DNN KKEN

"Zaman, aba, ac ve gizlilik gerektiren dnyann drt bir yann sarm dinsel ayin samalklar, bir evrim psikolou iin dinin insanoluna hibir ekilde uyum salayamayacann en belirgin iaretleridir."
MARK KOHEN

DARWNZM EMREDER
nereden kaynakland ve neden her medeniyet tarafndan benimsendii konusunda herkesin kendine has, gzde bir teorisi vardr. Bu fikir avuntu ve huzur verir. Topluluklardaki birliktelik hissini canlandrr. Neden var olduumuzun kavranmas arzusunu doyurur. Tm bunlarn aklamasn birazdan yapacam ancak, konuya belirli nedenlerden tr ncelik kazanm bir soruyla giri yapmak istiyorum: Darwinci doal seilim sorgusu. Darwinci evrimin rnleri olduumuzun bilincinde olarak, doal seilimin din drts ynndeki bask veya basklarnn aslen neler olduunu kendimize sormalyz. Bu soru Darwin ekonomisinin standartlam balklarna kyasla daha kanlmazdr. Din ok savurgan ve bir o kadar da lszdr ve Darwinci seilim devamllk arz eden bir sre zarfnda israf saptar ve yok eder. Doa tpk cimri bir muhasebeci gibi adeta bir kuruun hesabn yapar. Zaman titizce kollar ve her tr israf sert ve acmaszca cezalandrr. Darwin'in aklad zere 'doal seilim, her gn ve her saat dnya btnndeki her deiiklii, hatta en zayf olan bile dikkate alr; kt olan re karr, gzel olan her eyi korur ve ayklar; tm organik varlklarn geliiminde, her nerede ve her ne zaman bir frsat yakalarsa sessiz ve acmasz bir grevi stlenir.' Eer vahi bir hayvan srekli olarak gereksiz bir eylem sergiliyorsa, doal seilim yaamn ve remenin devamllnn korunmas adna bu hayvan eleyip, zaman ve enerjiyi daha verimlice deerlendiren rakiplerine ans tanyacaktr. Doann anlamsz keyif oyunlarna tahamml yoktur. Her an her saniye gzmze arpmasa da merhametten yoksun faydacln (utilitarianizm) borusu tmektedir. Dier yandan, bir tavus kuunun kuyruu kusursuzca sergilenen bir keyif oyunudur. Kuyruun sahibine sa kalma konusunda bir yarar salamad ok aktr. Fakat onu daha gsterisiz rakiplerinden ayran genleri barndrmaktadr. Kuyruk aslnda bir reklamdr ve diileri cezbederek doann ekonomisindeki yerini alr. Ayn durum, bir ardak kuunun ardana adad zaman ve emek iin de geerlidir: bu, imen, ince dallar, renkli meyveler, iekler ve bazen incik, boncuk ve gazoz kapaklarndan oluan bir tr ilave kuyruktur. Veya reklamla ilgisi olmayan bir rnek olarak gze arpan 'karnca banyosu' nu ele alalm: Alakarga gibi kularn bu sra d alkanlklar, bir bakma karnca yuvasnda 'ykanmak' ya da karncalar tyler zerine uygulamaktr. Karnca banyosunun faydasnn ne olduu konusunda herkes kararszdr; bu belki de tylerdeki parazitlerden arnmaya yarayan bir tr hijyen salama tekniidir; konu zerinde farkl baka varsaymlar da vardr ancak hi biri salam bir kantla desteklenmemitir. Lakin ayrntlar zerindeki bu kararszlk, Darwinizmcileri
1

Dinin

karnca banyosunun mutlaka bir fayda 'salad' konusunda zgvenli varsaymlarda bulunmaktan alkoymayacaktr (ve koymamaldr da.) Bu meselede saduyulu bir birleme salanabilir ancak Darwinizm mant, "eer kular byle bir eylem sergilemeselerdi, bu durum genetik baarlarnn istatistiksel olaslklarna zarar verirdi" diyerek zel bir nedenin altn izer. stelik bu zararn kesin ynn henz kefetmemi olsak bile. Darwinizmci sonu u iki gzlemden ileri gelir ki, doal seilim zaman ve enerji israfn acmaszca cezalandrmakta, dier yandan kular srekli olarak karnca banyosuna zaman harcamaktadrlar. Eer bu 'uyarlamac' prensibin tek cmlelik bir zetini duymak istersek, sz sekin Harvard genetikisi Richard Lewontin'e brakmalyz (biraz hain ve abartl terimleri tercih ettii kabul edilmelidir): 'Sanrm tm evrimcilerin hemfikir olmak zorunda kaldklar bir nokta vardr ve bu, bir organizmann kendi ortamnda rettii iten daha iyi bir i retmenin gerekten imknsz olduudur.' Eer karnca banyosunun hayatta kalmak ve remek adna mutlak bir faydas olmasayd, doal seilim ok uzun zaman nce bu eylemden saknan canllar ayklam olurdu. Bir Darwinizmci ayn yorumu dine uyarlamak isteyebilir ki bu, buradaki tartmamzn esas gereksinimidir. Bir evrimci iin dinsel ayinler, 'gneli bir alanda dolaan tavus kular gibi gze arparlar' (Dan Dennett'in ifadesi.) Dinsel tutum, apak olarak karnca banyosunun ya da ardak imalinin insanolundaki karldr. Zaman israfdr, enerji israfdr ve genelde bir Cennet Kuu'nun tylerinin olduu gibi ar derecede atafatldr. Din, dindar bireylerin hayatna zarar verebilecei gibi, dierlerinin hayatna da zarar verebilir. Binlerce insan belirli bir dine ballklarndan tr trl eziyetler ekmitir. Gemi birok hikyede bir para farkl, alternatif inanlar benimsemi kiiler fanatik yobazlarca ikencelere layk grlmtr. Din bazen ok zengin olabilen kaynaklar bir rpda bitiriverir. Mesken olarak kullanlmayacak ya da herhangi bir faydal amaca asla hizmet etmeyecek bir Ortaa katedralinin inas yzyllar srebilir. Bu bir eit mimari tavus kuu kuyruu mudur? Eer yleyse, reklam kime yneliktir? Kutsal mzik ve dinsel resimler genellikle Ortaa ve Rnesans tarznn tekelindedir. Dindar insanlar tanrlar iin lm ve ldrmlerdir; srtlarndaki kanl krba yaralaryla, mr boyu bekret ya da sonsuz sknet uruna yemin eder ve tm bunlarn dine hizmet adna olduunu sylerler. Bunlarn ne faydas olabilir? Dinin faydas nedir? 'Fayda' ifadesiyle Darwinizm, gerekte genlerin sa kalma sresinin artmasna etki eden fayday ima eder. u nemli noktay es gememeliyiz ki Darwinizmci faydann alan bireysel organizmann genleriyle snrl kalmamaktadr. Bu faydann olas alternatif hedefi vardr. Bunlardan ilki grup seilimi (grup seilimi) teorisinden kaynaklanr ve buna birazdan geleceim. kinci hedef The Extended Pbenotype'ta (Yaylm Fenotip) savunduum teoriden doar: gzlem altndaki bireyin genleri baka bir bireyin genlerinin gl etkisi altnda olabilir, belki de bir parazitin genlerinin. Dan Dennett bize, nezlenin tpk din gibi tm insanlar iin evrensel olduunu ancak bu virsn bize yarar olduunu syleyemeyeceimizi hatrlatr. Bnyesinde barndrd parazitin baka bir bnyeye sramasna anak tutacak ekilde davranmaya itilen birok hayvan rnei vardr. Bu konuyu 'yaylm fenotipin1 temel teorisi' isimli almamda zetledim: 'Bir hayvann davran, bu davrana "ait" genlerin yaam sresini uzun tutmaya meyillidir. Bu genler bu davran sergileyen belirli bir hayvann bedenine ait olsa da olmasa da.' nc alt balkta 'temel teori', 'gen' terimini daha genel bir terim olan 'replikatr' ile deitirebilir. Dinin heryerdelii, dinin byk ihtimalle bir fayda salamakta
2

olduu izlenimini yaratr ancak bu fayda, biz ya da genlerimiz zerinde olamaz. Belki de, din tpk bir replikatr gibi genlerinkine benzer bir yntemle yayldndan, yalnzca dinsel grlerin sregelmesine fayda salam olabilir. Bu konuya daha sonra 'Sakin ol, nk Menilerimin zerinde Yryorsun' balnn altnda deineceim. Ayn zamanda Darwinizmin daha geleneksel yorumlarn ele alacam ki burada 'fayda' bireysel sa kalma ve reme kabiliyetiyle ilgili fayday kastetmektedir. Avustralya yerlileri gibi avc - toplayc insanlardan oluan kabileler muhtemelen uzak atalarmzn yaam tarzna benzer bir ekilde yaamaktadrlar. Yeni Zelanda ve Avustralyal bilim filozofu Kim Sterelny, kabile yaantsndaki arpc bir tezata parmak basar. Yerliler elverili yeteneklerinin fazlasyla snand koullar altnda mkemmel bir ekilde 'sa kalrlar.' Sterelny aklamasna yle devam eder; bizim kadar akll olabilirler ancak bu akl kt ynde kullanrlar. Doal dnya hakknda olduka bilgili olan ve ciddi zorluklara ramen sa kalmann stesinden ustalkla gelebilen bu insanlar, topluca zihinlerini yanll apak olan inanlarla doldururlar ki bu inanlar iin 'faydasz' demek aslnda sorunu cmerte basite indirgemektir. Sterelny, Papua Yeni Gineli yerlileri bizzat tanr. Bu insanlar besinin zor elde edildii etin koullarda, 'biyolojik evreyi efsanevi biimde doru kavrayarak yaamay srdrrler. Ancak bu kavraylarn diilerin regl kirlilii ve byyle ilgili derin ve ykc takntlarla harmanlarlar. Yerel medeniyetlerin ou, by ve cad korkusu ve buna elik eden iddetten ac eker.' Sterelny bizi kendimize u soruyu sormaya davet eder, 'ayn anda nasl hem ok zeki hem de ok aptal olabiliyoruz? Ayrntlar dnya genelinde farkllk gsterse de her medeniyetin, zaman, salk ve g israfna yol aan ve de dmanlk provoke eden ayinleri art koan, bunlara ek olarak gerek d fikirleri ve yaratcla ket vuran fantezileriyle zararl nitelik tayan bir inanc vardr. Baz eitimli bireyler dini benimsemekten vazgemi olabilir ancak genelde her biri vazgemek iin bilinli bir karar vermek zorunda kald dinsel bir kltr iinde yetitirilmitir. Eski Kuzey rlanda akas, 'Evet, ancak sen bir Protestan ateist misin yoksa Katolik ateist mi?' ok keskin bir gerei yanstr. Dinsel davran tpk heteroseksel davran gibi evrensel bir eilim olarak dnlebilir. Her iki genelleme de bireysel istisnalar ierebilir ancak tm bu istisna kiiler aslnda sadece caydklar ilkenin anlamszln ok iyi sezmilerdir. Bir trn evrensel zellikleri en nihayetinde bir Darwinizm aklamas gerektirir. Aka grlyor ki, cinsel davrann Darwinci faydasn aklamakta bir zorluk yoktur. Bu bebek yapmakla ilgilidir, zel durumlar doum kontrol ya da ecinsellik eliki yaratr grnse de. nsanlar neden oru tutar, namaz klar, yalvarr, kendini krbalar, bir duvarn nnde lgnca bir edayla kafasn aa yukar sallar, savar ya da yaam ypratan, hatta u durumlarda yaam sonlandrabilen, pahalya mal olan eylemler gerekletirir?

DNN BARZ FAYDALARI

Dinsel inanlarn insan strese bal hastalklardan koruduu ynnde zayf bir
kant vardr. Kant kuvvetli deildir ancak telkin tedavisinin nadir durumlarda ie
3

yarad mantyla yola kp buna armayabilirdik, tabi eer gerek olsayd. Bu gibi faydal etkilerin dinin taleplerinin gerek deerlerini hibir ekilde ykseltmeyeceini eklemeye gerek olmadn umut ederim. George Bernard Shaw'n deyiiyle, 'Artk bir inanlnn bir septikten daha mutlu olduu gr, bir sarhoun bir ayktan daha mutlu olduu gr kadar isabetli bir saptama deildir.' Bir doktorun hastasna salayabilecei faydann bir ksmn telkin ve gven tazeleme oluturur. Bu zerinde biraz dnmeden deerlendirme yaplamaz bir durumdur. Doktorum telkinle tedaviyi harfi harfine uygulamaz. Ancak birok kez, baz 'nemsiz' hastalklarm, stetoskobu boynunda zeki bir ifadeden kan gven tazeleyici bir ses sayesinde bir anda 'tedavi edilmitir.' Plasebo* ila etkisi yeter derecede belgelenmitir ve bunun ok da gizemli olduunu syleyemeyiz. Sahte haplar, hibir ekilde farmakolojik etkileri olmamakla birlikte, gzle grlr biimde sal dzeltirler. te bu sebeple double-blind ila testleri, bu plasebo ilalar kontrol amal kullanmak zorundadr. Ve yine ayn sebepten tr, homoepatik tedaviler de ie yarar grnmektedir. stelik plasebo kontrolnde kullanlan ilalarla ayn miktarda aktif etken maddeleri bulunup, olduka etkisiz olduklar dnlse de; yani sfr molekll ilalar. Sras gelmiken, baz hukukularn, doktorlarn alanna zarar vermek amacyla el uzatmalarndan dolay doktorlar artk, tipik uygulamalarda, plasebo ilalar reeteye yazmaktan ekinir oldular. Ayrca brokrasi, doktorlar hastann yarar grebilecei plasebo ilalar yazl notlarla tanmlamaya mecbur brakabilmektedir ki bu uygulama hi phesiz tedaviye zarar verecektir. (Hasta ald ilacn plasebo olduunu bilmemelidir, bilirse plasebo etkisi salanmayaca iin ilemin bir anlam kalmaz.) Homoeopatlar daha baarl bir tedavi sunabilirler nk Ortodoks pratisyenlerin aksine, hala plasebo ilalar kullanma yetkileri vardr; ancak farkl bir isim altnda. Ayrca, homoeopatlar hastalarla sohbet etmeye daha fazla zaman ayrabilir ve bu ekilde daha basit bir tedavi tasarlayabilirler. Dier taraftan, hastadan kan alma gibi etkin bir zarara katlanlan Ortodoks tbbi uygulamalarnn aksine, kolay ve acsz tedavi sunan homoeopati uzun gemiinin ilk zamanlarnda tesadfen halk arasnda itibar kazanmt. Din stresi azaltarak mr uzatan bir plasebo mudur? Bu olasdr, ancak bu teorinin, dinin stresi azaltmaktan ziyade krkledii birok durumun altn izen kukucularn ar eletirilerine maruz kalmas gerekir. Mesela, herhangi bir hastaln, normal zeknn altnda ve sradan zaaflar olan bir Roman Katolii'nin dertli olduu, yar sabit bir lm korkusunun etkisiyle iyileeceine inanmak zordur. Belki sadece Katoliklerden sz etmek adaletsizce olabilir. Amerikal komedyen Cathy Ladman konuyla ilgili yle bir gr bildirir, 'Tm dinler ayndr; dinler temelde, farkl kutsal gnlerinin yan sra, gnahkrlktr.' Her halkarda, plasebo teorisinin geni lde yaygn evrensel din fenomenine yeterli gelmeyeceini dnyorum. Elimizdeki mantn, dinin atalarmzn stresini azaltt ynnde olduunu sanmam. Bu teori yardmc bir rol stlenmi olsa da bu meseleye ufak gelir. Din ok byk bir fenomendir ve aklamas daha byk bir teoriyi gerektirir. Dier teoriler Darwinci aklamalarn ana fikrini hepten skalarlar. 'Din, kinat ve kinattaki yerimiz konularyla ilgili merakmza yant verir' ya da 'din telkin edicidir' gibi iddialardan bahsediyorum. Blm 10'da greceimiz zere, bu konuyla ilgili psikolojik bir gerek olabilir ancak bunun Darwinci aklamayla bir ilgisi yoktur. Tpk Steven Pinker'n, Akl Nasl ler'de telkin teorisine ineleyici bir tarzla deindii gibi: 'Telkin teorisi yalnzca u soruyu aa karr; akl neden huzuru
4

