R EVISTA CU LTUR AL de SAD A

n 3
outubro de 2011

AREAL
RE VISTA C ULTURAL DE SADA
A so ci aci n C ul t ur al Irmns Su rez Picallo 14 de outubro de 2011 n 3 - Sada

SUMARIO Opinin e actualidade Isaac Daz Pardo, Republicano de honra

Francisco Pillado Maior

2 6

A feira de Ed-Mundo: As palabras da infancia

Edmundo Moure

Verdades dichas por Carlos Marx en su poca, confirman las actuales noticias hoy sobre la crisis 8 Santos Miguel Ribadeneira Un informe sobre as Braas 11
Sociedade Galega de Historia Natural

A couza: carta aberta a unha vicerreitora que renunciou desencantada do seu cargo Jos Carlos Bermejo Barrera Creacin Carta a Jos Miones, meu bisav
Mara Prez Miones

12

14

Estudos locais Emigrantes sadenses ao Rio da Prata-Norte no sculo XVIII

Jos-M Monterroso Devesa

15 18 21

Nomes propios: Eugenio Pazos, vida e drama dun republicano

Manuel Prez Lorenzo

Chega outubro e con el outro nmero de Areal, o terceiro xa. E, como sempre, por obra e graza de todos os que colaboran cos seus textos, ilustracins ou anuncios. Novos nomes, novas seccins e novos patrocinadores enriquecen esta entrega. A todos eles, a nosa benvida. Presntase este nmero no marco da exposicin dedicada ao fotgrafo local Francisco Varela Posse, que retratou a Sada dos anos 20, e, por segunda vez, a el corresponde a fotografa que ilustra a portada. Vivimos tempos de crise -en moitos mbitos- e de conflito. E, quizais por iso, a nosa seccin de Opinin e actualidade ocupa mis pxinas das habituais, tratando temas moi diversos. Incorporamos, ademais, unha seccin de Creacin. Areal sobrevive, en circunstancias nada fciles. E faino para realizar a sa modesta aportacin a unha sociedade que est a padecer duros ataques contra a cultura e a educacin, dous dos seus piares mis bsicos. Entendemos que, ante as polticas profundamente regresivas que se estn a desenvolver, tempo xa de que o asociacionismo asuma un papel protagonista na promocin de actividades de difusin cultural. Pola nosa parte, seguiremos a ofrecer esforzo e ilusin.

O espacio mtico de Manuel Lugrs Freire

Manuel Lugrs Rodrguez

Estudos xerais O que xantamos

Xaime Rodrguez Rodrguez

23

Documentos Un conto de Ricardo Flores ambientado en Sada de Arriba Unha necrolxica de Eliseo Pulpeiro a Surez Picallo Coordinacin e maquetacin A. C. Irmns Surez Picallo Sada

Unha carta de Lugrs Freire ao alcalde de Sada A musa popular. Coplas e cantigas de Sada A imaxe comentada Novas doutro tempo Memoria de actividades
Marisa Naveiro Lpez

30 31 32 33 34 37

26 28

O que limos
Xaime Rodrguez Rodrguez

Impresin Lugami, Artes Grficas Betanzos Depsito Legal C 3217-2010

Contacto comisionsuarezpicallo@gmail.com / 665 801 557

Fotografa de portada Paisaxe marin (Sada - O Cargadoiro), por Francisco Varela Posse (Cltiga, Buenos Aires, 25/01/1928). Cedida por Fina Varela.
Deseo dos ca racteres do ttulo

Calros R. Silvar www.b logoteca.com/acsuarezpicallo

OPININ E ACTUALIDADE

ISAAC DAZ PARDO, REPUBLICANO DE HONRA

Francisco Pillado Maior Con motivo do 80 aniversario da proclamacin da II Repblica, a Comisin pola Recuperacin da Memoria Histrica da Corua resolva o pasado abril nomear a Isaac Daz Pardo Republicano de Honra, como cada ano ven facendo con aquelas persoas que se destacaron na pugna polas liberdades e pola dignificacin do noso pasado. No evento celebrado con tal motivo, Francisco Pillado Maior, director de Edicins Laiovento, pronunciara o discurso que reproducimos a continuacin. A Comisin pola Recuperacin da Memoria Histrica da Corua resolveu por unanimidade conceder o premio de Republicano de Honra (2011) a Isaac Daz Pardo, unha das figuras mis emblemticas e singulares da cultura galega, tantas veces descoecida, ignorada ou mesmo manipulada. Non resulta doado resumir nunhas poucas lias todo o traballo desenvolvido por este irrepetbel personaxe -bo e xeneroso- que dedicou a sa vida o enriquecemento da nosa cultura, desde moi diversos mbitos. Isaac naceu na casa da Tumbona, na ra das Hortas, en Santiago de Compostela un da do ano 1920. Desde moi novo frecuentou o taller do seu pai, Camilo Daz Balio, escengrafo, pintor e membro das Irmandades da Fala. Nese taller, Isaac tivo ocasin de coecer a figuras da relevancia de Castelao, Ramn Cabanillas, Otero Pedrayo ou Antn Vilar Ponte, por exemplo. Logo do golpe de estado fascista de 1936, o seu pai foi detido, encarcerado e, posteriormente, fusilado. Isaac, que naquel momento s tia dezaseis anos de idade, tivo que fuxir e agacharse na casa do seu to Indalecio, que resida na cidade dA Corua. Este trxico episodio que marcara de xeito decisivo o seu futuro- deixara, tamn, unha forte pegada na sa obra plstica- e truncara as esperanzas de realizar os estudos de arquitectura. Antes de continuar, permitdeme que lea uns fragmentos moi ilustrativos do seu libro: 2 Galicia hoy y el resto del mundo, publicado en Edicis do Castro o ano 1987: En los primeros das de julio de 1936 los chicos de Victor Muoz (1) le metieron una pualada en un pulmn a la hora de ms bullicio en plena Ra do Vilar por donde estaba Correos y que hoy hay un cine, a un muchacho llamado Hernani, hijo, claro est de anarquista. Hernani tendra unos 17 aos, trabajaba de platero repujador, era amigo de toda la muchachada progresista de aquel momento y defenda con calor las ideas de su padre, un modesto obrero de la construccin del barrio de San Lorenzo. Los autores de la pualada escaparon haca las plateras y mientras unos llevaban a Hernani al Hospital otros salimos corriendo detrs de los asesinos hasta la farmacia de las Casas Reales donde suponamos que se iran a refugiar. La calzada de las Casas Reales estaba levantada y haba piedras por doquier que pronto empezaron a caer sobre la farmacia. Alguna de las piedras -ahora lo confiesolas lanc yo. La farmacia qued destrozada y la caja registradora se rompi y los duros comenzaron a caer y a chinclar algn compaero -porque en todas parte cuecen habas- quiso lanzarse a recoger duros pero amenazamos con apedrearlos a ellos tamben, porque all no habiamos ido a robar. Est claro que los agresores de Hernani no se haban refugiado en la farmacia. Cuando llegu a la hora del almuerzo a casa y le cont a mi padre lo que haba pasado la bronca que me cay encima por participar en aquello hizo poca. [] Al otro da la polica me vino a buscar a casa y me llev a la comisara. Enseguida me d cuenta que fue mi padre el que me haba denunciado en plan paternalista.

Fotografa tomada antes de iniciarse o acto de nomeamento de Isaac Daz Pardo como Republicano de Honra. De esquerda a dereita: Manuel Rivas, Isaac Daz Pardo, Francisco Pillado e Xos Ramn Fandio. Detrs: Manuel Monge, presidente da CRMH

OPININ E ACTUALIDADE

E unhas lias mis adiante, Isaac engade: Recuerdo cuando con motivo de la propaganda del plebiscito de autonoma les llam, reaccionarios en el taller de mi padre, a l, a Castelao y a Casal. El motivo vena por ste, que en su imprenta nos tiraba nuestras enardecidas octavillas convocando a cualquier manifestacin o protestanto por cualquier cosa. Propaganda que luego impresa haba que llevar al Ayuntamiento donde se quedaban con un ejemplar y nos entregaban otro sellado. Aquella obligacin nos molestaba porque coartaba la serie de barbaridades que quisiramos decir. Algunas veces nos tenemos saltado esta obligacin, que sin duda perteneca a algn legalismo. Casal deba saberlo y aprovech aquel momento rodeado de las dos personas que podan en mi. Yo salt con el tpico de la injusticia. Casal dijo que l era el alcalde porque lo haban nombrado todos los concejales entre los que haba comunistas y socialistas y Castelao y mi padre apoyaron a Casal y entonces yo que estaba cargado por otras cosas de los ultreya, solt lo de claro vostedes o ven as porque son uns reaccionarios! Castelao, creo que se ri por dentro y dijo algo as como vaia co rapaz! Casal con cara de guardia enfadado dijo vaia por Dios! y algo ms qued refunfuando contra esta juventud que ramos pero sus palabras se perdieron en medios (sic) de los insultos de mi padre que me obligaron a irme del recinto donde estbamos. Cuando dos meses ms tarde Casal y mi padre corrieron la suerte que les corres pond i y me 3

dieron con ella la leccin que me d ieron es ta secuencia fue una de las pesadillas que me estu vo acusando de mentecato, y an al confesarlo ahora creo que lo hago para liberarme de mi gran equivocacin, qu e ahond mi creencia d e que mi padre pag culpas, o parte de ellas, que yo ten a. (O subliado noso) Aunque no nos entendamos creo que para mi padre yo era una esperanza, y pocos das antes de su inmolacin las notas que nos enviaba desde la crcel su preocupacin era la de mi vida. PARA VOS
Prendinlle na cabeza do meu fillo, unha estrelia forxada na irmand e quero ver brilar ls desa estrelia hastra chegar cegar.

--Que vexan os demais nesa estrelia a ls da Libert. Que vexan que o tesouro mais querido o ten o seu brilar. --Estrelia feituca de carios, estrela do meu lar, que sempre te levei como reliquia de Terra, Dios e Nai, xa te deixo prendida no meu fillo pra sempre endexamais.
CAMILO DAZ BALIO

Cando, xa hai tempo, lin estas lias, nas que Isaac afirma que o seu peu pai pag culpas, o parte de ellas, que yo tena, reafirmeime en algo que, por evidente, xa intua como unha constante na sa obra pictrica e mesmo ceramstica: a presenza dos ollos e a inconfundbel mirada de Camilo Daz Balio. Finalizada a guerra incivil, que dira Borob, e anda que en Galiza non houbo guerra senn unha feroz represin e un xenocidio perfectamente deseado, Isaac matriculouse na Academia de Belas Artes de San Fernando e, con posterioridade, realizou diversas exposicins en cidades como Vigo, Madrid, Barcelona ou Londres, por exemplo. Mais, en determinado momento, cando a sa obra comezaba a ser valorada e cotizada, abandonou a pintura, pois, como me ten confesado persoalmente, el non quera ser o torto no pas dos cegos. E, cando expresaba tan rotunda opinin, estaba a pensar, loxicamente, en Pablo Picasso ou en Lus Seoane, que ficaban no exilio, como exemplo da intolerancia e da barbarie do rxime franquista. En 1948, cando decide abandonar o traballo como pintor para comezar a sa etapa de ceramista, crea a xa mtica planta industrial no Castro de Samoedo, moi preto da vila marieira de Sada. A partir dese momento, Isaac Daz Pardo convrtese no grande embaixador esttico de Galiza, pois, sen dbida, as sas cermicas son coecidas e valoradas nos mis diversos pases do mundo. Poucos anos despois, concretamente en 1955, trasldase a Buenos Aires, onde desenvolve

unha intensa actividade cultural. Escrebe poemas, artigos, ensaios e mesmo algn texto dramtico. Na Arxentina, xunto con Lus Seoane e algns destacados intelectuais galeguistas, soou e fixo realidade o Laboratorio de Formas, precursor doutras industrias culturais como, por exemplo, a restauracin das Cermicas de Sargadelos, o Museo Carlos Maside, o Seminario de Estudos Galegos, o Laboratorio de Industria e Comunicacin, as como Edicis do Castro, unha editorial que contribuu de xeito decisivo o coecemento da historia mis recente de Galiza, nuns momentos en que todo era silencio, sombras e manipulacin. Cedmoslle agora, mis unha vez, a palabra sempre lcida a Isaac que, no libro O Laboratorio de Formas 40 anos despois, escribiu: O Laboratorio de Formas foi creado como un ente terico, un viveiro de ideas, un responsable ideolxico: o LF son das siglas que encerran un proxecto de rehabilitacin da identidade e da memoria histrica dentro e fora de Galiza, un epgrafe de compromiso coas causas xustas, nado no exilio e desenvolvido no contexto do final da ditadura espaola. O Laboratorio partiu da utopa de que o deseo, a configuracin, poda cambiar o mundo, e mis concretamente Galiza. Concebronse e materializronse, baixo este ideario, unha morea de proxectos estratxicos para abranguer distintos campos de accin, como o mundo da empresa industrial, a arte, a comunicacin, a investigacin Mis que unha institucin, o Laboratorio de Formas todo un movemento para axudar a Galicia.

OPININ E ACTUALIDADE

Isaac no transcurso dunha homenaxe en Sada no pasado mes de marzo. Con el Carmen Arias de Castro, Abel Lpez Soto e Xess Alonso Montero

A dilatada vida de Isaac e a sa inmensa obra non ten parangn na historia da nosa cultura. Por todo isto recibiu numerosas distincins como, por exemplo, o Pedrn de Ouro (1976), A medalla de Ouro e fillo Predilecto de Santiago de Compostela, o Premio Otero Pedrayo (1990), Doutor Honoris Causa pola USC (1992), Premio Trasbalba da Fundacin Otero Pedrayo (1993), a Vieira de Prata do Padroado da Cultura Galega de Montevideo (1995), o Premio Jimnez de Asa de Derechos y Libertades (1999), a Distincin da Irmandade Moncho Valcrcel(Premio Defensa da Terra) (2000) o Premio Ramn Pieiro de Lncara (2002) ou o Premio das Letras e das Artes de Galicia no 2003. Mais os necios, os mediocres, os especuladores, os desalmados que s pensan nos rditos e nas ganancias estn sempre alerta e non descansan nunca. Son tamn moi numerosos, estn mellor organizados e, contan ademais co incondicional apoio de determinados medios de manipulacin, financiados con cartos pblicos, administrados polo Sistema. O mercantilismo a antesala da vulgaridade E na obra de Isaac primou sempre o compromiso e, por suposto, os valores artsticos, marxe de consideracins crematsticas. Mais a esttica e o compromiso non se cotizan en bolsa Desde sempre primaron outros valores Por iso o noso deber, a nosa mellor homenaxe s persoas como Isaac Daz Pardo consiste en posicionarse na defensa dos valores nos que este galego universal sempre militou. Lus Seoane -un home de personalidade firme e rexa- semella que escribiu os versos que deseguido vou citar, pensando na xenerosidade e no talento do seu incondicional amigo Isaac Daz Pardo, xa que gozan de plena actualidade e son aplicbeis biografa da persoa a quen hoxe temos a honra de homenaxear. Son uns versos contundentes, rotundos -como o propio Lus- e que teen un carcter premonitorio para os que botaron por terra o que no seu da nacera, segundo reza na declaracin de principios do Laboratorio de Formas, antes citada, co fin de axudar a Galicia. Os versos de Seoane din as:
Dende fai sculos loitan en Galiza os homes coas ratas. Vencendo sempre as ratas.

O propio Isaac Daz Pardo no seu libro, xa citado, Galicia Hoy. Y el resto del mundo escribiu, unhas sabias palabras, que lidas hoxe, poderamos deducir que teen un carcter premonitorio e mesmo autobiogrfico: La humanidad -di Isaac- estuvo plantando hermosas flores de amor y de f en su larga historia para que ahora las coman los cerdos. Na actualidade, e fiel o seu compromiso antifascista, Presidente de Honra da Fundacin contra a Impunidade dos Crimes Franquistas, da que me honro ser vicepresidente. Por todo isto e, por outros moitos mritos, que faran interminbel este acto que hoxe celebramos, a Comisin pola Recuperacin da Memoria Histrica da Corua, decidiu, coincidindo co oitenta aniversario da proclamacin da 2 Repblica, concederlle a distincin de REPUBLICANO DE HONRA. Antes de finalizar a mia intervencin, quero lembrar unhas palabras de Isaac, publicadas no catlogo da sa exposicin Pinturas e fracasos, celebrada na Casa da Parra de Compostela entre os das 14 de febreiro e 17 de abril do ano 2011: Algns aproveitando a xenerosidade que Seoane me ensinara a ter, no ano 2006 provocaron a situacin na que hoxe se atopa o complexo de Sargadelos e que representou o mis importante e definitivo fracaso da mia vida, pois quedmomos absolutamente arruinados, xa que non voltei a recibir unha peseta de Sargadelos. E para poder vivir nestes catro anos, tivemos que vender moitas cousas, entre elas o piso que tiamos en Madrid, que no seu da serviu para recoller aos exiliados que voltaban, e que garda historias importantes, entre elas a morte de Lorenzo Varela. Historias que estn sen estudar, anda que al ficaron os documentos. Estas historias algn da sern contadas, mentres que as persoas que provocaron tan triste situacin engrosarn os escuros e annimos habitculos da infamia. Isaac: polo teu traballo, polo teu exemplo, polo teu compromiso, pola ta xenerosidade sen lmites, pola ta arte SADE, LONGA VIDA e REPBLICA!
________________________________________________
1.

OPININ E ACTUALIDADE

Este individuo, segundo me ten co mentado o propio Isaac, militaba na Falange Espaola e casar a cunha alem admirador a de Adolf Hitler.

