonra, btn yaptklarnn "yasaya uygun" olduu konusunda, Senato'dan zorla bir buyrultu almt! Aslnda, bu byk Senato'ya yine Augustus ve ibirlikileri; sradan askerden tutun da Barbarlara, klelere dek, nlerine kim geldiyse ye olarak sokmulard. Comitialarda ise, halk kendilerine yazl olarak verilen listeleri semek zorunda brakmlard. "Res gestae"de, geree uymayan baka blmler, baka olaylar da vardr. Augustus, XXVI. blmn ikinci yarsnda, "Buyruum ve koruyuculuum altnda iki ordu, hemen hemen ayn zamanda biri Habeistan'a, teki Arabistan'n Felix denen blgesine gnderildi," der ve buralarn alnmasndan, dman ordularnn yok edilmesinden sz eyler. Augustus iin kendi kiiliine bal zaferler olan bu ilerin asl bambakadr. lkin 26'da Msr Prefectus'u Cornelius Gallus, tmyle kiisel, hatta keyfi bir i olarak Habeistan seferine ktnda, Augustus'un bundan haberi yoktu; haberi olduunda da bundan rkm, C. Gallus'a kmak istemiti. Msr Prefectus'u bu sefer dolaysyla Roma'dan, yani Augustus'tan ne dnce, ne de yardm ald; tam tersine, Msr Prefectusunun zenginliini, rahatn, grkemini kskananlar (btn soylular, Plebes tabakas, valyeler...), en kk duvarndan, kaldrmndan en byk tapnana dek bakasndan, zellikle eyaletlerden alnarak; yani eyaletler soyularak yaplm olan Roma'da, onu hrszlkla sulaynca, Augustus bu frsattan yararlanp onu grevden ald; eyaletinden kard; hatta evini elinden ald. Bu konuda, ne onun daha nceki hizmetlerini, ne de Habeistan' ele geirmek yolundaki baarlarn hesaba katt. Augustus bunu yaparken, belki Msr'da ikinci bir Antonius kmasndan korkarak davranmt. Sonu udur: "Res gestae"de vnd ve benimsedii bu seferin birinci ksmndan haberi bile olmamtr; haberi olunca da kzmtr. (Ferrero, cilt V'ten aktararak, Dion ve Amnien Marcellin.) kinci evrede; Augustus yalnzca Arabistan seferiyle ilgilidir. Ordunun banda "Legatus"

sfatyla Aelius Gallus vardr ( 25-3). Ama, btn bir talya'y doyuracak denli bol hazineler beklenen bu i, hemen hemen ordunun hastalktan yok olmasyla sonulanm, ele hibir ey gememi ve hemen geri dnlmtr. Petronius'un Msr Prefectus'u bulunduu o srada, yani 25'te, Habelilerin Msr'a saldrs ve Philae'ye dek ilerleyileri, Habelilere Petronius'un karlk vermesini gerektirmi ve yerel nitelikte, kk bir utku elde edilmitir. Grlyor ki bunlar "Res gestae"deki vnmelere hak verdirecek eyler deildir. (Ferrero, cilt V, s. 54-7; 61-2; 113-4; 117-8; 120-1.) Bu Arabistan seferinin, Hindistan-Arabistan- Akdeniz ticaret yollarnn elde edilmesi amacyla yapldn biliyoruz. unu sylemek doru olur: Bu seferin yapld dneme dek Hindistan-Arabistan-Akdeniz ticaret yolculuu (rnein Strabon'a gre, 24, XIV, XVI; Batlamyuslar=Ptolms zamannda), Kzldeniz'in kuzeydousunda, bugn Yenbu-lBahr denen eski Levko-Kome ile Akabe'nin kuzeyindeki Petro'dan Suriye'ye geerek yaplyordu. Bu seferden sonra ve Aelius Gallus'un Msr Prefectusu olduu zamanlardaysa Kzldeniz'in kuzeybatsndaki Myoshormos Liman'ndan aa Msr'daki Caenopolis'e geip Nil boyunu tutarak yaplmaya balamtr. (Strabon-24, XIV, XVI.) ten olunmay, geree uyulmay, insanca acmadan yoksun olu, dostluktan ve.. adaletten bir damla bile bulunmay gibi nedenlerle, "Res gestae"nin iinde dorudan doruya gemeyen ama sz edilen ilerin i yzn gsteren olaylar oktur. Bunlar Augustus'un kaleme ald bu belgeyi ne denli saknarak kullanmak, yorumlamak gerektiini bugnn tarihisine buyurur. Yukarda ksmen gsterdik ki Msr seferi diye XXVI. blmde vnd ey, aslnda Msr Prefectusu Cornelius'un kiisel giriimidir. Bu adamn Msr'da biriktirdii paradan ok bu kiisel giriimini, Augustus nefretle karlamtr. Onun (Sitzungberichte Knig. Preuss. Akadem., 1896, I, s. 476'da yaymlanan bir hiyeroglif yaztna gre...) yapt iler ve kazand zaferler iin Msr'da kendi adna diktirdii yaztlar ( 28'de) Augustus balamtr. spanya savalarna balamadan nce ok ustaca propagandalarla ilkin Roma kamuoyunu, sonra Senato'yu ie sokmu; aslnda ok deerli iir, dnce ve silah adam bir yiit olan Cornelius Gallus'u, kendi kendisini ldrmek zorunda brakmtr. Baka bir nokta daha var: Augustus, XI. blmde, doudan 19'da dndnde, kendisini "Konsl Q. Lucretius'la birlikte ve Senato kararyla, pretorlar, tribnler, ileri gelen kimselerin Campania blgesine dek gelerek karladklarn" ve "bu onurun o zamana dek kimseye verilmediini" bbrlenerek sylerken gerei yanstmamtr. Konsl olarak ad geen Lucretius, henz kesin olarak bu grevde deildir. Bundan baka bu karlama, aslnda bir halk ocuu olan, Halk Partisi'nden Egnatius Rufus adl bir senatrn konslln nlemek iin Augustus'a bavurmaya koan soylularn manevrasdr. Augustus, Soylular Partisi'nin bu oyununu desteklemi, Q. Lucretius, Vespillon'u konsl setirerek Rufus'u akta brakmt. Bu oyunlara, hatta bu acmaszlklara neden olan ey, korkuntur: Rufus kendi giriimiyle, mahallesindeki halkn bana gelen yangn dertlerini nlemi, hatta yangn ktnda, btn Roma halknn yardmna komu adamdr. Btn toplumun mutluluunu arsa ve ev karaborsasna feda edecek denli dm; arsa ve ev kiralarn artrmak iin bu yangnlar sndrmemeyi alkanlk edinmi olan soylular (yani zengin, uydurma Senato Meclisi yeleri), o zamanki iktidar partisi, bu nleme ok kzm; halk devrime gtren demagoji suuyla Rufus'u yok etmek istemitir. Halk, buna kar Rufus'u temsilci semi ve ona senatr olma olanan vermitir. Rufus 19'da konsllk iin adayln koyunca (kendi snflarndan bakasna bu yeri uygun grmeyen) soylular buna iddetle kar kmlar; btn Roma'y yeni ve kanl bir ayaklanmaya srklemekten ekinmemilerdir. Augustus, daha 26'da, Rufus'un soylularn haberi ve onay olmadan ama bir karlk

beklemeden yapt yangn sndrme iini beenip onu kurtaracak yerde, iddetle eletirmi, bylece halk hizmetlerinde yapmaya alt reformla elikiye dmt. Kendisi, devlet hesaplar iin; Agrippa su iinde, ayn alkanl gstermemi miydi? Ama Soylular Partisi'ni honut etmek iin bu halk hizmetini yok etmeye raz olmu; Rufus'u ilkin eletirmi, sonra da konsl olmasn engellemitir. lgin olan ve Augustus'un o zamanki ruhsal durumuna geni, biraz da kzl aydnlk serpen nokta udur: Augustus, Rufus'un yerine kendisini aday gsteren ylk kitlenin nerisini kabul etmemi; ama daha kt bir ey yapmtr: Gelen kurul arasnda bulunan ve nl 42 ylnn (Caesar'n lmnden iki yl sonraki i savalarn olduu, kara listelerin dzenlendii acmaszlklar ylnn...) tutuklularndan, yukarda szn ettiimiz Q. Lucretius soylularn adaydr. Soylular, halk dostu Rufus'u setirmemek iin halk ynn toptan ldrmeyi bile tasarlamlard. te bu ldr etelerinin keyfi uruna Augustus, (42 ylnda, stndeki Triumvirlik yetkisinden yararlanp ve Comitialarn grevlerini stlenerek kendi eliyle mahkm ettii adam) konsl olarak setirmitir! Bu ite kendisinin soylu bir jestini grmek isteyenler, Senato'nun amacn ve Lucretius'un, o zaman iin, yalnzca soylu olmaktan baka, tek bir sivil ekicilii bulunmadn unutmulardr. Halkn iini kolayca parasz grme ilkesini ykan bu darbe ve koruma; senatrleri, soylular haram yeme, haram para ve varlk edinme, her eye karn zevk, rahatlk ve lks iinde yaama yolunda kkrtma deil midir? Eski Cumhuriyet geleneklerine dnmek bu mudur? Btn bunlar yapan Augustus'un, halkn hizmetinde olan devlet adamlarna, grevlilere ve memurlara ilerini daha ciddi, daha drst yapmalarn salk vermesi, insana ylgnlk veren bir soukkanllkt ki, btn Augustus'u tanmaya, bu bile tek bana yeter! Augustus, davrannn irkin olduunu ok iyi biliyordu. Bu nedenle de hibir ey vermedii orta snfn, Rufus'a uygun grd bu ktlkten dolay kendisine nasl davranacan hesaplam; baar ve needen coan soylularn Roma'da hazrladklar, tanrlara yarar karlama treninden ve bylece szde seimde yendikleri Halk Partisi'ni ayrca yok etmek istemelerinden korkarak, bir gece gizlice Roma'ya girivermiti. evresindekiler ve tarihileri (gnmzn aratrmaclar bile) bunu bir alakgnlllk belirtisi diye grmlerdir! nc bir olay da anlatalm; bu, "Res gestae"deki yaztlara ruhbilimsel bakmdan olaanst bir aydnlk verecek niteliktedir: Makedonya Valisi M. Primus, komu ve Barbar boylardan biri olan Odriseslere kar ufak bir sefer hazrlamay kendi yetkisi iinde ve o andaki koullarn gerekli bir nlemi gibi bilmi, harekete gemiti. ( 23'te.) Halk hizmetleri, devlet sorumluluu, yurttalk bilinci ve onuru konusunda bir damla uyankl, utanmas bile kalmam olan o zamanki iktidar partisi (Augustus'un yaratt Senato), Primus'un bu hareketini kendi yce gcne kar bir saldr sayd ve Makedonya Valisi'ni yksek mahkemeye verdi. Halk Partisi'nin nderi olan Mureno ve Fannius Cepion, bunu yersiz buldular ve valinin savunmasn stlendiler. Mahkemenin sonucu, tmyle Augustus'un tanklna bal kald. Her iki taraf da onu armay dnmyordu. Ama o, soylular honut etmek iin kendiliinden Forum'a gitti; zavall Primus'u yok edecek yolda tanklk yapt. Onun bu davranndan sonsuz bir umutsuzlua ve fkeye kaplan Halk Partisi'ni bsbtn yok etmek iinse, bu tankln hemen ardndan Augustus'a kar bir takm uydurma "suikast" haberleri birbirini kovalad. Her haberden sonra da Halk Partisi nderlerinden ya da yelerinden yeni yeni kurbanlarn ortadan kalkt grld. Augustus'un Caesar gibi ldrlecei yolundaki bu haberler, i savalarn Roma'y sard dnemlerin yabanlln ve alakln yeniden yaratt. Bylece, halkn soylulara kar cephesi, bir daha yekinememek zere ykld. Bu