yanl olduu aka grlen inanlarda bulacak ekilde evrim geirir? Souk bir insan, scak olduuna inanarak huzura kavuamaz; bir aslanla kar karya gelen bir insan, bir tavan olduuna inanarak iini rahatlatamaz.' Telkin teorisi en azndan Darwinizm terimlerine tercme edilmelidir ve bunu yapmak sandnzdan daha zordur. nsanlarn baz inanlar ho ya da naho bulmasnn psikolojik aklamalar, sanlann aksine esasl deil belli belirsiz aklamalardr. Darwinciler, esasl aklamalar ile belli belirsiz olanlar arasndaki farka ok nem verirler. Bir iten yanmal motorun silindirlerinin iindeki patlamaya sunulan belli belirsiz bir aklama, buji kablosuna iaret edecektir. Esasl aklama, patlamann hangi ama iin tasarlandyla ilgilenir: silindirin iindeki pistonu harekete geirmek ve e zamanl olarak krank milini dndrmek. Dinin belli belirsiz nedeni, beynin belirli bir boumundaki ar hareketlilik olarak tanmlanabilir. Beyindeki bir 'tanr merkezi' nrolojik grn desteklemeyeceim nk burada belli belirsiz sorularla vakit kaybetmemeliyim. Amacm aalamak deildir. zl bir tartma iin Michael Shermer'in Nasl nanrz: Bilim anda Bir Tanr Aray adl kitabn tavsiye ederim, ki bu kitap dsel, dinsel deneyimlerin geici lop epilepsiyle ilgili olduunu iddia eden Michael Persinger ve dierlerinin grleriyle doludur. Ancak bu blmdeki asl hedefim Darwinci mantktan beslenen aklamalardr. Nrobilimciler beyinde bir 'tanr merkezi' kefetseler bile, benim gibi Darwinizmci bilim adamlar, yine de buna yol aan bir doal seilim basks olup olmadn renmek isterler; atalarmz arasndan beyinlerinde bir tanr merkezi yaratma genetik eiliminde olanlar neden rakiplerinin eriemedii sayda torun sahibi olup, sa kalmlardr? Darwinizm temelli sorgu, nrolojik belli belirsiz sorgudan ne daha iyi bir sorgudur, ne daha derin bir sorgudur ne de daha bilimsel bir sorgudur. Fakat benim burada incelemeye alacam bir sorudur. Darwinciler u gibi politik aklamalarla da tatmin olmazlar; 'Din egemen kesim tarafndan alt kesimi zaptetmek iin kullanlan bir aratr.' Amerika'daki siyah klelerin bir baka yaam vaatleriyle telkin edildikleri yadsnamaz bir gerektir. Bu yolla siyahilerin yaama dair honutsuzluklar kreltilmi ve bu durum kle sahiplerine fayda salamtr. Dinlerin, alayc papazlar ya da hkmdarlar tarafndan kasten tasarlanp tasarlanmad ilgin bir sorudur ve dolaysyla tarihiler buna kulak vermelidir. Ancak bu aslnda bir Darwinizm sorusu deildir. Darwinizm, insanlarn neden dinin albenisine kar savunmasz olduklarn ve dorudan doruya papazlarn, politikaclarn ve krallarn istismarna ak olduklarn merak eder. nsani iyilie inanmayan bir tahrifi, cinsel ehveti politik gcn bir arac olarak kullanabilir ancak yine de bunun nasl ilediine dair bir Darwinizm aklamasna ihtiyacmz olur. Cinsel ehvet meselesinde yant gayet basittir: beyinlerimiz cinsellikten zevk alacak bir sistemle alr nk cinsellik, doal koullarda, bebek retir. Bir politik tahrifi amacna ulamak iin ikenceyi de kullanabilir. Bu noktada Darwinizm ikencenin neden etkili olduu konusundaki aklamay salamak zorundadr; iddetli acdan korunmak iin neden neredeyse her eyi yaparz? Sorunun bayalk snrnda olduu aktr ancak Darwinizm yine de konuyu ayrntlaryla aydnlatmaldr: Doal seilim ac algsn, yaam tehdidi ieren bedensel zararn bir iareti olarak belirlemi ve bizi bundan saknmak zere programlamtr. Ac hissetmeyen ya da acy umursamayan nadir bireyler genelde yaralanarak erken yata lrler. Biz geriye kalanlar ise bundan ders alp, acdan
5

korunmak iin geri adm atarz. ster insanlarla alay etmek iin, ister keyfi beyan edilsin, sonuta tanr arzusu ne ifade etmektedir?
(* Plasebo ila olarak, Plasebo Etkisi ad verilen psikolojik etkiyi salamak zere verilen tesirsiz maddelerin genel ismidir. Plasebo Etkisi, hastalarn tesirsiz maddeleri ila sanmalarn salayarak teskin edilmesini ve sonu olarak hastann inancndan yararlanarak baz durumlarda ksm iyileme salanmasn hedefler.)

GRUP SELM
zaten ylelerdi.) Grup seilimi, Darwinci seilimin, trler ya da canl gruplar arasndan seim yaptn bildiren tartmal bir grtr. Cambridge'li arkeolog Colin Renfrevv Hristiyanln bir eit grup seilimi sayesinde sa kaldn ne srer. Bu gr nda grup seilimi, grup ii ballk ya da grup ii arkadalk sevgisini beslemi ve bu durum dindar gruplara daha az dindar gruplara kyasla daha ok yaama ans tanmtr. Grup seilimi fikrinin ncs Amerikal D.S.Wilson, Darwin'in Katedrali'nde bamszca, benzer ama daha ayrntl bir iddia ne srmtr. Bir dinsel grup seilimi teorisinin neye benzediini anlamak iin ite size imdi uydurduum bir rnek. Son derece kavgac yapdaki bir 'sava tanrsna' tapan bir kabile, tanrlar bar ve uyumu tevik eden ya da bir tanrya inanmayan rakip kabilelere kar olan tm savalar kazanr. Savata ehit dtklerinde, cesurca savamaktan tr doruca cennete gideceine sarslmaz biimde inanan savalar seve seve canlarn feda ederler. O halde bu tr dini olan kabilelerin, kabileler aras sava ortamnda ayakta kalmalar, yendikleri kabilenin srlarn almalar ve karlarn kendilerine almalar daha olasdr. Bu gibi baarl kabileler arabuk evlat kabileler retirler ve bu evlat kabileler daha ok evlat kabilenin domasn salar ve bunlarn hepsi ayn kabile tanrsna taparlar. Bu arada evlat gruplar treten grup gr, tpk ar kmeleri oluturan bir kovan gibi, mantksz deildir. Antropolog Napoleon Chagnon, nl almas 'Ateli nsanlar'da bu tr treyen kylerin haritasn karmtr, Gney Amerika Ormannn Yanomams. Chagnon bir grup seilimi destekisi deildir, ben de yle. Korkun sakncalar vardr. Aykr bir grup seilimi yanda olarak, bu kitabn ana rotasndan ok fazla uzaklamamak iin sevgili atm Tangent'e binip drtnala uzaklamaktan saknmalym. Baz biyologlar sava tanrs rneimdeki gerek grup seilimi ile kendi deyimleriyle yine bir grup seilimi olan ancak daha yakndan incelendiinde soyda seilimi ya da kart zgecilik halini alan bir kavram arasnda bir kemeke olduunu aa vururlar. (Blm 6'ya bakn.) Biz, grup seilimini kmseyenler, prensipte bunun mmkn olabileceini onaylarz. Asl soru, evrim zerinde belirgin bir etkisinin olup olmaddr. Bu balamda, daha dk seviyelerdeki seilimle kaptrldnda (grup seiliminin bireysel zveri iin bir aklama tekil edebilecek kadar gelimesi gibi) dk seviye seilimin evrim zerindeki etkisinin daha gl olmas olasdr. Kuramsal kabilemizde, kiisel karlar olan bekr bir savay dnn ve bu sava kabile
6

Baz szm ona esasl aklamalar 'grup seilimi' teorileri olup kmlardr (ya da

iin ehit olmaya can atan, karlnda dl olarak dorudan cennete gideceine inanan savalarn egemen olduu bir ordunun mensubu olsun. Savata kendini korumak iin biraz geride durmasnn sonucunda, kazanan tarafta olma olasl (yani yaama ans) yalnzca nemsenmeyecek miktarda decektir. Arkadalarnn ehit dmesinin ona salayaca yarar, bu savalarn her birine salayaca ortalama yarardan daha fazla olacaktr nk dierleri lecekler. Bu savann remesi ve ehit dmeyi reddetmesini emreden genlerinin bir sonraki neslinde var olmas dierlerine gre daha olasdr. Bu yzden ehit dme ynndeki eilim gelecek nesillerde etkisini yitirecektir. Bu basitletirilmi nemsiz bir rnektir ancak grup seilimiyle ilgili kalc bir sorunu tanmlar. Bireysel zverinin grup seilimi teorileri daima iten yklma eilimindedir. Bireysel lm ve reme, grup imhalar ya da blnmelerinden daha hzl ileyen bir zaman lei ve daha geni frekanslarda gerekleir. Matematiksel sistemler, hangi grup seiliminin hangi zel koullarda evrimsel adan kuvvetli olabileceini gsteren matematiksel modeller retilebilir. Bu zel koullar genelde doa iinde gereki deildirler ancak kabilesel gruplardaki dinlerin de bu gibi gerek d koullar yaratt savunulabilir. Bu ilgin bir teori dizisidir ancak daha fazla ayrntya girmeyeceim. Yalnzca Darwin'in fikirlerim dikkate alacam ki gerekte bireysel organizma seviyesinde seilimin salam bir savunucusu olsa da, kabileler grnde bir grup seilimcisi olmaya epey yaklamtr: Ayn blgede yaayan iki ilkel a kabilesi rekabet ettiklerinde, eer bu kabilelerden birisinde (dier koullar eit olduu dnlrse) byk sayda cesur, duyguda ve inanl yeler varsa, ki bunlar bir tehlike sezdiklerinde bir dierini uyarmaya, yardm etmeye ve birbirini korumaya daima hazrdr, bu kabile hi phe yok ki daha baarl olacak ve dier kabileyi yenecektir... Bencil ve kavgac insanlar birleemezler ve uyum olmadan hibir ey gerekletirilemez. Yukardaki zelliklere yksek miktarda sahip olan herhangi bir kabile genileyecek ve dier kabilelere stn gelecektir; ancak bunu yapt zaman diliminde, tm gemi tarihi hesaba katarak, dier daha varlkl kabileler tarafndan sras geldiinde hezimete uratlacaktr. Bunu okuyan herhangi bir uzman biyologu tatmin etmek iin Darwin'in bu grnn tam olarak bir grup seilimi olmadn eklemeliyim; yani grup seiliminin gerek anlamyla, treme skl bir grup metapoplasyonu saylabilen, baarl gruplar. Darwin bunun yerine, zgecil bir ruhla ibirlii yapan yelerden oluan ve genileyerek sayca fazlalaan kabileleri gznn nne getirmiti. Darwin modeli daha ok ngilteredeki krmz sincaplara karn gri sincaplarn yaylmasdr: bu ekolojik yer deitirmedir, gerek grup seilimi deildir.

BAKA BR EYN YAN RN OLARAK DN

Sanrm
artk grup seilimini bir kenara brakp dinin sa kalmasnn (veya sregelmesinin) Darwinci aklamas zerinde kendi grm bildirmek istiyorum.
7

Ben dini baka bir eyin yan rn olarak gren saylar giderek artan biyologlardan birisiyim. Ana hatlaryla izah edersek, biz dinin Darwinci sa kalma aklamas hakknda kuramsal olarak dnenlerin 'bir yan rn teorisini akla getirmemiz' gerektiine inanrm. Herhangi bir konunun sregelme ya da sa kalmasnn anlamn sorgularken, yanl soruyu soruyor olabiliriz. Bu soruyu daha yardmc bir tarzla yeniden ekillendirmeye ihtiyacmz vardr. Belki de ilgilendiimiz esas (bu durumda bu dindir) dorudan kendisine ait bir sa kalma deerine sahip deil ancak bu deere sahip herhangi baka bir eyin yan rndr. Yan rn grn, kendi alanm hayvan davranlarndan bir benzetmeyle tantmann faydal olacan dnyorum. Gveler uarak mum na uar, yanarlar ve bu bir kaza gibi grnmez. Sanki kavrulmu gve takdim etmek iin uu rotalarn deitirir gibi grnrler. Bunu 'kendini kurban etme davran' olarak snflandrabilir ve bu kkrtc isim altnda doal seilimin bu davran nasl olur da olumlu bulduunu merak edebiliriz. Bence zeki bir yant giriiminde bulunabilmemizin ncesinde soruya yeni bir ekil kazandrmalyz. Bu intihar deildir. Bariz intihar, dikkatsizlik kaynakl bir yan etki ya da baka bir eyin yan rn olarak ortaya kar. Neyin yan rn? te ta gediine oturtmakta yarar dokunacak olaslklardan biri: Yapay k dnya gecelerini yeni yeni aydnlatmaya balamtr. Yapay k olmad tarihlerde, grebileceiniz tek gece klar ay ve yldzlara aitti. Bu k huzmeleri optik snrszlktadr, dolaysyla dnyaya paraleldirler. Bu sayede bu tarz klar pusula olarak kullanmak mantkldr. Bceklerin dz bir izgide istikrarla ilerlemek iin gne ve ay gibi gk cisimlerini kullandklar bilinir ve ayn pusulay, zt yn iareti olarak alglayp, bir akn sonras eve dnmek iin kullanabilirler. Bceklerin sinir sistemi bu tr geici bir pratik eylem sergilemekte uzmandr: 'In gzne 30 derecelik adan vurduu bir rotay takip et.' Bcekler bileik gzl olduklarndan, (dik tpler ya da k klavuzlar, gzn merkezinden tpk bir kirpinin ineleri gibi serpilirler) bu, pratikte belirli bir tpte ya da ommatidium'da sabitlemek gibi basit bir eylem anlamna gelebilir. Ancak k pusulasnn baars, ciddi biimde gk cisminin optik snrszlkta olmasna baldr. Eer deilse, nlar paralel deil, bir tekerlein ya da araba jantnn kollar gibi birbirinden uzaklaarak serpilir. Yakndaki bir mum zerinde 30 derece yntemini uygulayan bir sinir sistemi (ya da herhangi bir dar ada), mumu optik snrszlktaki ay zanneder ve gveyi spiral bir yol zerinden atee ynlendirir. Siz de 30 derece gibi dar bir a kullanarak bir taslak izerseniz muma doru ho bir logaritmik spiral rettiinizi greceksiniz. Bu zel durumun lmcl olduunu akla getirsek de, gvenin pratik yntemi yine de, ortalamada, yararl bir davrantr nk bir gve iin muma nian almak, aya nian almaya oranla olduka seyrektir. Parlak bir yldz ya da ay ve hatta uzaktaki bir ehrin parlts tarafndan sessiz ve etkili bir biimde ynlendirilen yzlerce gveyi fark edemeyiz. Yalnzca bizim mum ateimize ynelen gveleri grrz ve yanl soruyu sorarz: Neden btn gveler intihar eder? Bunun yerine, k huzmelerine sabit bir ay koruyarak gveyi ynlendiren sinir sistemlerini sorgulamalyz ki bu yalnzca ters gittiinde fark ettiimiz bir taktiktir. Soru yeni bir anlam kazandnda gizem buharlar. Buna intihar demek asla doru deildi. Genelde faydal bir pusulann, tekleyen yan rndr.
8