OPININ E ACTUALIDADE

A FEIRA DE ED-MUNDO

AS PALABRAS DA INFANCIA
Edmundo Moure Rojas Para o meu irmn Antonio

Nos das da infancia, fogar de uoa, Exequiel Fernndez 690, descubrimos o encanto dos libros. Too empezou a lelos e a traspasarmos; compartiamos a lectura con amigos do barrio que tamn se interesaban por esas fiestras fascinadoras de papel impreso. Entre eles, recordo a Charles Dabdoub, fillo de pai palestino e nai francesa -bos lectores os seus pais, como os nosos, porque o amor polas palabras chega co efecto do paradigma-, a Jorge Aguilera, a Eduardo Hasbn, a Juan Ramn, anda que este la menos A Carmenche e a Sarita Valderrama incorporaranse un pouco mis tarde a aquel espontneo club que se mova tras o vicio impune, como cualificara un escritor compulsin continua e irrefreable da lectura. Too deuse maa para organizar unha competencia (pareca gringo, co seu prurito de competir no que fose) de libros lidos no menor tempo posible. Non era fcil nin se poda mentir, porque o noso irmn maior, que nos levaba a dianteira en decenas de ttulos, aplicaba un sinxelo cuestionario para establecer se leras o libro ou non. O mis revelador, nese aspecto, era dar conta cabal dos personaxes, e anda describir as sas peripecias con dous ou tres trazos precisos. Emilio Salgari foi un dos nosos autores favoritos. Eu nunca me crin Sandokn -Too tivo ese privilexio de capitn aventureiro- nin tampouco encarnei a Tremal Naik, pero atraame o portugus Ynez, fiel amigo do heroe malaio; quiz a mia sensibilidade a inclinndose, sen eu advertilo, cara ao mundo galaicoportugus, admirando aos marios lusitanos, os mis valentes de todos os mares (logo dos fillos da prfida Albin, que a estes non hai quen lles exceda en coraxe ocenico, nin sequera os indmitos chilenos do Cabo de Fornos). 6

De Salgari pasamos a Daniel Defoe e sentmonos insulares como Robinson Crusoe, anda que non soubsemos que aquela illa paradisaca da novela era un misrrimo conxunto de pens desolados, abatidos polos ventos e de chilena soberana, por riba Mark Twain fxonos rir con Tom Sawyer e Huckleberry Finn, anda que tales personaxes xuvens non nos pareceron dignos de imitar -salvo nas peores fechoras de Chacra El Olivo porque eran unha especie de antiheroes e non mataban a ningun, como era o noso ntimo desexo: eliminar adversarios, quedarnos coas doncelas fermosas e o botn incalculable da Illa do Tesouro. En Chacra El Olivo, lar galego dos avs, asentado ao norte de Santiago do Novo Extremo -como xa se contou-, en excitantes fins de semana, an nacer outras palabras que traan con elas o acento afastado e turbador dun mar mergullado na memoria da tribo e campos cuxos rumores seguan taendo nas vellas verbas galaicas, porque as palabras son un depositario misterioso dos anhelos humanos, e se fsemos capaces de sometelas a unha viviseccin mxica, descubririamos as vidas que atesouran, coas sas ditas e quebrantos, como cantou Violeta Parra, mentres as buscaba, como unha colleitadora de marabillas na era, polos pobos perdidos do sur de Chile Aquelas voces non vian en historias escritas nin en libros rados polo uso, senn en narracins orais da avoa Elena e as tas Naulina, Alicia e Elena; as mesmo, nesa lingua coloquial que acompaaba os quefaceres domsticos e as conversacins onde palpitaba a pcara complicidade feminina (Anda hoxe sinto a turbadora estraeza de ambos os mundos compartidos. s veces, por boca do meu pai, fillo desterroado da Touza, que as falaba menos que as sas ir ms, e que abra para ns libros de Rosala de Castro, Manuel Curros En-

rquez, Ramn CabaOutras novelas nillas, Lus Pimentel sas que me veen ou Ramn Otero Pememoria son Baixo drayo, pndoos en o ceo do Oeste, O mans da mia nai paesprito da fronteira, ra que ela debullase e A ltima senda na sobremesa esas Recordo que a unha doces notas lxicas des as novelas que, ao correr dos probablemente un anos, eu recuperara exemplar usado- faldos libros e de breves tbanlle as cinco ltie continuas estancias mas pxinas, o que en Galicia, nas que para min constituu procuraba escoitalas angustiosa frustrapolas ras de Comcin A herona, postela ou Lugo, doncela loura e alba Edmundo Moure no porto de Sada en 2008. compartndoas, na como a min sempre Fotografa de Francisco A. Pita. torpeza da mia prome gustaron-, colgasodia, con atentos ba do precipicio, asifregueses; tentando estudos filolxicos e grada s rendas do seu cabalo pinto. O novio maticais dese idioma vivo cuxo rescate e difuheroe galopaba rpido cara ao desfiladeiro, para sin s depende dos seus falantes nativos, porimpedir que dous facinorosos a despearan e que as linguas mortas tamn posen gramtilograr rescatala a tempo. Nunca souben o final. cas e glosarios, e anda manuscritos e libros, de Folleei moitas novelas de Zane Grey en librerutilidade para estudosos, pero incapaces de proas de vello, ata en Bos Aires, sen poder recupever unha resurreccin que s est na boca e os rar aquela vella historia que me conmocionou odos deses paisanos campesios disgregados na infancia. pola roda avasaladora dos tempos, engrenaxe posible que me atope con Zane Grey no que refuga a convivencia parroquial de sculos paraso dos escritores, que imaxino como unha en das dcadas de acelerada modernizacin taberna-biblioteca con infinidade de libros e progresista, como un escriba torpe que borrase ampla barra onde o vio alixeire a imaxinacin co cbado os ditados de anos de inspiracin) e conforte s almas perdidas. Talvez o gringo O meu irmn Too compraba libros e tada pluma xil cnteme o desenlace e eu qudemn os trocaba, con habilidade oportuna. Estame coa loura para toda a eternidade, galopando bamos seguros que a provisin de lectura xasobre as praderas do ceo, que tamn sern mais fallara. Talvez dous anos antes de que douradas, como o trigo do pan e a palabra que nos marchsemos casa da Cisterna, el apareaprendemos a amar, fai tanto tempo. ceu cun puado de libros novos, de autor desCos libros ocorre como cos froitos tempecoecido para ns. Chambase Zane Grey, estarns, que nunca volven a paladearse de igual dounidense nacido no Far West en 1872 e falexeito; por iso Rilke dinos: S os nenos e os pacido en 1939 dicir, que cando liamos as xaros coecen o sabor das cereixas Viran sas obras, nos longos verns de uoa, fins da moitas lecturas despois -quiz miles de librosdcada dos 40, el xa non estaba sobre a face da algunhas densas e pretensiosas (ambas as caliterra, pero anda non comprendiamos a perendades adoitan ir unidas), pero nada poder nidade da boa literatura, porque Zane Grey igualar a esas palabras acendidas da infancia un gran narrador de aventuras, sen dbida, e que nos fixeron voar por un mundo sen fronteivlveselle a ler de bo grado nos das da vellez; ras, con dous fogares remotos agardndonos dgoo porque acabo de baixar de Internet a nos confns, para confirmarnos que non eramos sa novela Cabalo Salvaxe, unha das que mis nin mis nin menos que as palabras aniadas me gustaron, porque cando va a estampa famino noso esprito. liar do alazn Indio Manso, en Chacra A Oliveira, transformbame no mis rpido cowboy Santiago de Chile, Septiembre 2011 e certeiro tirador do Oeste salvaxe e lendario. 7

OPININ E ACTUALIDADE

OPININ E ACTUALIDADE

VERDADES DICHAS POR CARLOS MARX EN SU POCA, CONFIRMAN LAS ACTUALES NOTICIAS HOY SOBRE LA CRISIS
Santos Miguel Ribadeneira Este trabajo muy bien elaborado por el Profesor Santos Miguel Ribadeneira refleja su incesante pensar por reflejar los problemas que ms preocupan a la sociedad actual. La crisis en la que estamos envueltos todos los pases del mundo, reflejan la necesidad de que todos los ciudadanos sea cual fuere su condicin social, de raza, de ubicacin geogrfica, se unan con el firme propsito de frenarla y cambiar definitivamente el sistema econmico y financiero actualmente imperante. Esta crisis ms all de una crisis econmica-financiera, es una crisis contra los valores del ser humano. La tica, la moral, los sentimientos de solidaridad, la amistad y las familias estn siendo destruidas. Este anlisis, nos acerca para leer las verdades a veces ocultas y para tomar conciencia de las responsabilidades actuales de cada ciudadano en aras de cambiar para un mundo mejor. Los responsables polticos que luchan por comprender la avalancha de pnico financiero, las protestas y otros males que afligen al mundo, haran bien en estudiar la obra de Carlos Marx. Cuanto antes se reconozca que estamos frente a una de las grandes crisis del capitalismo, el mejor equipado para gestionar una manera de salir de la crisis, ser el que sepa encauzar las ideas en su momento por l planteadas.
Rosa M Ramos Borges

Las economas de EE.UU., Reino Unido, Europa y Japn no van bien. Donde no hay contraccin predomina un pernicioso estancamiento. El desempleo sube, los salarios y el consumo bajan. Y la situacin ir agravndose a medida que se apliquen los planes de austeridad que han recortado o recortarn el gasto estatal que plantean los diferentes gobiernos. En entrevista con la televisin de la agencia Bloomberg 1 el economista Nouriel Roubini2 ha afirmado que la economa estadounidense, segn su lectura de los ndices econmicos, est atascada y yendo hacia una recesin. Un diagnstico similar puede ser hecho a partir de la lectura de los principales ndices en el resto de las economas avanzadas. Un despacho de John Helyar para la agencia Bloomberg del 25 de agosto pasado, asegura que medianas empresas estadounidenses que fabrican productos muy especficos no fcilmente reproductibles por competidores extranjeros y que tienen mucha demanda en las economas emergentes con fuerte desarrollo econmico, estn "abrazando" a China e India para derrotar el estancamiento en EE.UU., y de paso haciendo ganancias "que exceden las de los grandes manufactureros". 8

La receta del xito? Cortar puestos en la produccin de EE.UU. y TRASNFERIR PARTE DE LA PRODUCCIN a China. La contrapartida de este xito empresarial es que durante la Gran Recesin (2007 al 2009) se perdieron empleos en EE.UU., donde el sector manufacturero -segn el economista Daniel J. Meckstroth de la Alianza de Manufactureros en Virginiaelimin 2.300.000 puestos de desde finales de 2007 y hasta diciembre de 2009, de los cuales solo se han recuperado unos 289.000 empleos. Y aunque estas medianas empresas pueden crear ms empleos en EE.UU. en los prximos meses, el grueso del aumento de su fuerza laboral y de su produccin ser en los mercados emergentes. El artculo cita cuntos empleos han sido eliminados por las empresas en EE.UU. para ser creados en China o India, y cuntas inversiones de capital fijo sern hechas en esos pases, que es donde se encuentra la demanda final. Donald E. Washkewicz, presidente y director general de Parker Hannifin, una de esas empresas medianas que estn generando ms ganancias y aumentando sus ventas, explica el principio de seguir al consumidor "Algunas personas nos dicen: ustedes estn enviando nuestros trabajos al exterior. Esto es un montn de mierda. Hay que seguir al cliente adonde este vaya".

INVOCANDO A CARLOS MARX En un comunicado titulado "Demos a Carlos Marx la posibilidad de salvar la economa mundial", el economista George Magnus2, consejero del banco UBS y autor del libro "Uprising: Will Emerging Markets Shape the World Economy", escribe para la agencia Bloomeng que los polticos que estn luchando por entender el aluvin de pnicos financieros de protestas y otros males que afectan hoy en da el mundo, deberan estudiar los trabajos de un economista muerto desde hace mucho, Carlos Marx. Cuanto ms temprano ellos reconozcan que estamos frente a una crisis total del capitalismo, mejor estarn equipados para hallar una salida. Magnus recuerda que la economa global de hoy da tiene "extraas" similitudes con las condiciones que Marx pronostic; "Consideremos, por ejemplo, la prediccin de Marx sobr e cmo se manifiesta el inherente conflicto entre el capital y el trabajo asalariado. Como escribi en "El Capital", al proseguir la bsqueda de ganancias y de aumentos en la productividad, las empresas son naturalmente llevadas a emplear cada vez menos trabajadores, creando as un ejrcito de reserva industrial constituido por pobres y desempleados. La acumulacin de riquezas en un polo es, por tanto, la acumulacin de miseria al mismo tiempo, escribi Carlos Marx. El economista va al meollo del problema apunta que lo descrito por Carlos Marx es visible a travs de todo el mundo desarrollado, particular mente en EE.UU., donde los esfuerzos han hecho aumentar las ganancias de las grandes empresas hasta el ms alto nivel de las ltimas seis dcadas, mientras la tasa de desempleo se mantiene en 9,1% y los salarios reales estn estancados. Y contina apuntando, que la desigualdad en los ingresos en EE.UU. est, segn algunas mediciones, en un nivel tan alto como el registrado en los aos 20 del siglo pasado, situacin que condujo a la Gran Depresin aquella. Y retoma sealando que Carlos Marx describi la paradoja de la sobreproduccin y el subconsumo. A mayor cantidad de gente rele9

gada a la pobreza, menor ser su capacidad de consumir toda la cantidad de bienes y servicios que las empresas producen. Cuando una empresa reduce los costos por aumentar sus ingresos busca hacer algo inteligente, pero cuando eso lo hacen todas a la vez, se anula la generacin de salarios y de la demanda efectiva, de las cuales las empresas dependen para obtener ingresos y ganancias. Despus de citar a Carlos Marx, quien escribi que "la razn ltima de todas las crisis reales sigue siendo la pobreza y el consumo restringido de las masas", Magnus aconseja a los dirigentes polticos que pongan "el empleo en el tope de la agenda poltica, y consideren otras medidas fuera de la ortodoxia. Esta crisis no es temporal y ciertamente no ser curada por la pasin ideolgica que los gobiernos tienen por la austeridad". En la Gran Recesin (20072009) los pases avanzados y (en proceso de desindustrializacin) evitaron una depresin por la fuerte demanda de los pases emergentes, el BRIC (Brasil, Rusia, India y China) que ahora se volvi plural (BRICS) con la inclusin de Sudfrica. Esto no suceder ahora porque segn Stephen King, economista de HSBC Holdings PLCS de Londres, es difcil avizorar cmo las naciones emergentes pueden llegar a rescatarnos una vez ms. Los indicadores econmicos del BRICS muestran que esas economas estn ralentizando y que si bien evitarn un aterrizaje forzoso, segn el economista Joachim Fels3 de Morgan Stanley, no sern capaces de salvar otra vez el mundo. La situacin de los pases emergentes -segn dijo a la agencia Bloomeng el Nobel de economa Michael Spencer4, profesor de la Escuela de Negocios Stern de la Universidad de Nueva Yorkexplica que hay actualmente 50% de posibilidades de que la economa mundial caiga en una recesin. De ser as se notar una baja pronunciada de las ganancias de las empresas de los pases avanzados que tienen sus plataformas de produccin y proveen los mercados de los pases emergentes, lo que explica que un buen nmero de analistas e inversionistas burstiles, anticipen un mercado bajista para las plazas burstiles.

OPININ E ACTUALIDADE

LA OLIGARQUIA FINANCIERA NOS CONDUCE AL DESASTRE TOTAL En momentos en que las estadsticas de las economas validan la perspectiva de una recada en recesin en medio de la cris is por la deuda pblica en los pases avanzados, los ndices burstiles recuperan parte de las prdidas de las ltimas semanas, confir mando el desacoplamiento de las finanzas respecto a la economa real. Paul Woolley5, exgerente de fondos mutuales y fundador de su instituto de investigacin sobre los desequilibrios financieros en la Escuela de Estudios Econmicos de Londres, dijo a la revista alemana SpiegelOnline (25 de agosto de 2011) que el desenvolvimiento de las ltimas semanas ha puesto en claro que los mercados financieros -que crecen hasta aplastar las economas- no funcionan adecuadamente, que la s ituacin est quedando fuera de control y deviene "potencialmente peligrosa para la sociedad (porque) el mercado no est alcanzando el equilibrio, sino cayendo en el caos". Ante la perspectiva de otro aumento de la pobreza y la miseria de los endeudados pueblos, para decirlo francamente, la oligarqua global ve una oportunidad ms de seguir enriquecindose con la implantacin definitiva de un sistema rentista que nos hace retroceder a la servidumbre, como dice el profesor y economista Michael Hudson6. En este contexto bien vale la pena leer (y reflexionar) sobre la contribucin que el economista y antroplogo David Graeber7 hace para explicar las grandes crisis financieras del pasado, desde los orgenes de las civilizaciones, crisis por deudas impagadas, y as entender el peligro de colapso social que nos amenaza. En la antigedad -explica Graeber en la entrevista citada- el peor escenario posible, temido por todos porque poda llevar a un colapso social total, era una gran crisis de deudas: al devenir deudor a frente al uno o dos por ciento de la poblacin, la gente ordinaria se vera obligada a vender a miembros de la familia como esclavos, o eventualmente a venderse a s mismos. Y refirindose a la actualidad, el economista y antroplogo explica que en lugar de crear alguna institucin de gran alcance para proteger a los cientos de millones de ciudadanos que 10

estn aplastados por las deudas, y a los Estados que se endeudaron al socializar las prdidas de los grandes bancos e instituciones financieras privadas, se han creado esas grandiosas instituciones de escala mundial para proteger a los acreedores, como el FMI o Standard & Porr, que esencialmente declaran y en total desafo a la lgica econmica tradicional- que a ningn deudor se le debe permitir la mora, que no pague. No hace falta decir que el resultado ser catastrfico. Estamos viviendo algo que a m, por lo menos, me parece exactamente lo mis mo que ms teman los antiguos: una poblacin de deudores patinando al borde del desastre.
________________________________________________ BLOOMERG. Michael Bloomer g, empres ario y poltico es tadounidense, pas su carr er a en banca de inversin y en 1 981, es tableci lo que s e co noce co mo Bloo mer g, una co mpaa que ofrece notici as en tiempo real his trico de lo s pr ecios, tendencias y anlisis del mer cado. 2. GEOR GE MAGNUS y NOURIEL ROUBINI. Magnus es econo mista del Banco UBS (Unin de Bancos Suizos) y Roubini es profesor de economa de la Universidad de New York, famosos por anticipar la actual crisis. Segn Roubini en la quiebra de Letman Brothers se desvel como un castillo de naipes. 3. JOA CHIM FELDS. Economista y codirector de Mor gan Stanl ey . Su i nv es tigaci n s e centr a en l a pol ti ca monetaria y de li quidez glob al , as co mo en l a inflaci n. Tiene un pr ograma semanal en el Mor gan Stanl ey . 4. ANDREW MICHAEL SPENCER. Economista y Premio Nobel en Ciencias Econ micas por su tr abajo realizado en la Universidad de Harvard en la dinmica de flujos de informacin y desarrollo del mercado y los precios, mr genes de beneficio, instrumentos de inver sin y tasas de retorno. Est considerado en estos temas co mo uno de los mejores y ms importantes investigadores en estos mo mentos. 5. PAUL WOOLLEY. Ha ab arcado el sector privado acadmi co e Insti tucio nes de orientacin pol tica. Es Licenciado y Doctor en E cono m a, gr aduado en l a Universidad de York (Rei no Unido). Tuvo l a res pons abilidad dentro del FMI al fr ente de l a Divisin de Ges ti n de Inv ersi n del Fo ndo y l as actividades de empr s tito. 6. MI CHAEL HUDSON. Profesor de econo ma de la Universidad de Michigan, Kansas City . Es inves tigador asociado en la Levy Economics Institute de Bard College, analista y co nsultor de Walt Street, presidente del Instituto para el es tudio a largo plazo (ISIET) y miembro fundador de Scholers Inter national sobre economa del antiguo Cercano Oriente (ISCANEE). 7. DAVID ROLF GRAEBER. Antroplogo americano y considerado anarquista que actualmente ocupa el cargo de catedr tico de Antropologa Social en la Universidad de Goldsmith de Londres.
1.