ykl, Roma'da Cumhuriyet'in silinmesini ve mutlak hkmdarla benzeyen bir ynetimin kurulmasn, nlenemez bir duruma getirmitir. Augustus'un bu yeni kanl hizmetine soylular snfnn dl korkuntur: Soylularn karargh durumuna sokulan Senato, ne zaman isterse o zaman, Byk Meclis'i, kendiliinden toplama ayrcaln Augustus'a byk minnetlerle sundu! Biliyoruz ki bu sunulan eyin resmi olmayan ad, "diktatrlk kaydyla srekli konsllk"tr! nsan, bu acmaszlklarn, vicdanszlklarn; bu ikiyzllklerin nedenini merak ediyor ve kendi kendine, "Kara listeler (proscriptions), idamlar, ayaklanmalar dnemi bitmi olduuna gre, btn bu kargaaln asl nedeni nedir?" diye soruyor. O zaman, btn oligarilerin grnm gzmzn nne geliyor. Gerekten de, btn oligarilerin ba karkla, ayaklanmalara, yasadla, acmaszla, hrszla, baskc ynetime dayanr. Byle bir ynetimin nitelii udur: Ba sknca, eli altnda bulunanlardan birini kamu kininin nne atar, paralanmasn seyreder ve bu arada kendi dolaplarn evirmek iin hazrlklarn tamamlar. Augustus'un; Cor. Gallus, Eg. Rufus, M. Primus konularndaki davrannn ruhbilimsel aklamasn burada aramak gerek. "Res gestae"de Augustus'la Senato arasnda geen, getii belirtilen onurla, rtbeyle, saygyla, trenle ilgili btn ileri de, bu ruhsal durumun karlkl belirtileri olarak almak yanl olmaz. "Res gestae"de, Augustus'un yle yukardan bir bakla szn ettii alakgnlllklerin asl, hep byledir. 4'nc blmde Augustus, "Senato'nun onuruma yaplmasna karar verdii birok zafer alayn kabul etmedim," der. Augustus burada ele ald konularn i yzn gzmzden karan itenliksizliini bir daha gsterir. Geri, olay dorudur; ama bununla anlatmak istedii ruh, gerek deildir. Bunu anlamak iin "Res gestae" konusundaki herhangi bir ada incelemeyi gzden geirmek yeter. Bunlardan J. Gag (Mommsen'den sonra), bize kitabnn sonunda bir "Augustus takvimi" sunar (s. 156-160). Bu takvimde ad geen belgeler, rnein "Cumes bayram gnleri" dizelgesi ya da takvimi Augustus saken hazrlanm, onun onayyla bir tapnaa yollanmt. Bu takvimde yl, Augustus'un birinci kez konsl olduu gn balar. Ylbalar, Roma'da btn yl deitirilmemi; ama birok eyalette ylbalar Augustus'a gre deimiti. Senato'nun resmen zorlamasyla, skenderiye'nin Augustus tarafndan ele geirilmesi ve Antonius'un lm gn olan 1 Austos ( 30) Msr'n ylbas olarak kabul edilmiti! Asya eyaleti, 869'da kabul ettii bir kararla, Augustus'un doum gnn ( 63 ylnn 23-24 Austos'u) ylba olarak ilan etmiti. "Augustus'un takvimi"nde gryoruz ki, yln btn anma trenleri, anma tapnlar, hemen hemen tmyle, "tanr Augustus"la ilgili yldnm gnlerindeydi; bu gnler, yllk takvimi kaplyordu. Daha saken tanrlaan Augustus, bunlar geri evirmemiti! Sextilis aynn ad deimi, Augustus olmutu. nemli bir nokta da, Augustus'un ok kuruntulu, gnlerin iyi ya da kt olduuna, talihe ok inanr bir adam olmasdr. Bu yzden kendisiyle ilgili iyi dnmlerinin takvime girmesi dncesini kendisinin alam olduunu belirten belgeler nem kazanmaktadr. "Res gestae"de saf bir edayla sz geen baka olaylar da vardr ki, alakgnlllk ve zveri (feragat) tlne sarlmlardr; yukarda anlattklarmza benzerler. Augustus, "Res gestae"nin V'inci blmnde, "Marcellus ve Arruntius'un konsllkleri srasnda, Roma'ya dndmde, halk ile Senato beni diktatr yapmak istediyse de kabul etmedim," der; dorudur! 22'de, Senato grevini grkemli bir biimde ktye kullanmann (buna rezalet de denebilir) dl klndaki nedeni, yukarda anlattmz gibi, Augustus'un Primus'a vurduu lm darbesidir. Augustus, bu kadar acmaszca ve

irkin bir nedenle kendisine verilmek istenen "diktatrlk kayd iinde srekli konsllk"ten utanm, dahas, korkmu; ama, daha nce, kiiliini yitiren ayn kitlenin verdii "yar diktatrce yetki"den hemen yararlanarak, Primus'un yok edilmesi yznden kan ar kargaalklar bastrma yoluna gitmitir. Aslnda, (Annonae yetkisiyle birlikte verilen ayrcalklar onu yar diktatr; tarihisi Dion'un dediine gre (Dion, August, LIV, 1-2) diktatrden daha gl yapyordu. XII'inci blmde sz geen "olaanst Senato Kurulu"nun kendisine sunduu "Cura Legum et Morum" ayrcalysa, Rufus, yani Halk Partisi iin verdii lm kararnn karldr. Augustus'un byk bir zenle belirtmeye, kuaktan kuaa geirmeye abalad nokta, Cumhuriyet'i, adaleti, yasalar her eyin nnde tuttuudur. Bizim "Res gestae"de ad geen iler, insanlar ve Augustus'un bunlarla ilikileri bakmndan yaptmz inceleme, onun bu iyi zelliklerinden nce, paraya ve kendi ailesinden olanlara her eyin, herkesin stnde yer verdiini gsteren Romal zayflyla ilgili epey rnek vermektedir. rnein Agrippa.. onun, btn yaam boyunca destei, ondan bir ey beklemeyen dostu, hocas ve komutandr. Ba ne zaman sksa ondan yardm beklemi, onun iyiliiyle kr talihi yenmitir. Oysa, yeeni ve toy bir delikanl olan Marcellus'un Agrippa'y kskanmas, aalamas, gcendirmesi karsnda ie karmam; byk dostunun kendi "legatus"u olarak Suriye'ye ekilmesine ( 23) bir ey dememitir. Dahas var: Agrippa gibi bir dostu deil, Marcellus'u yani toy ve kskan yeenini, kendi yerine n plana geirmeyi ( 22) doal grmtr. O denli ki, Marcellus lmedike ( 22'de), bir daha Agrippa'yla yaknlaamamtr. Bu durumu bilen bir insan olarak, XXXIV'nc blmn sonunda, Augustus'un "...ktidarm daha oalmamt; benimle birlikte devlet bakanl rtbesinde bulunan arkadamdan farkm yoktu," demesini "ibret"le okuyoruz! Bu arkada; yeeni, olu ya da Agrippa gibi, Macellus'un lmnden sonra, onun kars ve Augustus'un kz Iulia'y alan damad, ksaca, ona en bal adamdr! Roma'dan yllarca ayrld zaman btn ynetimi eline teslim ettii dost insandr! Bu insan, Mcna ile birlikte, Augustus'a yaplmak zere olan suikast nleyendir. Byle bir insan setirmesi ve sonra onunla ayn haklara, ayn gce sahip klndn ileri srmesi, bunu da kendi adalet ve yasa duygularn belirtmek iin yaptn anlatmas, alacak bir ataklktr. Oysa, Augustus bu deerde bir Romaly, kendisine bu denli hizmet eden dostu, kendisinden sonra ynetime aday gstermemitir de oulluu Tiberius'u gstermitir! Burada, bir daha, Augustus'un "Romal" ynn alm bulmaktayz: Pinti ve bencil adam! Onun iin ilkin kendi ailesi, oluk ocuu; onlarn rahat, gelecei ve gvenlii var! lkede en yararl insan da olsa, dost ve arkada da olsa, yabanclar ancak onlardan sonra gelebilir. Btn bunlardan sonra; Corvinius Messala gibi bir insann alt gn iinde geri verdii Roma Valilii'ni, en bunalml zamanda, ite bu dosta nermi; Agrippa da bu neriyi geri evirmeyerek yurttalk ahlaknn hangi dzeyde olduunu bir daha gstermitir. te bu eli sk, bu bencil, bu acmasz, diktatrden de gl zorba, kendi parasyla yaratt, satn ald Senato'yu; insanla, yine kendi glerinin, onurlarnn yasal kayna olarak tantmaya abalyor. Bundan dolaydr ki; Augustus'un, onuruna yaplmas kararlatrlan birok zafer alayn kabul etmemesi, rtbeleri, gleri geri evirmesi, iten bir alakgnlllkten, Cumhuriyet geleneklerine bal kalan davranndan ileri gelmemi; bir politika oyununa perdelik grevi yapmtr, diyoruz. "Res gestae"de Senato sz konusu olunca, zamanmzn tarihisi ok dikkatli olmak zorundadr. Augustus'un Senato'ya, onun verdii adlara, rtbelere, onun uygun grd

onurlara gereinden ok deer ykletmesi ok ayptr! artcdr: Zorbalarn egemen olduu yerlerde acmaszlk ve keyfilik artp lke ktke, zorbalar kendilerine dayanak grevi yapan kurumlar, kiileri daha ok korur, daha ok parlatrlar. Augustus, Roma'da Senato'ya hem say, hem para, hem parlaklk bakmndan ne denli ok nem vermitir! 900 kiilik Senato'yu kurmak iin geliri ("cens") ilkin 400.000 sestert olarak saptayan, bylece oraya istedii herkesi sokan odur! Sonra 1.200.000 sesterte kard bu gelirle Senato'yu tasfiye eden, aradaki 800.000 sestertlik fark kendi gelirinden deyerek (3) Senato'yu kendi cretli adamlarnn ya da kendine borlu bir soylular snfnn karargh yapan Augustus'tur! Bu Senato, efendisine balln gstermek yoluyla rahatn, ilerisini salamak isteyen insanlarla dolmutu. Yerlerini, paralarn, erinlerini hep Augustus'a borluydular. Onun kurduu "ynetim mekanizmas"yla, kendilerine yapacak i kalmamt. Augustus onlara, talya'nn, eyaletlerin en zengin, en verimli topraklarn, maden ocaklarn ucuzca ve hemen hemen srekli olarak kiralayarak zenginlemelerini, Hellenistik an Egesindeki btn "sefahet"leri tadacak duruma gelmelerini salamt! Aldklar bol paralar, Augustus'un salad i ve d gvenle en iren elencelere kaplan; servet, mal, cariye, odalk, i olan edinme zevkine dalan bu srnn devlet ve ulus ilerini anlamaya, yrtmeye ne akllar, ne zamanlar, ne de yetenekleri kalyordu. Byle bir kitle, en ufak bir nedenle, nasl olur da efendisine en byk onuru, unvan uygun grmez? Bu kitlenin, zamanla (ve yine Augustus sayesinde) tylendii bir gerektir. Soylular (ve onlardan farksz duruma gelen sonradan grme zenginler) senatrl yksek bir para ve gelir kouluna balayan kuraldan yararlandlar. Bylece, yasama yaam ve iktidar makamlarnn btn olanaklar sonsuza dek ellerine geti. Artk onlar; devrimden sonraki soyulmu, yoksul, ancak efendilerinin yardmyla senatr olma "cens"n salayabilen dkntler olmaktan kmlardr. Klelikleri, uak ruhlar deimeksizin, zengin olmulardr. Paraya dayanan ve halk tabakasn gsz brakacak olan her yolu nerebilirler; buyurabilirler bile. Bununla birlikte, bu neri ve szde buyruklar, Augustus'un istemiyle, yetkileriyle snrldr. nder ara sra, eski Cumhuriyet gelenekleri vardr diye, Meclis'te bir takm tartmalar, arpmalar ho grr; onlar kkrtr bile. rnein; reformlar srasnda, bekrlk yasas dolaysyla, Augustus'un nerilerine kar kan byk Roma hukukusu Senatr Antistius Labeon'un durumu ( 18'de) byledir. Augustus, onun geleneki, onura ve akla dayanan btn kar klarn dinlemi; ama sonuta onunkiyle elien nerisini yine kabul ettirmitir. (4) nsan, ona verilen rtbeleri, hazrlanan trenleri nasl geri evirdiini belirten "Res gestae"nin ilk on be blmyle, XXXIV. ve XXXV. blmlerini, bu ilerin, bu ilere egemen olan ruhsal durumunun altnda gzden geirince, Augustus'un alakgnlllk rnei gibi verdii, kendisinden sonraki kuaklara rnek braktn syledii (VIII. blmn son ksm) davranlarnda, bu davranlar vmede; putunu kendi yapp kendi tapan insann zelliini buluyor. "Res gestae"nin d siyasetle, d dnyayla ilgili blmlerini de byk bir saknmayla okumak gerekir. Bunlar, "Res gestae"nin yedi ya da sekiz blmndedir ve askeri seferler, siyasal hareketler, eli ziyaretleri vb'dir (26-27'nci, 29'uncu, 30-34'nc blmlerde). Bunlarda da zaman srasna (Res Gesate'deki yntemin sonucu) uyulmamtr. Ama nitelik bakmndan bir ayrma gze arpar. ada bilim, "Res gestae"den pek ok yetkili kaynaa bavurarak bu ilikileri beklere ayrarak aydnlatmtr. Augustus'un uluslararas ilikileri belirtmeye alt bu blmlerde vnme, ou kez gerein yerini almtr. Bu vnmenin derecesini lmek iin, Dou-Bat durumuna ksaca baklmaldr.