imdi yan rnden rendiklerimizi insanlardaki dinsel davranlar zerinde kullanalm. ok sayda insan gzlemleriz ki (birok blgede bu say nfusun yzde 100'dr) kantlanabilir bilimsel gereklerle bsbtn elien inanlar barndrrlar, tpk birbirini douran hasm dinlerin birbiriyle elimesinde olduu gibi. nsanlar bu inanlarna yalnzca tutkulu bir ekilde balanmakla kalmayp, bu ballklarndan kaynaklanan pahalya mal olan etkinlikler iin zaman ve kaynaklarn adarlar. Bu inanlar uruna lr ve ldrrler. Bunu garipseriz, tpk 'kendini kurban etme davrann' garipsediimiz gibi. akna dner, neden diye sorarz. Ancak ben unu vurgulamak isterim ki yanl soruyu soruyor olabiliriz. Dinsel davran, farkl koullarda veya bir zamanlar faydal olan bir temel psikolojik eilimin, tekleyen, talihsiz bir yan rn olabilir. Bu bak asyla, atalarmzda doal seilim itibariyle sregelmi bu eilim znde dinle ilgili deildi; eilimin farkl bir kar vard ve sadece tesadfen, kendini dinsel davran olarak aa kard. Dinsel davran, onu yalnzca yeniden adlandrdktan sonra kavrayabiliriz. O halde, eer din baka bir eyin yan rnyse, bu ey nedir? Gk cisimlerinin nn yaratt pusulayla rotasn belirleyen gvelerin bu davrannn insandaki karl nedir? Bazen tekleyerek dini var eden bu ilkel an avantajl zellii nedir? rnekleme yoluyla size bir fikir sunacam ancak vurgulamak isterim ki ifadem yalnzca bu konuyla ilgili kuramsal bir rnektir ve dier bilim adamlarnn benzer fikirleriyle desteklenecektir. Sorunun amaca uyun ekilde sorulmas ve eer gerekliyse yeni bir anlamla ifade edilmesi genel prensibine olan ballm, herhangi belirli bir yanta olan ballmdan daha kuvvetlidir. Benim kendine zg varsaymm ocuklar hakkndadr. Dier tm rklardan fazla olarak biz, nceki kuaklarn birikimli deneyimiyle sregeliriz ve bu deneyimler korunma ve salkl olabilmeleri adna ocuklara geirilmelidir. Teorik olarak, ocuklar kiisel deneyim sayesinde bir uurumun eiine fazla yaklamamak, denenmemi ilekleri yememek ve timsahlarla dolu bir glde yzmemek gerektiini renebilirler. Ancak, en azndan, ocuun beyninde pratik ynteme egemen olan bir seici kar olacaktr: ebeveynlerin sana ne anlatrlarsa anlatsnlar sorgulamadan inan. Ebeveynlerine itaat et; kabile byklerine itaat et, zellikle de ciddi, tehditkr bir ruh halindelerse. Byklerine onlar sorgulamadan gven. Genelde bu ocuklar iin deerli bir kuraldr. Ancak, tpk gvelerde olduu gibi, iler ters gidebilir. Kklmde okulumun kilisesinde dinlediim korkutucu bir vaaz hi unutmam. Gemite korkun olan uydu: o zamanda, ocuk beynim bunu papazn amalad ruh haline brnerek kabullenmiti. Bize bir demiryolu hattnn yannda talim yapan bir asker blnn hikyesini anlatmt. Alengirli bir anda talim subaynn dikkati dalr ve dur emri vermeyi unutur. Askerler sorgulamadan emirlere itaat etmeye yle gzel eitilmilerdir ki yaklamakta olan bir trene aldrmadan yrmeye devam ederler. imdi, elbette bu hikyeye inanmyorum ve umarm papaz da inanmamtr. Ancak dokuz yandayken buna inanmtm nk bu hikyeyi benim zerimde otoritesi olan bir bymden duymutum. Ve o papaz bu hikyeye ister inansn ister inanmasn, biz ocuklardan emirlere sorgusuzca, kr krne itaat eden askerleri takdir edip, kendimize rnek olarak benimsememizi dilemiti, her ne kadar bu bir otorite figr iin mantksz bir dilek olsa da. Kendim iin konuursam, sanrm gerekten takdir ettik. imdi bir yetikin olarak, bir ocuun trenin altna girerek grevini gerekletirecek cesarete sahip olmay isteyip istemediini kendi arzusuyla
9

merak ettiine inanmann neredeyse imknsz olduunu dnyorum. Ancak o zamanki hislerim imdikinden olduka farklyd. Vaaz aka benim zerimde derin bir etki brakmt, nk hatrlyor ve hatta size aktaryorum. Adil olmak gerekirse papazn dinsel bir mesaj sunmay amaladn dnmyorum. Bu mesaj muhtemelen dinsel olmaktan ok askeriydi ki Tennyson'un 'Aydnlk Mangann Grevini' iirin ruhuna yarar gzellikte okumutu: 'Aydnlk manga leri!' Var mdr umutsuzlua dm birisi? Askerler umursamazlar ki Tkezleyen bir askeri: Onlar karlk vermezler Onlar mantk aramazlar, Sadece emir alr ve lrler: lm vadisine doru Alt yz kii srklenirler. (nsan sesinin en eski ve en derme atma kaytlarndan birisi Lord Tennyson'un bizzat bu iiri okumasdr ve sesin gemiin derinliklerine uzanan karanlk ve uzun bir tnelin ucundaki boluktan geldii izleniminin etkisi rktc ancak yerindedir.) Bir st rtbelinin bak asyla, her askere emirlere uyup uymama konusunda tedbir alma yetkisini vermek lgnlktr. Emirlere riayet etmektense kendi inisiyatifini kullanan askerlerin lkeleri savalar kaybetmeye yatkndr. Ulusal bak asyla bu, salam bir pratik yntemi srdrmektir, bazen bireysel felaketlere yol asa da. Askerler olabildiince makineletirilmeye ya da bilgisayarlatrlmaya talim edilir. Bilgisayarlar sylenenleri yaparlar. Kendi programlama dillerinde verilen ynergelere kle gibi riayet ederler. Bu ekilde kelime ilem ve tablolama gibi faydal ilemleri gerekletirirler. Ancak, tpk kanlmaz bir yan rn gibi, hatal ynergelere uymakta da eit miktarda robotiklerdir. Herhangi bir ynergenin iyi ya da kt etkisi olacan belirtme imknlar yoktur. Yalnzca itaat ederler, tpk askerlerin yapt gibi. Bilgisayarlar faydal yapan bu sorgusuz sadakatleridir ve tam tamna ayn zellik bilgisayarlar kanlmaz biimde yazlm virsleri ve solucanlarna kar savunmasz klar. 'Beni kopyala ve bu sabit diskte bulunan tm adreslere gnder' gibi kt niyetli tasarlanm bir program basite uygulanacak ve katsaysal potansiyeline gre gnderildii balantdaki dier bilgisayarlar da buna riayet edeceklerdir. Ayn anda hem faydal biimde itaatkr hem de virslere kar bakh bir bilgisayar tasarlamak zor ve belki de imknszdr. Eer grm savunma grevini u ana kadar iyi yaptysam, siz oktan ocuk beyinleri ve din ile ilgili kantm kafanzda tamamlamsnzdr. Doal seilim, ebeveynleri ya da kabile bykleri onlara ne derse desin inanmaya meyilli ocuk beyinleri ina eder. Bylesi gvenilir itaat, sa kalmak iin nemlidir: bir gvenin ay tarafndan ynlendirilmesine benzer. Ancak gvenilir itaatin yan etkisi kr krne saflktr. Kanlmaz yan rn akl virsleri enfeksiyonlarna kar savunmaszlktr. Darwinci sregelmeyle ilgili kusursuz sebeplerden tr, ocuk beyinleri ebeveynlerine ve emanet edildikleri byklerine gvenme gereksinimi duyar. Kendiliinden gelen sonu udur ki gvenen kii iyi tavsiyeyi ktden katiyen ayramayacaktr. ocuk, 'Timsahlarla dolu bir glde yzme" nasihatinin iyi bir
10

nasihat olduunu bilemeyebilir ama 'Dolunay olduunda bir kei kurban etmelisin, aksi takdirde yamur yamaz' inanc zaman ve kei harcamann en gzel rneidir. Her iki t de eit miktarda eminmi gibi grnr. Her ikisi de itibarl bir kaynaktan gelir ve sayg buyuran ve itaat talep eden, heybetli bir ciddiyetle iletilir. Ayn durum dnya, kinat, ahlak deerleri ve insan doasyla ilgili nerilerde de geerlidir. Ve, byk olaslkla, ocuk byyp kendi ocuklarn yetitirmeye koyulduunda, doal olarak tpatp ayn bulac ciddi tutumla hepsini ocuklarna aktaracaktr (samalklar da anlamllar da). Bu rnekte unu beklemeliyiz ki, farkl corafi blgelerde, farkl keyfi inanlar, ki bunlarn hi birinin gereklere dayal bir temeli yoktur, sonraki nesillere miras braklacak ve gbrenin ekinler iin iyi olduu inancnda olduu gibi, geleneksel irfann faydal paralar olarak ayn gr erevesinde inanlacaktr. Ayn zamanda batl inanlar ve dier gereklere dayanmayan inanlarn ya rastgele bir eilimle ya da bir eit Darwinizm seilimi benzeriyle yerel olarak evrimlemesini beklemeliyiz (her nesilde deiim). Sonuta bu durum ortak atalardan belirgin bir uzaklamann rneini sergileyecektir. Diller corafi ayrma yeterince olgunlatnda, ortak bir atann dilinden sapmaya srklenirler (Bu konuya birazdan geleceim.) Ayn durum nesilden nesile miras braklm, temelsiz ve keyfi inanlar iin ve de emirler iin de geerlidir; bunlar bir ihtimal, ocuk beyninin faydal programlanabilirliiyle kayda deer bir g kazanm inanlardr. Dindar nderler ocuk beyninin savunmaszlmn ve beyin ykamay erken yalarda yapmann neminin epey farkndadrlar. Cizvit iftihar kayna slup, 'ocuu bana ilk yedi yanda verin ve ben size bir adam vereyim,' iin basmakalp (ya da pheli) dersek yanl olmaz. Daha yakn gemite, gnmz yz kzartc 'Aileye Odaklan' hareketinin ncs James Dobson', u prensibi ok iyi benimsemiti: 'Genlere retilenleri ve genlerin deneyimlerini (grdklerini, duyduklarn, dndklerini ve inandklarn) kontrol altnda tutanlar, ulus iin gelecein gidiatn belirler. Ancak unutmayn, ocuk zihninin yararl saflna dair zgn iddiam yalnzca bir konu tryle ilgili bir rnektir ve bu konu ay ya da yldzlar tarafndan ynlendirilen gve benzetmesi olabilir. Etnolog (Irkbilimci) Robert Hinde, Tanr Neden Sregelir'de, antropolog Pascal Boyer, Aklanm Din'de ve Scott Atran, Tanrya Inanrz'da, dinin, allageldik psikolojik eilimlerin bir yan rn olduu genel grn birbirlerinden bamszca desteklemitirler. Sylemeden geemem, zellikle antropologlarn gznde, yan rnlerin ou, hem dnya dinlerinin eitliliini, hem de bu farkl dinlerin ortak ynlerini vurgulamakta etkilidir. Antropologlarn bulgular yalnzca bize tuhaf grnr. Bunun sebebi allmam bulgular olmalardr. Birinin dinsel inanc bu inanla yetitirilmemi bir dierine tuhaf grnr. Boyer, Kamerun'daki Fang halkn aratrmtr ki bu halk... ...cadlarn bir hayvannkine benzer ilave bir i organ olduuna ve bu organn geceleri uarak dier insanlarn rnlerine zarar verdiine ya da kanlarn zehirlediine inanr. Ayrca bu cadlarn bazen muazzam ziyafetler iin bir araya geldikleri ve ardndan, bir yandan kurbanlarn mideye indirirken dier yandan gelecekteki saldrlarn planladklar sylenir. Halkn ou, bir arkadan arkadann gece cadlar kyn stnde uarken, bir muz aacnn yapranda dinlenirken veya eitli saf kurbanlara sihirli mzraklar frlatrken gerekten grdn syleyecektir. Boyer ahsi bir anekdotla devam eder:
11

Cambridge'teki bir niversitede bir yemek sohbeti srasnda bu ve dier egzotik halklardan bahsettim. Konuklarmdan birisi, nemli bir Cambridge ilahiyats, bana doru dnd ve yle dedi: 'te bu antropolojiyi hem byleyici hem de ok zor yapan ey. insanlarn bylesi safsatalara nasl inandklarn izah etmek zorundasn.' Bu sz beni olduka sersemletmiti. Kendi inancnn samalklarna bakmadan, dier inanlar aalyordu. Ben, daha uygun bir yant bulamadan sohbet baka ynlere kayd. Cambridge'li ilahiyatnn gerek bir Hristiyan olduunu kabul edersek, muhtemelen aadaki ifadelerin bir nevi bileimine inandn ne srebiliriz: Atalarmzn yaad zamanlarda, bir adam biyolojik bir babas olmakszn, bakire bir anneden dnyaya geldi. Ayn babasz adam Lazarus isimli bir arkadan greve ard, ki Lazarus ok uzun zaman nce lm, cesedi kokmutu ve Lazarus acilen yaama dnd. Babasz adam ldkten sonra dirildi ve gn sakland. Krk gn sonra, babasz adam bir dan tepesine kt ve gkyzne ykselerek tamamen gzden kayboldu. Eer kafanzn iinde gizli dnceler geirirseniz, babasz adam ve 'babas' (ki babas ayn zamanda kendisidir) dncelerinizi duyar ve buna gre davranabilir. Ayrca dnyadaki herkesin dncelerini ezamanl olarak duyma yetenei de vardr. Eer iyi ya da kt bir ey yaparsanz, ayn babasz adam bunlarn hepsini grr, hatta sadece siz yapm olsanz bile. Gereince cezalandrlabilir ya da dllendirilebilirsiniz, lmnzden sonra bile. Babasz adamn bakire annesi hibir zaman lmedi ama bedenen cennete 'ykseldi'. Ekmek ve arap, eer bir papaz (testislere sahip olmak zorunda olan birisi) tarafndan kutsanrlarsa, bu babasz adamn bedeni ve kanma 'dnverirler.' Objektif bir antropolog, Cambridge'te saha aratrmas yaparken bu inanlar dizisini benimsemi birinin kstahlna maruz kaldnda sizce ne dnebilir?