OPININ E ACTUALIDADE

OPININ E ACTUALIDADE

UN INFORME SOBRE AS BRAAS

A SGHN PRESENTOULLO AO CONCELLO DE SADA
Rafael Carballeira Coego, Vanesa Rocha Veira, Manuel Prez Lorenzo No pasado mes de agosto, a Sociedade Galega de Historia Natural presentoulle ao Concello de Sada un pormenorizado informe sobre os valores naturais e culturais do humidal das Braas. A SGHN decidiu abordar a elaboracin do texto co obxecto de garantir a sa preservacin e de avanzar no seu coecemento e na sa posta en valor como espazo de interese pedagxico e como reclamo turstico. O informe, de mis de 80 pxinas, resultado do traballo dunha equipa conformada por Rafael Carballeira Coego (bilogo), Vanesa Rocha Veira (tcnica superior en Sade Ambiental) e Manuel Prez Lorenzo (historiador), as como das aportacins dos integrantes da devandita entidade. Nos primeiros apartados descrbese a situacin, a climatoloxa e as caractersticas xerais do humidal. Abrdase logo o seu estudo xeolxico e hidrogrfico, como parte da conca hidrolxica de Sada. Posteriormente, trtanse a flora e a fauna das Braas e analzanse os liques como indicadores de polucin atmosfrica. Igualmente, dedcase cadanseu captulo caracterizacin fsico-qumica das augas e ecoloxa do humidal. Outro captulo estuda os valores culturais das Braas, pola sa vinculacin coa industria da tella e do ladrillo. Pchase o informe cun apartado de conclusins e resumo final. A modo de sinopse, pdese dicir que da elaboracin do traballo tirronse as seguintes ideas: O paraxe das Braas un humidal catalogado no Inventario de Humidais de Galicia. Estes espazos caracterzanse por albergar unha grande biodiversidade. As Braas realizan unha importante labor de depuracin das augas polo, que representan un activo fundamental para non incrementar os contaminantes na praia e na ra de Sada. Tamn realizan unha funcin de regulacin no caso de enchentes (facendo as veces de esponxa), co que evitan inundacins no casco urbano. O humidal abeira especies protexidas de Interese Comunitario, Estatal e Autonmico. 11 A nivel botnico destaca o bosque aluvial de Ameneiro-Salgueiro-Freixo, que constite un Hbitat Prioritario de Interese Comunitario e a vexetacin lacustre propia destes entornos. Destaca a nica cita galega dunha especie de lentella de auga e a presenza dun fieito que est dentro do Catalogo Galego de Especies Ameazadas. Faunisticamente de resaltar a variedade de anfibios (todos eles especies protexidas): R verde, R patilonga, Pntega comn, Pintafontes comn, entre outros. Nos mamferos destaca a lontra e nas aves, entre moitas outras, as vinculadas ao medio acutico: Garza real, Cerceta real, Galiola negra, Somorgullo pequeno, Bilurico alinegro, Picapeixe, Lavanco real e Galia de ro. Ademais, constiten un corredor ecolxico moi importante xunto coa zona de Tarabelo-Bertn, que comunica distintos hbitats e serve de refuxio a moitas especies nunha comarca tan urbanizada. Aln da sa importancia natural, de destacar a sa vinculacin ao desenvolvemento econmico da cidade, atraveso da industria das telleiras. Estas deron lugar ao humidal tal e como o hoxe o coecemos. Cmpre preservar as telleiras e fornos de botella existentes, as como crear un museo das telleiras. A localizacin urbana das Braas a sa grande ameaza, mais tamn un dos seus grandes valores, pois doadamente se poden converter nun referente a nivel turstico, en aula de natureza a p de ra ou en espazo para o lecer da cidadana, sempre tendo en conta a cuestin prioritaria: a conservacin, no mellor estado natural, do hbitat singular que , e a preservacin das especies que o habitan. As Braas cumpren cos criterios para a sa catalogacin como humidal protexido segundo o Decreto de Humidais Protexidos de Galicia. Asociar o nome de Sada a un espazo protexido unha promocin gratuta en moitos foros, e diversificara o tipo de visitantes da vila, ademais de desestacionalizar, aumentar e dar lle maior calidade oferta cultural e de ocio.

OPININ E ACTUALIDADE

A COUZA: CARTA ABERTA A UNHA VICERREITORA QUE RENUNCIOU DESENCANTADA DO SEU CARGO
Jos Carlos Bermejo Barrera Querida Eva: dica o vello Cicern que lle faltaran os das se quixese contar s persoas boas s que lles foi mal e s malas s que lles foi ben [De natura deorum, 5], e o vello Cicern, que viu desaparecer as institucins da repblica romana e como pasaban a ser substitudas polo poder persoal, saba moi ben o que dica. Tamn afirmaba que a historia unha mestra para a vida. E por esta razn como profesor, como compaeiro e como estudoso do mundo antigo, do mesmo xeito que ti, querera ofrecerche estas reflexins en voz alta. Ns, aos que nos chaman "de letras", quizais debido a que sexamos dos poucos que anda saben ler; ns, que lemos libros vellos en idiomas raros, podemos anda permitirnos o luxo de contemplar ao mundo co desapaixoamento que nos proporciona a distancia, e observalo cunha mirada vez tenra e desencantada, pensando quizais que as tamn nos poder ver algun nun afastado futuro cando xa non esteamos nel. Contan os nosos vellos libros que houbo unha vez un gran imperio, o Imperio de Roma, que morreu contemplando extasiado a sa propia perfeccin. A partir do sculo III d.C. o Imperio romano comezou a ser cada vez mis eficaz na sa administracin, vez que se a descompondo. Creceu o nmero de funcionarios e incrementouse o control de cada parte do territorio, de cada persoa e de cada ben. Aumentou o nmero das leis, sistematizronse e estudronse. E as naceu unha corte imperial, na que ao redor da figura omnipotente e omnipresente do emperador creronse cargos con nomes que hoxe en da nos poden parecen pomposos, vez que absurdos. Viviu o emperador rodeado por xentes como o "conde os dos sagrados dispendios", o "prefecto da sagrada alcoba", o "conde das cousas privadas", o "conde das cousas pblicas", o "secretario das cartas gregas", ou o 12 "secretario das cartas latinas". E as todo se gobernou, todo s e regulou. Regulouse o ancho das franxas de prpura que algns podan levar nas sas togas, cales haban de ser as sas teas, quen poda levar unha coroa de ouro, e con cantos r ubs ou cantas perlas, xa fose o emperador, a emperatriz, ou algunha que outra muller que soubese ascender na corte, como a inefable Teodora. E como a tal seor tal honra, o emperador viuse necesitado de profesores, oradores ou gramticos que cantasen os seus encomios. Para eles creronse algunhas ctedras pblicas co fin de que os seus ocupantes compuxesen panexricos, dicir, discursos laudatorios cos que se adoitaba recibir ao emperador ou s cada vez mis numerosas autoridades cando visitaban unha cidade, unha rexin ou un palacio. Cran os panexiristas que sen eles o emperador non podera subsistir. E por iso estaban seguros de que os seus cantos bondade do goberno e s virtudes de quen o exerca s poderan ser o digno tema duns letrados tan cultos como eles, que eran quen coas sas palabras de adulacin creaban a verdadeira dignidade de quen os nomeaba e mantia. Un destes gramticos, orixinario do norte de frica e de nome Aurelio Agostio, chegou un da corte imperial a Miln co fin de poder obter unha ctedra e facer vez carreira poltica, pero quedou moi asombrado cando, ao entrar nunha baslica, viu a un personaxe, un crego chamado Ambrosio, que estaba lendo un libro en silencio. Como nesta poca os libros lanse en voz alta, Agostio quedou conmocionado ao observar que se poda ler coa boca calada, e aos poucos deuse conta que deba ler os seus libros en silencio. Agostio deixou a cidade e foise ao campo e segundo foi profundando na filosofa e abandonando a oratoria e as pretensins de medrar na corte, chegou conclusin de que o poder e o saber tian que ser incompatibles, de que o

poder poltico e a ansia polas riquezas eran das caras da mesma moeda, s que sa vez adoitaba ir unida a busca desmesurada do pracer sexual. Pensaba tamn Agostio que poda existir unha comunidade de persoas na que a procura da verdade poda ir unida procura do ben comn, na que unhas persoas puidesen traballar para outras e transmitir o seu legado de coecementos e os froitos das sas obras a quen lles viran a relevar no mundo. Agostio morreu no norte de frica, cando a sa cidade, Hipona, estaba cercada polos vndalos nese imperio que se consideraba a si mesmo racional, perfecto e destinado a perdurar para a eternidade. Ao imperio romano pasballe o mesmo que lle pasa madeira cando est colonizada polas termitas. As termitas son uns insectos fotfobos, non lles gusta traballar luz pblica, pero aos poucos van corroendo as madeiras, as vigas e as casas por dentro, deixando iso si as superficies impolutas, ata que chega un da no que todo se derruba, como o imperio romano, corrodo por todo tipo de tensins econmicas, sociais e militares baixo a sa brillante aparencia de prpura, ouro e autocompracencia. As termitas teen nas sas colonias a obreiros, ou obreiras, especializados, que segregan cidos que lles per miten facer pequenas canles na pedra e poder pasar as dunha casa a outra, estendendo aos poucos o seu dominio. Ns, como estudosos do pasado e como profesores do presente, sabemos o perigosos que poden ser os brbaros cando se alan cos que gobernan o mundo para si, no seu propio beneficio e contemplndose a si mesmos, arrobados pola sa propia perfeccin. Tamn sabemos o danias que poden ser as termitas, s aletargadas polo fro do inverno. Ns os que ante todo somos profesores e non nos avergoamos diso, senn ao contrario, coecemos o valor da educacin, o valor do coecemento, e sabemos cal o noso deber e a quen nos debemos, e tamn sabemos a quen non temos que servir. Ns, os que ante todo somos profesores, sabemos que posible gobernar ben, se se fai racionalmente, que se poden facer leis razoables, pero tamn irracionais, e que o obxectivo do goberno o logro do ben comn, e non a satis faccin da libido dominandi dos gobernantes, como dica Aurelio Agostio. E por iso, como el, sabemos can13

do temos que retirarnos a esperar que cheguen os vndalos, ou que as ter mitas acaben o seu traballo. Pero iso si, seguir emos intentando salvar o que anda poida quedar do coecemento nos vellos e nos novos libros, intentando ensinalo e intentando salvar o que anda quede das nosas institucins. No ano 1933, cando en Alemaa xa lles empezaba a ir mis que ben a moitos malos, unha moza xuda que realizara a sa tese doutoral sobre Agostio abandonou Alemaa para non volver nunca mis. Ela puido ver como todas as tradicins culturais e acadmicas da sa pais quedaron arruinadas e foron prostitudas ao servizo dunha causa poltica demencial, que con todo foi apoiada pola maior parte dos seus compatriotas e aceptada con entusiasmo pola inmensa maiora dos profesores, os cientficos, os intelectuais e os xuristas da que fora a nacin mis culta de Europa e a creadora das sas mellores tradicins cientficas. Sera mis adiante esta moza unha das mis importantes filsofas polticas do sculo XX. Por iso sera bo acabar esta carta cunhas palabras sas, especialmente oportunas neste momento e que deberiamos non esquecer. Dica Hannah Arendt: "A educacin a clave na que temos que decidir se amamos o suficientemente ao mundo como para responsabilizarnos del e intentamos salvalo, ou o deixamos arruinarse. E tamn para saber se apostamos pola sa renovacin e admitimos que ser inevitable a chegada do xoven e o novo. Do mesmo xeito tamn na educacin onde teremos que decidir se amamos o suficientemente aos nosos fillos para non expulsalos do noso mundo e deixalos ir deriva, arrincndolles das sas mans a oportunidade de facer algo novo, algo que ns non podiamos prever, ou ben os preparamos para a sa misin de renovar o noso mundo comn". A educacin superior foi, e debera seguir sndoo, a misin fundamental da universidade, acosada agora polos vndalos, como o estivo no seu tempo o Imperio Romano, e, como o resto da nosa sociedade, tamn carcomida polas termitas.
________________________________________________
1.

OPININ E ACTUALIDADE

Hannah Arendt: Between Past and Future, Penguin Books, New York, 1968, p. 196.

C REA CI N

CARTA A JOS MIONES, MEU BISAV

Mara Prez Miones1

Caro bisav: Sempre soubem que te mataram injustamente; sempre o soubem e no entanto, nom foi at h ano e meio aproximadamente que me dei conta do tremendo que foi aquilo. E nom digo tremendo porque fosses meu bisav, em absoluto, porque poderias ter sido qualquer outra pessoa. Eu nom gosto de que se mate gente, nunca gostei. Sempre fum revolucionria, reconheoo, sempre sentim um compromisso com a luita, mas com a luita atravs da palavra. O mais singelo colher umha arma e botar-se rua a matar gente, a matar pessoas que um cr inimigos quando onte eram vizinhos ou amigos. Isso o mais fcil, mas convencer atravs da palavra, saber falar, saber escuitar, em definitivo, lograr a comunicaom, isso nom tam doado, mui poucos sabem faz-lo. Eu teria gostado de conhecer-te, como conhecim minha bisavoa (tua mulher) mas nom foi possvel porque com 36 anos, dous mais dos que tenho eu agora, um esquadrom de fusilamento acabou com a tua vida. O dia que li algumhas das cartas que tu mesmo escreveches e enviaches desde o crcere da Corunha, esse dia, o meu coraom escachou em anacos, esse dia tomei conscincia de que neste pas houvo umha guerra civil, de que neste pas centos de pessoas morrrom e com elas as suas vidas, as suas ilusons. Porque morrer, efetivamente, algo natural, mas que morras porque te matem nom o . raro que o resto dos animais que existem no mundo matem outros da sua mesma espcie, porm, o ser humano fai-no. Fai-no movido polos seus sentimentos, polo seu dio, pola sua inveja, pola sua desesperana quiais. Os homes mortos numha guerra tornam cifras. J nom som indivduos com os seus nomes, com as suas famlias, com os seus projetos, com os seus desejos... j nom o som, convertem-se num nmero. Para mim tu nunca sers um nmero; nem ti, nem nengumha das pessoas que morrrom 14

luitando antes, durante e depois da guerra civil espanhola de 1936, como tampouco o som o resto de seres humanos que morrem cada dia noutros lugares do mundo pola mesma causa. Tua bisneta herdou muitas cousas boas de ti e isso orgulha-me. Enche-me de satisfaom ter um bisav que luitou por melhorar a vida do seu povo, da sua terra a que tanto amava. Enquanto escrevo decato-me de que hoje 6 de Maio de 2011 e que tu nasciches 1 de Maio do ano 1900. Nasciches no ms das flores, no meu ms favorito, no ms em que o verde dos campos, das rvores, se enche de cores, quando a primavera nos mostra todo o seu esplendor, nasciches no ms em que h apenas um ano casei. Quando tenha filhos contarei-lhes a tua histria. Muitos dim: Para que a memria histrica? Que parvada! O passado cumpre esquec-lo. Pessoalmente penso que nom, que necessrio conhecer a nossa histria, tomar conscincia das barbaridades cometidas para ser capazes de adoptar outras formas, para que nom se repitam umha e outra vez as mesmas atrozidades. Talvez seja umha ilusa mas sempre digo que, enquanto houver vida, h esperana. Nom deixarei que a tua memria se perda. Fuches um home de bem. Luitador, comprometido com umha causa justa. Hoje, como tantos outros dias, lembro-te e dou graas porque polas minhas veias flua parte do teu sangue. Segues vivo em mim e assim ser at o dia da minha morte. Sempre, tua bisneta Em honra de Pepe Miones (meu bisav materno) fusilado no Campo da Rata 2 de Dezembro de 1936.
________________________________________________ 1. Este texto foi originariamente escrito em castelhano por Maria Prez Miones. Posteriormente traduzido ao galego -potugus nor mativo da AGAL por Iago Barros Minhons, cur mao de Maria e tambm bisneto de Pepe Miones.