Augustus'un zamannda, bilinen uygar dnya, iki byk blme ayrlm bulunuyordu. Batdakine Roma egemendi; doudaki blmse, Silifkoslar (Slucides) ran'dan kovan ve Afganistan'dan Sibirya'dan, Avrasya'dan Msr'a, Bizans'a dek byk bir imparatorluk kurmu bulunan Partlarn egemenlii altndayd. Asya'nn taze ve devinir durumdaki gleriyle boyuna yenilenen Partlar, Roma'nn (ister cumhuriyet, ister imparatorluk dneminde olsun) bana bela olan kavimdir. Denebilir ki Partlar, tarihe, Roma'y Asya'ya sokmamak iin domu, be yzyl bu ama urunda arptktan, Roma'y titrettikten sonra yorularak, grevi Sasanllara brakp silinmilerdir. Onlarn hangi bilinle, hangi kinle ve hangi gle arptklarn belirtmek iin, "byk" sann alan Mihridates'i anmsamak yeter! Bir gecede, btn Anadolu'daki 300.000 Romaly ldrten bu hkmdar, antik dnemde grlen dou hkmdarlarnn (Anibal'den sonra) gerekten en tipik olan ve dikkate deeridir. Roma, Anibal'den sonra Kartaca'y yok etmitir; ama Mithridates'ten sonra btn dou, ayakta durmasn, doudaki siyasal denklii elde tutmasn bilen Partlarn egemenlii altnda kalmtr. Romallarn Asya'y ele geirmek ve bu denklii kendi ynlerine bozmak iin giritikleri her byk sava ( 53'te Crassus'un, 36'da Antonius'un savalar) byk yenilgilerle sonulanmtr. Roma, zellikle Crassus'un yenilgisini, yitirdii bayraklar, armalar bir trl unutamamtr. Augustus, XXVI. blmde, "Hibir boy gereksiz yere bizim tarafmzdan saldrya uramad," der. Bu sz de her zaman iin doru deildir; zellikle para bulmak ve altn madenleri ele geirmek olanaklar olan yerler iin (rnein spanya savalar), ya da ticaret yollar iini dzeltmek iin (rnein Arabistan savalar), Augustus'un sava at grlmtr. Ama, onun devlet adam olarak uygulad belki en gzel ilke, "sava iin sava" yapmamasdr. Gereksiz yere sava amayan ya da sava en az aan Romal, Augustus'tur. ada bilimin de (G. Ferrero; cilt V, s. 32) saptad zere o, bar, Roma maliyesinin kalknmasyla mrnn sonlarna doru, bir tr gelenekilii ve yasalara saygy, siyasetinin ilkesi yapmt. D savalardan, bir serven niteliinde kaldka, hep ekinmi ve tiksinmitir. Bundan dolay, XXVI. blmdeki szleri, byk bir gerek payyla parldayan seyrek yerlerden birisidir. urasn hemen belirtelim ki, Augustus bu gzel ilkeyi, adalet ve insanlk duygusundan tr koymamt. Augustus, btn mrnce (baz korkular ve boinanlar braklrsa) duyguya yer vermemi olan kuru Romal tiplerinin banda gelir. Galatya ksmen bir yana kalrsa; ne Yunanistan'a, ne Msr'a, ne Suriye'ye, ne Filistin'e, ne Bitinya'ya, ne Ermenistan'a, ne Partlara, ne Afrika'ya, ne spanya'ya, ne Gallia'ya kar uygulad ynetim; adaletten, sevecenlikten, insanlktan kaynaklanmtr. Augustus buralarda ve her yerde kuru, elisk, bencil bir hesaplkla i grmtr. Onun byle bir siyaset gtmesinin nedeni, bol para ve dolu hazine edinmek, Roma'nn ve Roma'da soylularn daha lks, daha rahat bir yaam iinde, daha ok oyun ve elence, daha ok haz ve keyif tatmalardr! Augustus'un ekonomi rgtnn amac, Roma'da sonsuz harcama yapmak ve bunu, eyaletlere ykletmekti (Ferrero, V, 28). Bu rgt, ne Augustus'tan nce, ne onun zamannda, ne de ondan sonra Roma eyaletlerini geni grlerle ynetmeyi aklna getirmitir. Uyruklarn iyiliini gzeten, genelin yararn ama edinen tek dnce, tek ilke, Roma'da bulunamaz! Aslnda, Grek ve Roma ynetimleri, Duruy'nin de dedii gibi (His. Rom., 1907 s. XXI), bir siteyi kurmasn, ok iyi iletmesini bilmi; ama bir imparatorluu anlayamamt. Bir Seluklu mparatorluu, hele bir Osmanl mparatorluu gz nne getirilirse, insanln genel gelimesi ve uyruklar bakmndan, ne Atina, ne Makedonya, ne Roma bu dzeye deil yetimek, bu dzeyi

dnmemilerdir bile! Bu durumda, bu ruhta olan Roma ve onu temsil eden insan, rnein Yunanistan'da, 146'dan sonra (eski Grek yaptlarn bir kurt gibi yemek ve iflas etmi bir oul gibi satp savmak bir yana) tek kurtarc i yapmamtr. Yunanistan', Atina mparatorluu'nun ykntlar altnda; kylleri, kentlere akn ederken; kentleri de, yoksulluun krkledii lks, zevk, a gzllk, kumar alkanl, birbirinin ayana karpuz kabuu koyma dolaplar, anlamsz Grek blgeciliinin btn pisliklerine boulmu buldular. Bekrlk ve borluluk, yoksulluk ve savurganlk, bu isiz gsz lkeyi frengi gibi yemekteydi. Roma, bu uurum yamacnda bulduu, kendisinin kltr retmeni olan Yunanistan' kurtaracak yerde, bir tekme de kendisi vurmu; uuruma yuvarlamt. nk bu dertlere siyaset ve iktisat bakmndan umar bulacak yerde, Augustus'un bile, onu yalnzca "istedii eyi yapmakta babo brakmas", elbet de uuruma yuvarlayacakt. Bu baboluk, ancak Yunanistan btn eski ynetim koullarn elde edebilirse, yani baka zgrlklerle birlikte ie yarard. Yoksa onu Roma tutsakl iinde babo brakmak; onunla ilgilenmemek, onun o andaki dnya koullarnda yok olmasn seyretmek demekti. "Asya eyaleti"ne Roma'nn uygun grd, belki daha da ktyd. Orada ne yerli ve Hellenlemi krallarn, ne Bergama Krall'nn baard tarihsel grevleri yapabilmiti. Hellen kltrnn gelimesi yolunda emei yoktu; lkeyi ve halk tanmyordu. Btn kaygs, soymak, lkede ne kadar altn varsa alp gtrmekti! Din, yaay, tarm olarak ne bulduysa ona dokunmad; onlardan haberli bile grnmedi; bylece yok etmedi, ama buradaki topluluklar korkun biimde zayflatt. Hele dnce ve dnce yaam adna eski krallklarn, cumhuriyetilerin yaratp srdrd her eyi sndrd. Btn Kk Asya, onun elinde, hrsn ve agzlln at sonsuz savalarla doranm gitmiti. Roma'nn getirdii bu korkun knt ve dalmann stnde iki bayku tnemiti. Haydutlar ve Yahudiler (Ferrero. V, s. 183). Sonu olarak, Kk Asya'da, n Asya'nn bu byk ktasnda, birtakm kukla, glge krallarn elindeki glge hkmetikler kalmt; btn bunlar, Part mparatorluu ile Roma'nn egemenliindeydi. O Part mparatorluu ki, nitelik olarak ok homojen bir atl kavimler dnyasna dayanmaktayd. te byle bir ortamda, Partlar gibi bir rakibe kar dou siyasetini yrtecekti. Augustus'tan nce, n Asya'da, hele Anadolu'da ne kadar Romal komutan ve konsl grev yapmsa; yalnzca dehet, kyclk, yokluk samlard. Bu nedenle de (Galatya ve Yahudilerin ba belas Herode bir yana braklrsa) kendisini seven bir kitlenin bulunmas pek zordu. Bergama Krall'nn, varn younu Roma'ya armaan etmesini unutmuyoruz. Ama bu davran, Roma'y bile aknla dren ve baka bir rnei olmayan davrantr; yar deli, umutsuz, ocuksuz bir kraln tek bana verdii bir karardr. Bundan dolay da, Roma'ya kar sevgi ve ballk iinde hesaba katlamaz. Partlar'n hemen hemen ayn yaam ve soy koullar iinde yorulan geni yurtlaryla bu yurtlarn evresindeki lkeler, atl uygarlnn btn gereklerine uyan gelimi sava yntemleri sayesinde, yenilmez bir tehlike durumunda kalmaktayd. Augustus'un evresindeki airlerle Crassus ykmnn acs ve utanc iinde bunalan Roma, bu hastalkl nderi Partlara kar durmadan kkrtm; onun Part seferini, sanki krklemiti. Oysa, Part seferinin btn zorluklarn, btn ters olaslklarn bilen Augustus, kimileyin spanya'ya, kimileyin Gallia'ya seferler dzenlemiti; denebilir ki Roma'y; birtakm geri, dank, barbar komulara kar kazanlan zafercikler ve oralarda kurduu ynetim rgtleriyle avutmutu. Augustus, her eyin stnde ykselene dek, ne glkler ekmi, nelere katlanmt. Btn bir mre mal olan bu kazanlar, bir yanl davrann sonucu ac bir yenilgiyle tehlikeye drmek istemiyordu. Kendisinden ok stn askerlik dehas bulunan Crassus'un ve Antonius'un rneklerini unutamazd. Sonra,

Roma'nn gcn de ok iyi biliyordu. Antonius, Kleopatra ile anlap bir dou imparatorluu kurma, bakentini Roma'dan douya kaydrma kararn verdiinde, Roma ve Augustus tam bir gszlk iinde kalmt. Uygar, bol nfuslu ve zengin dou, sonsuz olanaklara, sonsuz genilemeye elveriliydi; oysa Augustus, "ler" anlamasyla kendisine kalan verimsiz, gvenilmez, barbar ve az nfuslu eyaletlerin kuru yazgsyla sarlm kalmt. On yl, dounun grkemli corafyasnn Antonius'un elinde, 200 yldr gelien Roma varln eritecek duruma geldiini, korkuyla grmt. Antonius kendisine, talya'ya saldrmak aymazln gstermese, Augustus'un, o korkun oyuncunun ayaklanma stne ayaklanma, hainlik stne hainlik olan doudaki devinimlerine karmas olanakszd. Actium bile (Antonius'un artc yanlglar, zntye kaplmalar, Kleopatra'nn peinden koup gitmesi yznden kazanlm) bir raslant, bir talih sava olmutu. Bundan dolaydr ki Partlar konusunda Augustus, tam bir saknma ve ekinme gstermi; ii hibir zaman savaa vardrmamt. Augustus d siyasetten sz ederken, Ermenistan iini nemle ve vnerek ele alr: "Byk Ermenistan', kral Artaxe'nin ldrlmesinden sonra bir eyalet haline getirebilirdim; ama, atalarmzn rneine uyarak, vey olum Tiberius Nero araclyla ve bir krallk halinde Kral Artavasdes'in olu, Kral Tigran'n torunu olan Tigran'a vermeyi daha uygun buldum," der. Roma, kk Ermenistan', en kk bir kayg duymadan, kendisine bal bulunan Kapadokya'ya katvermiti. Ancak, "byk Ermenistan" Pompeius'tan beri krallk olarak braklmt. Sakngan Pompeius, Partlarn buraya ne denli nem verdiklerini bildii iin, bir Romalya pek yabanc gelen acma grn altnda, Ermenistan' Kral Tigran'a brakmt. (5) Augustus'un, Sezar'n politikasna uymasa da, eski Soylular Cumhuriyeti'nin politikas olan (Ferrero, V, s. 192) bu gelenei ykmak iin Partlarla sava gze almas gerekti. Daha Sezar zamannda Partlarn yenilebilmesi iin Roma'nn douda en aa 16 lejyonu bulunmas gerektii hesaplanmt. Gereken harcama hazineleri de ayr! 27'deyse Augustus'un elinde topu topu 23 lejyon vard. Btn imparatorluk iin bu, ok azd! Ve yal Roma'nn savunmasna ancak yeterdi. (Ferrero, V, s. 12.) rnein lejyon, yalnzca skenderiye'nin i gvenliine bile yetimiyordu (Strabon, XVII, I, 12, 797). Oysa sa'dan nce 21. ve 20. yllarda, nl Anadolu ve Surya gezilerine dek, bu geziler srasnda bile Augustus, kendisini byle bir servene atlacak durumda grmemitir (Ferrero, V, 191). sa'dan nce 21. ve 20. yllarda Augustus'un yapt bir blft; o, Ermenistan' basmaya hazrlanyordu ve bunu grltl olarak yayyordu. Augustus'u bu hazrl yapmaya zorlayan neden, Ermenistan'daki hkmdar deiikliiydi. II. (kimilerine gre I. ve "byk") Tigran ld zaman, Roma'ya gtrlm olan olu Tigran, hibir neden olmad halde Pompeius'a dman olan Lucullus'un kaynbiraderi Claudius tarafndan ldrlmt. Ermeniler kral olarak onun kardei II. Artavasdes'i setiler. Roma ile iyi geinen bu insan, Kleopatra'nn kini ve entrikalaryla kabaran Antonius (Gag, s. 131; Sandaldjian, II. s. 478-9) birok hileyle yakalayp zincire vurdurdu; sonra da skenderiye'de ldrtt. Bunun yanks, yakn douda ve hele Ermenistan'da uzun zaman srm, Roma'ya kar nefret ve gvensizlik alamtr. II. Artavasdes'in ocuu Antonius'un tutsa bulunduundan, lkesinde kalm olan II. Artaxias kral seilmitir. Bu kraln Romallardan nefreti, kukusuz pek bykt; bu nedenle Partlarn kral IV. Phraates ile yakn dostluk kurmu, onun bir tr koruyuculuunu salamtr. Augustus, 30'da Antonius'u yenip Msr' alnca, II. Artavasdes'in orada tutsak olan