DNE DNK PSKOLOJK STEK

yan rnler gr doal olarak nemli ve gelimekte olan evrimsel psikoloji bilim dalndan kaynaklanr. Evrim psikologlarna gre beyin, tpk grmekte evrim geirmi bir gz ya da umakta evrim geirmi bir kanat gibi, uzmanlk gerektiren, bir dizi veri sralamayla megul olan bir organ (ya da 'para') koleksiyonudur. Beyinde akrabalk, dei toku ve duygudalk gibi olgularla ilgilenen paralar vardr ve bu liste uzayarak gider. Din bu gibi baz paralarn teklemelerinin bir yan rn olarak grlebilir. rnein dier zihinlerin teorilerini ve birlemeleri biimlendiren paralar veya grup ii yelerin yannda, yabanclarn karsnda olmann ayrmna hkmeden paralar. Bu paralarn her biri ocuk saflnda belirttiim teklemeye kar savunmasz olma durumu kapsamnda, gvelerin gk cisimleri sayesinde yn tayin etmelerinin insandaki karl olmaya elverilidir. Psikolog Paul Bloom, 'Din bir yan rndr' grnn bir dier savunucusu,
12

Psikolojik

ocuklarn dalistik1 bir akl teorisine kar doal eilimli olduklarn belirtir. Bloom iin din bu gibi igdsel ikiciliin bir yan rndr. Biz insanlarn, zellikle ocuklarn doutan ikicil olduu fikrini ne srer. Bir ikicil, madde ve akl arasnda temel bir fark olduunu benimser. Bir monist (teki) ise bunun aksine, akln maddenin bir aksi olduuna (bir beyin ya da bir bilgisayar beynindeki madde, gere) ve madde olmadan var olamayacana inanr. Bir ikicil, akln bir tr bedenden ayrlm ruh olduuna inanr. Ruh bedende ikamet eder ve bu yzden makul olarak bedeni terk edip baka bir yerde bulunabilir. kicil herhangi bir zihinsel hastal bir rpda 'cin arpmas' olarak yorumlayabilir, bu kt ruhlarn bedendeki hakimiyeti geicidir ve 'kovulabilirler.' kiciller en kk frsat yakaladklarnda cansz fiziksel nesneleri kiiletirirler, hatta elale ve bulutlarda eytanlar, hayaletler grrler. F. Antey'in 1882'de yazd kitab Vice Versa (Karlkl Olarak), bir ikicil iin anlamldr ancak benim gibi koyu bir teki iin kesinlikle anlalmazdr. Bay Bultitude ve olu gizemli bir ekilde birbirlerinin bedenine getiklerini fark ettiler. Baba, olunun neesini krmamak iin olunun bedeninde okula gitmek zorunda kalr; bu srada olu, babasnn bedeninde, acemi kararlaryla neredeyse babasnn iini batma noktasna getirir. Benzer bir olaylar dizisi P.G.Wodehouse tarafndan Glme Gaz'nda kullanlmtr. Bu hikyede Havershot Kontu ve bir ocuk film yldz, bitiik di doktoru koltuklarnda anestezi alr ve uyandklarnda birbirlerinin bedeninin iindedirler. Bir kez daha, hikye yalnzca ikiciller iin anlamldr. Lord Havershot'un yerini tutan ancak Lord'un bedeninin bir paras olmayan bir ey olmaldr, aksi halde nasl olur da bir ocuk oyuncunun bedeninde uyanabilirdi? Bilim adamlarnn ou gibi ben de bir ikicil deilim ancak yine de Karlkl Olarak ve Glme Gaz benim iin de elencelidir. Paul Bloom buna yle bir aklama getirecektir; aydn bir monist olmay renmi olsam da, ben de bir tr hayvanm ve bu yzden igdsel bir ikicil olarak evrim geirdim. Gzlerimin arkasna bir yerlere yerlemi ve en azndan kurgusal olarak, baka birinin beynine g edebilen bir ben olduu fikri, entelektel bir monist olsak da, benim ve dier herkesin iine derinden ilemitir. Bloom, bilhassa iyice kk ocuklarn ikicil olmalarnn yetikinlere kyasla daha olas olduu iddiasn, deneye dayal bir kantla desteklemitir. Bu, beyinde bir ikicilik eilimi gelitii fikrini akla getirir ve Bloom'a gre bu eilim dinsel grleri benimsemekte doal bir yatknlk salar. Bloom, ayrca doutan yaradl olmaya yatkn olduumuzu ne srer. Doal seilim 'sezgisel mantkla ilemez.' zellikle de ocuklarn, hereyde bir mesaj olduunu dnmesi olasdr, tpk psikolog Deborah Keleman'm bir makalesinde bize bildirdii gibi, 'ocuklar "sezgileri olmayan teistler midir?" 'Bulutlar 'yamur iindir.' Sivri kayalar, 'hayvanlarn kendi kendilerini kamas iin sivridir.' Her eye bir ama yklemeye teleoloji (erekbilim) denilir. ocuklar doutan erekbilimcidir ve ou bu sfatndan asla syrlamaz. Doutan gelen ikicilik ve erekbilim uygun koullar altnda bizi dine uygun hale getirir, tpk k pusulas tepkilerinin gveleri kazara 'intihara' uygun hale getirmesi gibi. Doutan kazanlan ikiciliimiz, bizi ruhun bedenin btnleyici bir paras olmas grnden ziyade, bedende ikamet eden bir 'ruha' inanmaya hazrlar. Tpk bedenden ayrlm bir ruhun bedenin lmnden sonra baka bir yere gitmesinin
13

kolayca hayal edilebilmesi gibi. Keza katksz ruh tanml bir ilah arabuk hayal edebiliriz ki bu, karmak maddeden olumu ve kendini sergileyen bir varlk deil ancak maddeden bamszca var olmu bir varlktr. Daha ak bir deyile, ocuksu erekbilim din iin zemin hazrlar. Eer her eyin bir amac varsa bu amalar kime aittir? Elbette Tanr'nndr. O halde, gvelerin k pusulasnn ie yararlnn insandaki karl nedir? Doal seilim atalarmzn ve ocuklarnn beyinlerindeki ikicilii ve erekbilimi neden ayklamtr? imdiye dek 'doutan ikiciller' teorisiyle ilgili ngrm, basite, insanlarn doutan ikicil ve erekbilimci olduunu varsaymakt. Ancak bunun Darwinci faydas ne olabilirdi? Dnyadaki varlklarn davranlar hakknda bilgi sahibi olmak sa kalmak adna nemlidir ve doal seilimin beynimizi bunu etkili ve hzl yapacak ekilde biimlendirmi olduunu dnebiliriz. O halde ikicillik ve erekbilimin bu yeteneimize yarar dokunmu olabilir mi? Bu varsaym, filozof Daniel Dennett'in kastl durum tabirinden faydalanarak anlayabiliriz. Dennett, hayvanlar, makineler ya da insan gibi varlklarn davranlarn kavramaya ve dolaysyla nlem almaya alrken benimsediimiz 'durumlarn' aydnlatc bir ynl snflandrmasn sunmutur. Fiziksel durum, tasarmsal durum ve kastl durum vardr. Fiziksel durum, prensipte daima iler nk her ey eninde sonunda fizik kanunlarna riayet eder. Ancak nesneleri fiziksel durumu kullanarak zmek son derece ar kalan bir eylemdir. Karmak bir nesnenin hareketli paralarnn tm etkileimlerini hesaplamaya giritiimiz srada, davran hakkndaki kehanetimiz byk ihtimalle ok ge ortaya kacaktr. Bir bulak makinesi ya da yayl tfek gibi gerekten tasarlanm bir nesnenin zmlenmesi iin, tasarm durumu ekonomik bir kestirmedir. Nesnenin fiziksel zelliklerini mercek altna alarak ve tasarma dorudan gnderme yaparak nasl hareket edeceini tahmin edebiliriz. Dennett'in dedii gibi; Hemen hemen herkes bir alarm saatinin d ksmnn en rasgele kontrolne dayanarak ne zaman ses karacan kestirebilir. Zemberekli, pilli, gne enerjili, pirin dililerden yaplm ve mcevher sslemeli ya da silikon aparatl olup olmadn bilmemek ya da bilmeyi umursamamann nemi yoktur; sadece alarmn kurulduktan sonra ses karmak zere tasarlandn bilmek gerekir. Darwinci doal seilim gerekte tasarlanmam olan canllar iin tasarm durumunun bir uyarlamasna olanak tanr. Eer kalbin kan pompalamak iin 'tasarlandn' farz edersek kalbi anlamakta kestirme bir yol kullanm oluruz. Kari Von Frisch arlarda renk algsnn incelenmesine nderlik etmitir (renk kr olduklar Ortodoks grnn karsnda) nk ieklerin parlak renklerinin arlar ekmek iin 'tasarlandn' dnmtr. Kullandm trnak iaretleri yalanc yaradllarn bu byk Avustralyal zoologu kendilerindenmi gibi gstermelerini engellemek amacyladr. Sylemeye dahi gerek yoktur ki, Frisch tasarm durumunu uygun Darwinci terimlere kusursuzca evirmitir. Kastl durum bir dier ksa yoldur ve tasarm durumundan bir gmlek daha stndr. Bir varln bir ama iin tasarlanmad ama kendi eylemlerini idare eden maksatl bir ajan olduu ya da bu ajan barndrd kabul edilir. Bir kaplan grdnzde olas davrann kestirmekte gecikmeseniz iyi edersiniz. Molekllerinin fiziine ve bacaklarnn, penelerinin ve dilerinin tasarmna
14

aldrmazsnz. Bu kedi sizi yemeyi amalamaktadr ve amacn gerekletirmek iin bacaklarn, penelerini ve dilerini deiken ve becerikli yntemlerle kullanacaktr. Davranyla ilgili ikinci tahmini en hzl ekilde yapmann yolu fizik ve fizyolojiyi unutup kastl avlanmay akla getirmektir. Tasarm durumunun gerekte tasarlanmam nesnelerde ie yarad gibi tasarlanm nesnelerde de ie yaradn vurgulamak isterim. Keza kastl durum kasti, bilinli amalar olan nesnelerde etkili olduu gibi bu zellikleri barndrmayan nesnelerde de etkili olur. Kastl durumun tehlikeli koullarda ve ok nemli sosyal koullarda karar almay hzlandran bir beyin mekanizmas olarak sa kalma deeri olmas bana btnyle mantkl gelir. kiciliin kastl durumun zorunlu bir paras olduundan ise dorudan emin olamayz. Bunun zerinde durmayacam ancak ikicil olarak tanmlanmalarnn uygun olaca farkl fikirlerden tretilecek bir tr teoriden yola karak kastl durumun temelini oluturacak bir kant gelitirilebilir; karmak sosyal artlarda ve zellikle st snf kasttan bahsediyorsak. Dennett nc snf kasttan (kadnn, erkek tarafndan istenildiinin farknda olduuna inanan erkek), drdnc snf (kadnn, erkek tarafndan istenildiinin farknda olduuna inanan erkein farknda olan kadn) ve hatta beinci snf, (kadnn, erkek tarafndan istenildiinin farknda olduuna inanan erkein farknda olan kadn iine doan aman.) Kastn ok yksek snflar muhtemelen kurguyla snrldr, tpk Michael Frayn'n neeli kitab The Tin Men'deki (Teneke Erkekler) hicivleri gibi: Nunopoulos'u gzetleyen Rick, onun, Anna'nn kendisi hakkndaki dnceleri anlayamayan Fiddlingchild'tan lesiye nefret ettiinden neredeyse emin olduunu biliyordu ve Anna da Nina'nn kendisinin Nunopoulos'un bildiklerini bildiini biliyordu...' Ancak bu gibi kurgusal fikir dolambalklarna glebiliyor olmamz, belki de, akllarmzn gerek dnyada baarl olmak zere doal olarak aykland ynnde nemli bir bilgi sunuyordur. Kastl durum, en azndan tasarm durumu gibi dk snflarda sa kalmakta yaamsal nemi olabilecek zamandan tasarruf ettirir. Sonu olarak, doal seilim beyinleri kastl durumu bir ksa yol olarak kullanmak zere biimlendirmitir. Biz davranlar bizim iin nemli olan varlklara bir ama yklemek zere biyolojik olarak programlanmzdr. Bir kez daha, Paul Bloom zellikle ocuklarn kastl durumu benimsemesinin olas olduu deneysel kantn trnak iine alr. Kk bebekler bir nesnenin ardndan kagelen baka bir nesneyi grdklerinde, (rnein, bilgisayar ekrannda) kastl bir ajann etkin bir takibine ahitlik ettiklerini zanneder ve varsaylan ajan takibi srdrmeyi durduunda aknlklarn belli ederek bu sanlarn ispat ederler. Tasarm durumu ve kastl durum faydal beyin mekanizmalardr ve sa kalma iin gerekten dikkat edilmesi gereken varlklar hakkndaki nseziye ivme kazandrrlar, tpk yrtc hayvanlar ya da olas arkadalar gibi. Fakat tpk dier beyin mekanizmalarnda olduu gibi, bunlar da tekleyebilir. ocuklar ve ilkel insanlar hava koullarna, dalga ve akntlara, den kayalara gaye yklerler. Hepimiz makineler konusunda ayn eyi yapmaya meyilliyiz. zellikle de bizi hayal krklna urattklarnda. Biroumuz Basil Favvlty'nin Gourmet Night' bir felaketten kurtarmak iin yola kt hayati nem tayan grevi srasnda arabasnn arza yapmasn hastalkl bir ekilde hatrlarz. Arabaya insafl bir uyar eker, e kadar sayar, ardndan arabadan iner, eline bir aa dal alr ve ksa bir sre gemesinin
15