ESTUDOS LOCAIS

EMIGRANTES SADENSES AO RIO DA PRATA-NORTE NO SCULO XVIII

Jos-M Monterroso Devesa Para Jess Castro Vidal, sadense ex emigrante em Montevidu. PREMBULO Quando Ramn Surez Picallo (1912) emigra a Buenos Aires ou quando, anos depois (1929) tamm ali o fai Ricardo Flores Prez, ou, quando, anos antes (1883), o fixera Lugrs Freire a La Habana, nom estavam mais que pondo trs outras migalhas na reste das que puxeram, cem e mais anos atrs, outros paisanos seus ou, contemporneamente, tantos e tantos como se dirixirom aos Estados Unidos da Amrica. Hoje traemos, como exemplo do dito, contados casos de emigrantes algum mesmo destinado por mor da sua profissom militar- que desde Sada e a sua contorna forom dar ao Rio da Prata, concretamente banda norte, a que, actualmente, conhecida como Repblica Oriental del Uruguay, feitos acontecidos na poca colonial, quando s era um territorio semidespovoado chamado Banda Oriental del Uruguay (em ambos os casos por referncia ao rio deste nome que um dos dous braos o outro o rio Paran- que formam o imenso esturio platense). Na poca que tratamos, Sada-cidade (daquela, vila) pertencia provincia de Betanos. Esta era, como bem sabido e agora s compendiamos, a unidade da organizaom administrativa que, desaparecida em 1833, vinha de longe, constitundo umha das sete provncias galegas que, senhoreada pola (nica) cidade homnima, abrangia quase 2.500 km.2, tendo como limites as provncias de Mondonhedo (Leste), Lugo (Leste e Sul), Santiago (Suloeste) e Corunha (Oeste) e o Atlntico-Cantbrico (Oeste e Norte). Marcavam os pontos extremos martimos os termos de Loiba (Ortigueira) e Carnoedo (Sada). Umha das 43 jurisdicons que, junto com 9 coutos, se repartiam o territorio provincial betanceiro, era a de Miraflores -belo nome, abof!15 que, por sua volta, era compartida coa vizinha provncia da Corunha. Assi, das oito freguezias sadenses de hoje, quatro (Sada, Carnoedo, Ossedo e Mosteirom) pertenciam a Betanos e as quatro restantes (Meirs, Mondego, Veigue e Sonheiro) a Corunha (Rio Barja, 1990). O nosso breve informe, contodo, tomar como base as parquias do actual municpio sadense. O perodo -bem breve: um sexnio- no que desenvolvemos esta pequena mostra vai desde 1778 a 1783, cum antecedente de 1765 e um episdio posterior em torno a 1806. E limita-se a quatro famlias, umha s da vila sadense, as outras das freguezias de Ossedo, Mosteirom, Meirs e Sonheiro. O OPERATIVO PATAGONIA Esse perodo vem dado por sucesivas expedions (neste caso trs) do que o autor no que nos baseamos (Apolant, 1970 e 1976) du em chamar Operativo Patagonia. Ela foi a enorme operaom de povoamento do deserto argentino levada a cabo por Espanha nessa altura do sculo XVIII, com ponto de partida na Corunha e porto de arribo em Montevidu. entom quando a cidade corunhesa se converte no centro do processo, coa conseguinte congestom demogrfica causada polos aspirantes a colonos, o que removu a vida da urbe todo esse sexnio. Incompreensivelmente, ainda hoje nom existe nesta cidade um conhecimento geral (Longo, 1998, 1999) nem se du comemoraom algumha- de tam salientvel feito, quando saem dela, com aquel destino sulamericano, prefigurando a grande mar emigratria dos dous sculos seguintes, at once expedions, com cerca de 2.000 colonos para a Patagnia, na maior operaom colonizadora que a coroa borbnica realizou no vicerreinado rioplatense.

ESTUDOS LOCAIS

1778
Nesse contexto temos, j na primeria expediom sada da Corunha na fragata-correio La Princesa o 21 de outubro de 1778 e chegada a Montevidu o 28 de dezembro seguinte (val dizer, quase 10 semanas de navegaom), umha famlia com razes em Sada sendo, por certo, a primeira em se inscrever, pois que leva o nmero 1 da relaom de passageiros. Eles som MARCELO MANDI NEIRA, filho de Antonio e de Mara Benita, de Sam Giao de Sonheiro, jurisdiccin de Miraflores, 40 anos; sua mulher, Marta Muiz Reimndez, de Sam Martinho de Lestom, jurisdiccin de Bergantios (actual concelho da Laracha), viva de Maln, e dous filhos: o dela e Maln, com 9 anos, e o dos dous, de 2 anos. Este home logrou liberar-se, mediante pago, da obriga de seguir Patagnia, ficando no porto montevideano. Mas ali a parelha vivu em contnuas desavenas (pola vida airada dela) at o ponto de el mat-la em 1789, indo preso at que se fugou em 1800 lamentavelmente nom sabendo mais nada desta gente O que si sabemos que Marcelo j estivera antes no porto uruguaio, pois, ainda solteiro, integrara o regiment de Mallorca que arribou ali em 1765, ou seja, treze anos atrs, voltando pennsula em 1772 para retornar ao Prata, j acompanhado e em maldita a hora, no posterior 1778.

1780
Os seguintes expedicionrios que nos inter ess am s om Cas imiro F eijoo Nvoa ( de Sam Jom de Vide, actual concelho de Banhos de Molg as) com Eulalia C alder n Ballesteros ( de Mrida, em Badaxoz) e umha sua filha, MARA RO SA FEIJOO C ALDER N, de 22 anos, natur al de Santa Maria de Sada chegados a Montevidu na frag ata La Barca o 27 de maio de 1780: val dizer que ela nasceria a contr a 1757, poca na que os pais j estavam morando em Galiza a s aber por qu (o livro de baptis mos corres pondente ao per odo 1756-1782 nom se atopa no fundo de Sada no Ar quivo His trico Dioces ano de Compos tela, s upostamente extr aviado). (O pai morru o ano seguinte, mas vivendo o suficiente para ver casada a filha, j o 25 de setembro do ano de arribada, cum conacional, o ribadaviense Juan Vzquez Infesta). Contrariamente familia anterior, a posteridade desta mais que conhecida, pois que forom pais, entre outros, do estadista Santiago Vzquez (1787-1847) e do militar da Independncia Ventura Vzquez (1790-1826) e da em diante de mais nomes salientveis na histria do pas (o vicepresidente da Repblica Enrique Tarigo Vzquez -1927-2002- destes Vzquez descia).

Montevidu num plano do 1771 (Archivo General de Indias, MPBUENOS_ AIRES,

99).

16

Seguramente a prematura morte do cabea de famlia salvou a esta de ir ao desterro, se bem voluntrio por solicitado, que significava a Patagnia

1783
Trs anos mais tarde, o 26 de outubro de 1783, chega a Montevidu a fragata Nuestra Seora de La Lapa: ser o penltimo embarque da operaom para povoar a Patagnia. Nessa expediom vai VICENTE SUREZ LAGO, 38 anos, filho de Francisco e Josefa, natural da freguezia de Sam Martinho de Meirs, jurisdiccin de Miraflores, coa sua mulher MARA CHAS SNCHEZ, 36 anos, filha de Andrs e Ignacia, natural de Sam Giao de Ossedo, e mais trs filhos: Mara (10 anos), Josefa (7) e Baltasar (6 messes). Esta famlia ficou tamm no porto de arribada, ainda tendo a umha filha, Mara Ignacia, e com sucessom futura no pas. AS INVASONS INGLESAS De Sam Nicols de Mosteirom, onde nascera em 1782, filho dos fidalgos Andrs e Juana Gil Taboada de la Torre, era o cadete de infantaria em Montevidu JOS GIL Y GIL TABOADA, quem havendo casado ali em outubro de 1806, cau morto em fevereiro de 1807, no decurso do ataque final dos ingleses, que se apoderarom entom e ficarom donos da cidade durante apenas sete meses: triste destino, sem dvida, o deste moo morto, longe da Terra, recm casado, com apenas 25 anos! E temos ideia, a falta de maior investigaom, de que nom chegou a ter sucessom Morrer assi e para qu perdendo umha guerra que bem logo se resolvu no statu quo anterior por se houvesse algumha guerra imperialista justificvel COLOFOM Rematemos pondo de relevo como j a operaom para povoar a Patagnia parcialmente fracassada- tivera por objecto conjurar o perigo ingls naquela vasta regiom inconquistada que ainda os argentinos independentes achegarom sua repblica depois dumha sanguenta campaa del desierto, no ltimo quarto do sculo XIX, quase cem anos depois. Por fim os ingleses, vinte e tantos anos andados do operativo Patagonia, drom con17

Dous retratos de Santiago Vzquez, ilustre estadista uruguaio, o ministro mais relevante no primeiro tero do s. XIX. Era filho da sadense Mara Rosa Feijoo.

ESTUDOS LOCAIS

quistado, embora por breves messes, tanto a praa de Buenos Aires (em cuja liberaom tiveram papel decisivo o trcio galego comandado por Cervio e mais a intervenom montevideana) como, um ano mais tarde, a prpria praa de Montevidu. E vela como, sempre cos ingleses como pano de fundo, quatro grupos sadenses se virom envoltos nas peripcias da emigraom (bem que um, o solitrio cadete de Mosteirom, digno de um romance, foi emigrante por mor do seu destino profissional)
BIBLIOGRAFIA SOMERA
Apolant, J. A.- Operativo Patagonia, Montevideo,

1970.
Apolant, J. A.- Gnesis de la familia uruguaya, 2

ed., Montevideo, 1976.

Longo, M. & Longo, N.- Expediciones de fami-

lias al Ro de la Plata (1778-1784), in La Corua paraso del turismo, anos 1998, 1999.
Ro Barja, F. X.- Cartografa xurisdiccional de Ga-

licia no sculo XVIII, Santiago, 1990.

ESTUDOS LOCAIS

NOMES PROPIOS

EUGENIO PAZOS: VIDA E DRAMA DUN REPUBLICANO

Manuel Prez Lorenzo A Bettina e Eugenio Pazos, que en Buenos Aires conservan a memoria do seu av. De comerciante prspero e figura relevante da poltica e da vida social de Sada a exiliado, lonxe do seu pobo, da sa familia e dos seus amigos. A vida de Eugenio Pazos, home de firmes conviccins republicanas e democrticas, representa o drama de todo un pas, o drama dun tempo. Eugenio Pazos Pereiro naceu no lugar do Quintn, parroquia de Veigue, no ano 1890. Carpinteiro de oficio, nese mesmo lugar montara unha fbrica de cadaleitos. Casar con Esperanza Mndez Veiga, de Oleiros, coa que ter a sa primeira filla, Esperanza, no 1914, que seguirn Eugenio, Manuel, Antonio, Jos e Jaime. Xa no 1915 participa do puxante asociacionismo local, formando parte, como secretario, da sociedade recreativa La Unin de Veigue, canda o seu irmn Antonio1. Posteriormente emigrara durante un par de anos a Nova York, en torno ao 1920, traballando como carpinteiro nun buque mercante2 e colaborando coa sociedade Sada y sus Contornos, constituda polos sadenses emigrados nos EEUU co fin de dotar a Sada de escolas laicas. En todo caso, no 1923 achbase xa establecido na vila de Sada. Nese ano, o seu negocio de fabricacin de atades sofre un incendio, segundo a prensa intencionado, por motivos que descoecemos, e no que queda reducido a escombros as o taller como o almacn contiguo3. altura do 1925 era propietario de varios comercios agrupados baixo o nome de Casa Quintn e situados no baixo da sa casa, na Avda. Barri de la Maza: ultramarinos e pompas funerarias, este ltimo con sucursal en Oleiros. Co tempo artellar tamn un almacn de muebles a plazos y al contado, farase copropietario do comercio de tecidos La Verdad e ser subdirector da compaa de 18 seguros el Ocaso en Sada e Betanzos, co que disfrutar dunha posicin econmica desafogada. Ademais, no mesmo baixo instalar unha sucursal do Banco Central, que dirixir. A sa presenza no movemento societario ser notable, organizando e dirixindo agrupacins para diferentes fins. Xa no 1924 fora elixido vogal dunha potente e heteroxnea Asociacin Popular de Defensa de Sada, da que formaban parte tanto vellos integrantes de Solidaridad Gallega como anarquistas, conservadores e catlicos, co obxecto de procurarse axuda mutua entre todos os socios4. A partires do 1932, como integrante do colectivo local de empresarios, organizar e presidir a Unin Gremial Mercantil, unha asociacin de comerciantes e industriais moi activa nos anos seguintes, procurando o desenvolvemento econmico de Sada e o fomento do turismo. A sa intensa actividade no campo poltico desenvolverase durante a II Repblica, nomeadamente no mbito do republicanismo de esquerda, primeiro no Partido Republicano Radical Socialista e logo en Izquierda Republicana, no marco dun Concello no que a corporacin municipal quedara conformada integramente no 1931 por republicanos da ORGA de Casares Quiroga (PRG a partires do 1932). O Partido Republicano Radical-Socia-lista configrase en Sada como a alternativa republicana de centro-esquerda aos casaristas. A agru-

pacin local, integrada no sector mis progresista do partido, constituirase oficialmente no 1933, e Eugenio Pazos ser o seu presidente, acompaado, entre outros, polo seu amigo Lus Castro lvarez e polo mestre das escolas de Sada y sus Contornos Gumersindo Fernndez5. A formacin sadense realizar mitins na vila e nas parroquias. Por exemplo, o domingo 4 de febreiro do 1934 organizarn un mitin en Mondego no que tomarn a palabra Eugenio Pazos e Jos Ba Carou, poendo de manifesto la necesidad de que los elementos de izquierda se unan para defener la Repblica de sus enemigos y a su vez defender tambin el sentido moderno que a sta le inculcaron los autnticos republicanos6. Mais a derrota electoral nas eleccins xerais de decembro do 1933 imprimir nas organizacins republicanas a necesidade de reestruturarse. Iniciarase entn o proceso de creacin dun novo partido, Izquierda Republicana, que en Galicia aglutinar aos casaristas do PRG e aos Radical-Socialistas. En Sada, o camio cara a unificacin nunha nica formacin ser bastante tortuoso. O 20 de maio tia lugar no Saln Moderno unha asemblea na que participan, os representantes de ambos partidos xunto aos corueses Ba Carou e Acosta Pan. Na reunin elixirase un comit provisional conformado polos dirixentes das das correntes: o alcalde Antonio Fernndez Pita e o oficial da secretara do Concello Jenaro Prego polo PRG, e Eugenio Pazos e Lus Castro polo PRR-SI. Elixirase a casa de Eugenio Pazos como local provisional. Non obstante, un enfrontamento por diferenzas que descoecemos, derivou nun distanciamento do sector procedente do PRG7. O novo partido, xa que logo, quedar composto por integrantes da seccin liderada por Eugenio Pazos que, novamente, haba ser nomeado presidente, organizando mitins e actividades diversas. As, o 27 de maio do 1934 organizarn unha excursin para presenciar o mitin de Azaa, Marcelino Domingo e Casares na praza de touros da Corua8. En maio do 1935 presenta a sa dimisin por incompatibilidade co traballo, sendo substitudo polo ata entn secretario Lus Castro. Non abandonar a actividade poltica, e, de feito, en xaneiro do 1936 ser elixido vicepresidente. No seu periplo no partido acompaarano tamn Gumersindo Fernndez, Lus Pita da Veiga Mojn, Amador Cubeiro ou Sebastin Lpez Snchez, entre outros9, as como o seu fillo Eugenio, que falecera aos 19 anos en setembro do 1935. Ao enterro en Veigue, ademais de 9 curas, conco19

ESTUDOS LOCAIS

Anuncios de Eugenio Pazos na revista Mariana (1925) e no xornal vigus El Pueblo Gallego (1934 e 1935).