ocuklarn (biri kz olmak zere tane olmas gerekiyor) grnte rahat ettirmek ve korumak; gerekteyse, elinde tutu gibi bulundurmak zere Roma'ya gtrmt. Augustus, 20'de Anadolu'da alrken, Roma'nn dman olan II. Artaxias'a kar bir ayaklanma hazrlatm grnyor. (Sandaldjian, II, 492; Gag, s. 131.) Ermenilerin bu srada Roma'ya haber salp Augustus'un yanndaki gen Tigran' kral olarak istemeleri, bylece Roma koruyuculuunu yeler grnmeleri, olaan deildir, hem de bu ayaklanmay Roma'nn hazrladn gsterir. Augustus, Roma'ya Ermenistan' katmaktan tmyle ayr olan bu ii benimsemeyi, Roma dnyasnn kendisinden bekledii eyler yznden aresiz grmtr. vey olu Tberius Nero'yu bu ile grevlendirmi; -Avrupallara gre II. Tigran bylece Ermenistan'a gitmi, Tiberius'un korumas altnda Artaxates kentinde ta giymitir. Buna Partlarn karl beklenmedik bir ey olmutur: IV. Phraates, hem elinde bulundurduu tutsaklar, hem daha nce yenilen Roma konsllerinden alnan bayraklar geri yollad gibi, Roma ile kesin bir anlama yapmak istemitir. (Ferrero, V, 195.) Bu teslim oluun nedenini, bugn aydnlatmak olana bulamyoruz. Tarihiler bunu Augustus'un ok talihli bir adam olmasna verirler. Ya da bunu o sralarda Partlar ynetenlerin (IV. Phraates, I. Phraataces...) deersizliine, lszlne vermek gerek. (A. Piganiol, His. de Rome, 1939, s. 237 ve Serisi.) Bununla birlikte, III. Tigran'n az sonra kopan (byk olaslkla, Partlarn hazrlad) bir karklkla ldrldn gryoruz. (Sandaldjian, II, 496; Gag, 131.) IV. Tigran ve kz kardei Erato, Partlarn dostudur ve Roma'nn btn abalamasna kar, bu kraln Ermenistan'da kalmas dikkate deer. Buna kar Augustus, Partlar stne yrmeyi kesinlikle dnmemi; ii entrika ve anlama yoluyla ve ou kez olayn dndaki bir arac gibi zmlemeyi yelemiti. Oysa, btn anlamaya karn, Ermenistan'daki bu oyunlaryla Partlarn Roma'ya meydan okuduklar aktr. Grlyor ki "Res gestae"de Ermenistan konusunda Augustus, ii abartm, hele hem kendisini, hem Roma'nn iyi yrekliliini geree hi uymayan bir biimde anlatmtr. Burada yalnzca "Res gestae"yi kaynak olarak almak zorunda kalsak, ne duruma deceimiz aktr. Yineleyelim: "Res gestae"de (zaman sras ve doruluk noktalar bir yana braklrsa) konu srasyla en iyi toplanan blmler, bu d siyasetle ilgili olanlardr. XXVIII. blm, koloniler iine ayrlan bir aralk gibidir; sonra, XXIX. ve XXXIII. blmler, yine d siyaseti yanstr. Augustus, btn bu blmlerde, hep hakka, yasalla uygun iler yaptn belirtmeye abalar. XXV. blmde en sivri nokta, btn talya'nn kendisine, "kendiliinden" ballk and itiidir. Bu "kendiliinden" szc yalnzca bir savdr, gerek deildir. (A. Piganiol, His. de Rome, 1939, s. 215 ve gerisi.) Bu ant iini Augustus inceden inceye hazrlam; dahas, zorlamtr. Aslnda bu "kendiliinden" iilen antla XXVI. blmn ierii elikilidir. Grlyor ki, "Res gestae"yi her zaman kendi zellikleri iinde ele almak ve aldanmamak gerekiyor; o her zaman, bir vnme dizelgesi olarak kalmtr. *** "Res gestae"de srasz, eksik ve gereksiz olan eyler konusunda verdiimiz bu rnekler, amac anlatmaya yetecektir sanyoruz. Bu gereksiz olan yerler yannda, belgenin byk bir eksii vardr. O da Augustus'un devlet adam olarak en byk yann aydnlatmaya yarayan reformlardr. Ynetimde, dinde, maliyede, ailede, toplum yaamnda, oyunlar dzenlemede, ba yapmakta, askerlikte, eyaletler iinde.. yapt bu ileri biz baka kaynaklardan renmek zorundayz. Geri o, "Res gestae"nin VIII. blmnde reformlarna deinir: a. Patriiyenlerin saysn

arttrmtr; b. kez Senato seimi yapmtr; c. Drt kez nfus saym ("lustrum") yapmtr; . Yeni yasalarla, gelenekleri canlandrm; atalarn, uyulmaz duruma giren geleneklerini ve kurallarn canlandrmak istemitir; d. Kendisi, daha sonra gelenlere rnek olacak dzenler hazrlamtr. Ama bu reformlarn ne olup ne olmadklar bu satrlarla anlalmaz. Oysa bu reformlar onun suunu balatacak, adn sonsuza dek yaatacak ileridir. Atalarn uyulmaz duruma gelen dzenlerinden, kurallarndan birisi de "lustrum"du. Douunda yalnzca salkla, dinle ilgiliyken, sonuta halkn ve Senato'nun zenginliini anlamaya yarayan bu inceleme saym; nfus saym bakmndan tarihin ok yararland kaynak olmutur. Sonucu bakmndan Roma'ya gelir salamaya yarayan bu saymlardan, zellikle 8 tarihine raslayan ve VIII. blmde "ikinci bir kez..." diye belirtilen lustrum, ancak "Res gestae"den renilmektedir. (Gag, s. 85.) Onun bu saymlarla, zellikle eyaletlerde gtt ama, yalnzca kuru ve elisk bir maliyecinin Roma'ya para, vergi salamak isteyen ve bu istatistiklerden halkn sal ve gnenci iin en ufak bir sonu bile karmay aklna getirmeyen smrgecinin amacdr. Gallia'ya yollad Licinus adl azatl klesinin, o lkeye bu saymla birlikte gtrd vergi ve soygunculuk dzenini, tarihiler Roma iin "Germania tehlikesinden de byk" diye nitelemilerdir. (Ferrero, V, s. 279-280, not: 1 ve s. 289.) Augustus'un bu blmde ad geen reformlarnn en nemlisi, ahlakta yapmak istedikleridir. Augustus, kar iin Sextus Pompeius'un ok yakn akrabas olan Scribonia ile evlenmi; o karn ortadan kalktn sand andaysa ( 38'de) onu kovmutur. Ayn zamanda, sonradan oul edindii Tiberius Nero'yu, kars olan Livia'y kendisine brakmaya zorlam ve onunla evlenmiti. Asl kts, Livia ile evlendii srada, kadn kendisinden aylk gebeydi! (V. Duruy: His., Rom., 1909, 359.) Byle bir insann ahlak reformu yapmas insana rperti verir. Ama Augustus'un Roma kadn iin yapmak istedikleri gerektir, ok nemlidir ve bu reformu gerekletirmeye almtr. Bu reformun nemini anlamak iin Roma'da kadnn (i savalardan sonra) dt durumu ksaca anlatmak gerekir. Hellenistik sanat ve uygarlk, yar barbar bir kitle olarak bulduu Roma ailesini ok deitirmitir. Kurallarnn dna klmasna kesinlikle izin vermeyen; bklmez bir kapal ereve iinde yaayan, amacysa yalnzca evlenme yoluyla Romal trn retmek olan eski ailenin yerini, utanmaz bir cinsel birleme almt. Ne tren, ne dua, ne kayt, evlenmeyi oluturmuyordu; karlkl raz olu, asl olarak iftlemeye yetiyor; bu raz olu yerine anlayszlk geince de, iftler ayrlyordu. Birlemede, hukuku ilgilendiren tek grnr ey, eyizdi (drahoma). Kadn srekli olarak elinde tutan vasilikten kalan tek izse, babas, anas, kocas bulunmad zaman herhangi bir vasi bulmasyd. Bu dnemin soylu hanmnda eksik olan; yalnlk, ba eme, i zevki ve namustu. Kadn, birok zgrlk arasnda namussuzluk zgrln de almt denebilir. yle bir zgrlk ki, sonunda ceza almaktan, boanarak hemen kurtuluyordu. Evlenmeler, yurttalk grevi olmaktan km, gzelliin, servetin, gl ailelere atmann gerektirdii bir hesap ii olmutu. Bu hesaplarnda aldananlar hemen ayrlyor, boyuna kadn deitiriyorlard. ou kez de azatl klelerini odalk yapyorlard. Bu birlemeler evlenme saylmadndan, doan ocuklar yasal ocuk saylmyor; bu da baba iin (beendiini oul edinme bakmndan) ayr bir kazan oluyordu. zlen ailenin kadnn fuhua gtren nedenlerin banda, yoklukla lksten oluan bir kartlklar bileimi bulunuyordu. Ele geirilen ve her biri Hellenistik uygarln kural tanmaz zevkine ve elencesine boulmu olarak Roma'ya geen Akdeniz lkelerinden; i savalarn ykt, bek bek yok olmu kitlelerin oald Roma dnyasna o denli ok

fahie, oyuncu, lks eya, kark grenekler ve gelenekler yayordu ki, bunlarn arasnda eski din balarn paralam olan Roma ailesinin kadn, sanki rlplak, arm kalmt. Eski ataerkil (patriarcale) aile balarndan syrlan Roma aile kadn, yeni ve snrsz grlen zgrl iinde ne yapacan bilmiyordu. Aslnda alma yaam, yaratma yaam bulunmayan Roma sitesinde; erkeini elinden alan Yahudi, Msrl ya da Atinal kokot; bu kadna rnek oluturuyordu. "Yeil zmrtlerle, Sur'un beyaz ve pahal ynlerinden yaplm kumalarla ya da ipek giysiler ve Kzldeniz'den getirilen incilerle sslenen" bu yabanc ve dk kadnlar; Roma'nn en yksek aile erkeini tutsak edebiliyordu. Evin, ocan ilerine bal kalan Roma kadnn yalnzca alay ve aldatlma beklediinden, onlarn da bu oyuncu ve yabanc kadnlarn yolunu tutmas pek doal oluyordu. O zaman, ailenin alakgnll geliri btn bu lkse yetmiyor; kadn da kendisine lks salayan insan aryor; bulunca da tek engel tanmadan onun oluyordu. savalarda servetini batrm olan valyelerin, senatrlerin ailelerinde, gn getike batmak zere olan bir geminin ykm beliriyordu. Bu ailenin kadnlar, "kocalarnn batan servetini ellerinde bulunduran yeni zenginleri; gzellikleri, pckleri, namuslaryla ellerine almak, servetlerini ksmen olsun ellerine geirmek yolunda kocalaryla anlayorlard". (Ferrero, V, s. 72.) Bylece fuhu, soylu tabakann ho grd garip bir alveri durumuna gelmiti. Bir zamanlar, namussuz kadn ldrme hakk verilen koca, imdi bu namussuzluun ticaretiyle mutlu olmaya bakyordu. Soylu ya da yksek ya da yneten tabakada bulunanlardan birounun karsnn satlk olduu, Roma'da herkesin bildii bir eydi. Grachus kardelerin anasn yetitiren Roma ailesinin dt bu aalk durum, ne korkuntur! Erkeklerin de evlenme iinde kendilerini her trl sorumluluktan kurtaran yolu tutmalar olaan bir ey olmutu. Evlenme yerine, soylu aile kadnlarndan birini ya da Roma toplumunda toplumsal bir deeri olmayan, bu nedenle iftlemesinden kayg duyulacak bir sonu kmayacak olan Suryal, Yunanistanl, spanyal danszlerden, arkclardan birini ya da ehvet oyunlarnn her trls retilerek yetitirilmi gen olanlar semek, dnyaya egemen olan Roma soylu erkeinin hi kzarmadan yaad gndelik bir yaam olmutur. Doallkla, ocuk sahibi olmamak, btn bu toplumsal sapknlklarn ba nedeniydi. ocuksuz, sorumsuz bu ehvet dknl; Roma'da arpma ve savama isteini ve gcn kemiriyordu; yazn, "erotik" iirleriyle toplumun ryp dalmasn, ahlak snrlamalarndan, erkeklik, yurtseverlik duygularndan tmyle uzak bir elence, bir sefahat mekanizmasnn korkun bir yaylmayla ilemesini hazrlyordu. Tibulle ve Properce gibi Latin airleri, zamanmzn Pierre Louis'inde grdmz Yunan "erotizmi"ini Roma toplumuna yayarken, btnyle askerlik ve sava dman bir anlatm kullanmaktan ekinmiyorlard. Ne tuhaftr ki, Tibulle'yi koruyan, Roma'nn gl devlet adam Messala; Properce'i koruyan da, Augustus'un en yakn dostu, akl hocas Mcne idi! Btn bu irkin iler, Roma'y ynetenlerin gemie dnmek, gemii btn gelenekleriyle yeniden yaatmak istedikleri bir zamanda oluyordu. Gemii yaatmak isteyenler, onu rten, datan iiri, insan ayn zamanda koruyor, benimsiyorlard! Bu eliki, Roma'nn iinde alkand ahlaksal bunalm gstermeye yeter sanrm. Bu bunalma, bu bunalm yaratan btn uursuz, olumsuz etmenlere kar, Roma'da bir tepki belirdi. Bu tepkiyi oluturan kamuoyu, sradan deildi. Bir kez gerek halk vard ki, yllarca sren i ve d savalardan dolay, depreme urayan yerlerin korkusuna, yoksulluuna ve umutsuzluuna dmlerdi. Bunlar yeni zenginlerin keyfi ve zorba ynetiminin bitmesini; dzen, hak, adalet ve refah dneminin gelmesini salayacak iler