ardndan arabay dver. Hepimiz bunu yaptk, en azndan baz anlarda, bir araba deilse de bir bilgisayarla. Justin Barrett, hiperaktif ajan tespit cihazn HATC akronimiyle bize sunmutur. nsanlar hiperaktif bir biimde ortada hibir ey yokken ajanlar retir ve bu, aslnda doann sadece ilgisiz olduu bir yerde ktlk ya da merhamet olduundan kukulanmamza yol aar. Bazen kendimi bisiklet zinciri gibi cansz ve masum nesnelere kar acmaszca kin beslerken yakalarm. Cambridge'teki Fitzvvilliam Mze'sinde zlm ayakkab backlaryla gezerken merdivenlerden den ve paha biilmez "Qing Dynasty" vazosu kran bir adamn dokunakl hikayesi yakn zamanda kulaktan kulaa yaylmt: 'Vazolarn iine girdi ve hepsi milyonlarca paraya ayrld. Personel oraya geldiinde hala az bir kar ak orada ylece oturmu bekliyordu. Herkes afallamt ve adamn etrafnda sessizce bekleiyorlard. Adam ise bir yandan backlarn iaret etmeyi srdryor bir yandan da yle diyordu, te bunlar; su backlarn. Dinin bir yan rn olduu ynndeki dier aklamalar Hinde, Shermer, Boyer, Atran, Bloom, Dennett, Keleman ve dier birka kii tarafndan ne srlmtr. Bilhassa ilgi ekici bir olaslk Dennett tarafndan dile getirilmitir ki bu, dinin mantkszlnn, beyindeki belirli bir yapsal mantksz mekanizmann yan rn olduunu belirtir: Muhtemelen genetik faydalar olan, k olma eilimimizin. Antropolog Helen Fisher Neden k Oluruz'da, romantik ak deliliini ve kesinlikle zorunlu eilimlerle kyaslanmasnn gereksizliini ok gzel izah etmitir. Bu konuyu bu bak asyla ele aln. Bir erkein bak asyla, diyebiliriz ki, tand kadnlar arasndan herhangi bir kadnn en yakn rakiplerinden yz kat daha ho olmas inandrc deildir, oysa bu kadna 'ak olduunda' onu dierlerinden yz kat daha ho olarak tanmlamas olasdr. Elverili yapda olduumuz fanatik tekelilie ballktan ziyade, zt yndeki bir tr 'polyamory' daha aklcdr. (Polyamory, kar cinsten birka bireyi ayn anda sevilebilecei inancdr, tpk birok arap eidi, birok besteci, kitap veya spor dalnn ayn anda sevilebilmesi gibi.) Bir tane ocuk, ebeveyn, karde, retmen, arkada ya da ev hayvanndan daha fazlasn sevebilme fikrini mutlulukla onaylarz. Byle dndnzde, evlilik akndan beklediimiz hepten ayrcalk kesinlikle ve kesinlikle esrarengiz deil midir? Evet bunu umut ederiz ve baarmaya giritiimiz de budur. Bunun bir sebebi olmak zorundadr. Helen Fisher ve dierleri gstermilerdir ki ak olmak beyni esiz durumlara sokar. Bu durumlar son derece zgndr ve sinirler zerinde etkin kimyasallarn (gerekte doal uyuturucular) tetiklenmesiyle ortaya karlar. Evrim psikologlar Helen'la u noktada hemfikirdirler ki, mantksz kalp arpnts, ortak ebeveynlie olan sadakati garantiye alan ve birlikte bir ocuk yapmaya yetecek kadar uzun sre dayanan bir mekanizma olabilir. Hi kuku yok ki Darwinci bak asyla bu, her trl sebepten tr, iyi bir partner semekte nemli bir etkendir. Ancak seim bir kez yapldnda (kt bir seim olsa da) ve bir ocuk ortaya ktnda, en azndan ocuk stten kesilene kadar bu seime iyi ve kt gnde bal kalmak daha nemlidir. Mantksz din, sahiden de doal seilim tarafndan k olmak iin ayklanm mantksz beyin mekanizmalarnn bir yan rn olabilir mi? Dinsel inan hi phesiz k olmakla ayn karakterde bir yapdadr (ve her ikisi de bamllk yapc bir uyuturucunun etkisinin niteliklerinin ounu tar1). Nropsikiatrist John Smythies iki tr dknlkle etkinleen farkl beyin blgeleri arasndaki belirgin farklara dikkatimizi eker. Yine de birka benzerlie de deinmitir:
16

Dinin birok yznn bir yn de, bir doast kiiye odaklanm, (rnek Tanr), iddetli ak ve buna ek olarak bu kiinin ikonlarma gsterilen derin saygdr. nsan hayat geni lde bencil genlerimiz ve destek sreleriyle gdlr. Daha kesin bir destek dinden kaynaklanr: Sevilmenin ve tehlikeli bir dnyada korunmann scak ve rahatlatc hisleri, daha az lm korkusu, zor zamanlarda edilen dualara ykseklerden gelen yardm ve benzerleri. Bunun gibi, gerek bir kiiye duyulan romantik ak (genelde dier cinsiyetten) dier ve ilgili kesin destekler zerinde benzer iddetli younlamalar ortaya koyar. Bu duygular dier kiinin simgeleriyle tetiklenebilir; mektuplar, fotoraflar ve hatta Viktorya zamannda olduu gibi sa bukleleri. k olma hali birok fizyolojik etkiyi yannda getirir ki buna bir frn gibi yanmay rnek verebiliriz. k olmak ve din arasndaki kyaslamay 1993 ylnda, dine tutulan bir bireyin belirtilerinin, 'daha yaygn olan cinsel tutkuda birleenlerin belirtilerine artc dzeyde benzediini kefettiimde yaptm. Bunun beyin zerinde ar kuvvetli bir etkisi vardr ve baz virslerin bundan faydalanmak zere evrim geirmeleri artc deildir' (Burada virs ifadesi bir mecazdr ve dinleri kasteder: makalemin bal 'Akl Virsleri' idi). Avila'l Aziz Teresa'nn orgazm etkisindeki grnn o kadar kt bir hreti vardr ki burada yeniden aktarlmas pek fayda salamayacaktr. Filozof Anthony Kenny daha ciddi bir tavr ve daha nazik ifadelerle transmutasyon1 gizemine inanmay bir ekilde becerenlerin gereksinim duyduu teorik sevinci, kendi tecrbelerinden yola karak dokunakl bir anlatmla paylar. Roma Katolik Kilisesi papaz unvann kazanmasnn ardndan, Aai Rabbani ayiniyle ilgili ilk hislerini u szleriyle tasvir eder: Aai Rabbani Ayini'nin ilk aylarda bende yaratt cokuyu hala dn gibi hatrlarm. Normalde arkanl ve miskin birisiyken, ayrcalkl olduum nemli grevimi yerine getireceimi dndmde yataktan erken kalkar, tamamen aylr ve epey heyecanlanrdm... Beni en ok etkileyen, sa'nn bedenine dokunmak ve bir papazn sa'ya olan yaknlyd. Kutsama treni konumalarnn ardndan gzlerimi Kutsanm Ekmek'ten alamazdm, tpk sevdiinin gzlerinin iine bakan bir k gibi baklarm yumuard... Papazlmn bu ilk gnleri zihnime, grev stlenme ve rkek mutluluk gnleri olarak kaznd; Kymetli ve krlgan bir histi bu, tpk uygunsuz bir evlilik gereiyle sona eren bir romantik ak maceras gibi. Gvenin k pusulas tepkisinin karl grnte mantksz ancak bir o kadar faydal olan, kart cinsiyetten bir kiiye ama sadece bir kiiye duyulan aktr. Tekleyen yan rn (mum na umann karl) Yehova'ya (ya da Bakire Meryem ya da Aai Rabbani ayin ekmei ya da Allah'a) ak olmak ve bu akn motive ettii sama eylemleri sergilemektir. Biyolog Lewis Wolpert, Kahvaltdan nce Alt mknsz ey'de, yapc mantkszlk grnn bir genelletirmesi olarak grlebilecek bir iddiada bulunur. Vurgulamak istedii, kuvvetle mantksz inancn kararszla kar bir savunma olduudur: 'Eer hayat kurtaran inanlara sadakatle bal olunmasayd, insan evriminin ilk zamanlarnda bunun sakncalar olurdu. rnein, avlanrken ya da alet edevat imal ederken fikirlerin srekli deimesi ciddi bir zarar verirdi.' Wolpert'in grnn ierii, en azndan baz koullar altnda, mantksz bir grte sebat etmenin kararsz olmaktan daha iyi olduudur, stelik yeni bulgular ya da muhakemeler belirli bir deiimi desteklese bile. 'k olma' grn zel bir durum olarak grmek kolaydr ve bu kapsamda, Wolpert'in 'mantkszlkta srar' grn, sama dinsel
17

davranlarn balca cephelerini aklayabilecek bir dier faydal psikolojik eilim olarak grmek olduka makuldr. (bir dier yan rn) Kitab Toplumsal Evrim'de, Robert Trivers 1976 senesinde rettii kendini kandrma teorisinin ayrntlarna girmitir: "Kendini kandrma", gerei bilinli zihinden saklamaktr ki bu dier insanlardan saklamaktan daha iyidir. nsan soyunda, kurnaz gzlerin, terlemi avularn ve bouk seslerin kandrma giriiminin bilinli ruh haline elik eden stresi iaret edebileceini onaylarz. Kandrma eyleminden bilinsiz hale gelerek, hilekr kimse bu iaretleri gzlemcisinden saklar. Bylece kandrmaya elik eden sinirlilik hali olmakszn, bu kimse istedii kadar yalan syleyebilir. Antropolog Lionel Tiger yimserlik: Umudun Biyolojisi'nde benzer bir ifade kullanr. Az nce deindiimiz yapc mantkszln snfna balant Triver'in paragrafnda 'algsal savunma' ile salanmtr: nsanlarn bilinli olarak grmek istedikleri eyi grmeleriyle ilgili bir eilim vardr. Abartsz bir tanmla, insanlar olumsuz armlar olan eyleri grmekte glk ekerken, olumlu etki brakanlar ykselen bir huzur hissiyle grrler. Mesela, endie artran kelimeler, ister bireyin kiisel gemiinden ister deneyime dayal tahrif dolaysyla, ilk kez kavranmalarnn ncesinde azami aklamalar gerektirir. Bunun dinin hsnkuruntusuyla olan ilikisini hecelemek gerekmez. Dinin tesadfi bir yan rn olduu genel teorisi (faydal bir eyin teklemesi) savunmay istediim bir teoridir. Ayrntlar eit eit, karmak ve tartlrdr. rnek verirken 'saf ocuk' teorimi genel 'yan rn' teorilerinin bir temsilcisi olarak kullanmaya devam edeceim. Bu teori (ocuk beyni, salam sebeplerden tr, akl 'virsleri' enfeksiyonlarna kar savunmaszdr) eksikmi izlenimi brakacaktr. Akllar savunmasz olabilir ancak neden u virse kar deil de bu virse kar savunmaszdr? Baz virsler savunmasz zihinlere bulamakta zellikle mi uzmandrlar? Neden 'enfeksiyon' din olarak beliriyor da baka bir ey olarak belirmiyor? Bu baka bir eyle unu ima etmek istiyorum; ocuk beynine bulaan safsatann belirli bir eidinin nemi yoktur. Bir kez bulatnda safsatann eidi her ne olursa olsun ocuk byyecek ve ayn safsata bir sonraki nesle de bulaacaktr. Frazer'in Altn Dal' gibi antropolojik bir ett, sama insani inanlarn eitlilii konusunda bizi akna evirir, insanlar bir kltr bir kez benimsediklerinde bu kltr srdrmekte srar eder, gelitirir ve farkllatrrlar ki bu bir bakma biyolojik evrimi anmsatmaktadr. Yine de Frazer baz genel prensipler kefetmitir, mesela 'homeopatik by.' Buna gre byler ve tlsmlar etkilemeyi hedefledikleri gerek dnya nesnelerinin baz sembolik ynlerini dn alr. Ac sonular douran bir dier rnek ise, toz haline getirilen gergedan boynuzunun afrodizyak zellikleri tadna inanlmasdr. Batan aa sama olan bu efsane, gergedann boynuzunun erekte olmu bir penise benzemesinden ileri gelir. 'Homoeopatik bynn' alabildiine yaygn olmas savunmasz beyinlere bulaan bu samaln btnyle tesadfi olmad ama keyfi bir safsata olduu fikrini uyandrr. Doal seilimin faaliyetleriyle ilgili olup olmadn merak etmek asndan biyolojik benzetmenin bir deerlendirmesi ilgi ekicidir. Baz fikirler gerekten ekici, deerli
18

veya baz psikolojik eilimlere uyumlu olmalar sayesinde, yaylma konusunda dier fikirlerden stn mdr? Ve bu tpk doal seilimin canllardaki evrime bir aklama sunmas gibi, grdmz ekliyle doann ve gncel dinlerin niteliklerinin bir aklamas olabilir mi? Buradaki 'deerli' szcnn yalnzca sa kalma ve yaylma kabiliyetiyle ilgili olduunu bilmek nemlidir. Deerli olarak nitelendirilen bir fikrin, insan olarak gurur duyabileceimiz olumlu bir deer yargs hak ettii sylenemez. Bir evrimsel rnein herhangi bir doal seilimin etkisinde olmas zorunlu deildir. Biyologlar, bir genin bir nfus iinde yaylabilmesi iin iyi bir gen deil ama ansl bir gen olmasnn bile yeterli olduunu bilirler. Buna genetik srklenme deriz. Benzer grevdeki doal seilimin burada ne kadar nemli olduu tartmaldr. Ancak artk, molekler genetiin mehur tarafsz teorisi geni lde kabul edilmektedir. Eer bir gen kendisiyle tpatp ayn etkideki baka bir tipe dnyorsa, fark tarafszdr ve seilim bu iki gen arasndan bir seim yapamaz. Bununla beraber, istatistikilerin nesiller zerinden rnekleme hatas dedikleriyle, bu deiime uram yeni yap doal olarak gen havuzundaki orijinal yapnn yerini alabilir. Bu, molekler seviyede gerek bir evrimsel deiimdir (btn organizmalarn dnyasnda herhangi bir deiim grlmese bile.) Ayrca seilimsel stnle hibir ey borlu olmayan etkinlik gstermeyen bir evrimsel deiimdir. Genetik srklenmenin kltrel edeeri, dinin evrimini aklmzdan geirirken gz ard edemeyeceimiz inandrc bir seenektir. Dil yar biyolojik bir yolla evrim geirir ve evrimin yn adressiz grnr ki bu adeta geliigzel bir gidiattr. Dil, genetiin asrlar zarfnda yava yava deien kltrel bir benzeriyle sonraki nesillere devrolur ta ki eitli evrimsel aamalar karlkl anlamazla varana kadar. Dil evriminin bir ksmnn bir tr doal seilimin etkisi altnda olmas olasdr ancak bu iddia ok inandrc deildir. Aadaki satrlarda bu gibi baz grlerin dildeki nemli akmlara nasl zm getirdiini aklayacam, tpk ngilizcede 15 ve 18. Yzyllar arasnda cereyan eden Byk nl Deiimi gibi. Ancak bylesi ilevsel bir varsaym, incelediimiz konularn ounun aklamas iin gerekli deildir. Dilin genelde geliigzel genetik srklenmenin kltrel edeeriyle evrimletii olas grnmektedir. Avrupa'nn eitli blgelerinde Latince dili, spanyolca, Portekizce, talyanca, Franszca, Romence ve bu dillerin eitli lehelerine srklenmitir. Bu evrimsel deiikliklerin yerel avantajlar ya da ' seilim basklarn' yansttn syleyemeyiz. Sanrm dinler tpk dillerde olduu gibi, gayet keyfi balanglardan, u an gzlemlemekte olduumuz artc (ve bazen tehlikeli) dzeydeki eitlilik zenginliini oluturmaya elverili bir geliigzellikle evrim geirmitir. Ayn zamanda, insan psikolojisinin temel tekdzeliinin eliindeki bir tr doal seilim da bunu bir para etkilemi olabilir nk farkl dinlerin apak ortak zellikleri vardr. rnein birok din, objektif olarak mantksz ancak znel olarak albenili bir ilke retir ki buna gre kiiliklerimiz bedensel lmn ardndan sa kalrlar. lmszlk fikri sa kalmak ve yaylmakta ok baarldr nk hsnkuruntu salar. Ve hsnkuruntu nemlidir nk insan psikolojisinde, inancn arzuyla renklendirilmesi gibi neredeyse evrensel bir eilim vardr. yle grnyor ki dinin ou zellii, sadece kendisinin ve insanolunun endielerini karlayan ifadelerinin sa kalmasna yardmc olmaya uygundur. Bu uygunluk 'akll tasarmc' tarafndan m meydana getirilmitir yoksa doal seilim mu? Cevap
19