rreran as directivas en pleno de Izquierda Republicana, Grupo Galeguista e Artstica Sadense10. No vern do 1935, logo de case dous anos de goberno da dereita, as forzas progresistas de Sada uniranse nunha Alianza de Esquerdas, da que formarn parte o Partido Galeguista -liderado por Xohn Antn Surez Picallo, Justo Rodrguez e Gil Gonzlez Mosquera-, Unin Republicana -con Jos Prez Pazos fronte-, Izquierda Republicana, sindicatos obreiros e sociedades agrarias. Eugenio Pazos ser designado depositario da mesma e Antn Surez Picallo ser o secretario xeral11. A Alianza organizar diversos mitins, como o celebrado en Mondego contra a guerra e o fascio e en

prol da amnista o 16 de outubro do 1935, no que interveu Ramn Surez Picallo12. Ante as eleccins a Cortes convocadas para o 16 de febreiro do 1936, esta Alianza converterase na Fronte Popular, en sintona co resto do Estado, desenvolvendo unha intenssima campaa electoral, culminada o 6 de febreiro cun mitin no Saln Moderno no que interveen Ramn Surez Picallo, Ramn Beade, Jos Miones e Casares Quiroga13. Home de sensibilidade galeguista, Eugenio Pazos tamn participar activamente na campaa en prol do Estatuto de Autonoma de Galicia, sendo designado membro da secretara executiva nomeada a efectos de organizar a campaa do plebiscito14. En paralelo a esta actividade poltica, tamn participar no asociacionismo de carcter cultural, destinado a esparexer o coecemento e a instrucin especialmente entre os sectores populares. En xullo do 1935, Eugenio Pazos ser un dos fundadores do Ateneo de Cultura Poltica y Social de Sada, conformado por integrantes de todas as forzas polticas progresitas e das organizacins sindicais e que desenvolver unha intensa actividade, programando charlas, actos e excursins15. Mais a sa vida derrubarase coa sublevaArriba: Pazos, a sa muller e dous fillos no exilio. cin militar de xullo do 1936 contra a demoAbaixo: a sa casa na Avda. Barri de la Maza, que sera excracia republicana. A sa condicin de actipropiada durante a guerra. Foi derrubada moi recentemente. vista poltico levarao a se ter que agochar Fotografas cedidas por Eugenio e Bettina Pazos. durante un tempo, ata que consegue fuxir a Portugal, desde onde toma un barco que o leva a Buenos Aires. A sa familia seguirao no 2. Entra en Nova York en varias ocasins dur ante o ano 1937, deixando en Sada unha vida prspera e fe1920 a bordo do buque Walter D. Munson, procedente liz. Ao igual que os demais, o fillo menor, Jaime, de Puer to Padr e, Cuba, e Puerto Mxico, enrolado no barco como carpinteiro (Arquivo Ellis Island). de tan s 6 anos, precisou para poder emigrar 3. El Sol, 16/10/1923, e El Compostelano, 15/10/1923. dun certificado conforme non fora xulgado por 4. Arquivo do Reino de Galicia, Goberno Civil, G-2563. delitos contra a orde social nos 5 anos anteriores. 5. Id., G-2563. A casa familiar, onde tamn tia os seus comer6. El Pueblo Gallego, 11/02/1934. 7. Id., 06/07/1934. cios, sera incautada polo novo rxime16. 8. Id., 17/05/1934. No exilio bonaerense, nunha difcil situacin 9. Arquivo do Reino de Galicia, Goberno Civil, G-2563. econmica, retomar o seu oficio de carpinteiro e 10. La Voz de Galicia, 27/09/1935. mesmo, merc ao seu esprito emprendedor, che11. A Nosa Terra, 06/1935. 12. Ser, 20/10/1935. gar a ser propietario dun restaurante. Mais nun13. La Voz de Galicia, 09/02/1936. ca se recuperar animicamente do golpe que su14. El Pueblo Gallego, 17/06/1936. puxo o ter que deixar a familiares e amigos na 15. Prez Lorenzo, M.: O Ateneo de Cultura Poltica y Social: outra beira do Atlntico. Falecer no 1944 dunha unha experiencia societaria na Sada da II Repblica, Cadernos afeccin pulmonar, cando contaba 54 anos17. de Estudos Locais, n 1, A. C. Irmns Surez Picallo, Sada, 2010.
________________________________________________ 1. Arquivo do Reino de Galicia, Goberno Civil, G-2552. Arquivo Histrico Municipal de Sada, Gob erno, Co ncello, Libros de Actas, 384. 17. Informacin facilitada por Bettina e Eugenio Pazos.
16.

ESTUDOS LOCAIS

20

ESTUDOS LOCAIS

O ESPACIO MITICO DE LUGRIS FREIRE

Manuel Lugrs Rodrguez

Referirse ao espacio mtico mais axeitado, neste caso, que falar sinxelamente do mito porque entn consideramos todos os conceptos superpostos de niveis intelectuais que, xurdindo do verdadeiro mito, nos levan s lendas, s contos marabillosos ou as simples alegoras que conteen os elementos antropolxicos da esenciacibilidade, deificacin e mesmo fidelidade que constiten o corpus mitolxico. En Galicia a escrita sobre a nosa fabulacin primixenia est configurada no substrato pagn dunha realidade primeira e a sa composicin simblica que, raramente, configrase como unha amorfa sincrtica co mundo cristin e mais en relatos como o que imos comentar que ten un claro compoente de primitivismo radical e anda dun esquema de pensamento estritamente urbano. No libro Ardencias , quizais a mais lograda obra potica de Lugrs Freire, inclese un apndice ou adenda de textos en prosa entre as que se atopa un relato que sempre foi para min do mximo interese. Un pequeno traballo que baixo o ttulo de Lenda de Br igo retrotrenos tempo mais primitivo da nos a historia ou mellor diriamos da nosa intrahistoria lendaria, no que escribe a xeito de introducin dicindo Anda as Terras de Galicia dur man o son das cousas que acaban de se faceren, envoltas nunha vestimenta marabillosa de pieiros, toxos, silvas, finchos e outras vexetacins vernculas Xa que logo o que aqu est a tratarse simplemente unha ecuacin de plantexamento entre o mtico e a historia real que, nes te caso, non se recoece no resultado mais que pola sutil evocacin de referencia que se substrae da nosa fantasa memorstica ou cando menos fabulosa. A pequena narracin cnguenos nunha materia pletrica de significados en mestura de anais, lendas haxiogrficas e un universo de ensoacin que concorda ese mundo de revelacins que tan caro era a una xeracin de escritores e poetas da primeira metade do sculo 21

XX en que a lrica e a sensibilidade a flor de pel, amais dunha pinga de nacente nacionalismo, todo en conxunto o nmen da inspiracin que elabora textos como o que estamos a comentar de Lugrs. O celtismo en toda a sa grandeza, recollendo as crnicas orais que substituan a carencia de escritura, a procura dunha xustificacin primaria que confira unha orixe mtica e estatus cuasi divino os feitos que se narran nos relatos das pocas e das terras anteriores s tempos da luz. Como veremos mais adiante neste relato de Lugrs, a costa coruesa de Durmideiras adquire un alento como o do Outeiro de Tara. (Teamhair na Ri) ou mesmo a Pedra do Destino. A travs da sa lectur a teremos unha sinttica manifestacin do alborexar da cidade de A Corua na sa orixe breognica e na famosa

lenda do Leabhar Gabhala, o libro das invasins de Ir landa, na que se nos conta a conquista da illa por parte de Mil que chegou dende a terra outro lado do mar e dicer, desde a pennsula da Torre de Hrcules, pois tamn coecido de que o citado libro describe como Breogn, pai do devandito Mil, construr a unha grande torre nun promontorio do seu reino de Brigancia e, desde al, unha ma de clarencia, observou lonxe as costas da verde Ern alentando s eu fillo para a conquista daquelas terras o que levou a cabo con unha flota de nove grandes barcos de coiro de boi e velas cuadras no sentido dos ventos e das correntes. Lugrs fainos un relator io destes feitos describindo unha noite de plenilunio na pennsula do Faro manifestando de que os bardos os inicos tian de louvar e o rei Milesio consagrar como aurora dos pobos celtas Rei Miles io que se atriben diversas orixes e todas elas r eferidas seu tronco cltico. Mesmo como soberano dun reino na penns ula grega logo da chegada dos loiros dorios, au tamn como descendente do fillo Mil. De calquera xeito Milesio o primeiro rei dos irlandeses, rei imposto polos colonizadores vidos do outro lado do mar, e dicer das costas corues as. Refrese logo a unha illa nomeada Hesperium asolagada no ocano e que deixou no seu lug ar As Xacentes que ven chegar os calls da tribo de Breoghan, os fillos do mar dende as terras da Atlntida onde exista a podente e xa adiantada cidade Tar tesiabriga Estes viaxeiros acodastronse na baixa costa das Dur mideiras, primeiro peir ao da nosa civilizacin e rubiron cume dun outo monte onde mais tarde Hr cules e Xerin haban loitar, ergundose logo un monumento en lembr anza do feito. As druidesas axionllronse, os bardos entoaron a cantiga da raza. Brigo envolto na sa branca tnica de lio, coa sa segur de ouro, acadou mrdago e loureiro que regou coa auga lustral que xaca nas covancas dos espidos penedos. O primeiro lubre da Nai Terra quedou establecido e nas laxes de Hermes puxeron a sagra inscripcin, hoxe chamada rupestre. 22

Lenda que anda hoxenda est estendida entre algns dos habitantes deste barrio de Monte Alto. Coecn un vecio que durante anos estivo a procur a do altar sagrado pola costa de Dur mideiras, e era quen de identificar, na s a terica evocacin claro est, de que unhas laxes espar exidas entr e as rochas da costa primitiva eran, sen dbida, as aras das que se tia memoria nos mitos e nos aplogos breognicos. E dica que al, a terra estbase a estarrecer nas noites de luar cando a plida luminos idade cubra o lubre mario. En calquera caso unha das pedr as mais emblemticas de esta costa coruesa leva a denominacin de O Altar , o que ben pode ser unha simple coincidencia ou algo mais profundo na orixe do topnimo. Continua a nar racin coas invocacins, ofrendas e oblacins pola cheg ada a unha es pecie de Terra Pr ometida en palabr as de Br igo e logo a dr uides a Cambria, nome que cur ios amente en galico antigo poder as e tr aducir por patria; remata con estas palabras: Br igo, pai e s eor dos calls, xa tiveches a vis in das ter ras que os teus fillos teen de poboar. Un vello s ino tennos ditos que es te pobo ser, no intr e de moitos sculos, aldr axado e perseg uido, mais esta pedra, en que ti pous as a ta cabeza, ser o sag ro altar dos gr andes des tinos da r aza que, eter namente vencida, s er eter namente dominadora pola s a altsima intelixencia, e pola s a alma for te, unxida en s oidades infindas . E remata o relato con estas palabras: E o primeiro alal, en sinal de oracin pola Nai Terra, rompeu o silencio daquela mor na noite de maio. A espiral cltica do tempo, a xeito da serpe que morde a sa propia cola, queda pairando entre as ltimas lias do relato, como unha cantiga de esperanza en que a derrota algo circunstancial e que nos prepara para outro ciclo de vida que quizais pode levarnos, entn, a vitoria. Trtase dunha doutrina de ilusin que o autor imprime como motor de certidume para un pobo maltratado pola historia. En resumo e a sa forma de apostar polo futuro.

ESTUDOS LOCAIS

ESTUDOS XERAIS

O QUE XANTAMOS
(REFLEXINS SOBRE ALIMENTOS, CULTURA, SOCIEDADE E POLTICA)
Xaime Rodrguez Rodrguez A Historia non esta determinada s pola necesidade elemental de xantar, senn, ademais, polo desexo artstico de xantar ben (Julio Camba, La casa de Lculo) Cando falamos de xantar, non estamos a falar exclusivamente de nutrirse e satisfacer a fame, coma xa apuntabamos na anterior entrega desta seccin. unha realidade innegbel, e de tal xeito esta recollida na lista publicada no ano 1991 por Jess Contreras (feita a partires dun traballo de Baas, Wakefield e Kalasa do 1979), que das 20 funcins que a alimentacin compre s unha ten tal dimensin (a de nutrirse e satisfacer a fame), referndose o resto a cuestins tan relativamente afastadas deste fin como as de manter as relacins persoais (ou, mis frecuentes nos nosos das, as de negocios), amosar a pertenza a un grupo social ou individualizar a alimentacin personalizando os gustos e as preferenzas culinarias. Xa Levi-Strauss, quen practicamente construu case que un sistema filosfico encol da existencia dun pensamento no estado salvaxe ou se se prefire precultural ou non civilizadona sa obra El pensamiento salvaje, dedicou a meirande parte dos catro volumes da sas Mitolgicas [Lo crudo y lo cocido (1966 ), De la miel a las cenizas (1966), El origen de las maneras en la mesa (1968) y El hombre desnudo (1971)], a amosarnos, a traveso dunha riqusima variedade de enfoques e suxestins, como o feito de alimentarse e de cociar proxectase na cultura humana, reflectndose por riba de todo na literatura tradicional, na construcin dos mitos fundacionais de calquera cultura. En definitiva, a amosarnos como, xa desde as sas orixes, a cocia e os alimentos son paralelos construcin do pensamento, engadindo que hai alimentos bos para pensar e outros que son malos para pensar1. Elaborando ao tempo unha gran metfora da cultura, na que o cru 23 corresponde ao estado salvaxe e o cocido ao estado cultural ou civilizado. Desde entn, pensar nos alimentos, na alimentacin, ocupa diferentes territorios da creatividade cultural, amosndonos que alimentarse constite un exercicio intelectual, simblico e sensual, que na sa culminacin culinaria chega a ser un arte efmero. Plantexadas as as cousas, como logo imos a sorprendernos do carcter multidimensional da alimentacin? Seguindo neste contexto, e considerando que, xunto ca tecnoloxa, a economa, a organizacin social ou os procesos de aprendizaxe, a relixin contribuu -e neste ltimo caso a consideracin hai que relativizala relacionndoa cos procesos e os contextos histricos, xa que logo en ocasins as contradizns foron evidentes, entre por exemplo o desenvolvemento tecnolxico e a dogmtica relixiosa-, adaptacin dos humanos ao universo e a enfrontarse con forzas mis poderosas que eles mesmos, e tendo en conta a maiores a potencialidade da alimentacin para xerar pensamento simblico, non de estraar que as relixins, sobre todo as mis complexas, as monotestas e por riba de todas elas as tres grandes relixins do Libro: xudasmo, islamismo e cristianismo-catolicismo, ditaran un conxunto de normas de maior ou menor complexidade, que constiten autnticos sistemas alimentarios, establecendo un conxunto de prescricins (tboa 1), sobre as que falaremos en profundidade noutra ocasin, hoxe nos limitaremos a subliar as mis comns aos tres sistemas (e a outros pertencentes a outras relixins), a saberes: 1) Que alimentos pdense comer e cales non. 2) Que xantar en determinados das do ano.

ESTUDOS XERAIS

Tboa 1: prescricins alimentarias das di versas relixins do mundo

3) As horas do da nas que deben ser tomados (ou non) os alimentos. 4) Cando e canto de longo debe ser o xaxn. As prescricins parecen ter coma obxectivo: 1) Comunicarse con Deus. 2) Demostrar fe pola aceptacin das directrices divinas en prol da dieta. 3) Desenvolver unha disciplina mediante o xaxn. No que ten que ver co catolicismo, de cuxo sistema alimentario monos ocupar, anda que someramente, a maior das restricins ten que ver ca carne, dividindo a efectos da sa inxesta os das do ano en graxos ou de carne e magros ou de vixilia, tendo en conta a maiores que o peixe que se pode inxerir non pode ser tampouco graxo ou azul, o que excle as sardias, o atn e os arenques. De acordo con estas restricins se xeneralizou na Europa catlica o consumo dun peixe coma o bacallau, que se converteu nunha forma barata de inxerir protenas, tendo ademais desde o punto de vista da disciplina asctica outra virtude: a sa insipidez, caracterstica deste peixe en fresco, que ademais neste estado non supera o 2% de graxa. Pois ben imos tomar este peixe de exemplo de cmo as normas establecidas en torno aos alimentos, sobre todo aquelas de orixe relixiosa que supoan unha imposicin restritiva poden estar na orixe de verdadeiras achegas culinarias, superando artisticamente como asemella desexar Camba ao simple xantar, e xantar ade24

mais atndose a unhas normas, co mis gozoso xantar ben, xantar como un artista (ou coma un crego ou frade que ven sendo a mesma cousa). O bacallau, da mesma familia co abadexo, co que as veces confndese -e parece ser que a confusin ven de lonxe, como se desprende deste pargrafo do Quijote: a dicho acert a ser viernes aquel da, y no haba en toda la venta sino unas raciones de pescado que en Castilla llaman abadejo y en Andalucia bacalao y en otras truchuelas. Preguntaronle si por ventura comiera su merced truchuela, que no haba otro pescado que dar a comer pusironle la mesa por el fresco, y trujole el husped una porcin de mal mojado y peor cocinado bacalao,- un peixe cunha longa historia de capturas polos marieiros espaois; flase de que se pescaba nas costas de Escocia al polo sculo XI, e que xa os vikingos, coecedores das virtudes do peixe unha vez seco, o pescaban nas costas de Terranova. Pero non sera deica ben entrado o sculo XVII, que primeiro os galegos e os vascos, que o descubriron nas sas incursins tras as baleas en Terranova, e vendano unha vez aberto e seco friaxe dos mares do Norte, e mis tarde os nosos vecios portugueses, verdadeiros mestres no tratamento e cociado do Gadus morhua, nome cientfico do bacallau, que fixeron del o autntico prato nacional, estrela da sa gastronoma, converteron o bacallau na prezada vianda que hoxe en da . Podemos dicir que co bacallau prodcese case que unha verdadeira transubstanciacin, de forma similar ao que a Igrexa mantn respecto ao pan2, a hostia que se converte no cor-