bekliyor; bunu bir reform umuduna balyorlard. Sonra Romall kurtarmak isteyen idealistler, eski aile ocuklar vard. Bunlar azdlar, ama uyanktlar; dnya egemenliine uygun bulduklar Roma'nn, iinde yuvarland kararsz, renksiz, karaktersiz ve dinsiz durumdan kurtulmasn, yeni bir altn an almas iin tek umar kabul ediyorlard. Bunun iin de gemii, btn kurallar ve byklyle yeniden yaatmak gerekiyordu. Bunun dinde, ahlakta, hatta iir ve sanatta, gemiten esinlenen bir reformla olabileceini kabul etmilerdi. Bir Vergilius, yllarca mr verdii Aeneisini, ite bu kaygyla hazrlayan idealistlerden biridir. Devlet hizmetinde bulunanlardan bir blm de, iinde bulunduklar koullarn Roma'y ykma gtrdn gryor; onlar da bir reform istiyorlard. Devletin ve ulusun varln tehlikeye koyan alaklar, yeni zenginleri, sonradan grmeleri, btn gelenekleri hie sayan ahlakszlar yola getirmek iin, bir temizlie iddetle gereksinme vard; yle bir temizlik ki, bu ktleri rnek alabilecek olan senatrleri, valyeleri ve ailelerini etkisi iine alsn. Bylece, her bakmdan toplumu ayklamak zere bir ilke ve kurallara ar ballk, bir temizleme akm domutu. Bu akm; zellikle Actium'dan sonra, btn gleri elinde toplayan ve Roma dnyasnda esiz bir saygnlk kazanm olan Augustus'a yneliyordu. Augustus'un reformlar, kendi isteinden ok evresinin basksndan domutu, denebilir. Yukarda aile ve kadn konusunda reformlar yapacak olan bu Augustus'un gnl ve ahlak dzeyini gsterdik. Bu dzey dolaysyla deil midir ki, Augustus'un kendisinin, (srgn gibi) en iddetli nlemleri almak zorunda kald, hafifmereplikleriyle nlenen kzlar yetimiti! Bu durum, ailede reformla elikiliydi; aslnda talya, i boumalardan sonra batan baa elikilerle alkalanyordu: Toplumsal yaamda, Latin ilkeleriyle Grek ve dou ilkeleri arasnda kartlk; devleti bir egemenlik arac bilenlerle onu bir kltr yksekliinin yaratt ince ara bilenler arasnda kartlk; Roma'daki askeri Cumhuriyet'le tm-gl (kadir-i mutlak=omnipotent) imparatorlarn ve krallarn elindeki Asya uygarl arasnda kartlk! (Ferrero, V, 79.) Sezar'n moda durumuna getirdii, kopya, bunun iin de aalk maddeci ve dinsiz Epikrcln mezleri olan sonradan erme ve grmelerle, Stoacln ve Pitagorasln avuntusunu benimseyen byk halk kitleleri arasnda kartlk vard: Boazna dek aalk duruma batm, iflas etmi (skender'den sonraki) Grek ve Ege dnyasndan kopya edilen Epikrclkle Stoaclk arpyordu. Bu arpma, Pitagoras anlayn yardmyla Stoaclktan yana desteklenmiti. Epikrclk, zamann tanrs kesilen insann; Augustus'un yaratt memurlarn, temsilcilerin (zenginlikten patlayan) dnyasn sarmt. Garip bir Pitagoras inanla gc artan Stoaclksa "Saflatrmacl" (Puritanisme) dourmutu. Augustus, reformlarna bu Saflatrmaclarn basks altnda balamtr. Bunlar arasnda Tiberius Nero ve Vergilius gibi soylular ve idealistler vard; ama onulmaz kskanlklarn kvrandrd orta snf, ounluu oluturuyordu. tekiler kural tanmaz, dimdik zevke ve sefaya koarken; yeni ve zengin soylularn lksne ve rahatna hibir yolla ulaamayan bu kitle, bir yandan sonsuz yoksulluklarnn, te yandan inanlarnn itleriyle evrelenmi bulunuyordu. Bylece, "Roma'nn askerlik ve siyasetteki byklnn temeli dindir," diyen bir metafiziin soylu duygularyla kin, kskanlk ve nefret duygular, ayn Saflatrmaclk kaynandan besleniyordu. Birey iin aile duygusu neyse, uluslarda geleneklere sayg odur. Bu sayg, aalk duygusu, korku, kar ya da tutkuyla armam olan her olaan insanla birlikte doan iyi zelliklerdendir. Takn bir bencilliin ya da sert bir zorbalk ynetiminin sonucu, dalmak zere bulunan toplumun karsnda duyulan iten kaygyla geleneklere saygy birletiren g Saflatrmaclkt. Bu

duygu ve bu kayg, Vergilius'a Aeneis'i yarattrmt. air bu yaptyla, Roma'y ykseltmek isteyenlere tarihin ve gelenein bir dayanan armaan ettiine inanyordu. Aslnda dalmak zere grnen Roma'nn gemiteki byklne duyulan zlem, o dnemde pek akt. Toplumun her iinde bu zlemi grebiliyoruz. talya'da byk, klasik Avrupa Rnesansn yaratan g, ite bu zlemdi. Bugnn Trkiyesinde, bu gemiteki bykle zlem, mimarlkta "Yeni-Trk biemi" yaratm, yaznda halk iirini n plana geirmi, Osmanl dneminin "Trk Ocaklar"nda Trklk devlet siyasetinin belkemii yapmtr. Roma'da bu zlem, "eski biem"deki sanat yaratm; sra sra bunalmlar, gler btn toplumda (yalnzca byk, yalnzca gzel, yalnzca srekli paralar yaayan ve gzken) gemi dnemin bu zlemini krklemitir. u nl "ler Meclisi"nin kanl yesi, Philippi savann beceriksiz komutan, deniz savalarnn korkak ve yeteneksiz amirali, bir zamanlar "Velletri tefecisi" diye anlan Caesar'n alay ve acma konusu olan yeeni Augustus, ite bu byk zlemin oda olmutu! Pitagoras felsefenin etkisiyle Roma'da bir sylence yaylmt. Vergilius'un ve Varron'un, yaylmasnda byk katklarnn olduu bu sylence, yaknda "altn a"n geleceini mjdeliyordu. Bu an geleceiyle avunan halk, Msr' beklenmedik bir kolaylkla ele geirerek hazinelerini Roma'ya aktarm, rakiplerini (byk talih eseri olarak) temizlemi olan Augustus'u, "bekledii kahraman" diye karlamtr. Bu hazrlanm "kamuoyu"nun iine giren Augustus; umut, ac, sevgi, gvenle dopdolu bu toplum vicdannn kucaklamasyla, zaferlerden sonra komutanlara gelmesi doal olan gven havas iinde ykanm, kirli gemiinden arnmt denebilir. Baka trl, ("Res gestae"de izlerini bulamadmz) o byk reformlar gerekletirmeyi nasl gze alabilirdi? Bu arnmayladr ki Roma'y yeniden korumaya heveslenmi; "kamuoyu"nun duraksz gsterileri, stelemeleri ve drtklemeleriyle birok eylem, yasa ve reform yapmtr. Ama ne yazktr ki, bu reformlarda elikilere dmtr. rnein "Lex Iulia de maritandis ordinibus" adyla zamanmza ulaan aile reformunda, Augustus bir yandan yapm, bir yandan ykmtr. Bylece, bir yandan eski Cumhuriyet geleneine dnme heveslisi grnm; te yandan ruhunun ve dneminin doal drtklemeleriyle o gelenei inemitir. Bekrlk konusundaki yasa, evlenmeyi, ya 60' gemeyen erkek, 50'yi gemeyen kadn iin zorunlu klmt. Yasann iyi ve insanca yn, odalk konusuyla, tutsak ve kle kadnlar konusunu ele almas; Romal erkeklerle azatllarn evlenmesini yasal grmesiydi. Ancak, bu devrimci duygu, onun Roma soyluluuna ar ballna uymazd. Bu soyluluksa, halkn Roma ailesine girmesinden tiksiniyor ve bunu, Romal aile kzlarnn aalanmas sayyordu. O zaman Augustus, hem devrimi yrtm olmak, hem de soylular kkrtmamak iin u yolu buldu: Senatrlerle onlarn ocuklarna ve torunlarna azatllardan ocuk sahibi olmay yasaklad; geri kalan btn yurttalar zgr brakt. Romal aile kzlarna ya da kadnnaysa odalk olmay kesin olarak yasak etti. O zaman; yalnzca bu yasayla snf kadn kabul edilmi oluyordu: 1. Namuslu Roma kadn. Bu, evlenmelerin en nemli esi gibi grlyordu; ancak yasal e olabilirdi. "Ingenuae honestae" bunlardr. 2. zgr kadn. Evlenmede, orta snf oluturuyordu. Bu snf, hem evlenmeye, hem odalk yapmaya elveriliydi. "Libertae" bunlardr. 3. Fahieler, arabulucular, kadn tellallar, bu tellallarn azat ettii kadnlar ya da kzlar, kocalarna ihanet eden kadnlar, oyuncular, danszler. Bunlar ve benzerleri, evlenmenin "plbe"i saylmaktayd. Bunlar ancak odalk yaplabilirdi ve yasal e olamazlard. Augustus, bu snflar kurup aralarnda bu setleri ykselttikten sonra, evlenmeyi zgr

brakan devrimi yaptn umuyordu. Bu koullarda evlenme, zgr saylabilir miydi? Bunu kendisi de anlam olacak ki ortaya bir yn dl, bir yn da ceza koydu! rnein, evli yurtta, ka ocuk sahibiyse, yasann konsl olmak iin istedii yatan o kadar yl nce konslle adayln koyabilirdi. Evlenen kadna eit yurtta gibi baklr ve hemen vasilik altndan kard. Douran kadna bir tr nian verilir, nian alan, erkeinin yetkesinden kurtulurdu. Bunlar yaparken, ama olarak gstermeye alt "eski Roma Cumhuriyeti'ne dn" bir yanda kalyordu; ocuk dourunca kadn erkeinin buyruundan kyor; evlenince de aile denetiminden kurtuluyordu. Bunlar, Augustus'un, kendisini rnek vererek glendirmeye abalar grnd (nk, Mcne gibi bir dostunun gzel kars Trentia ile ilikisi olduu sylenirdi; kendisi bir zamanlar Livia'nn olmu, sonra da Roma yasasna ve geleneklerine aykr olarak, onunla evlenmiti) ataerkil Roma toplumunun ykm demekti. Bu durum karsnda, kadnlar evlenmeye can atsalar bile hangi erkek evlenmeyi gze alabilecekti? Augustus, bu evlenme iinde baka bir devrim daha yapt; bir vasiyetnameyi yerine getirecek olanlara, o vasiyetname dulluk ya da bekrl buyuruyorsa, buna baememe hakkn tand. Vasiyetnameyi brakan baba ya da vasi evlenme iini nlyorsa, vasilik altndakilerin, "Pretor"a bavurmalaryla bu nlemeyi kaldrtmak haklar tannyordu. Bu, o zamana dek Roma hukukunun, bir din buyruu ya da yasa gibi sayg gsterdii, dokunmad bir noktay, vasiyetnameyi zorluyordu. Yani, burada da eliki, gelenekle istek arasnda arpma vard. Hele azatllara verdii zgrlk ve olanakla, patronlarn yetkesini birden sfra indiriyordu. Oysa kendisi bu yetkenin canl bir gardiyan, bir rnei olduktan baka; Roma toplumu, snflarn gerekten var olduu ve inanlmaz bir nefretle ve acmaszlkla arpt bir dnyayd. Bu dnyada byle bir yasa, gerek bir devrimle e deerdeydi. Yeni yasayla, kocas len bir kadn, bir yl; kocasndan boanan kadn, alt ay sonra yeniden evlenmek zorunda braklmt. Oysa Roma hukuku, byle bir konuyu, zina denli gnah ve ayp sayard. Augustus burada da gelenekle arpyordu. Roma'nn nemli yasalarndan biri de, vasiyetname sonucu balarla ilgiliydi. Dostlar dostlara vasiyetnamelerinde kesinlikle bir eyler brakrd. rnein Vergilius ldnde, on milyon sestertlik servetinden drtte birini Augustus'a brakmt. Augustus yeni "bekrlk" yasasyla ve genel kar adna, hem eski Roma hukukunu, hem de lenin son isteini tanmyordu. Bundan daha kt ne olabilirdi? Bunlarn yannda Augustus, kadnlarn drahoma iini dzene koydu. O zamana dek erkek, karsnn drahomasn ne isterse yapabilirdi. "Lex de adulteriis" ile satmak ya da bakasna devretmek yasak edildi. Ailenin ekonomik yapsna bunun byk etkisi olmutur. Fuhua kar hazrlamak zorunda olduu yasalar, hem fuhuu nlemek, hem de Roma ailesini iki yz yldr kirleten kargaadan kurtarmak istiyordu. Burada da devlet, Roma ailesinin banda bulunan insann hakkna saldrm oluyordu. Bu yasa, eski ataerkil aile bakanna tannan haklardan bir tanesini korumay srdrmtr; fuhuu yapan kadnla su ortan, su ortaya kar kmaz ldrme hakkn! Bundan baka, kocann da, karsnn n (evde yakalamak kouluyla) ldrme hakkn tanyordu; ama bu n ya tiyatrocu, ya arkc, ya da dans ya da ailenin azat ettii bir kle olmas gerekti. Su evde ilenmise, kadn da yakalanrsa, onu da ldrme hakk verilmekteydi. Roma yurtta olan kadnn zinas ortaya knca, kocaya; koca davranmazsa, babaya, 60 gn iinde suu Pretor'a haber vermek hakk balanyordu. Koca ve baba, bu 60 gnde mahkemeye bavurmazsa herhangi bir Roma yurtta bu ii yapabilecekti. nk zina, bu