muhtemelen her ikisidir. Tasarm konusunda, dindar nderler dinin sa kalmasna yardmc olan aldatmacalar etraflca ifade etmekte bir hayli yeteneklidirler. Martin Luther, mantn dinin en nemli dman olduundan haberdard ve sk sk dinin tehlikelerini dile getirdi: 'nancn sahip olduu en byk dman mantktr; dini konularn yardmna asla komaz ancak ilahi lakrdlarla eninde sonunda savar ve Tanr'dan doan hereye kmser bir tavrla yaklar. Ayrca: 'Her kim bir Hristiyan olmak isterse, aklnn gzlerini oymaldr.' Ve ayrca: 'Mantk tm Hristiyanlarda tkenmi olmal.' Luther, bir inancn sama grlerine mantkl bir hava katarak bu inanc desteklemekte hi zorluk ekmezdi. Ancak bu iyilii onun ya da herhangi bir bakasnn tasarlamas zorunlu deildir. Bu inan bir tr (genetik olmayan) doal seilimle gelimi olabilir ve bu durumda Luther, tasarmc deil ama inancn etkisinin uyank bir gzlemcisi olur. Geleneksel Darwinci gen seiliminin, dini bir yan rn olarak meydana karan psikolojik eilimleri ayklad dnlebilse de, ayrntlar zerinde etkisi ak deildir. Nitekim bir tr seilim teorisini bu ayrntlarla ilikilendireceksek, genleri deil kltrel edeerlerini incelemeliyiz. Acaba dinler memler gibi kiisel zelliklerden mi kagelmitir?

SAKN OL NK MEMLERN ZERNDE

YRYORSUN
"Dini meselelerdeki gereklik, temelsizce sregelmi bir fikirden baka bir ey deildir" O S C A R WI L D E

herhangi bir ortak zelliini asla ayklamayacandan (mesela din gibi) bu zellik mutlaka bir fayda salyor olmaldr, aksi takdirde sregelemezdi. Lakin bu faydann bireyin sa kalmas ya da reme baarsyla ilgili olmas gerekmemektir. Grdmz zere, nezle virsnn genlere faydas, biz insanlar arasndaki bu berbat rahatszln heryerdeliini tatminkr dzeyde aklar. stelik faydalanann genler olmas da gerekmez. Herhangi bir kopyalayc ayn vazifeyi grr. Genler yalnzca kopyalayclarn en ak rnekleridir. Dier adaylar ise, bilgisayar virsleri ve kltrel miras eleri ve bu blmn konusu olan memlerdir. Eer memleri anlamak istiyorsak, nce doal seilimin tam olarak nasl ilediini biraz daha yakndan incelemeliyiz. En genel haliyle, doal seilim alternatif kopyalayclar arasndan bir seim yapmak zorundadr. Bir kopyalayc, hatal veya 'deimi' kopyalar arasndan kendisinin birebir kopyalarn reten bir para kodlanm bilgidir. Bu, Darwinci aklama gerektiren bir konudur. Kopyalanan bu iyi trden kopyalayclar, kopyalanmayacak kadar kt, alternatif kopyalayclara karn sayca fazlalarlar. Bu en temel aklamasyla doal seilimdir. Prototip kopyalayc gendir ve gen saysz nesiller boyunca, hemen her zaman kesin dorulukta kopyalanm ve genilemi bir DNA'dr.
20

Bu blm u gzlem sonucuyla balar; Darwinci doal seilim bir trn deersiz

Mem teorisinin balca sorgusu, tpk genlerde olduu gibi, gerek kopyalayclar gibi ileyen kltrel taklit elerinin olup olmaddr. Memlerin ister istemez genlerin yakn benzerleri olduunu iddia etmiyorum, genlerle ne kadar benzer olurlarsa, mem teorisi o kadar baarl olur ve bu blmn amac mem teorisinin zel bir durum olan dinde ie yarayp yaramadn sorgulamaktr. Gen dnyasnda, kopyalamadaki nadir hatalar (deiimler), bir gen havuzunun herhangi bir genin alternatif deikenlerini (allel genler: trde kromozomlarda, bir genin farkl kiisel zelliklerden sorumlu iki alternatif formundan birisi) barndrdndan emin olmamz salar ve bu nedenle bu genlerin birbirleriyle rekabet ettikleri sylenebilir. Rekabetin amac nedir? Rekabet, bu allel genler takmna ait olan belirli bir kromozomsal yer ya da 'gezenek' iindir. Ve nasl rekabet ederler? Dorudan bir molekller aras arpma olmasa da vekleten bir arpmadan bahsedebiliriz. Vekiller, genlerin 'fenotipsel zellikleridir' (kaltmsal d grn); bacak uzunluu ya da post rengi gibi: Genlerin grnm ayrntl olarak anatomi, fizyoloji, biyokimya ya da davranla aklanr. Bir genin akbeti genelde pe pee iinde barnd bedenlerle ilgilidir. Bu bedenleri ne lde etkiledii, gen havuzunda sa kalma olaslklarn belirler. Nesiller ilerledike, gen havuzundaki fenotipik zelliklerinin etkilerine gre genlerin frekanslar artar ya da azalr. Bu durum memlerde de geerli olabilir mi? Kromozomlar, gezenekler, alleller ya da cinsel birleimlerin karl aka olmadndan bir bakma genlerden farkldrlar. Mem havuzu gen havuzuna kyasla daha plansz ve daha dzensizdir. Yine de, bir mem havuzunu dile getirmek pek sama deildir, ki bu havuzdaki ayrntl memlerin, alternatif memlerin rekabete dayal etkileimlerinin bir sonucu olarak 'frekanslar' deiebilir. Baz insanlar eitli temellere dayanarak memsel aklamalara kar karlar ki bu durum genelde memlerin btnyle genler gibi olmad gereinden kaynaklanr. Bir genin kesin fiziksel doas artk bilinirken (bir dizi DNA) memlerin doas bilinmemektedir ve farkl mem bilimciler bir fiziksel zmden dierine geerek birbirlerinin akln kartrrlar. Memler yalnzca beyinde mi bulunur? Ya da, rnein belirli bir iirin her kt kopyas ya da elektronik kopyasna mem denilebilir mi? Ayrca genler kesin dorulukta kopyalanr ancak eer memler de kopyalanyorsa, bu pheli bir doruluk deil midir? Memlerin bu szmona sorunlar abartlmaktadr. En mhim itiraz, Memlerin Darwinci kopyalayclar gibi ileyemeyecek kadar yetersiz dorulukta kopyalanyor olduu iddiasdr. Kuku undan kaynaklanr ki, eer her nesildeki 'deiim oran' yksek ise, Darwinci seilim mem havuzundaki frekansna etki edemeden mem deierek kendi kendini yok eder. Ancak bu sorun yanltcdr. Gen bir raa zel bir beceriyi retmeye alan bir marangoz ustasn hayal edin ya da tarih ncesine ait bir ta yontucuyu. Eer rak ustasnn her el hareketini dorulukla tekrarlarsa, Memin usta, rak aktarmnn birka 'nesil' boyunca hi deimediini grmeyi beklersiniz. Ancak elbette ki rak her el hareketini dorulukla tekrarlamayacaktr. nk bu komik kaacaktr. Bunun yerine, ustasnn ulamaya alt amac dikkate alacak ve bunu taklit edecektir. Gerektii kadar eki darbesi uygulayp, iviyi knt yapmayacak ekilde akacaktr ve bu darbelerin says muhtemelen ustasnn darbeleriyle eit olmayacaktr. Snrsz saydaki taklit eden
21

'nesillere' hi deimeden geebilen taklitler ite bu gibi kurallardr; uygulamann ayrntlarnn bireyden bireye ve durumdan duruma farkllk gstermesinin nemi yoktur. rmede kullanlan diki stilleri, halat dmleri ya da balk alar, origaminin kt katlama modelleri, mlekilik ve marangozlukta faydal pf noktalar: bunlarn hepsi gerekten baz esaslarndan sadeletirilerek snrsz sayda taklit nesile hi deimeden aktarlabilir. Ayrntlar bireysel zelliklere dayal olarak zamanla kaybolup gidebilir ancak konunun z herhangi bir deiiklie uramadan nesilden nesile geer ve bu, mem-gen benzeiminin ilemesi iin yeter de artar. Susan Blackmore'nin Mera Makinesi isimli kitabndaki nszmde, bir in yelkenlisi yapmaya yarayan origami ynteminden bahsetmitim. Bu, otuz iki katlama (ya da benzeri) ilemi gerektiren olduka kark bir tariftir. Sonu, (in yelkenlisi) ho bir cisimdir ve 'embriyolojisini' (tasar aamalar) belirten ara aama da yle (ismen, 'katamaran', 'iki kapakl kutu' ve 'izim iskeleti'). Tm bu ilem bana gerekten bir embriyo zarnn ekil deitirirken blastula'dan gastrula'ya ve neurula'ya. geiini anmsatr (katlanma ve ukur yaratma safhalar). in yelkenlisi yapmay babamdan ocuk yalardayken renmitim. Babam ise yine ayn yalardayken bu becerisini yatl okulda edinmi. Onun zamannda, bir okul mdiresi sayesinde balayan in yelkenlisi lgnl okula tpk bir kzamk salgn gibi yaylm ve ardndan yine tpk bir kzamk salgn gibi ortadan kaybolmu. Yirmi alt yl sonra, mdirenin ayrlmasnn zerinden onca yl gemiti ki, ben de ayn okula yazldm. Moday tekrar balattm ve yine baka bir kzamk salgn gibi yayld ve yine kayboldu. Bu gibi retilebilir becerilerin salgn bir hastalk gibi yaylabilmesi bize memetik iletmenin kesin doruluuyla ilgili nemli bir fikir verir. 1920'lerde babamn kuandan ocuklarn yapt yelkenlilerle, 1950'lerde benim kuamn yapt yelkenliler arasnda genel zellikler asndan bir fark olmadndan emin olabilirsiniz. u deneyle bu fenomeni daha sistematik biimde inceleyebiliriz: ocuk oyunu inli Fiskos'un (Amerikal ocuklar ayn oyuna Telefon diyorlar) bir uyarlamas. Daha nce hi inli yelkenlisi yapmam iki yz kiiyi aln ve bu kiileri onar kiilik takmlar halinde yirmiye ayrn. Bu yirmi takmn liderlerini bir masann etrafna arn ve onlara in Yelkeni yapmay uygulamal olarak retin. Ardndan bu liderler kendi takmlarndan bir ikinci kiiye, dierleri grmeyecek ekilde, yine uygulamal olarak in Yelkeni yapmasn retsin. Sonra her ikinci 'kuak' kii, kendi takmndaki bir nc kiiye bunu retsin ve bu ilem her takmn onuncu bireyine kadar devam etsin. Yaplan tm yelkenleri aln ve sonradan yapacanz kontrol iin zerlerine hangi takma ve hangi 'kuaa' ait olduklarn belirten rakamlar yerletirin. Bu deneyi ben henz gerekletirmedim (bunu yapmay isterim) ama sonular hakknda olduka gl tahminlerim var. Tahminime gre, bu yirmi takmn hepsi bu beceriyi onuncu yelerine kadar geirmeyi baaramayacaktr ancak kayda deer sayda takm bunu baaracaktr. Takmlarn bazlarnda hatalar meydana gelecektir: belki de zincirdeki zayf bir halka, ynergedeki ok nemli bir adm unutacak ve ardndan gelen herkes ayn hataya decektir. Belki de takm 4 nolu 'katamarana' kadar gelecek ama hemen ardndan bocalayacak. Belki de takm 13'n sekizinci yesi 'iki kapakl kutu' ve 'izim iskeleti'nde bir 'deiim' yaratacak ve bu takmn dokuzuncu ve onuncu yesi deimi tr kopyalayacak.