po de Cristo (un exemplo das potentes metfoSe coge una hoja de bacalao muy delgada, tan ras xeradas polos alimentos en tanto que inspidelgada como Wenceslao Fernndez Flrez , y se radores do pensamento simblico e de como as toman unos tomates muy g ordos, tan gordos como relixins usan esta potencialidade dos alimenyo. Se desala Flrez y se me parte en pedazos a tos para transmitir aos fieis as sas crenzas). O mi; en una tartera se pon e ca pa de pedazos de bacallau en fresco considrase peixe branco, Florez desa lado y capa d e yo. Fueg o lento; refrito cun 2% de graxa como xa dixemos mis arriba, por encima de aceite, mucha cebolla y ajos, cuanpero despois do secado e salgado transubstndo Flrez es ta cocido. Diez minutos ms de fuego ciase en peixe azul, ao aumentar considerabely un perejil reducido a picad illo con alguna sal s i mente o seu compoente graxo. De xeito similar la neces itase. Y as es la vida: yo es tar divid ido transfrmase de peixe inspido en fonte de sabopor el eje; pero us ted a migo mo se queda con la res, fundamento dun considerbel numero sal, que es bas tante peor. de receitas e das preparacins mis diversas. As, o que orixinariamente foi consiDe seguro o seu paisano do sur, o gran derado o alimento mis acado para os arousn Julio Camba, concordara con tempos de vixilia pola sa nula capacidade esta receita, artstica na sa substancia de xerar goce culinario, contribundo e no seu enunciado. Ademais acredias ao achegamento dos fieis a Deus tara con ela que a Alimentacin pola sa fe, demostrada na sa disciplipara os homes, para a humanidana ao acatar as directrices divinas, a de, algo demasiado importante convertese nun referente gastronpara deixalo en mans dos espemico, pasando de ser comida de pocialistas en nutricin (e dos tebres (os vilns eran chamados balogos da Santa Nai Igrexa), cocallar pexorativamente constitumer ben transcende ao feito de ndo a orixe etimolxica do nome xantar para satisfacer a fame; e do peixe) a ter presenza nas meven sendo as dende o descubrillores mesas da nobreza e os cregos mento do lume. e frades primeiro e da puxante burNs volveremos, se o tempo o guesa mis tarde. permite e autoridade non o imO seu consumo, relacionado pide, en seis meses, al cando as historicamente coa Coresma, a tal flores, e entre elas algunhas repunto que esta (fig.1) representFigura 1: representacin pblicas, adoitan a comezar a da Coresma base na imaxe dunha vella con seflorecer, para falar de xantar e te pes, o numero de semanas que de pensar. Deica entn xantade via a durar o per odo de xaxn, namentres pensades, ou o inreves, pero sexa que portaba nunha das sas mans unha folla coma sexa, procurade ser felices na medida do de bacallau, deu orixe a un numero importanposbel nestes tempos escuros. E por descontatsimo de receitas (ao pil-pil, br asa, ao allo do, bo proveito! arrieiro, con coliflor e allada, dourado, etc., etc.), pero ns imos falar dunha en concreto, ______________________________________________ medio humorstica, medio seria, do gran coci1. Verbo o papel do xantar, dos alimentos, en relacin co eiro e epicreo, alcalde que foi da moi insigne pensamento, Marvin Harris, no seu libro Bueno para cidade da Corua, Don Manuel Mar a Puga e comer, di por n, que os alimentos non son nin bos nin Parga, Picadillo, dedicada a Wences lao Fermalos par a pensar, que son bos para pens ar na medida nndez F lrez, da que fai mencin no seu libro que son bos para co mer, O xantar debe nutrir o bandullo colectivo antes de poder alimentar a mente Historia de la Cocina Occiden tal, Carlos Azcoycolectiva, mantn textual mente. tia, e que di as: 2. A di mensin si mblica dos alimentos concntrase en Plato muy liso y muy llano sin complicacin ninguna que dedica muy ufano el autor de Pote aldeano al autor de Luz de Luna 25
gran medida no pan na r elixin catlica. Todo o que ten que ver co p an, espiga, fouce, muo, faria, artesa, forno e o propio pan fornecen unha manchea de metforas; iso explica a enor me diversidade de p ans relacionados cos rituais relixiosos, empezando polas obleas, mas a sen levar, considerados pans puros.

ESTUDOS XERAIS

DOCUMENTOS

UN CONTO DE RICARDO FLORES AMBIENTADO EN SADA DE ARRIBA

O dramaturgo, narrador, poeta e es tudoso da nosa literatura popular Ricardo Flores P rez (Sada, 1903 - Buenos A ires, 2002) , a mbien tou a ma ior parte da sa producin na Sada na tal. A trama de case todas as sas obras teatra is des envlvese na n osa vila e nas Marias Un ovo de das xemas , Enguedello, Catro estampas de beir amar, Un remedio malfadado...-, e o mesmo acon tece cos con tos como o presente, qu e dis corre en Sada de Arriba , o barrio no que naceu o autor. Cron oloxica men te, podemos localizar a accin na sa adolescencia, a fina is dos anos 10. O relato, pu blicado or ixina lmente na revis ta Galicia, de Buenos Aires , n o n mero d e maio-xu o de 1972, e que descr ibe unha escena festiva, s emella ter orixe nas lembranzas do autor.

A DERRADEIRA NOITE DE MAIO

pola hora do lusco-fus co no derradeiro dia do mes de Maio, o mes mis fror ido de todos. A un rueiro de Sada de arriba, parroquia de Sada, vn chegando xente, como non soa ver-s e tanta a mido no mesmo lugar; xente de dis tintas edades: mocedade, rapazada, e algunhas mulleres algo entr adas en anos de madureza. Na casa dunha vicia, s eguindo unha cous a xa tradicional, ar ranxr ase un altar par a o celebr amento do mes das fr ores que, baixo a advocacin de Mar a, a santa, patr ona da parroquia, facas e todos os anos, xuntndose al todas as noites os vicios devotos, r ezando o ros ario e entoando cantigas relixios as axeitadas circunstancia, e na derradeir a noite, como es ta, aumentar o pr ograma con pr egar ias recitadas por menias. Cheg bas e a hor a de comezar a cerimonia e a xente vai entrando. O lug ar non de espazo abondoso para que poida caber con folgur a toda a xente que hai; mais, puxa de aqu a aper ta de acol, nengunha das mulleres queda s en entrar , non asn os mozos, que xa non tentan fur ar par a dentro, deixndos e es tar for a en agar da da hora da foliada, que s era des pois do acto das fror es. Os r apaces tampouco quer en ocupar nengn sitio dos pr imeiros, adiante do altar, ao r ivs dos outros das, pr eferindo quedr ense atr s de todo. A xente es t de p e chase tan apioada que, nen siquer, poden erguer 26 a man para s e persinaren, tendo que facelo abaixando a testa. Cando findaron os rezos e comezaron as cantigas, un par de rapaces, acochados polos demais compaeiros, pense tar efa de coser as mozas polas saias, unha coa outra, tr aguendo xa de antemn as agullas enfiadas, e sen que ningun das outras muller es se decatara da falcatruada. Ao se arrematar todo e a xente trata de sair, aquilo convrtes e nun algueireio de moitos diaos; faise tal enguedello de mozas, que algunha ten que bater co corpo no chan, quedndolle algo ao r ecacho, que dara non se sabe o qu, porque non lle quedara. O asunto, felis mente, non acadou neng unha desgostos a cons ecuencia, senn que foi pillado con moi bon xor ne; tanto a moza cada como as outras cosidas, xunto coa demais xente, festexar on a ocorrencia con longas gargalladas, as que dur aron o tempo que tardou en s e escoitaren os primeiros sons do acorden dando comenzo foliada. O home que toca a acor den faino moi ben, d xenio ver lle rebulir os dedos por acima das tr colas e escoitar os arpexos que tira delas; mais, con acompaamento dunha pandeir eta fara mellor compaso para axudar a bailar, e daquela, pensouse na Toca, indo presa unha moza a buscala, filla dela; mentres s e agar da pola sa chegada, os ollos de

todos ven surpr endidos o xesto simptico e xeneroso da taber neir a, quen vn moi r isoa agasallando concorrencia cunha prs a de galletias redondas da gr andur a de botons de chaqueta. A taber neira s abia ben o que facia: trataba de levar sede s bocas, a fin de que despois lles dese gana de matala con boliches ou outra cousa de bebida, o que logo sucedeu, sandolle o choio como ela o hosmara, xustamente a pedir de boca. A Toca chmase as n sen que sexa toca. O corr e que es ta muller ten unha man que a dobra moito par a baixo, e cando er a pequena gostaba de facer probas con ela, alg unhas veces amos tr baa dun xeito, que semellaba unha ver dadeira toca; e de a, nasceulle o alcume de Toca, quedndolle par a sempre; e toca a pandeireta, como non hai ningun que a toque par dela, en toda a volta. Xa vn, pois, a To-ca, e a sa presenza coa pandeireta, ateou a foliada. Qu ben que a toca! A noite s emella mis ben unha noite de vr an que de pr imaveira. Como la cheia, o rueiro es t alumiado cunha luz pouco menos do que a luz do solpor. Os galos anuncian o cor da noite cos seus cocorocs. Son, pois, as vintecatro horas e a foliada segue co cars do apoxeu: o mesmo fato de xente coas meixelas cor da cereixa, resoantes cantigas populares e abalos danzantes ben acompasados.

Ao sinalar en as agullas do reloxio a unha do dia seguinte, tal como estaba convido, xurden os sons dunha muieira que coreada e bailada por todos, uns ben e outros non tan ben, do xeito que cada un sabe, findando con esta tocata a foliada, e pndolle cuo simblico un par de rexos aturuxos. Como todos teen que se erguer cedo para cumprir coas obrigas do tr aballo, uns en parellas de mozo e moza, outros desparellados, todos pillan o camio dos seus respeitivos fogar es, levando cada qun no seu espr ito, unha far ta de rexouba, e no maxn, a leda imaxen da noite aquela e do r ueir o aquele, a que, despois do longo treito de algo mis de meio sculo, queren lembrar es tas lias tr acexadas con anoto de s audade.

DOCUMENTOS

E toca a pandeireta como ningun.... Orixinal de Manuel Surez de Concha, 2011.

27

DOCUMENTOS

UNHA NECROLXICA DE ELISEO PULPEIRO A SUREZ PICALLO POLA SA MORTE

A morte de Ramn Surez Picallo xerou numerosas reaccins no seo da colectividade galega de Buenos Aires. Numerosos intelectuais e coecidos escribiron notas necrolxicas na sa honra. Neste nmero de Areal recollemos o presente texto que nos enva o historiador arxentino Hernn Daz, correspondente a un escrito do xornalista Eliseo Pulpeiro publicado orixinalmente en Orientacin Gallega (10-11/1964). Pulpeiro tratou moi de preto a Picallo en diferentes etapas da vida, coincidindo con el nos anos 20 na direccin da revista Cltiga.

RAMN SUREZ PICALLO

Con el traje de tierra que estrenaste
Francisco Lus Bernrdez

El altivo desalio de Ramn, su orgullosa Quien en aquellas horas precursoras de la inelegancia fue siempre motivo de preocupacin Semana Trgica (Semana de Holgorio le llam para los colindantes que lo queran bien. Sus amargamente el hondo humorismo gallego de compaeros de tripulacin en aquellos barcos a Arturo Cancela), acuda a presencia de Yrigorueda que remontaban las aguas de esos grandes yen, representando a sus compaeros martimos, ros que llevan a Asuncin y altivo y desmelenado del Paraguay, tuvieron aldiscuta con el enlevitado guna vez que comprarle a caballero que se llam Joariguroso escote un terno qun de Anchorena, tuvo para que lo luciese por las que sentir siempre l, el calles coloniales de la capital incomprensible acoso de paraguaya. (Vosotros sabis los fanticos de la esttica que no estoy mintiendo, indumentaria. Pan, Garrido, Seijo) Una Los que lo conocimos vez pudo escabullirse de la bien, sabemos que Ramn vigilancia de sus amigos y estuvo siempre muy por se escap a Ginebra en encima de esas banalidaaquella delegacin del docdes. Quede esa preocupator Pinto a la Conferencia cin para don Miguel de Internacional del Trabajo, Unamuno que se resiste a con su propia vestimenta y ir a recoger el ttulo de ms orgulloso que Digedoctor Honoris Causa de nes. Pero aos despus, en la Universidad de Oxford Madrid, lo atrapa Castelao y porque teme las miradas le hace estrenar una flamande la pulcra sociedad inte chaqueta para su luciglesa y cuando Prez de miento en los escaos de las Ayala logra convencerlo Cortes Republicanas. dice Bueno, ir a ver si Cuando pega el brinco vuelvo aliviado de mis altrasandino y vuelve a vivir deaneras bilbanas. Yo me Ramn Surez Picallo foi nos anos 30 o gran otra vez entre nosotros, asombro de que Baroja, orador de masas do Partido Galeguista. No Abraira lo somete al torms ogro y ms aldeano exilio bonaerense destacarase como confemento de sus hilvanes y que yo, se atreva a atarenciante no seo da colectividade galega entretelas. viarse para entrar en la Re(fotografas cedidas por Ramn Tenreiro Surez) 28

al Academia. Don Po, a su vez, le contesta a Enrique Mndez Calzada que lo tienta a venir a la Argentina: S, ira, pero habra que empezar por ir al sastre. Y por eso, nada ms que por eso, renuncia a la aventura transatlntica. A m me parece que Ramn intua que su elegancia radicaba exclusivamente en su oratoria. A l, el orador ms puramente orador de todos los gallegos coetneos, lo vestan sus palabras, sus metforas, sus tropos, el clido tono de su voz, sus gestos, con algunas arrugas gramaticales o dialcticas que hasta Unamuno observ un da en una intervencin parlamentaria del Diputado gallego. Estuvo usted muy bien, pero esa frase latina se pronuncia as, y en seguida la gran soberbia vizcana del Profesor: Pero no se preocupe, de eso solamente puedo darme cuenta yo. Cuando Ramn bajaba de la tribuna, volva a su ser natural, desmadejado y desaliado, pero l no se daba cuenta y segua su invariable senda. Su verbo encendido y casi mstico, produca a veces efectos sorprendentes. Ante la sala llena del viejo Teatro Mayo y con motivo del estreno de su Marola, dice un prlogo en su idioma gallego. Un pblico en gran parte ignorante, se re es timando acaso que esa lengua slo sirve para cuentos chocarreros y dilogos de fiada y entonces, ay!, surge el len, avanza hacia las candilejas y con vibrantes palabras que les obliga a recor dar los arrullos de sus madres aldeanas, los sufrimientos labriegos, la dulzura del nico hablar que sintieron en su infancia los par aliza, los enmudece y al final los hace romper en un cerrado y clamoroso aplauso. Aos antes, cuando Ramn Surez no se haba aadido todava el Picallo, que lo separ de las lides sociales y lo trajo al fervor de nuestra causa, conmova a un pblico inmenso que celebraba un funeral cvico a la muerte de Lenin. Su voz era suave, proftica, sin enconos, sin denuestos y las gentes salan de la sala conmovidas y algunas sollozando. Este era as apacible, cordial, apostlico, ya hablase de la dulce Rosala ya del severo revolucionario eslavo. Por eso, amigo Regueira, ahora ha llegado el momento de tejerle a nuestro Ramn una veste, una tnica que lo libre de una ausencia desoladora y definitiva. A pesar de brillantes pginas marineras que complementan su obra de brillantes alegoras, de atinadas inquisicio29

DOCUMENTOS

nes en el ser gallego, l era sobre todas las cosas orador y ya sabemos el sino fatal de los oradores. Ni de Donoso Corts, ni de Maura poda recogerse en libros su esencia fundamental. Ni en libro, ni siquiera en grabaciones. Y hay que hacer algo por la permanencia de Ramn entre los jvenes que nos seguirn. De vosotros (Eduardo, Jos, Rafael, Lus, Emilio) quedar siempre un poema, una novela, un ensayo que descubrir sorprendido un muchacho de maana y reviviris. Pero Ramn est en trance de no volver. Contribuyamos a que eso no ocurra, y aquel peregrino que pase por las dos Amricas su agudo ingenio y adems, en tiempos aciagos, la imagen y la veste ensangrentada de una patria destrozada, y que lo hizo con dolor pero sin odio, os mirar sonriente desde la eternidad.

DOCUMENTOS

UNHA CARTA DE MANUEL LUGRS FREIRE AO ALCALDE DE SADA

En novembro do 1930 afunda a lancha Mara del Carmen, de Sada, falecendo todos os seus tripulantes. O escritor e acadmico sadense Manuel Lugrs Freire, que resida na Corua, ao coecer a noticia escriba a seguinte carta ao alcalde de Sada, ngel Lpez Vidal, ofrecndose a colaborar no que fose preciso. Aos poucos das contribuira cunha importante cantidade de dieiro colecta que en beneficio das familias organizaba o Centro Cultural Obrero de Sada. O documento pertence ao Arquivo Municipal de Sada (Notas sesins Comisin Permanente, 1930-1960, 691), e atpase nun mal estado de conservacin, dado que foi raiado con rotulador, no marco dun proceso de deterioro e destrucin da documentacin municipal que tivo especial intensidade nos anos 70, 80 e 90.

MANUEL LUGRS FREIRE

LA CORUA 1/12/30

Sr D. ngel Lpez Vidal Alcalde del Ayunto. de Sada.