yasaya gre (Lex Iulia de pudicitia et de coercendis adulteriis), genel sular arasndayd; tpk babay ldrmek, kalpazanlk yapmak gibi! Zina yapan erkein cezas, sonsuza dek srgnd; mallarnn yarsn da devlet zorla alyordu. Kadn iin bu ceza, sonsuza dek srgn ve drahomasnn yarsn, elindeki mlkn te birini devletin zorla almasyd; ayrca, evlenmek hakkndan da yoksun braklyordu. Evini zinaya ara yapan, karsnn namussuzluundan yararlanmak isteyen (6) ya da zina suunun ortaya kmasndan sonra da yannda alkoyan koca, zina yapan erkek gibi ceza grecekti. Buna kar; kadn, evlenmemi bir kadnla ya da namuslu Roma yurtta olmayan bir kadnla ilikide bulunduundan dolay kocasn ikyet edemeyecekti. Erkein bu ikinci snf kadnla ilikisi ortaya karsa, karsn aldatt iin deil, bakasnn karsyla zina yapt iin sulandrlyor, ceza gryordu. Augustus, bekrlk ve evlenme zerine, 18'de kartt bu yasalarla (Ferrero, cilt V, s. 239, not: 1'de, yasalarn karld bu tarihi dikkatle tartr), Roma'y kasp kavuran zinaya ve bekrla, yani sorumsuz zevki ve ehveti arayan yaam biimine, iyi bir darbe vurmu oluyordu. Roma ailesine salam temel, bu ailede Roma kentlisi olan kadna gerek bir gvenlik salam gibiydi. Bu yasalar, Romal olan ama zengin bir eyizi bulunmayan kzn, evde kalmasn da nlyordu. Ayn zamanda, kurulmu kadn-erkek ilikilerini yasallatrma frsat veriyor; azat edilmi ynla klenin durumunu dzeltiyor; ocuk sahibi olanlara birtakm ayrcalklar ve umutlar veriyordu. Btn bunlar; zgr birlemelerle, kt ve eksik eitimle, kt dostlarla, erotik yaznla, byk drahoma ya da eyizle her eit ayb ilemeye hakl gibi bir duruma gelen aile kadnn akla, yasaya dndrerek yuvann gvenini, dinginliini salamay ama biliyor; kendi kendisine yetmeyen ailenin yardmna, yasa komu oluyordu. Bununla birlikte; yukarda iaret ettiimiz haklardan baka, u noktalar da vard: Bu bekrlk ve evlenme yasas, tmyle Roma kentlisini, onlar iinde de belli yeri olan yksek tabakay, yani zenginlii ve nyle evresinde kskanlk ve nefret uyandran senatrleri ve valyeleri vuruyordu. Karaalma ve kin dalgalar bu tabakay boabilirdi. Yalnz bu grnm bile, bu tabakayla o denli iyi geinmek isteyen Augustus'un, bu yasay hangi tabakann zoruyla yrrle koyduunu gsterir. Bu yasalar, o denli ekindii ve dostluklarn kazanmay ama edindii soylulara kar karmas; onun geleneki ruhuna uymaktadr. Soylular temizleme ve glendirme yoluyla Roma'y yeniden kurmaya yarayacak bu reformlar, Augustus'un yurtsever ynn de aydnlatr. Onun bin kvrm, bin maske arkasnda gizlenen iyi, temiz bir yann ortaya koyar sanrm. Augustus, Roma'nn zengin soylularn byle bir yn zorunluk altna soktuktan sonra, onlara yeni, byk ayrcalklar da verdi. Bunlar, Augustus'a gre, Roma soylularna ve Roma'y yeniden kurmaya gerekli ayrcalklard. rnein, daha nce de iaret ettiimiz gibi, devlet adam (magistrat) olabilme hakkn, kard yasayla, 400.000 sestertten aa geliri olanlara kapad. Bylece yoksul, orta halli yuttalarn yzyldr yararlandklar olana ortadan kaldrp; devleti, geliri ("cens"i) olanlarn, yani her nasl ve ne arala olursa olsun, zengin soylularn eline teslim etti. Zenginler ve soylular, asl imdi bu yasayla ve kimsenin azn aamayaca bir yasallk perdesi altnda, Augustus'un sayesinde, Roma mparatorluu'na egemen olmulard. Hem de tek tehlikeye, tek sorumlulua katlanmadan; btn ayrcalklar elde ederek! C. Gracchus'un gereklemesi yoluna can verdii demokratik olanak ve buna dayanan Halk Partisi sonsuza dek yklp gitmiti! Augustus'un, bu bekrlk-evlilik-zina yasalaryla birlikte kard "lks yasas" (Dion'da bu yasann ad: "Lex sumptuaria" diye geer; Ferrero, V, s. 240, not: 1'den aktararak Dion,

LIV'nc, kitap, XVI'nc blm) ayr bir reformdur. Sonradan grme ve ykmlar smrerek gelien zenginlerin, yoksul milyonlar karsnda, her trl aalk yaam biimini hak bilen kstahln, Augustus bu yasayla nlemeye almtr. Roma kadnlarna, ipek giysiler giyme ve mcevher takma lgnln hemen hemen yasak etmi; soylu zenginlerin snr ve utanma bilmeden, kendileri iin oyunlar verme ve lenler dzenleme konusundaki sarholuklarn ksteklemitir. Buna kar oyun, gsteri ve giyim kuam ileriyle uraan Pretor'a, btn halka oyunlar ve elenceler dzenleme giderlerini katna karabilme yetkisini tanmtr. Btn teki elikilere ek olarak, garip bir halklk, (bu baskc soylular dnemi iin) garip bir demokrasi biimi, bylece, bu alanda olumutur! Bekrlk, zina ve lks yasalaryla ayn zamanda (yani 18'de), Augustus baka bir nemli reforma girimiti. savalar dolaysyla hemen hemen ele geen herkes, zellikle emekli lejyonerler, senatr setirilmiti. Zorba Caesar'a ve ou asker olan yandalarna dman soylular Senato'dan atlmadka, "ler Meclisi"ne rahat yoktu. Bunun iin Augustus gibi teki "ler" de Senato'nun kendi yandalaryla doldurulmasna uramlar; senatrlerin saysn dokuz yze kadar karmlard. Augustus'un "Res gestae"de hemen her blmde, kendisini onurlara ve rtbelere boduunu, kendisine akla gelen ve gelmeyen her gc vermekte duraksamadn sonsuz vnlerle belirttii Senato'nun asl budur. Byk ounluu (Caesar yntemine gre) asker yani gereksinmeye uygun olarak toplanm halk tabakasndan olan bu senatrler; ayaklanmaya katlm, nderin baarsn hazrlam emektarlardr. Bunlar nder, Roma'nn en yksek, en paral yerlerine yerletirerek, Roma'ya egemen olan milyonerler durumuna eritirmiti. Ama, bu uydurma kitle iinden, rnein 25'te Questorluk iin yirmi aday bulunamamt (Ferrero, V., 94). Tek elden (mutlak) ynetimlerin yaratt adam ktln burada da grmekteyiz. Roma'nn seim yntemine dayanan rgt, Augustus'un aylk ve yllk cret kuraln koymasna karn iyi ilemiyordu. Bu, eski ayaklanma, ldr ve yama arkadalar, ister herhangi bir devlet adam, ister senatr olsun; Augustus'un artrd aylklarn alyor; etliye stlye karmyorlard. Hele senatrler, nderin kendilerine salad etkinlii, paray bir kuty yastk gibi balarnn altna alyor ve.. uyuyorlard! Toplantlara gelmiyorlar; gelirlerse konuyla ilgilenmiyorlar, konumalara can vermiyorlard. Her trl karar Augustus'un vermesini, kendilerine de yalnzca sonucu bildirmesini ya da yalnzca oylarn toplamasn istiyorlard. (Ferrero, V, 94-95.) Augustus'un yaratt byle insanlardan toplanm olan bu Senato'nun hangi deerde, hangi kimlikte olduunu grmek iin; 23-24'te Roma'ya gelen "Part Elilik Kurulu" ii, ar bir rnektir. Roma'nn o srada d konu olarak ele ald en etin i, kukusuz ki Partlarla ilikilerin dzenlenmesiydi. Bu gelen elilik kurulu dolaysyla, Roma dnyasnn beyni olup olmadn gstermek, Senato'ya dyordu. Augustus'un (biraz sonra nedenleri stnde duracamz) btn glerini birka yl nce ( 27'de) Senato'ya geri verdii dnlrse, Senato'nun kendi varlyla ilgili byle bir frsat karmamasn pek doal olarak beklemek gerekiyordu. Ama, her biri ayr ayr kle ve kukla olan bu sonradan grmeler topluluu; kendi hakkn, yetkisini kullanmay aklna bile getirmedi ve ileri Augustus'un yrtmesini diledi. Augustus, Partlarn kuruluyla yalnz bana konuup bara karar verdii bu tarihte ( 23) imparator olmutu denebilir! Ona, kendi eliyle imparatorluun temelini attran Senato; para, rtbe, ehvet, lks dolaplarna dalp gitmi; d politikada artk bir ie yaramadn herkese bildirmi; btn Roma dnyasnn en nemli d konusunu dnecek ve zecek zekdan da, gzpeklikten de, uygarlk yeteneinden de uzaklatn gstermitir. Cicero gibi byk Cumhuriyetileri

paralayan nl "ler Meclisi", Senato'ya, ite bu trl insanlar toplamt. Roma'nn demokrasiyi gmmesi, insanla uzun yzyllar bask ynetiminin en lgn rneini veren tek elden ynetimin, imparatorluu yaratmas ite buradan balar. (7) Romal, tutucu, dindar Augustus; raslantlarn ykselttii yerinde, yani dnyaya egemen olan iktidar tahtnda; Roma'y sonsuzlatrmak grevini stlenince, Senato denen yce mekanizmann bu perianln elbette grmt. Augustus'un, ilkin her eyini borlu olduu Caesar yntemiyle benimsedii demokrasiye benzeyen oligari yznden ele ald bu adamlar; "memur kafas" ve "tembellik" hastalna tutulmutu. Bu Meclis'te, i savalarn darmadan ettii, her aalk durumu kabule hazr; a, ylgn, pilemi baka bir kle srs durumunda soylular da vard. Bu kran art kitle, ilkin ne Augustus'a, ne de evrelerindeki devrimci emekliler srsne az aacak durumdaydlar. Btn g, i savan utku kazanm ortaklarnda toplanmt. Ama yukarda, Questor seimi dolaysyla sylediimiz gibi, adam gereksinmesi, Augustus'un esiz bir gce ulamas sonucunda Roma dnyasnda doan dinginlik, soylular yava yava kendine getirmiti. Devlet hizmetlerinde onlara da olanaklar veriliyordu. lkin Caesar'n demokrasiye benzeyen davranlarna yknen Augustus, birok kayg ve hesapla bu yolu brakt; soylularla anlamay ve dahas, o partiyi canlandrmay, politikasnn asl ilkesi yapt. Oysa, Augustus (yani Caesar'n olu ve soylu, herkesi lmn kara listesine geiren adam; u nl "ler Meclisi" yelerinden biri) iin en ar ey, soylularla barabilmekti. Bu deiiklikte, zellikle 28-27'de, Augustus'un elinde toplad olaanst yetkileri halka, Senato'ya geri verme iinde nelerin etken olduunu uzun uzadya aramayacaz. ok nemli olan ve Augustus'un siyasal yaamn damgalayan "Res gestae"yi ona bu byle yazdrtm olan bu deiiklik ve bunun etkenleri arasnda, soylularla anlamak da vard. Onlar, yedikleri darbeler ve dtkleri aalk dzey yznden ekinilecek bir g olmaktan artk kmlard. Bu etmenler arasnda bir bakas da, onun bu soylulardan duyduu korkudur. Birinci etmenle uzlamaz gibi grnen bu ikinci etmeni anlatmak iin, Augustus'un kiiliini, kendi konumu iin dnleni, bu deiiklikten nce Augustus'un varmak istedii hedefi belirtmemiz gereklidir. kinci "ler Meclisi"nin sonuna dek ( 31) Augustus, Cumhuriyetilerce, yani soylularca, yalnzca zorba olarak bilinmiti. 31-30'de, Mcne ile Agrippa'nn bastrd suikast giriimini yneten gen Lepidus'tu ve evresindekiler soylulard. (V. Duruy, His., s. 374.) Augustus, kendisi iin bu trl dnen ve davrananlardan korkuyor; Roma'y kurmu olan tabakann ocuklaryla anlamay, kendi amac iin temel saymaya balyordu. Kendisi aslnda bir kentsoyluydu; bu nedenle de, Roma'nn kurucular karsnda ancak silah elde kalarak stnlk bulabiliyordu. Kendisine bu stnl salayan lejyonlar ise Perousa savalar srasnda ( 41-40), kendilerini bir para bekleten Augustus'a kar homurdanacak ve susturmak isteyen bir tribn rmaa atacak denli azm bulunuyorlard. (Duruy, s. 356.) Bu kark, disiplinsiz lkede, kendisinin abucak babal Caesar'n yanna yollanmas kolayd. Caesar' ldrenler ite bu soylulard. Bunun nedeni de, Caesar'n imparator olmay kararlatrm olmasyd. Roma, dar bir toprak stnde, az sayda bir halk iin bir ynetim mekanizmas kurmutu. Cumhuriyet olan bu rejim, yine az sayda bir soylu kitlesinin elindeydi. Akdeniz evresindeki utkular, bu ynetim alann pek ok geniletince, ufak soylular snfnn btn bu alana yetmesi gleti. Sylla ve Caesar'n yol at i savalar buraya balamak gerekir. Olaan ve yasal olarak ynetilemeyen yerler, diktatrlkle ynetilmek istenmiti! Augustus da bu yoldayd; ama o, ak bir imparatorluk ve diktatrlk yolunu semeyecek