22

imdi, bu takmlardan beceriyi onuncu kuaa baarl bir ekilde aktaran takm iin ilerde bir tahmin yapacam. Eer yelkenlileri 'kuaklarna' gre sralarsanz, kuak saysnda sistematik bir kalite bozukluu gremezsiniz. Dier taraftan, eer her ynden ayn ama aktarlan beceri olarak origami deil de yelkenlinin bir eskizini kopyalamak olduu bir deney yapmak isterseniz, 1. Kuaktan 10. Kuaa kadar 'sa kalan' rnein doruluunda kesinlikle sistematik bozulmalar saptarsnz. Deneyin eskiz uyarlamasnda, tm 10. Kuak eskizler 1. Kuak eskizlerle baz kk benzerlikler gsterecektir. Ve her takm iinde, sonraki kuaklara doru ilerlerken benzerlik, dzensiz bir istikrarllkla bozulacaktr. Deneyin origami uyarlamasnda, bunun aksine, hatalar ya hep ya hi olacaktr: bunlar 'dijital' deiimlerdir. Bir takm hata yapmadnda onuncu kuak yelkenli ortalamada, beinci ya da birinci kuak yelkenliden ne daha kt, ne daha iyi olacaktr; ya da kuaklardan birinde bir 'deiim' ortaya kacak ve hatal kuan arkasndan gelen kuaklarn tm abalar batan aa fiyasko olacaktr nk takipiler bu deiimi genelde ballkla devam ettirirler. Bu iki beceri arasndaki nemli fark nedir? Origami becerisi ayrk eylem serilerinden oluur, bu eylemlerin her birisinin kendi iinde yerine getirilmesi basittir. ounlukla ilemler yledir, 'her iki taraf ortaya doru katlayn.' Belirli bir takm yesi adm beceriksizce gerekletirebilir ama her ne olursa olsun takmn bir sonraki yesinin ne retmeye alaca aktr. Origami admlar 'kiisel standartlatrmadr.' Onlar 'dijital' yapan da ite budur. Marangoz ustas rneimdeki gibidir, ki ustann tahtadaki ivi kafasn eki darbelerinin ayrntlarn dikkate almakszn dmdz etme gayesi ra iin ok nettir. Bir origami tarifinin belirli bir admn ya doru ya da yanl renirsiniz. Eskiz becerisi, bunun aksine, analog bir beceridir. Herkes baarl olabilir ancak bazlar bir eskizi dierlerine gre daha doru olarak kopyalar ve hi kimse kusursuzca kopyalayamaz. Kopyann doruluu harcanan zaman ve zen miktarna baldr ve bunlar srekli olarak deien niceliklerdir. stelik baz takm yeleri dorudan kopyalamak yerine eskiz rneini gzelletirir ve 'gelitirir.' Kelimeler (en azndan bilindiklerinde) tpk origami ilemleri gibi 'kiisel standartlatrmadr.' Orijinal inli Fiskos oyununda (Kulaktan Kulaa) ilk ocuk aklndan bir hikye ad ya da bir ifade geirir ve bir sonraki ocuktan bunu nc ocua aktarmasn ister ve bu silsile devam eder. Eer cmle veya ifade alt yedi kelimeden oluuyor ve tm ocuklarn ana dilinde ise, on kuak boyunca deimeden sa kalmas iin ans var demektir. Eer allmadk bir yabanc dildense, ocuklar kelime kelime tekrarlamaktan ziyade fonetik olarak rnek almaya zorunludur ve bu ileti sa kalamaz. Kuaklar boyunca bozulma rnei eskizde olduu gibidir ve deiecektir. letinin ocuklarn ana dilinde bir anlam varsa ve 'allel ya da 'fenotip' gibi allmadk kelimeler iermiyorsa, sa kalr. Sesleri fonetik olarak taklit etmek yerine, her ocuk her kelimeyi snrl bir kelime haznesinin eleri olarak ayrt edecek ve ayn kelimeyi ayklayacaktr (seim), stelik ocuklar aras gei olurken kelimeler byk ihtimalle farkl aksanlarla telaffuz edilmesine ramen. Yazl lisan da kiisel standartlatrmadr nk kt zerindeki kvrml izgiler, ayrntlarda her ne kadar farkl olursa olsunlar sonu olan bir alfabeden edinilirler, mesela 26 harflik bir alfabe. Menilerin kiisel standartlatrma ilemine bal olarak bazen olduka kesin doruluk sergileyebilmesi mem gen benzeiminden kaynaklanan baz yaygn itirazlar karlamaya yeterlidir. Nasl olursa olsun, mem teorisinin esas gayesi geliiminin bu
23

balang zamanlarnda, Watson-Crick genetiiyle e deerdeki anlalr bir medeniyet teorisi desteklemek iin deildir. Memleri savunmakta ilk amacm, aslnda, genin tek Darwinci aklama olduu izlenimine bir kar atak yapmakt; Bencil Genin yayd bir izlenim. Peter Richerson ve Robert Boyd'un, 'mem' kelimesinin benimsenmemesi iin sebepler sunmalarna ve bu ifade yerine 'kltrel deikenler' ifadesini yelemelerine ramen, zenli ve deerli kitaplar Not by Genes Alone (Sadece Genler Sayesinde Deil) ile konunun nemini vurgularlar. Stephen Shennan'n Genler, Memler ve nsanlk Tarihi, Boyd ve Richerson'n daha nce yazdklar mkemmel kitap Medeniyet ve Evrimsel Sre'ten esinlenmiti. Memleri ele alan dier kitap rnekleri Robert Aunger'in Elektrik Mem, Kate Distin'in Bencil Mem ve Richard Brodie'nin Akl Virs: Modern Mem Bilimi'dir. Ancak mem teorisini dierlerine kyasla daha ileri tayan Mem Makinesi isimli kitabyla Susan Blackmore'dur. Beyinlerle dolu bir dnyay ve bu beyinleri igal etmek iin itiip kakan memleri defalarca gznde canlandrr (ya da dier hazne ya da nakil hatlarn, bilgisayarlar ya da radyo frekans bantlar gibi.) Bir gen havuzundaki genlerde olduu gibi, hkm srecek memler, kendilerini kopyalamakta iyi olanlar olacaktr. Bunun sebebi, tpk lmszlk meminin baz insanlar aka cezbetmesi gibi, baarl kopyalanan memlerin kendiliinden bir ekicilik kazanm olmalardr. Ya da bu sebep, mem havuzunda oktan sayca fazlalam dier memlerin varlnda geliecek olmalar olabilir. Bu, karmak memler ya da 'mempleksleri' dourur. Memlerde olduu gibi, benzeimin genetik kaynana dnerek bir anlam karabiliriz. Daha aklayc bir anlatm sunmak iin genleri birbirinden bamszca hareket eden izole birimler olarak dndm. Ancak elbette birbirlerinden bamsz deildirler ve bu durum kendini iki yolla belli eder. lkin, genler dorusal bir uyum ierisinde olan kromozomlardr ve bylelikle, kuaklar boyunca yol alrken bitiik kromozomsal yerleri igal etmi dier genlerin eliinde yol alrlar. Biz doktorlar bu tr bir balantya eklem deriz ve bu konuyu daha fazla uzatmayacam nk memlerin kromozomlar, allel genleri ya da cinsel birleimleri yoktur. Genlerin bamsz olmad dier gr genetik balantdan ok farkldr ve bu noktada salam bir memetik benzeim vardr. Bu durum embriyolojiyle ilgilidir ki bu genetikten tamamen farkldr (bu unsur sk sk yanl anlalr). Bedenler fenotipik mozaik paralardan oluan yap-bozlar deildir, her parada farkl bir genin pay vardr. Genler arasnda ya da anatomi veya davran birimleri arasnda birebir benzeme yoktur. Genler, bir bedeni sonulandran geliimsel srelerin programlamasnda yzlerce dier genle 'i birlii' yaparlar, tpk bir yemekle sonlanan alk srecindeki i birlii yapan tarif kelimeleri gibi. Tarifin her kelimesi yemein farkl lokmalarna tekabl etmez. Demek ki genler bedenleri ina etmek iin kmelenirler ve bu, embiryolojinin en nemli prensiplerinden biridir. Doal seilimin gen kmelerini, alternatif kmeler arasndaki bir tr grup seilimiyle desteklediini sylemek caziptir. Bu aknlktr. Gerekte olan ise gen havuzundaki dier genlerin ortamn byk bir blmn oluturduu ve bu ortamda her genin allel geni karsnda seilime uraddr. nk her gen dier genlerin varlnda baarl olmak zere ayklanr (ki bu dierleri de ayn yolla ayklanmtr) ibirlii yapan gen kmeleri su yzne kar. Burada planl bir ekonomiden ok bamsz pazar yeri benzeri bir durum vardr. Bu pazarda bir kasap ve bir ekmeki iin yer vardr, belki de bir amdan imalats iin kk bir
24

boluk. Bu olay kasap + ekmeki + amdan imalats irketine yardmda bulunan bir merkezi plancya sahip olmaktan farkldr. Grnmez bir el tarafndan birletirilen, i birlii yapan kmeler gr dinsel memler ve ileyilerini anlamamz konusunda baz alacamz bir temeldir. Farkl trden gen kmeleri farkl gen havuzlarnda ortaya kar. Etobur gen havuzlar, av belirleme algs organlarn, av yakalama penelerini, kpek dilerini, et sindirimi enzimlerini programlayan genleri ve dier birok farkl geni ierir, her gen dierleriyle i birlii yapmak zere mkemmelce ayarldr. Dier yandan, otobur gen havuzlarnda, karlkl uyumlu eitli gen serilerinin birbirleriyle dayanmalar desteklenir. Bir genin fenotipinin, ait olduu trn evresiyle uygunluu ynnde desteklendii fikrine kulaklarmz ainadr: l, ormanlk alan ya da bunun gibi. Burada belirtmek istediim husus, bu genin ayn zamanda kendi gen havuzundaki dier genlerle olan uyumunun da desteklenmesidir. Etobur bir gen otobur bir gen havuzunda sa kalamaz ve otobur bir gen de bir etobur havuzda. Bir genin uzun vadeli bak asyla, trlerin gen havuzu (cinsel retim ile karan ve yeniden karan gen serisi) her genin ibirlii kapasitesiyle aykland genetik blgeyi oluturur. Mem havuzlar gen havuzlarna gre daha dzensiz ve yapz olsa da, hala bir mempleksteki her memin 'evresinin' nemli bir paras olan bir mem havuzundan bahsedebiliriz. Bir mempleks, sa kalmakta baarl olmalar zorunlu olmasa da mempleksteki dier yelerin arasnda baaryla sa kalan bir memler serisidir. nceki ksmda dil evriminin ayrntlarnn bir tr doal seilimle desteklendiinden emin olmadm belirtmitim. Varsaymma gre dil evrimi geliigzel bir srklenmeyle hkm sryordu. Baz nl ve nszlerin dierlerine nazaran dalk arazide daha baarl olduu ve bu yzden isvire, Tibet ve Ant Da lehelerinin tipik sesleri halini almalar, dier baz seslerin ise sk ormanlarda fsldamaya uygun olduklarndan Pigme ve Amazon dillerinin karakteristii olduklar gr olduka mantkldr. Ancak dilin doal seilimiyle ilgili verdiim rnek (Byk nllerin Deiimi'nin ilevsel bir aklamas olmal teorisi) ayn trden deildir. Bundan ziyade, karlkl uyum ierisindeki memplekslere uyum salayan memlerle ilgilidir. lk nce bilinmeyen nedenlerle bir nl deitirildi; belki de sevilen ya da gl bir birey taklit edildi, rnein spanyolca peltek konuma tarznn iddia edilen kkeninde olduu gibi. Byk nl Deiiminin nasl baladn fazla nemsememek gerekir: bu teoriye gre, bir nlnn deimesiyle birlikte belirsizlii azaltmak iin, dier nller de srasyla deimelidir ve bu aama aama devam eder. Srecin bu ikinci admnda, memler varolan mem havuzlarnn gemiine dayal olarak ayklanr ve dolaysyla karlkl uyumlu memlerden oluan yeni bir mempleks geliir. En sonunda memetik din teorisinden bahsedecek kadar bilgiliyiz. Baz dinsel grler, tpk baz genler gibi, salt yararlk sayesinde sregelir. Bu memler evrelerindeki dier memleri dikkate almakszn herhangi bir mem havuzunda sa kalabilir. (u ok nemli konuyu yinelemeliyim ki 'yararlk' szcnn buradaki anlam sadece 'havuzda sa kalma becerisidir.' Bundan baka bir hkm yoktur.) Baz dinsel grler ise mem havuzundaki sayca fazlalam dier memlerle uyumluluklarndan tr, bir mempleksin paras olarak sa kalrlar. Aadaki ksmi listede, ya salt 'yararlk' olduklar iin ya da varolan mempleksle uyumlu olduklar iin sa kalmalar mmkn olabilen dinsel memler vardr:
25

 ldkten sonra yaamaya devam edeceksiniz. Eer savata ehit derseniz, cennetin bilhassa ahane bir blmne gideceksiniz ve burada yetmi iki bakireyle keyif atacaksnz (zavall bakirelerin halini bir dnn.) Kfirler, kfrbazlar ve din deitirenler ldrlmelidir (ya da cezalandrlmaldr, rnein srgn edip, aileleriyle grmeleri engellenerek.) Tann'nn yce meziyetlerine inan. Eer inancnn bocaladn hissedersen, bunu onarmak iin sk al ve inanszln konusunda yardm etmesi iin Tanr'ya yalvar. (Pascal'n Riski'nden bahsederken u tuhaf sandan bahsetmitim ki Tann'nn bizden tek istedii sadece inanmaktr. O an bunu bir tuhaflk olarak nitelemitim. imdiyse elimizde somut bir aklama var.) man (kantsz inan) bir erdemdir. nanlarnz kanta ne kadar kar gelirse, o lde erdemlisinizdir. Manta ve kanta gerek duymadan, gerekten tuhaf, dayanaksz ve katlanlmaz bir eye inanmay beceren stat inanllar zellikle ok iyi dllendirileceklerdir Herkes, hatta dinsel inanlar olmayanlar dahi, bu statlara istemsiz ve sorgusuz bir riayetle azami seviyede sayg duymaldr (bunu Blm l'de grdk) Baz esrarengiz eyler vardr ki (Kutsal leme, dnm, cisimleme gibi) bunlar anlamay amalamayz. Bunlardan birini bile anlamaya almayn, nk bu giriim esrarengizliine zarar verebilir. Bunlara gizem diyerek tatmin olmann yollarm renin. Ho mzik, sanat ve yaztlar dinsel fikirlerin kopyalanm simgeleridir. Yukardaki listede baz balklarn byk olaslkla mutlak sa kalma deerleri vardr ve herhangi bir mempleks iinde gelieceklerdir. Ancak, genlerde olduu gibi, baz memler sadece dier memlerin uygun zeminine dayal olarak sa kalr ve alternatif memplekslerin ortaya kmasna nclk eder. ki farkl din iki farkl mempleks olarak grlebilir. Belki de slam etobur bir gen bileimine, Budizm ise otobur bir bileime benzemektedir. Bir dinin, her anlamda, dier bir dinden daha 'iyi' olmad gr gibi etobur genler de otobur genlerden daha 'iyi' deildir. Bu tr dinsel memlerin sa kalmak iin herhangi bir katksz uygunluklarnn olmas art deildir; bununla birlikte, ait olduklar dinin dier memlerinin arasnda gelimek anlamnda iyidirler ancak dier dinlerin memlerinin arasnda ayn baary gsteremezler. Bu rnee gre, Roman Katoliklii ve slam ister istemez ayrk bireyler tarafndan tasarlanm deildir ancak ayn mempleksin dier memlerinin arasnda gelimi memlerin, alternatif koleksiyonlar olarak bamszca evrimlemilerdir. Dzenli dinler halklar tarafndan dzenlenmitir: papazlar, piskoposlar, hahamlar, imamlar ve Ayetullahlar. Ancak, Martin Luther ile ilgili deindiim konuya tekrar dnersek, bu dinlerin insanlar tarafndan tasarland ve ifade edildii anlamna gelmez. Dinler nfuz sahibi bireylerin yararna kullanlm ve zerlerinde oynama yaplm olsa da, kuvvetle muhtemeldir ki her dinin ayrntl yaps byk lde bilinsiz evrim tarafndan ekillenmitir. Dinlerin hzl evrimi ve uyumazlna aklama sunmakta ok ar kalan genetik doal seilimle deil. Sylentiler nda, genetik doal seilimin rol, beyni, beynin tercihlerini ve eilimlerini karlamaktr; donanm platformu ve alt seviye sistem yazlm (donanm, yazlm), ki bunlar memetik seilimin zeminini oluturur. Bu zemin belirlendiinde, bir tr memetik doal seilim belirli dinlerin ayrntl evrimlerine akla yakn bir aklama sunabilirmi gibi grnyor. Bir din evriminin ilk aamalarnda, dinin bir dzen kazanmasndan nce, sade ve kolay memler insan psikolojisine dayal evrensel ekiciliklerinin
26

avantajyla sa kalrlar. Tam bu noktada, dinsel mem teorisi ve dinin psikolojik yan rn teorisi rtr. Sonraki aamalar, din dzenli, ayrntl ve keyfi olarak dier dinlerden farkl bir hal aldnda, mempleks teorisiyle yeterli dzeyde masaya yatrlabilir; karlkl uyumlu memler kmesi. Bu, papazlar ve dierleri tarafndan kasti tahrif ilave roln diskalifiye etmez. Dinler byk olaslkla, en azndan ksmen, zekice tasarlanmlardr, tpk sanat tarz ve modalar gibi. Kendi btnl iinde hemen hemen zekice tasarlanm bir dier din Scientology'dir1 ancak sanrm bu bir istisnadr. Teorik olarak tasarlanm bir dier aday din, Mormonizm'dir. Joseph Smith, Mormonizm'in giriimci, yalanc mucidi, tamamen yeni bir kutsal kitap toparlamak iin elinden geleni ardna koymaz; Mormon Kitab, batan aa sahte bir Amerikan tarihi anlatr ve batan aa sahte bir on yedinci yzyl ngilizcesiyle yazlmtr. Hlbuki Mormonizm on dokuzuncu yzylda retildikten sonra evrim geirmeye balamt ve u anda Amerika'nn en itibarl dinlerinden biri haline geldi; aslnda en hzl gelien din olduunda srar edilir ve hatta bakan adaylarnn seim konumalarna konu olur. ou din evrim geirir. Hangi dinsel evrim teorisini benimsersek benimseyelim, doru koullar altnda, dinsel evrim srecinin artc hzn aklayabilecek yeterlilikte olmaldr. imdi bunun bir rneini inceleyelim.