Mi querido alcalde y amigo: La desgracia que acaba de sufrir nuestro querido pueblo con el naufragio de la lancha Mara del Carmen ha llenado mi corazn de tristeza. Quiero que seas tu, como jefe de la villa, quien reciba mi psame ms profundo y sentido. Estoy siempre, dentro de mi modestia, a ayudar en lo que pueda en todo lo que esa Corporacin acuerde a favor de las familias de los desaparecidos. Recibe mis respetos como Alcalde y un abrazo al amigo de mi niez ya tan lejana. M. Lugrs Freire

30

DOCUMENTOS

A MUSA POPULAR
COPLAS E CANTIGAS DE SADA
Baixo o ttulo de A musa popular, publicaba un autor annimo facilmente identificable na figura de Ramn Surez Picallo unha recolleita de coplas e ditos das Marias de Sada nun nmero especial que o diario El Pueblo Gallego editaba con motivo das festas patronais da vila, al polo 1934. Nace, pois, esta seccin de Areal coa intencin de rescatar coplas e cantigas populares de Sada que no seu momento recolleron autores como o propio Surez Picallo, Jos Prez Ballesteros ou Ricardo Flores. Aos textos recompilados por este ltimo dedicamos esta primeira entrega. Para Sada vai o mar, para Betanzos o ro; para pasar a Fontn hai que atracar un navo. Sopra, ventio, sopra, de popa, sen parar, dixame antes da noite a Marola pasar; a Marola pasar, a Marola pasar; sopra, ventio, sopra, dme bo navegar. Adeus, Betanzos e Sada, adeus, Fontn e Lourido; adeus, rapacias de Ares, cantade logo comigo. Sopra, ventio, etc. O amor que ha de ser meu xa o teo ben escollido, e sempre na mia alma, a onde vou, ven comigo. Eu son marieiro crieime no mar, e en Sada de Arriba terei de casar; terei de casar, de casar terei; eu son marieiro no mar me criei. Cando vou para a rapeta e dou volta ao Cargadoiro, vexo o meu ben na ribada rezando por bo agoiro. Eu son marieiro, etc. Vente, ventio do mar, vente, ventio mareiro; vente ventio do mar, sempre noso compaeiro. Somos os lulos de Sada, non o podemos negar; este ano non hai parrocha, cuspiu o demo no mar. Cuspiu o demo no mar, cuspiu o demo no mar. Arrenegmoste, demo vaite ao inferno a amolar. Vente, ventio do mar, vente, ventio bo vento, escorrenta os meus agoiros e fai mellorar o tempo. Somos os lulos de Sada, etc. Vente, ventio do mar, vente, ventio salgado, trenos peixe para a ra que nos salve dun mal ano. Nosa Seora de Sada ten os zapatios brancos, San Andrs de Carnoedo vaillos ver aos das santos. San Andrs de Carnoedo sempre a Sada vai por mar, pois como bo marieiro non ten medo de afogar. Nosa Seora de Sada tamn Raa dos Anxos, veu alada nunha rede como un milagre dos tantos. 31 Nosa Seora de Sada cos seus anxos de arredor, nunca pode fechar ollo pra coidar deles mellor. Nosa Seora de Sada cando vai pola ribeira, en manguias de camisa parece unha costureira. Nosa Seora de Sada foi en lancha polo mar, voltando moi contentia pro medio do seu altar. Nosa Seora de Sada vai sempre polo areal, a ver se topa cunchias para lucir na parroquial. Nosa Seora de Sada para igrexa volta moi leda, con cunchias nacaradas que na faltriqueira leva. Nosa Seora de Sada est no alto cara a ra, o sol ven bicarlle a testa ao sar de maancia Nosa Seora de Sada, roga polos marieiros, que do mar te rescatron sen temeren aos salseiros.
(Flores, R.: Escolma de cantigas galegas, Caixa Ourense, 1984)

DOCUMENTOS

A IMAXE COMENTADA

As forzas vivas de Sada cun destacamento militar

Autor: Francisco Varela Posse (1930). Cedida por Fina Varela Turnes

En outubro do 1930, un des tacamento de tropas de intendencia da C orua acampaba no C outo co obxecto de r ealizar as prcticas de campaa. O da10 as autoridades municipais convidaban oficialidade do destacamento a un xantar na Terraza, e acto seguido o fotgrafo Francisco Varela Posse tiraba a presente fotografa, retratando aos devanditos militares coas forzas vivas de Sada. marxe dos oficiais, sen identificar, recocese na imaxe a varios vecios. Vestindo uniforme e sentado de primeiro pola esquerda, est o axudante de maria, Jos Rivero Pea. A autoridade relixiosa est representada no prroco Juan Villanueva Rodrguez, que viste sotana. Ao seu carn, e como cabeza da autoridade civil, o alcalde ngel Lpez Vidal, lucindo o bastn 32

de mando. Este dirixente do Partido Conservador na Restauracin, home de certas sensibilidades galeguistas, colaborador da sociedade Sada y sus Contornos e gran amigo de Lugrs Freire, ocupara a alcalda en numerosas ocasins. Acompao, de pe dereita, o tenente de alcalde Gonzalo Pita da Veiga Morales, odontlogo natural da parroquia de Mondego. Por ltimo, estn tamn presentes dous dos mdicos do municipio: de pe esquerda o xa ancin Antonio Posse Nicolich, de ascendencia fidalga e to do fotgrafo, e de pe dereita, na parte superior da imaxe, Eduardo Orozco Wais, que sera privado do seu posto na beneficencia municipal no 1936 pola sa militancia socialista. Trtase, en definitiva, dunha clara representacin do poder nese momento concreto. L.

DOCUMENTOS

NOVAS DOUTRO TEMPO

HAI 100 ANOS Las elecciones municipales. Crimen en Sada En los Ayuntamientos cercanos ha salido mayora de liberales sin desrdenes que lamentar, excepto el pueblo de Sada, donde un guardia municipal dispar un tiro a un elector que se negaba a emitir su voto, matando a una mujer que pasaba por all cerca.
(El Imparcial, Madrid, 13/11/1911)

HAI 90 ANOS Unidos de Sada. Interesante festival En el saln-teatro Unione e Benevolenza la sociedad Unidos de Sada [de Buenos Aires] celebr el sbado 30 de julio una velada artstica seguida de baile, interesante fiesta con que la comisin directiva de esta joven sociedad ha querido adherirse al jbilo con que la villa natal celebra las fiestas patronales de agosto. El interesante y nutrido programa fue ejecutado con una correccin encomiable, gracias a la diligente atencin de los miembros de la junta mencionada, que han dado a sus convecinos en la emigracin una noche que reeditaba la franca alegra con que celebra sus fiestas la inolvidada villa [...].
(El Correo de Galicia, Buenos Aires, 07/08/1921)

Automviles a Sada El ronco paf, paf! de un magnfico automvil Brilliet hendi ayer los aires. El hermoso vehculo parti raudo desde el Gran Garage Moderno a la pintoresca villa de Sada. Solo cuarenta y cinco minutos invirti el lujoso carruaje [] en rendir su viaje de pruebas oficiales tanto a la ida como a la vuelta. La llegada a Sada del coche Brilliet llen de jbilo a aquel vecindario, que afanoso sali a la carretera a dar muestras de su regocijo []. El horario fijado para este nuevo servicio es el siguiente: salida de la Corua a las siete de la maana y seis de la tarde, regresando a Sada a las ocho de la maana y a las siete de la tarde. Con el nacimiento de esta utilsima y deseada industria, muere, desaparece de la vida del trnsito rodado, otra industria: la de los coches de tiro []. El tiempo que la empresa seala para que hagan el recorrido es el de una hora []. Los coches diligencias tardan tres horas con sus consiguientes molestias []. Los departamentos son amplsimos y en ellos hallarn los viajeros una comodidad amplsima tambin, vindose por lo tanto libres de ese encogimiento de piernas y agachar de cabezas, postura incmoda que hay que adoptar en los carruajes que son arrastrados por fuerza animal. [] Adems de todo lo enunciado tienen los Brilliet toldos para evitar a los viajeros las molestias del sol, del aire y del polvo, potentes focos que inundan de brillante luz los departamentos, y son movidos por motores Roger Schneider, de 54 caballos, con excelente multiplicacin [].
(El Eco de Galicia, A Corua, 05/08/1911)

HAI 80 ANOS Dos mtines En el Saln Moder no se celebr el domingo un mitin pro Estatuto regional gallego. La concurrencia era numerosa. Hablaron exponiendo la conveniencia de recabar la aprobacin del Estatuto regional, el seor Surez Picallo, hermano del que representa a La Corua en las Constituyentes, don Antonio Gonzlez, de esa capital, padre de don Emilio Gonzlez, tambin diputado por esta provincia en las Constituyentes, y el entusiasta defensor de la personalidad gallega don Manuel Lugrs Freire. Todos ellos han sido muy aplaudidos. Tambin el domingo en el Cine Moragra de esta villa, dio un mitin la Federacin Local Obrera de esa capital, de donde han venido aqu con tal motivo los propagandistas de la Confederacin Nacional del Trabajo, Jos Moreno, carpintero; Villaverde y Manuel Mascarell, que pertenece al Sindicato de obreros del vidrio de Barcelona. Hablaron todos en el sentido de exponer la necesidad de que los elementos trabajadores se agrupen dentro de la Confederacin Nacional para lograr los fines que la misma persigue. Acudi mucha gente a orles.
(La Voz de Galicia, A Corua, 01/09/1931)

33

MEMORIA DE ACITIVADES

MEMORIA DE ACTIVIDADES
Marisa Naveiro Lpez

O da 14 de abril de 2011, coincidindo co 80 aniversario da proclamacin da II Repblica, un nmero importante de persoas xuntmonos ante o monumento s vtimas mortais da represin franquista en Sada para realizar unha ofrenda floral. A continuacin, continuouse a xornada na capela de San Roque, sala de exposicins e auditorio que fora recentemente inaugurada polo Concello de Sada logo dunha intensa restauracin. Al tivo lugar a presentacin do segundo nmero da revista Areal, no que intervieron, entre outros o presidente Paco Pita, que presentou aos demais poentes e realizou os agradecementos dos que esta asociacin debedora; Manuel Prez Lorenzo, que desglosou o contido do presente nmero de Areal; e varios dos autores, que comentaron as sas colaboracins: Manuel Lugrs, Calros Silvar, Jos M Monterroso e Xaime Rodrguez. Lronse tamn os sados que, desde Buenos Aires e Santiago de Chile, nos enviaron os tamn colaboradores deste nmero Hernn Daz e Edmundo Moure. Por ltimo, o compaeiro Valdi realizou a presentacin do cantautor Miro Casabella, que interpretou numerosos temas do seu repertorio, emocionando ao pblico. O 13 de maio volve a expoerse na Corua a mostra biogrfica sobre os Irmns Sarez Picallo, desta vez na sede da Asociacin de antigos alumnos dos salesianos Don Bosco. O 12 de maio, no marco do Da das Letras Galegas, tivo lugar na Casa Municipal da Xuventude un acto de homenaxe a Lois Pereiro. O acto iniciouse cunha lectura de textos do autor homenaxeado acompaados dun percorrido pola sa biografa. Nunha segunda parte, lronse relatos, artigos e poemas de autores de Sada: os irmns Surez Picallo, Lugrs Freire, Jos Mara Montes e Ricardo Flores. As lecturas foron realizadas polo pblico, que se amosou moi participativo. Temos que agradecer especialmente a presenza de alumnos do I.E.S. Isaac Daz Pardo. 34

Ofrenda floral no monumento s vtimas da represin franquista en Sada

Actuacin de Miro Casabella na presentacin do nmero 2 de Areal, na capela de San Roque

Algunhas das asistentes ao acto celebrado con motivo do Da das Letras Galegas

Dous aspectos do acto de homenaxe a Juan Carlos Medal na Terraza.

Neste acto repartiuse o n 8 dos nosos Cadernos de Estudos Locais, Voces de xustiza. Artigos e manifestos dos anarquistas de Sada na II Repblica. O 18 de xullo, a asociacin organizou na Terraza de Sada unha homenaxe a an Carlos Medal na que participaron vecios de Sada, amigos do homenaxeado e institucins como a Casa das Ciencias da Corua, a Agrupacin Astronmica Io, a Delegacin das Marias da Sociedade Galega de Historia Natural e membros da extinta Plataforma Cidad pola Democracia en Sada. Medal, do que se cumpre o cabodano do seu falecemento, destacouse pola sa capacidade de comunicacin como divulgador cientfico e como educador, pero tamn pola sa dimensin cvica, fronte da Plataforma Cidad pola Democracia en Sada contra a mocin de censura do 2004. Intervieron no acto Paco Pita (presidente da A. C. Irmns Surez Picallo), Jess Castro (compaeiro de Medal na Plataforma), Juan Neira (da Plataforma e da Sociedade Galega de Historia Natural), Moncho Nez (director do Museo Nacional de Ciencia y Tecnologa), Jos Lus Quintela (columnista en La Opinin), os tcnicos do Planetario da Casa das Ciencias, Marcos, Suso e Jos Antonio, os integrantes da Agrupacin Astronmica Io scar Snchez, Borja Tosar e scar Blanco, e Carpintero (compaeiro en Santa Mara del Mar). Pechou o acto Lus Medal, irmn do homenaxeado, en representacin da familia. No acto, repartiuse o n 9 dos Cadernos de Estudos Locais, baixo o ttulo de Homenaxe a Juan Carlos Medal Jaitos. No transcurso das festas de agosto sae o n 10 dos Cadernos de Estudos Locais, As letras e as festas II, con artigos de M. L. Freire-Calvelo e X. A. Surez Picallo. Recentemente os socios da A. C. Irmns Surez Picallo mantivemos unha reunin con representantes da Comisin pola Recuperacin da Memoria Histrica da Corua co obxecto de organizar a 4 marcha pola devolucin do pazo de Meirs. No pasado mes de 35

MEMORIA DE ACTIVIDADES

agosto -cando maior a afluencia de visitantes a Sada- a Xunta decidiu pechar o edificio ao pblico, incumpr indo a lexis lacin que est suxeito como Ben de Interese Cultural. Neste mes de outubro, a nosa Asociacin rndelle unha merecida homenaxe a Francisco Varela Posse, o fotografo que retratou a Sada dos anos 20. Acaba de inaugurarse a exposicin que permanecer na capela de San Roque durante todo o mes. Ao acto asistiron un importante nmero de sadenses, as como o alcalde da localidade e diversos concelleiros. Tamn estiveron presentes varios familiares, entre eles a sa filla Fina Varela, grazas que foi posible parte importante deste evento. Desde aqu agradecemos a sa inestimable colaboracin. No acto repartiuse o n 11 dos Cadernos de Estudos Locais, dedicado ao fotgrafo e realizado por F. A. Pita Fernndez e M. Prez Lorenzo.
(Fotografas de Marisa Naveiro e Estevo Rodrguez)

MEMORIA DE ACITIVADES

Varios momentos da xornada de inauguracin da exposicin dedicada ao fotgrafo Francisco Varela Posse na capela de San Roque.

36

O Q UE L IM OS

O QUE LIMOS
Xaime Rodrguez Rodrguez

Como cambiar el mundo. Hobsbawn, Eric Editorial Crtica. 2011 ISBN: 978-84-9892-211-O Pp. 490

A existencia do movemento do 15 M xerou todo tipo de valoracins. Desde as mis negativas -un movemento antipoltico sen obxectivos e sen ideoloxa-, deica as claramente positivas, e optimistas, que o amosaban como a alborada dun movemento anovador das caducas estruturas polticas e econmicas da versin democrtica do capitalismo (inda que os turiferarios do capitalismo, por riba de todo no mbito acadmico, economistas, socilogos e politlogos, fagan todo o posbel por demostrar o contrario, as relacins capitalistas, inclundo as da sa versin neoliberal, da que o Chile pinochetista foi exemplo pioneiro, pdense dar baixo as ditaduras). Posibelmente, o tempo ofreceranos a perspectiva necesaria para empra37

zar o 15 M no seu lugar e outorgarlle o seu verdadeiro valor, mentres tanto debemos saudalo como o que hoxe por hoxe significa: unha demostracin da insatisfaccin coas promesas incumpridas do capitalismo financeiro nos pases chamados (o que no deixa de ser paradoxal) do capitalismo avanzado. De todos os xeitos, cabe facer unha primeira lectura positiva. Contra os que mantian que o triunfo do capitalismo a a significar o remate da historia (lmbranse de Fukuyama?), ven a facernos ver que inda hai preguntas que responder, cando semellaba que nos cambiaran as preguntas. Unha primeira, Pdense cambiar as cousas? de ser a resposta positiva, cabe facerse outra: cmo, a traveso de qu pensamento que nos poda servir de roteiro podmolo facer? Eric Hobsbawn, quizais o mis importante dos historiadores vivos, recolle neste libro de ttulo tan suxerinte unha serie de achegamentos ao pensamento de Karl Marx, e sa influenza e impacto posterior sa morte. Hobsbawn, cree ademais que as respostas necesarias para avanzar cara un futuro mellor poden estar nas obras do autor de Treveris. A influenza pstuma de Marx, foi importantsima. Unha gran parte dos partidos obreiros recoecanse nos postulados marxistas, fora na sa forma de partidos comunistas ou na variante socialdemcrata. A maiores, nun intre histrico, unha parte importante da humanidade estivo baixo o goberno do comunismo ou o socialismo (neste aspecto prodcese unha contradicin, dado que estes gobernos se proclmanse marxistas, cando Marx xamais se pronunciou nin sobre a forma de goberno, nin sobre a economa, nin sobre o tipo de sociedade na transicin (dialctica) ao comunismo, no que o goberno sobre os homes mudara na administracin das cousas) . O colapso do chamado socialismo real semellaba anticipar o triunfo final do capitalismo, e o enterro (ao que se apuntaron de vagar os inimigos do seu pensamento) das ideas desenvoltas polo seu parceiro Engels e mis el, Karl Marx. Pois ben, neste contexto, no que a vixencia de Marx semellaba periclitada, Hobsbawn, man-

tn, citando para apoiar a sa afirmacin un titular da biblia do capitalismo, Financial Times, do Outubro do 2008, Capitalismo en convulsin, que Marx definitivamente volva escena pblica sen ningn xnero de dbidas. Que ten moito que dicir a aqueles que desexan unha sociedade diferente e mellor da que temos hoxe en da. Hobsbawn, cree que a mellor maneira de amosar a vixencia do pensamento de Marx , precisamente, explicitando as caracters ticas fundamentais das achegas do filsofo, analista econmico, e fundador da ciencia social moderna, ademais de gua para a comprensin da historia humana, que todo iso foi; pero por riba de todo, como sinala Jacques Attali, des tacando a dimensin verdadeiramente universal do seu pensamento. Partindo da anlise dos precursores do socialismo, os socialistas chamados utpicos, inda que Hobsbawn prefira referirse a eles coma socialistas premarxianos, o libro vai facer un roteiro prol das ideas principias de Marx. Sabido , que o seu socialismo ten unha orixe triple: socialismo francs, filosofa alem e economa poltica britnica. Nesta triple influencia vai descansar a analtica marxiana e algn dos seus conceptos e mtodos fundamentais, inda que profundamente revisados, coma pasa coa dialctica hegeliana, que, de acordo co que o propio Marx deixou escrito, foi posta en pe por el, dado que en Hegel estaba invertida, posta de cabeza. As, via a poer de releve, a distancia entre o idealismo de Hegel (dialctica mistificada) e o materialismo (dialctica racional). Deste xeito, as ideas de Marx (e Engels) sobre, por exemplo, a poltica son obxecto do traballo do autor. As opinins sobre o Estado e a sas institucins, a faciana poltica da transicin do capitalismo o socialismo, son analiticamente, para Marx mais Engels, problemas secundarios (en realidade, como consecuencia disto a verdadeira teora marxista da poltica foi elaborada por Gramsci, a cuxas ideas dedcalle un captulo neste libro Hobsbawn), xa que logo as relacins xurdicas ou as formas de Estado no se comprenden por si mesmas, senn que teen as sas raigaas nas condicins materiais da vida. Inda as, Marx mantn que as formas constitucionais do Estado, sendo coma son secundarias ao contido social, teen a sa esencia no poder poltico, que sa vez a expresin oficial da oposicin de clases no seo da sociedade burguesa, representando non o interese xeral da sociedade senn o das clases propietarias dos medios de producin (o que, por exemplo, debera servir para ilustrar porque as axudas banca son prioritarias e as polticas 38