kiiliklerdendi. Bu kiilik, hi de sanld gibi gzpek deildir. Bencil ve kuru bir akl adamdr. Hrstan ve gururdan ok, sonuca nem verir. Yap bakmndan stmaldr; kanszdr ve kan hcumlarnn sk sk tehdidi altndadr. (8) Bu yzden zamanndan nce yalanm grnr. Bu yapyla onun korkakl nasl da uyuur! Caesar'la, Antonius'la arasndaki ayrm byktr. skenderiye'de Antonius'un kendisiyle dvmek isteyiini souk bir glle karlamtr. ( 30'da.) (9) Kendisini garip bir ocuk yerine koyan Cicero'ya, aylarca "Baba" diye yalvarmaktan ekinmemiti. Bekletildikleri iin kendisine kar gelen, Tribn rmaa atan askerlerine kar, (rnein, bizim Yavuz'un yenierilere aldran'dan az nce yapt gibi) fke gsterip aalayamam; glerek sitemlerde bulunmutur. u olay bile, bu hastalkl adamn, korkak olduu denli hesapl, soukkanl, sakngan olduunu gsterir. Bundan dolaydr ki, Caesar'n, Sylla'nn, Antonius'un yollarndan bambaka, ayr bir yol tutmutur. O, Roma'da kesin olarak, sradan bir magistrat, hatta senatr grnmek istemi; oysa eyaletlerde, bir kral, imparator ve de bir tanr gibi tannmaktan, yle sayg grmekten ekinmemitir. Kazbilim bu konuda ak ve kesin rnekler verir. rnein, 31-28 arasnda, dou gezisinde Yunanistan'da baslan paralar stnde, Augustus zafer arabasnn iinde, ordusuna sylev veren imparator gibi ya da gemi mahmuzlarndan yaplan antlarn (Colonnes rostrales) tepesinde tanr Mars gibi ayakta; ya da, fildii koltua oturmu, sa elinde zafer simgesi tutan bir Iuppiter ya da kendi ruhunun tanrs (Lar) gibi, ya da tanrlar, kahramanlar gibi plak, dnya yuvarlana ayan dayam, bir eliyle deniz zaferine iaret eden dmeni tutuyor durumda... gsterilmitir. Kimi zaman da byk din bakannn harmanisine sarnm, Roma kentinin snrn izen saban tutuyor durumda temsil edilmitir. Parann her yere gidebildii dnlrse, bu simgelerin yapaca sessiz propaganda konusunda bir dnceye varlabilir. (J. Charbonneaux: L'art au sicle d'Auguste, 1948, s. 7-8.) Btn bu paralar stnde darphane yneticisinin (grenek olduu zere) ad yoktur; her ey imparator Augustus'u gstermektedir; aslnda 27'ye dek, senato para bastramamtr. Augustus, Paris'teki "Cabinet des Mdailles"in nl ve byk Cameosu ile Viyana'daki byk Cameo'da da, Iuppiter durumunda gsterilmitir. (E. Babelon: Le cabinet des Mdailles, I, 1924, s. 102-103, . 17; J. Charbonneaux, agy., 1948, s. 84.) Btn bu belgelerde, Augustus'un arkadalar hep tanrlardr. (Apollo, Diana, Mars, Venus, Mercurius...) Halka ve Senato'ya olaanst yetkiler verdii yl ( 27), Senato'nun kararyla Augustus'un kapsna defne dalndan iki elenk konmutu. Bunun biri kendisinin, biri de Apollo'nundu. Yani tanryla Augustus ayn iareti paylamaktayd. Aslnda Augustus'un Palatinus'taki ok yaln ama byk olan eviyle Apollo tapna bitiikti; Augustus tarafndan canlandrlan nl "yzyl oyunlar", Capitolium'da balatlyor, bu tapnakta bitiriliyordu. Augustus, 28'de, kendi trbesini yaptrmaya balad zaman, 82 tapnan da onarlmasna baland (Saeculares Ludi); bu onarmlar ve bunlar gibi olan her trl tren, i, ulusal duygularn uyanmasna yaryordu. Bu duygular uyannca, bunu dnemin en parlak nnn evresinde toplamak kolayd. Bu yolda, aydn ve etkili olanlarn kskanln uyandrmamaya ok dikkat etti. Dinin kendisine ynelen nimetlerini de, halkn kinini ekmeden salamak zere ok gzel bir plan iinde yrd. rnein, ilkin lmnden sonra tanrlatrlan babas (Iulia ailesinin yetitirdii kua srdren Venus'la sevgilisi Mars'n torunu olan) Caesar'a, 42'de bir tapnak adad ve 29'da bitirtti. Bundan sonra Roma'da kendisine sunulan dinsel trenleri, onurlar kabule yanamad ama eyaletlerde (Yunanistan'da, Anadolu'da, spanya'da, Gallia'da...) adna

tapnaklar yaplmasn, buralarda kendisine resmen taplmasn hemen benimsedi. (10) airlerin kendisini bir tanr gibi anmasn, sanat adamlarnn onu Mercurius, Mars, Iuppiter olarak gstermesini sevinle kabul etti. Her bakmdan dman bildii Lepidus'un (pontifex maximus) konumunu tuttuunda, kendisine yaplan alamalara, nerilere karn ("Res gestae", X. blm) seilmeyi istememesi, bu saknganlklardan biridir. Gze batmayan bu ufak admlar, Roma'da imparator tapnsn yaymak iin ortam hazrlamt: Yurdu kurtaran ve tanrlam Iulia ailesinin ocuu, Venus'un torunu, Apollo'nun arkada olan Augustus, Roma'da da tapnmaya uygun grlecekti! Kendisi de, bu tapnma konusunda en belirsiz ve olaan yolu seti: O dnemde herkesin ruhuyla ilgili, kiisel, kk bir tanrs vard: Lar! Kasabalarda, drtyol azlarnda tapnlan bu alakgnll tanrcklarn "Lares Compitales" adl bir de trenleri yaplrd. Augustus'un Lar, yava yava hepsinin yerini ald ( 14'te). Yedi yl sonra da bir Senato buyruu, bu grenei kurallatrd. Roma'da 265 drtyol az vard; buralarda, halkn Larlarnn Augustusunkini kucaklad grld. Yani, yaayan bir byn tanrlatrlmasna dman olan Roma kamuoyunu ayaklandrmadan, daha salnda tapnlmann yolunu buldu! (J. Charbonneaux, s. 10.) Sonuta, nl "Augustales" adl dinsel trene layk grld. Btn bunlar olurken, airler, sanat adamlar; Augustus'un orduyu ve halk kendisine balayarak Roma'nn birliini, bykln kurmakta olduunu, eyaletleri de tek bir inan evresinde birletirdiini yayd. Asl nemli nokta, bakalarnn (rnein Pers mparatorluu'nun) tersine, tanr Augustus'un st yannda, tanrlam Roma'nn ann ykseltmeleridir. Bylece, Romal nitelii, Augustus'tan daha uzun yaayabilmitir. Grlyor ki, Augustus kiisel egemenliini, Cumhuriyet erevesinin iine kurmu; geni Roma dnyasnn ynetimini salayan kiisel rgtn (yani seilenlerden baka, kendisinin atayarak yaratt) bile bu Cumhuriyet grne dayandrmtr. Bu verdiimiz rnekler, Augustus'un, iindekileri gizlemek ve onlar (kimseyi ayaklandrmadan) yrtmek, gerekletirmek konusunda ne derece usta olduunu gsterir. Asl sorun, Augustus'un niin o derece gl olduu zaman da bu derece saknganlk gstermesidir. Bunun nedenini ilkin Augustus'un (yukarda ksaca izdiimiz) yaratlnda, kiiliinde; sonra da 19 yanda siyaset ve iktidar savamna girdiinden beri edindii deneyimlerde aramalyz. Bir kez Augustus, kendisinden nce, diktatrlkle bir tr tanrlaan ve hemen yerin dibine frlatlan Crassus'un, Pompeius'un, Caesar'n ve Antonius'un bana gelenleri unutamamtr. Augustus'un byk ayrcalklarndan biri de, kukusuz, "Caesar'n olu" olmasyd. Gallia ayaklanmasnn en tehlikeli balangcnda onun Galler lkesine gitmesi, yalnzca adndan dolay bile nemli etkiler yapm, ayaklanmay nlemiti. (Ferrero, V, 289.) Augustus, Caesar'n ldrlmesiyle atld savamda "ama iin her ey yaplr" ilkesine bal kalmt. Bu ilkeyi uygularken Caesar', Antonius'u rnek alm; arkada olarak Antonius gibi insanlar semiti. Bu dnemin Augustus'u, gerekten irentir. Caesar'n soylu ve Cumhuriyeti tabakaya dman olarak bunlara kar olan btn tabakalar tutan kentsoylu snfn temsil eden zorba ynetiminin yolunu tutmutur. Savamdan ve beklemedii esiz utkudan sonra, baka bir Augustus'la karlarz. Bu Augustus, Caesar'n yanllarn ilememeye son derece dikkat eder. Baskc ve sefih, ama Augustus'a oranla ok stn bir asker ve savamc olan Caesar' dren her eyden ekinir. rnein, Caesar'n tiyatroda rapor okumasnn ya da oyun bitmeden locasn brakp gitmesinin evresinde (halkta ve soylularda...) brakt ok kt etkiyi pek iyi bilmektedir. Bundan dolay da, en kt oyunu bile "pulvinar" denen locasnda, sonuna

dek, byk bir ilgiyle seyretmeyi unutmamtr. (J. Carcopino: La vie quotidienne Rome, 1939, s. 243.) Caesar'n (nitelii batan baa deitirilmi) Epikrcle olan vurgunluunu da benimsememitir. Doutan yaln ve elisk olan Augustus, tutumluluu savurganla, parlakla her zaman yelemitir. Paralanmasna gz yumduu Cicero'yu bu yolda rnek edinirdi. Ailesi il kentsoylularndan oluuyordu. Tand soylular da hep gelenee bal olanlard. Bundan baka, toplumu rten ahlak bozukluklarn ok iyi gryordu. (Ferrero V, 17.) Souk, arbal, (Livia rneinde olduu gibi) zinasn bile sonunda nikhla demeye alan Augustus; uursuz gnlerden, kt raslantlardan ylard; Suetone'un anlattna gre, (Ferrero, La Rpublique d'Auguste, s. 58, not 2'den aktararak) spanya savalarnda, beceriksizliini gsteren bir ekilme srasnda bir yldrmdan kurtulduu iin, Capitolium'daki Iuppiter tapnan adamt! Bu Augustus'un, Caesar'n Brutus gibi bir dost tarafndan ldrlme nedenini ok dndn, bu dnceler sonunda bu lm hazrlayan iktidar ve imparatorluk hrslarn ibretle anladn kabul etmek gerek. Augustus'un, siyasal yaam boyunca, gsterili, gze batan sanlardan, trenlerden, konumlardan ekinmesini, bunlar hep bir tr alakgnlllk, bir istemezlik perdesi altnda gizlemeye almasn, bu noktalarda aramak doru olur. 28-27'de, Augustus'un, elinde toplad olaanst yetkileri halka ve Senato'ya geri verdii dorudur. "Res gestae"nin bu kesiminde itenlik vardr, ama hesabn te biri kadar! Yukarda paralar, dinsel trenler ve benzeri uygulamalar rneklerinde, Augustus'un kesin egemenlikle ilgili eilimlerini, tmyle gizleyemeyerek aa vurduunu gsterdik. te bu sralarda, konsllk arkadann ynettii bir suikast giriimi ortaya kmtr. Arkasndan da kendisini ldrmesine az kalan hastal gelince, zyapsn yukarda izdiimiz Augustus gzpekliini yitirmi, iktidardan ekilmitir. (Andre Piganiol: L'Histoire de Rome, s. 216-217.) Bu ekilmeyledir ki Roma'da baskc dnem ok zayflyor; Senato ve soylular gleniyor; eyaletlerdeyse Augustus tanrlayor. (Onun sk sk eyaletlere ekilmesi, biraz da bu durumla ilgili olacak.) Yine bu sralarda ( 23-22'de), Roma'da Cumhuriyet geleneine uygun olarak iki konsl, bir censor vardr. Ve Senato, yeniden para bastrabilmektedir. Bu zgrlk dnemi, Roma'da ister istemez karklklar yaratmtr. O zaman kendisine diktatr ve mr boyunca konsl olmas nerilirse de o tribn kalmay yeler. Halkla ilgili, dokunulmaz bir g olan tribnle, Senato'yu toplantya arma gcn de katar. Gze arpmayan bu yeni ve byk g yannda, prokonsl olarak tad imperium hakk srmektedir. Bylece btn gc, kimsenin gzne batmadan elinde tutmasn bilmi ve 19'da, bu gsz grnl durumu brakarak kesin eylemlere gemitir. (A. Piganiol, s. 216-218; ve Ferrero, V. 249.) Caesar'n lmne yol aan ilerden biri de, Senato'yu kendi yetitirmeleriyle doldurmas (11), oradaki egemenliklerini elden karan soylularn bunu balamamalardr. Augustus bunu da unutmamt. Oysa, i savalar srasnda o da bu yolu tutmutu. Dokuz yz kiilik Senato'da, bu trl devrim arkadalaryla birlikte bulunan soylular; babalarn ya da akrabalarn ldrm olan bu "ne id belirsizlere" kar besledikleri tiksintiyi, Augustus'a yklyorlar; onu sulu buluyorlard. (Ferrero, V. 32-33.) Eldeki Senato'yu bir anda deitiremeyeceini ok iyi bilen Augustus, btn bu hesaplar, kayglar ve korkularla, soylular kendisine dman olmaktan karmaya uramtr. Soylularla bu anlama yolunda Augustus'un gsterdii aba, aknlkla ve bir bakma beenmeyle anlmaya deer. Brutus'un en candan dostu olan Messala Corvinos'u, Roma'da kendi yerine vali brakmas