KARGOKLTLER
Brian'n Hayatfnda, Monty Python takmnn doru anlad birok eyden birisi,
yeni bir dinsel tutkunun harekete geebilmekteki olaanst hzyd. Neredeyse bir gecede treyebilir ve sonra kltrn iine girer ki burada endie verici dzeyde baskn bir rol oynayacaktr. Pasifik Melanezya ve Yeni Gine 'kargokltleri' gerek hayattan en bilindik rnei tekil ederler. Bu kltlerin bazlarnn btn gemii, balangtan bitie kadar, hafzalara kaznmtr. Kkenleri gvenilirce dorulanmam sa inancnn aksine, olaylarn aknn tamamnn gzlerimizin huzuruna serildiini gzlemliyoruz (ve bu halde bile, greceimiz zere, baz ayrntlar artk ortadan kaybolmutur.) Hristiyanlk inancnn neredeyse kesin, ok benzer bir yolla baladn ve balangta ayn yksek hzda yayldn dnmemek elde deil. Kargokltleri konusunda en bilirkii olarak David Attenborough'u tayin ettim ve kendisi Cennetin Aray isimli kitabn bana epey itenlikle sundu. Sunduu bir model, on dokuzuncu yzyldaki ilk kltlerden, kinci Dnya Sava'nn bitiminde gelien en nllerine kadar tm kltler iin geerlidir. yle grnyor ki her hikyede ada halklar, adalarn istila eden beyaz gmenlerin snrsz varlklar altnda eziliyorlar, buna yneticiler, askerler ve misyonerler dhil. Bu insanlar bir ihtimal Arthur C.Clarke'm nc lkesi'nin kurbanlardr ki buna Blm 2'de deinmitim: 'Yeterli dzeyde ilerlemi herhangi bir teknoloji byden ayrt edilemez.' Ada halklar beyaz adamn tadn kard mucizelerin hi birini kendisinin retmediini fark etti. Eyalar tamir edilmeleri gerektiinde baka yerlere
27

gnderiliyordu ve yenileri gemiler ve daha sonralar uaklarla 'kargo' olarak gelmeye devam ediyordu. Beyaz adamn bir ey rettii ya da tamir ettii hi grlmemiti ve aslnda faydal i olarak nitelendirilebilecek hibir ey yapamyordu beyaz adam (bir masann arkasnda oturup kt kartrmak belli ki bir tr dini zveriydi.) O halde 'kargo' da doast bir kaynaktan geliyor olmalyd. Ve sanki bunu onaylarcasna, beyaz adamlar yalnzca ayinsel seremoni olarak deerlendirilebilecek bir takm eylemler sergiledi: Uzun direkleri tellerle sabitlediler; kta parlayan kutularn zerine oturup bir eyler dinlediler ve tuhaf grltler yapp boulurcasna sesler kardlar; yerel halk birbirinin ayn kyafetler giymeye ikna ettiler ve onlar bir yukar bir aa uygun adm yrttler; ki bundan daha gereksiz bir ura retmek neredeyse imkanszdr. Ve akabinde yerli halk gizemin cevabn tesadfen buldu. Beyaz adam bu anlamsz eylemler, yani ayinleri kullanarak tanrlar bu kargolar gndermeye ikna ediyordu. Eer yerli halk kargo istiyorsa, o halde onlar da ayn eyi yapmalyd. arpcdr ki, benzer kargokltler, hem corafik hem de kltrel olarak birbirinden olduka uzak adalarda, bamszca tremitir. David Attenborough anlatmaya yle devam ediyor: Antropologlar Yeni Kaledonya'da iki, Solomons'da drt, Fiji'de drt, Vanuatu'da yedi ve Yeni Gine'de ellinin stnde farkl salgn olduunu saptadlar. ou bir dierinden bamsz ve balantszd. Bu inanlarn ounda, vahiy gn geldiinde belirli bir Mesih kargoyu getirecekti. Birok bamsz ancak benzer kltn bamszca kk salmas, genel insan psikolojisinin tek bir hedefte birletirici zelliini akla getiriyor. Vanuatu'daki Tanna isimli bir adada cereyan eden nl bir klt (bu ada 1980 ylndan sonra Vanuatu olarak bilinir) hala geerliliini yitirmemitir. Bu klt John Frum adl bir mesih figrnde younlar. Resmi hkmet kaytlarndaki John Frum belgeleri sadece 1940 ylna kadar geriye gider ancak bylesi gncel bir efsanede dahi, bu ahsn gerekten yaayp yaamadnn yant ok net deildir. Bir efsanedeki tanmna gre, bu adam tiz sesli, ksa boylu ve kr sal birisidir ve parlak dmeleri olan bir palto giyer. Tuhaf kehanetlerde bulunur ve yerli halk misyonerlere kar dman etmeyi hedefler. Sonuta, dnyaya ikinci kez gelecei ve yannda cmert bir kargo getirecei szn vererek, atalar diyarna g eder. Vahiy grnde bir 'byk felaket' de vardr; Dalar dmdz olacak ve vadiler dolacak; Yallar zindeliklerine tekrar kavuacak, hastalklar yok olacak; beyaz adam bir daha hi dnmemek zere adadan srgn edilecek ve bu ylesine zengin ierikli bir kargo olacak ki her yerli her istediine sahip olacak.' Yerel ynetim iin daha endie verici olan ise, John Frum'un ikinci geliinde yeni bir para sistemi getirecei ve bu paralarn zerinde hindistan cevizi figr bulunaca kehanetinde bulunmasyd. Bu yzden herkes beyaz adamn yayd paralardan kurtulmalyd. Bylece, 194'de frtnal bir para harcama cmb ba gsterdi; insanlar almay durdurdu ve ada ekonomisi ciddi biimde yara ald. Koloni bakanlar bu akmn elebalarn tutuklatt ancak kltn nn kesmek adna hibir ey yapamadlar ve misyon kiliseleri ve de okullar skunete brnd.

28

Ksa sre sonra, yeni bir klt geliti ve buna gre John Frum Amerika'nn Kralyd. Bu sefer Amerikan askerleri adaya hzr gibi yetiti ve ne anstr ki bu askerler arasnda adallar gibi gariban olmayan siyah adamlar da vard: Bu siyah adamlar tpk beyaz adamlar gibi kargo asndan varlkllard. Tanna adasn byk bir coku frtnas sard. Vahiy gnnn eli kulandayd. Grne baklrsa herkes John Frum'un gelii iin hazrlanyordu. Liderlerden birisi John Frum'un Amerika'dan uakla geleceini syledi ve yzlerce adam uan inebilecei kk bir havaalan yapmak iin adann ortasndaki allk araziyi temizlemeye koyuldu. Bu kk havaalan bambudan imal edilmi bir kontrol kulesiyle idare ediliyor, 'hava trafik kontrolrleri' tahtadan, sahte kulaklklar takyordu. 'Pistte' John Frum'un uan piste inmeye cezbetmek iin tasarlanm, dekor vazifesi gren sahte uaklar bile vard. 1950'de, gen David Attenborough John Frum kltn mercek altna almak iin yanna bir kameraman alarak (Geoffrey Mulligan) Tanna'ya ulamak zere denize ald. Bu inanca ait birok bulgu elde ettiler ve son olarak yksek rahip Nambas isimli bir adamla tantlar. Nambas Mesih John kltne olduka ainayd ve hatta onunla dzenli olarak 'radyo' sayesinde grtn iddia ediyordu. (John'a ait olan) bu radyo, beli elektrik telleriyle evrili bir yal kadndan ibaretti. Kadn transa geiyor ve anlamsz, abuk subuk szler ediyordu ki bunlar Nambas John Frum'un szleri olarak tercme ediyordu. Nambas Attenborough'un kendisini grmeye geldiini nceden bildiini iddia ediyordu nk John Frum bunu ona 'radyodan' iletmiti. Attenborough 'radyoyu' grmeyi talep etti ancak (sebep gsterilmeden) bir ret cevab ald. Konuyu deitirdi ve Nambas'a John Frum'u bizzat grp grmedii sordu: Nambas ban din bir ekilde sallayarak onay verdi. 'Ben onu ok grmek.' 'Peki nasl grnyor?' Nambas parmayla beni drtt 'Sana benzemek. Beyaz suratl. Uzun boylu adam. Uzun zamandr Gney Amerika'da yaamak.' Bu detay daha nce bahsettiim John Frum'un ksa boylu bir adam olduu bilgisiyle eliiyor. Evrim geiren efsaneler ite byledir. John Frum'un dnecei gnn tarihi 15 ubat olacana inanlyordu ancak yl bilinmiyordu. Her yln 15 ubat'nda Frum taraftarlar onu ho karlamak iin bir dinsel seremoni dzenliyorlard. John imdilik dnmemiti ancak cesaretlen hi krlmad. Attenborough Sam isimli bir klt meraklsyla da sohbet etmi: 'Fakat Sam, John'un syledii kargonun geli tarihinin stnden tam on dokuz yl geti. Sz verdi ve sz verdi ama kargo hala gelmedi. On dokuz yl beklemek iin ok uzun bir sre deil mi?' Sam yere bakmay kesti ve gzlerini bana dikti. 'Eer sen sa'nn gelmesi iin iki bin yl bekleyebiliyorsan ve o gelmiyorsa, o halde ben de John iin on dokuz yldan fazla bekleyebilirim.' Robert Buckman'n kitab Tanr Olmadan da yi (huylu) Olabilir miyiz} Bir John Frum havarisinin yukardakine benzer, takdire ayan bir cevap yaptrmasn aktarr.
29

Bu alntda bahsi geen kii, David Attenboroug'tan yaklak krk yl sonra adaya giden Kanadal bir gazetecidir. Kralie ve Prens Philip blgeyi 1974 ylnda ziyaret ettiler ve Prens daha sonradan ilahlatrlarak John Forum benzeri bir kltn domasna neden oldu (yineliyorum ki din evriminde ayrntlarn ne kadar hzl deiebildiine tank oluyoruz.) Prens, beyaz denizci niformas zerinde etkileyici bir sembol olan ve tyl bir balk takan yakkl bir adamdr ve herhalde artc deildir ki, Kralie'nin aksine, srf bu yzden yceltilmitir. Ayrca bu kltrdeki bir ada halknn dii bir tanray benimsemesi olduka gtr. Gney Pasifik kargokltlerinin zerinde ok durmak istemiyorum. Ancak dinlerin neredeyse bir hiten tremelerinin ada, kusursuz bir rneini temsil etmekteler. Dinlerin kkeniyle ilgili genel olarak drt ders verirler ve bunlara burada zetle deineceim. lk ders, bir inancn tremekteki inanlmaz hzdr. kinci ders, kaynaklanma srecinin izlerinin stn rtmekteki hzdr. John Frum gerekten yaam olsayd, hafzalarda da canl kalrd. Oysa bu kadar yakn gemiteki bir olaslkta dahi, yaayp yaamad kesin deildir. nc ders farkl adalarda benzer kltlerin bamszca ortaya kmasndan kaynaklanr. Bu benzerlikler zerine dzenli bir alma bize insan psikolojisi ve dine duyarllyla ilgili bilgiler sunabilir. Drdnc ders, kargokltler benzerdir, yalnzca birbirlerine deil ayn zamanda eski dinlere de. Dnya genelinde yaygn olan Hristiyanlk ve dier eski dinler byk bir ihtimalle tpk John Frum'un klt gibi yerel kltler olarak baladlar. Dorusu, Oxford niversitesi Yahudi Bilimleri Profesr Geza Vermes gibi bilim adamlar, sa'nn o zamanlarda Filistin'de ortaya kan birok karizmatik figrlerden (hoa giden beden ve kiilik) yalnzca bir tanesi olduunu ve bu blgede benzer birok efsane dolatn sylerler. Bu kltlerin byk ounluu gnmzde kaybolmutur. Bu bak asyla, geriye kalan tek inan bugn yz yze geldiimizdir. Ve yzyllar aldka, sregelen evrimle (memetik seilim, tabi eer bu yorum hounuza gittiyse) karmak sisteme dnecektir (ya da bundan ziyade, birbirinden uzaklaan torun sistemler dizisine.) Karmak sistem gnmzde dnyann byk bir blmnde egemendir. Haile Selassie, Elvis Presley ve Prenses Diana gibi ada karizmatik figrlerin lmleri kltlerin hzl ykselii ve ardndan gelen memetik devrimi incelemek adna farkl frsatlar yaratmaktadr. Dinlerin kkeni hakknda tm sylemek istediim bunlard, tabi 10. blmde, dinin karlad psikolojik 'gereksinimler' balnn altnda ocukluk fenomeni 'hayali arkadatan' bahsederken yineleyeceim ksa zet hari. Ahlakn kklerinin genelde dine bal olduu dnlr ve bir sonraki blmde bu gr sorgulamak niyetindeyim. spat etmek istediim varsaymm ahlakn kkeninin de bal bana Darwinci sorgulamann bir konusu olma olasldr. yle bir soru sormutuk: Dinin Darwinci bak asyla sregelme sebebi nedir? O halde ayn soruyu ahlak iin de sorabiliriz. Aslnda ahlakn byk olaslkla dinden daha eski bir gemii vardr. Din zerine tartrken soruyu geri ekip, yeniden ifade etmemiz gibi, ahlakn da baka bir eyin yan rn olarak dnlebileceini greceiz. Richard Dawkins - Tanr Yanlgs (Blm:5, Sayfa:151-192)
30