sociais un despilfarro, como se encargan de difundir os seus axentes gobernamentais da clase hexemnica e os intelectuais orgnicos da burguesa, utilizando dous dos conceptos fundamentais da teora poltica gramsciana). O Manifesto comunista, obra en opinin de Hobsbawan de un Marx inda non maduro, lonxe analtica e conceptualmente de El Capital, ten, porn, o valor engadido (por utilizar un termino prestado da economa poltica) de ofrecernos a versin mis acabada do Marx revolucionario. Escrita a peticin dos membros da Liga dos Comunistas, despois de que Marx e Engels se adheriran a ela, o Manifesto a a converterse no texto poltico unitario mis influinte tras a Declaracin dos dereitos do Home e do Cidadn. Hobsbawn, di que se trata dun documento conxuntural, escrito para un intre histrico concreto, perdeu parte da sa vixencia co paso do tempo. Inda as, segue a ser unha slida exposicin da anlise que diferenciaba o comunismo marxiano de todos os demais proxectos dunha sociedade mellor. O seu ncleo a demostracin do desenvolvemento histrico das sociedades, mis concretamente da burguesa, que remprazara s precedentes, revolucionando o mundo ao tempo que creaba as condicins histricas necesarias para a sa propia superacin. Hobsbawn resalta o estilo, a conviccin, a concisin e a forza intelectual do pequeno panfleto, posta ao servizo dun extraordinario diagnstico do carcter revolucionario da sociedade burguesa. Ao tempo, Marx mantn, que pesares da sa triunfal andaina, o capitalismo non era permanente nin estbel, non supua a fin da historia senn unha fase temporal na historia da humanidade, un estadio historicamente superbel. Porn, aloxndose do determinismo histrico, este cambio debe producirse pola praxe social, mediante a accin colectiva. Neste sentido, a diferenza do pensamento anarquista, o socialismo marxiano esta estreitamente comprometido coa poltica, porque como mantn a teora marxiana non se trataba so do que a historia nos amosa que suceder senn do que se ten que facer. Hobsbawn, flanos da importancia das anlises marxianas sobre as formacins precapitalistas, nas que nos ofrece unha formulacin sobre o contido da historia, o progreso, a crenza marxista no triunfo do libre desenvolvemento humano, e o correcto da sa anlise de que a isto ao que conduce o desenvolvemento histrico, a traveso dos diferentes estadios das formas de propiedade. Despois de ilustrarnos sobre a andaina histrica da influenza do pensamento marxista,

O Q UE L IM OS

Hobsbawn, pon fin a este libro cun capitulo dedicado relacin entre traballo e socialismo, entre marxismo e movemento obreiro, facndonos ver que a pesares de que a maiora dos partidos e movementos obreiros asocironse ao sono de Marx, e de que, case sen excepcins, os marxistas decantrense polos movementos e partidos obreiros, como campo de accin poltica, ambos os dous poden entenderse como axentes histricos independentes, cunha complexa e cambiante relacin entre eles, que incle as formulacins reformistas da socialdemocracia, e cun impacto importantsimo dos dous na historia do sculo XX, a cuxas fitas principias dedcalle pxinas cheas de coecemento e reflexin. O captulo pchase cunha documentada reflexin da necesidade que temos de volver a mirada cara un pensador cuxa esencia a crtica do capitalismo precisamente agora que nos decatamos que o capitalismo non (ou ao menos non a nica) resposta senn que forma parte da pregunta-, das escolas econmicas, e os economistas, que non foron quen de prever a onde nos levara a globalizacin capitalista, que el prognosticou xa en 1848. Polo tanto, unha vez que quedou claro que as solucins aos problemas sociais, ecolxicos, polticos, xerados polo mercado, non poder vir da man do liberalismo poltico e econmico, nin por separado, nin combinados, o mestre Hobsbawn, convdanos a revisitar a Marx e o seu pensamento, porque unha vez mis chegou o momento de volver a vista a Marx.

No noso pas non son moitos os exemplos de traballos centrados no eido da alimentacin, de entre os mais relevantes hai que citar os do autor deste libro que hoxe reseamos, nomeadamente o seu A lume manso. Estudios sobre historia social da alimentacin en Galicia (do que hai unha versin en casteln ampliada: Ayunos y yantares. Usos y costumbres en la historia de la alimentacin) polo que agradcese esta nova incursin do autor neste eido. Desde a alimentacin castrexa, xa na idade de Ferro, baseada nos recursos alimenticios tanto terrestres coma marios, produto da caza a recolleita, a pesca e o marisqueo, e cunha economa de subsistencia mis diversa do que adoitamos a

O Q UE L IM OS

A mesa e manteis Historia da alimentacin en Galicia Castro, Xavier Editorial Biblos. Coleccin Mandaio. 2010 I SBN.978-84-937323-8-7 Desde que Le Grand d`Aussy lle dedicou, no 1798, os tres volumens da sa Historie de la vie prive des Franais, a historia da alimentacin foi un dos obxectivos da historiografa por riba de todo cando esta inclua os libros de viaxes. A partires do sculo XIX, cando a historia se concentrou no campo da poltica, o tema da alimentacin foi convertndose en marxinal. Foi a Escola dos Annales a que sacou deste estado, e inda as dunha forma precaria en canto ao enfoque, cargado de prexuzos enfrontados aos propios dos antroplogos daquela debedores dunha perspectiva sociocultural. 39 pensar, pasando polo dominio do lume e a sa importancia no proceso de hominizacin, deica a culminacin do que o autor denomina a gastronoma primitiva de Galicia, as primeiras pxinas do libro ofrcennos unha referencia do seu enfoque fundamental: de qu nos alimentamos os galegos ao longo da nosa historia, cales eran os recursos dispobeis e de que xeito os preparabamos e xantabamos. Neste sentido, o autor fai unha aproximacin diferenciando o que compua a dieta dos diferentes grupos sociais: estamentos primeiro e clases mis tarde. Asemade, e para aquelas pocas nas que haba variacins notbeis, diferenza entre a

dieta do interior e a costa e tamn d conta da diferente incidencia das sucesivas crises de subsistencia que se rexistraban periodicamente. Xavier Castro, reflexiona sobre os alimentos sobranceiros en cada poca. Deste xeito o remate do perodo castrexo, coa romanizacin aparecen enriba das mesas dos galegos, co emprego xeneralizado de redes e da pesca desde embarcacins, produtos do mar, nomeadamente lampreas, polbos, sardias e ostras escabechadas. Nesta poca a aplicacin da tcnica da salgadura vai dar lugar por primeira vez a unha industria de transformacin dos produtos marios, dalgn xeito precedente da puxante industria conserveira galega. O pan, as castaas e as filloas eran tamn alimentos importantes deste perodo. A innegbel presenza da vida monacal na cocia e na alimentacin medieval se desenvolve na diversidade e heteroxeneidade correspondente cos sistemas alimentarios estamentais. A dieta do clero estaba moi preto da da nobreza; a alimentacin dos privilexiados nas antpodas da dos campesios, precaria e inestbel por definicin. Como sinala o autor, a xente do comn xantaba papas cun chisco de leite, pan negro, polo regular de centeo ou de millo mido, cociando con graxa ou toucio de porco. De todos os xeitos, tres eran os preparados culinarios de mis fonda transcendencia: filloa, empanada e costrada. Xavier Castro, srvese dunha composicin potica de Tirso de Molina, inserida en La gallega Mari-Hernandez, para ilustrar a facenda ideal que sustentara un fogar na Terra de Lemos, exemplo do que via a ser a alimentacin dos campesios: pan de millo, verzas, algunha sardia ou ameixa; e extraordinariamente cuncas de leite e faria de millo, talladas de vaca nos das de festa grande e vio as poucas das veces. Todo elo, nunha poca coma a do Antigo Rxime abondosa en recursos silvo-pastors. Os momentos difciles vian, coma non poda ser doutra forma nunha economa cerealeira, da man das chuvias excesivas: na Galicia da poca a fame chegaba a nado. De calquera xeito o autor fai unha crtica, coido que asisada, da visin pauperista da alimentacin no mundo campesio, moi abondosa entre redactores de informes e ilustrados. As pxinas dedicadas pataca amosan en primeiro lugar que o xito do tubrculo en Galicia, en contraste coas dificultades da sa implantacin noutras zonas, dbese aos seus altos rendementos, como os do millo, en contraste cos mis baixos das legumes e o trigo. O papel esencial na dieta xeral dos galegos non se acadara deica a segunda metade do sculo XIX. O cami40

o para chegar ao rol da pataca na nosa alimentacin e gastronoma non foi doado, e por moito tempo, como di Xavier Castro, citando documentacin xudicial, a pataca, que se coeca desde tempos recuados, empregbase para alimentar aos porcos; os diversos episodios de fame an obrigar aos campesios a comelas e a procurar mis e mellores sementes. O tratamento da alimentacin na idade contempornea, que abrangue deica 1950 -cun capesiado, cuxo ideal era en opinin de Castelao vivir con fartura e vender o que sobra, inda que na realidade o numerario dispobel tras as venta dos produtos era minguado, e escaso para facer fronte aos gastos en roupa, mdicos e un longo etc., etc.,- segue as pautas do dispensado s pocas anteriores. O autor di que os campesios da poca priorizaban cantidade por riba de calidade, unha dieta mis vexetal que a desexada, crnica. De forma semellante as clases populares de cidades e vilas, cunhas poucas notas discordantes, a maior delas a diferente forma da adquisicin dos alimentos, alimentbanse dos mesmos xantares, e sufran das mesmas penurias. O libro ofrcenos baixo estas premisas unha visin panormica ao tempo que centrada no detalle. Complementada cunha boa bibliografa e seleccin de fontes. un libro necesario para aproximarse a este eido da alimentacin na nosa nacin. Na mia modesta opinin, btase a faltar, como na maiora dos traballos neste campo, unha ampliacin das perspectivas, traballar de forma exclusiva sobre cantidade das racins alimentarias, o contido da dieta, e os alimentos mis nomeados, deixando de lado, ou non afondando nela, a perspectiva cultural, abdicar dunha condicin bsica para un maior e mellor coecemento da alimentacin e a sa historia. Neste mesmo sentido vense pronunciando reputados especialistas como Jean-Louis Flandrin, coautor xunto con Massimo Montaneri, dunha monumental Historia de la alimentacin, quen mantn que, por exemplo, non unicamente o seu poder nutritivo o que converte un produto vexetal ou animal en alimento, e que a propia cultura a que tamn, e por riba de todo, realiza a eleccin, e que, en definitiva, cada cultura ten a sa propia definicin do que comestbel e do que non o . Fica polo tanto pendente un traballo realizado baixo esta perspectiva. Xavier Castro semella ser a persoa idnea para levalo a cabo, tendo en conta a fondura dos seus coecementos, o rigoroso traballo coas fontes e o dominio da bibliografa, do que d testemua este libro.

O Q UE L IM OS

GRADUAMOS LA VISTA ADAPTAMOS LENTES DE CONTACTO

Linares Rivas, 2 - 15160 SADA

Tel. 981 62 15 28

Res ervas: 981 62 17 98 Travesa das Delicias n 3 - 15160 SADA

BARRI DE LA MAZA, 110 Tfno. Y Fax: 981 62 06 54 15160 SADA (A Corua) E-mail: servitelsada@terra.es

R e s e rv e s u t urn o 981 622 22 10 Avda. da Maria, 56 15160 SADA

REPARACIONES TODAS MARCAS

R AD IO - H IFI - T EL E - V ID EO ANTENAS TERRESTRES Y PARABLICAS

ASISTENCIA TCNICA A DOMICILIO

DISCOTECA

Ra da Obra 5, SADA

DOMINSADA, S.L.

Mecnica en general Alineado de direcciones Servicio PRE-ITV Electricidad Sustitucin de neumticos

Librara

BRAAS

Carga de aire acondicionado Cambios de aceite Diagnosis de sistemas elctricos Diagnosis de sistemas de refrigeracin

Papalera
Avda. Corua 5, local 3 - 15160 SADA

Telf. 981 621 475 - Fax 981 624 719 - Mvil 659 409 889 Tarabelo, 97 - 15160 SADA (A Corua)

CARNOEDO

desde 1948

Chan da Aldela, 14

CAFE

981 623 225 FONTECULLER

Avda. Fonteculler, 27-29

981 650 225 SADA

Ra Pontedeume, 7

PASTELERA - HELADERA

981 624 695

Praza da Pescadera, 5 - 15160 SADA (A Corua)

Repblica Argentina n 15 15160 SADA Telf. 981 62 04 18

CAF - BAR - RESTAUR ANTE CAF - JAZZ Telf. 981 620010 - SAD A

AXENCIA DE VIAXES

S exa ca l s exa f a cm o la
Avda. do Porto, 30 FONTN - SADA

a ta viaxe Realidade

Avda. Repblica Argentina, 24 Telf: 981 62 02 83 Fax: 981 62 14 42 15160 - Sada (A Corua) reservas@viajesvoar.com - www.viajesvoar.com

CLNICA DENTAL INTEGRAL

AVDA. SADA Y SUS CONTORNOS - EDIF. SOLANA TFNO. 981 62 42 06 - 15160 SADA (A CORUA)
ESPECIALIDADES:

Ternera gallega de leche, chorizos y Em butidos (envasados y curados en el interior de Galicia), comidas para llevar
A CORUA

Alborelle, 18 - Soeiro Implantes Rehabilita ciones Totales Prtesis - Endodoncias Odontologa Es tti ca Especialidad en Porcelanas

Alcalde Prez Ard, 49 - Telf.: 981 139 659

ORTODONCIA
NIOS y ADULTOS - TODAS LAS TCNICAS

Las Delicias IV
CARNICERA CHARCUTERA

GUSAMO

Lugar da Brea, s/n - Telf.: 647 850 984

SADA

Barri de la Maza - Telf.: 981 622 263 Linares Rivas, 40-42 - Telf.: 981 620 243

PREVIA CITA: 981 63 13 36

DIRECTIVA 2011 Presidente Francisco A. Pita Fernndez Vicepresidente Manuel Prez Lorenzo Secretaria Rexina Basadre Orozco Tesoureiro Xos Val Daz Vogais Marisa Naveiro Lpez Xess Castro Vidal Laura I. Pita Campos Xaime Rodrguez Rodrguez Amable Carballeira Cao Ramn Tenreiro Surez

A Comisin Irmns Surez Picallo nace en Sada no ano 2007 co fin de organizar un programa de actos para todo o ano 2008, logo de ser declarado institucionalmente polo Concello de Sada como Ano dos Irmns Surez Picallo. Ao longo deste tempo, promovronse dous ciclos de xornadas en torno a Ramn e Xohn Antn Surez Picallo, as como varias publicacins e unha exposicin. A partires do 2009 decdese ampliar os obxectivos e redefinir a Comisin, transformndoa nunha Asociacin Cultural con vocacin de permanencia e estabilidade. Desde entn vense realizando actos, homenaxes e charlas sobre diversos temas, e tense editado distintas publicacins. Ademais, pxose en marcha un blogue en internet para a difusin das nosas actividades e de textos de autores locais.

***
A A. C. Irmns Surez Picallo est aberta incorporacin de todos aqueles interesados en asociarse, e, de feito, entre as sas prioridades est a de ampliar constantemente a sa base social para atopar novos colaboradores e novos pblicos. Se desexa facerse socio, non ten mis que cubrir o formulario que se incle no reverso desta pxina e facrnolo chegar. Se o que quere recibir a programacin das nosas actividades, pode enviarnos a sa direccin de correo electrnico a comisionsuarezpicallo@gmail.com ou contactar connosco a travs do noso grupo de Facebook. A Asociacin tamn receptiva a todas as aportacins (artigos, documentos, materiais grficos...), comentarios e crticas que o lector nos queira transmitir.

Avda. da Maria, 16 18 - Entrep. C Te l.: 981 62 40 00 15160 SA DA

P UBLICIT E O S EU N EG OCI O N AS P XI N AS DE AREAL

C/del Ro, 16 Tlf.: 981 62 42 68 SADA A CORUA

Avda . da Ma ria , 43 - Ba jo SADA Tel : 981 91 80 81

ASOCIACIN CULTURAL IRMNS SUREZ PICALLO SADA comisionsuarezpicallo@gmail.com www.blogoteca.com/acsuarezpicallo

FORMULARIO DE INSCRICIN
Apelidos e Nome: D.N.I.: Enderezo: Poboacin: Enderezo electrnico: Profesin: COTA ANUAL: 24 (estudantes e parados 12 )
MODO DE PAGA MENTO En metlico Ingreso en conta*

Data de nacemento: C.P.: Telfonos:

Sada,

de

de 201

Asinado,

* No caso de escoller esta forma de paga mento, o ingreso efectuarase no nmero de conta da A. C. Irmns Surez Picallo (Novacaixagalicia):

2 0 9 1 - 0 0 3 5 -8 8 - 3 0 4 0 0 2 1 0 8 5

Edita