bu abalardan biridir. ( 26.) Geri o, bu konumu alt gn sonra brakt; ama bu davran, Cumhuriyeti soylularn ruhunda uzun sre yank yapt. Daha nce szn ettiimiz Makedonya Valisi Marcus Primus ve Roma belediye yelerinden Rufus olaylarn anmsayn. Orada Augustus, soylu tabakaya ho grnmek iin ktlkte, insanlk snrn bile gemitir. Yine soylularla anlaabilmek iin, seimlerde btn gcn onlardan yana kulland. Hele eyaletlerdeki, talya'daki geliri bol topraklar, maden ocaklarn onlara brakmas, ayaklanma srasnda btnyle iflas eden bu tabakay yeniden canlandrd. Bylece srekli ve bol gelire kavuan bu soylular, Augustus'a onun devrim yoldalarndan da ok minnettar kald. Kendisine Senato'nun 23'te verdii btn eyaletlere karmak hakk, biraz da bu minnettarlklarn sonucudur! Devlet adam olabilmek hakkn bir "gelir" konusu yaparak zenginleen soylular, devletin sahibi tek tabaka durumuna getirmesi de, Augustus'un bu anlama anlayna bir baka zc rnektir. Augustus'un devlet adamlnn etkinlik kayna olan Senato'da yapmak istedii reform, soylu snfla anlama isteinin, gereksinmesinin baka bir belirtisi; ayn zamanda bu meclisin dayanlmaz hiliinden duyduu tiksintinin bir sonucu olmutur. Ne yazktr ki bu iyiletirme giriiminde, amala aralar arasnda ok byk bir eliki vardr. Yaplan reformun uygulanmas, daha zc olanakszlklara arpmtr. Senatrlerlerin saysn 300'e indirme tasars baltalanm; 600'de karar klmak zorunda kalmtr. Yeni seim ve 300 senatrln kaldrlmas iin bulduu nesnel seim yntemini, hatr ve gnl iinin araya girmesi yznden yrtememi; sonuta kendisinin kiisel olarak atad insanlar senatr olmutur. Bylece mecliste i bandaki senatrlerin yeni seime gsterdii engelleme yznden, demokratik denecek bir seim yntemi yerine kiisel adaylarnn seilmesi sonucuna varlmtr. Hele Senato'dan karlanlar dolaysyla kendisine suikast yaplaca sylentilerinin yeniden balamas, 19-18 yllarn bir tr "terr dnemi" durumuna getirmitir. Yani bir zgrlk dnemi olan eski Cumhuriyet'e dnlmek iin yola klm; bask ve tek elden ynetim bataklna saplanlmtr. Bu elikilerin nedeni, Augustus'un "l Meclis" (triumviralk) zamannda soylulara yapt ktlkleri onarma kaygsdr. Bu kayg yznden, devlet adamlnn en onurlu giriimleri olan btn reformlar elikiler iinde kalm; ksa mrl olmutur. Bu kayg yznden, kendisini balatmak iin, bu soylu snf (deer, yetenek ve ahlak gzetmeden) lke ilerinin bana getirmesi, en parlak dnemini temelinden sakatlamtr. Ne yazk ki, Roma soylular, bu denli gzel olanaklara karn, tmyle ellerine geen Senato gibi grkemli bir siyaset mekanizmasn ynetemediler. Tembellikleri, gszlkleri, bilgisizlikleri yznden iler birka kiinin elinde birikti. Bylece Augustus'un nl yasalar, reformlar, imparatorluun kesin, amansz biimlenmesine doru srklenmeyi kolaylatrmaktan baka eye yaramad. Roma'nn bykln, birtakm uydurma tapnlar ve elikiler deil, onun zgr ve sivil kurumlar yaratmt. savalar, btn bu kurumlar ykmtr. Augustus'un getirdii ynetim, tembellii, zevk ve kazan dknln kkrtan yntemiyle, bu ykl dorulad ve onaylad. Dahas, zgrlkten, eitlikten, adaletten, almaktan baka bir yolla da, yani uaklk ve bask yoluyla da gnence, dinginlie eriilebileceini alamas bile, yeter bir ktlkt. Bu yzdendir ki, teklerin bencilliini yenmek amacyla yapt iyiletirmeler istenen sonucu vermemi, halkn kk bir blm, doudan gelen gizli ve gizemli mezheplere (rnein Mithra dinine...) girerek, bir blm de Hristiyan olarak avunma yolunu tutmutur. Augustus'un sanatta eskiye dnme ve eski soylular snfn yeniden kurma

yntemi skmemitir. Ferrero'nun dedii gibi (s. 93), Roma devleti byk ve sonu gelmez bir ahlakszln iindeydi. Uygar ve siyasal grevseverliin zerresi kalmam olan byle bir toplumda, herkesin zevk, lks ve rahat iin birbirini yedii bir anda, Augustus gibi bir ikiyzl, gemii acmaszlkla, yasaszlkla dopdolu bir adam deil, bir peygamber gerekliydi. Yoksa i, lejyonlara, liktrlere, pretoriyenlere kalrd; yle de oldu. Augustus ld zaman brakt ey; acmaszla, zora, eliki iinde kalm geleneklere dayanan bir asker ynetimiydi. Btn bu konulardan, Augustus Romasn bize yakndan, bykl ve aalyla izecek bu noktalardan, "Res gestae"de tek iaret yoktur. "Res gestae" asker, nder, imparator aday bir Augustus'un (deyi yerindeyse) giysilerinden, nianlarndan, dairesinden ve harcamalarndan yle kabataslak sz eder; ama evinden, kendisinden, dncelerinden, ynetiminin insan yanndan sz etmez. Bu bakmdan da ok eksiktir, yarmdr. *** Bu ksa saylabilecek incelemeyle "Res gastae"nin bir takm eksik, sakat yanlarn gstermeye altk. Dilimize evrilmesini gzel bir tarih olay saydmz bu "dil ant"nn, Roma tarihi ve bu tarihte byk bir yer tutan Augustus tarihi iin nasl bir dikkatle kullanlmas gerektiini belirtmek bir grevdi. ncelememiz srasnda, imdiye dek bu metne gsterilen sonsuz sayg ve kr krne denecek ballk yerine, bugnn tarihisine veremedii eyleri iaret etmeye uratk. Hele bu yapt, Augustus'u tanmak iin balca kaynak diye karlayanlar uyarmak istedik. Kukusuzdur ki, "Res gestae" bize ok yarar salamaktadr. rnein, antik dnyann bir yn boy, kta, yer, insan adlarn vererek, bilgimizi salam ve geni bir temele dayamaktadr. Kukusuzdur ki, Augustus'un tarihini yazanlar "Res gestae"den yararlanmlar; dahas, ona dayanmlardr. Sutone, Dion Cassius bunlar arasndadr. zellikle Sutone'un, oyunlar dolaysyla XXII. blmden yararland imdi anlalyor. (J. Gag s. 119.) Sonra Augustus'un yerletirme (iskn) politikas dolaysyla XVI. blmde toplam belirtilen paradan yararlanp yerletirilenlerin saysn; XV. blmden yararlanarak Augustus'un yiyecek datmna uygun olanlar saptamak konusunda 22'de yapt reformu renmek olana bulunmaktadr. Yine X. blmde, "Pontifex Maximus" seilmesi dolaysyla Roma'ya gelen kalabaln niteliini belirten satrlar, Roma'nn o zamanki nfus durumu konusunda bizi aydnlatan nemli bir kaynaktr. rnek olarak verdiimiz bu pratik yararlarndan baka, "Res gestae", ulusuna hesap veren ilk ve son Roma imparatorunu da bize tantr. Augustus'un bu hizmeti unutulamaz. "Res gestae"nin Roma'y ve onu elinde tutanlarn ruhsal durumunu gsterme bakmndan yapt hizmet de pek byktr. Bize; says kimi zaman 450.000'i geen isiz gsz insana ayaklanmamalar ve nderi devirmemeleri iin para ve yiyecek datmaya, oyun oynatmaya, eyaletleri soyup Roma'y ve Romaly donatmaya varp dayanan, adna "Roma Cumhuriyeti ya da Roma imparatorluu" denen bu garip elikiler ynetimini farkna varmadan en iyi duyuran, gsteren yapt "Res gestae"dir. "Res gestae"nin belki en byk hizmeti ise, onu yazan Augustus'un, kendisi istesin ya da istemesin, i dnyasn btn plaklyla karmza karmasdr. Orada, kamuoyunu Partlarla sava yerine baka savaklarla avutan; Caesar'n mirass olarak, politik giriimlerinde ilk dayanak gibi Caesar' alm, giriimlerine yasal dedirten bu akrabal gsterili bir yolla benimseyen, Caesar'n btn ilerine dorudur ve yasaya uygundur diyen, ama devlet adamlnda deneyim kazannca babalnn soylular snfna ar gelen

ilerine uymamak zorunda kalan Augustus'u aka grmekteyiz. Yukarda ksaca izdiimiz; fala inanan, talihe inanan, korkak, iinden pazarlkl ama sofu denecek denli dindar olan Augustus'u, bu belge, mrnn sonunda bile doruyu sylemeyen adam olarak tantmaktadr. yleyse yaad zaman daha ok hileci ve ikiyzl olan bu insan, mrnn sonunda bu trl davrandran neden, kukusuz, ldkten sonra kendisine, mezarna ve ailesine kt davranlmasn nleme kaygs olmutur. Denebilir ki, Augustus "Res gestae"yi kendisinin koyu bir Cumhuriyeti, byk bir halk olduunu alamak iin yazmtr. Oysa "Res gestae"nin satrlar arasndan bize yank veren ses; imparatorluu kuran adamn, imparatorca sesidir. Roma'nn elikiler ve garipliklerle dopdolu o dneminde, u szde idealist Augustus'a, szde cumhurbakanna bakn ki, Roma devletinden zengindir. O devletin hazinesi batma durumundadr ve kendisi, Roma "plebe"ine, Roma lejyonlarna, eyaletlerine kendi hazinesinden milyonlar tutan aylklar verir; milyonlar tutan yardmlarda bulunur. Augustus'un datt paralar, balar, bir devlet btesinin de kaldramayaca byklktedir. Bundan anlalyor ki, devletin ve dneminin gelirlerini, "tek elden yneten" bir hkmdar olduu savyla eline geirmitir. Bu nedenle de "Res gestae"nin yalnzca tonu deil, iinde yazl olanlar da Augustus'u, kendi "tek elden yneten" hkmdarlyla karmza karr. Her seferinde, bir devlet kurmaya yetecek kadar harcamayla byk oyunlar dzenletir; kanallar kazdrr, yapay gller stnde gemilerle sava oyunlar yaptrr. Dnyann drt kesinden getirttii (talya'nn o zamana dein tanmad) vahi hayvanlardan ordular kurar ve bunlarn avn, gene ordular denli byk kitlelere yaptrr. Btn bunlar, "Res gestae"de ancak bir hkmdara, bir imparatora yakacak korkusuzlukla, doallkla insanln yzne kar vn nedeni olarak frlatlmaktadr. Daha erginlie ulamam oulluklarn devlet adam rtbesiyle devlet ilerine kartrmas, kendi yerine ilkin Drusus'u, sonra Agrippa'y, bunlarn lmyle de Tiberius'u bir tr "veliaht" gibi tantmas.. "Res gestae"de aa vurulmamaya allan, ama saptanan eylerdir. ada dilbilimcilerin "Res gestae"nin Latince metninde, kimi deiiklikleri saptamalar haksz olmasa gerektir; nk Augustus, bu "vnme"ye girecek ve girmeyecek olan ilerini (usta bir oyuncu gibi) hesaplaya hesaplaya yazm, silmi, yeniden yazm grnmektedir. Bunlar yanstma bakmndan "Res gestae"nin byk hizmetleri yadsnamaz. Ancak bu hizmeti grebilmesi iin bile, bu belgeyi okuyanlarn (o dnemin teki belgelerini dikkatle gzden geirmi olan) ada bilim tarafndan uyank tutulmas gerekmektedir. Bu yzden, "Res gestae" evirisini Trkiye aydnlarna sunarken, bugne dek gsterilen putpereste ilgiden ayr, doal bir grle ele almak; ondan, kendisinde bulunmayan, veremeyecei eyleri istemeden, iindekileri incelemek yerindedir inancna vardm. Remzi Ouz Ark 10.IV.1949