XOGA EN GALEGO

1
Ficha técnica

Edita: Dirección e coordinación da Publicación:

Federación de Centros Xuvenís
Don Bosco de Galicia
r/ Belvís, 2.
15703. Santiago de Compostela (A Coruña)
Xunta de Galicia
Vicepresidencia da Igualdade e do Benestar
Secretaría Xeral do Benestar
Dirección Xeral de Xuventude e Solidariedade
Comisión Galiza da Federación de Centros Xuvenís
Don Bosco de Galicia
Xabi Blanco, Eduardo Cea, Toni González, Xulio
C. Iglesias, André Laxe, Antón Laxe, Alberto L.
Mariño, Álvaro Muñoz, Farruco Rodríguez, María
J. Sánchez.
Secretaría técnica da Federación de Centros Xuvenís Don
Bosco de Galicia.

Equipo de redacción: Revisión lingüística:

Fran Varela e Comisión Galiza María J. Sánchez

Comisión Galiza da Federación de Centros Xuvenís D. Deseño e maquetación:

Bosco de Galicia (curso 06/07): Fran Iglesias

Xulio César Iglesias (coordinador). Debuxos:

Xoán García e Xurxo García, Antón e André Laxe Álvaro Muñoz
(C.X. Abeiro, da Coruña).
Imprime:
Anxos Garabana, Farruco Rodríguez, María J. Sán-
Noroeste Gráfico Impresor S.L.
chez e Lito Vila (C.X. Don Bosco, de Compostela).
Avenida Santa Lucía, 64
Xabi Carrajo e Álvaro Muñoz (C.X. Ateibo, de 15893. Santiago de Compostela (A Coruña)
Lugo).
Toni González e Xulio César Iglesias (C.X. Amen- Depósito Legal:
cer, de Ourense).
Xabi Blanco, Felipe Domínguez, Alberto L. Mari-
ño, Mario López, Saúl Lorenzo, Juan M. Martínez,
Xan Carlos Montenegro, Antonio Sampil, Juan
Soutullo, Alberto Vázquez (C.X. Abertal, de Vigo).
Francesca e Tatiana Carbonell, Eduardo Cea, Cris-
tina Fernández e Silvia del Riego ( C.X. Xentenova,
de Vigo).
Deseño e maquetación das carpetas editadas de
Xoga en Galego: Roberto F. Cartón.

2
  Os xogos populares galegos 

Anticopyright
Queda permitida a reprodución total ou parcial
desta publicación, que pode e debe ser reproducida,
almacenada ou transferida de calquera xeito ou por
calquera medio, xa sexa gráfico ou audiovisual, eléc-
trico, óptico, sólido, líquido ou gasoso, de gravación,
fotocopia, microfilmación, pirogravado, repuxado,
serigrafado ou manuscrito, sen permiso previo nin
posterior do editor. Por suposto, tamén podedes
citala en revistas, libros, xornais, diarios, apuntamen-
tos, foros na Rede, conversas coas amizades...

Só vos pedimos que indiquedes a procedencia.

Insistimos: aconséllase e preténdese a súa máxima

difusión e sobre todo, a práctica apaixonada destes e
otros xogos populares. Por un lecer san, divertido e
galego.

Dedicatoria
Á rapazada e mocidade que xogando xuntos fan país.
A todos e todas os que xogamos,
e moi especialmente aos nenos, nenas, mozos e mozas;
que a aventura do xogo nos leve a seguir descubrindo as nosas raíces.
A ti, rapaz ou rapaza, mozo ou moza, dinamizador ou dinamizadora;
para que, a través do xogo compartido, amemos a cultura e a lingua de noso.
Aos que gozamos no xogo; que o sigamos facendo na nosa lingua.
E grazas a ti que xa xogas en galego; que sempre poidas facelo así.

3
 Índice

Presentación 7 As Chelas (2) 50

Xoga en Galego 9 As Leiriñas 52
Os xogos populares galegos 10 O Aro 54
Cartafol de ideas 12 O Brilé 56
Xogos 17 O Conxelado 58
As fichas dos nosos xogos 18 O Gato e o Rato 60
As Esquinas 20 O Gua 62
O Bote 22 O Pano 64
A Soga-tira 24 O Piollo 66
As Tabas 26 O Truco 68
Un, Dous, Tres, Plan 28 Ovo, Pico, Araña 70
A Porca 30 Sangue 72
As Carrilanas 32 A Billarda 74
A Buxaina 34 Anexos 77
A Chave 36 Utiliza este material 79
A Comba 38 Sortes 80
A Panda 40 Adhesivos para xogar e colorear 83
A Pita Cega 42 Carné 93
A Ra 44 Carteis 95
As Chapas 46 Bibliografía 104
As Chelas (1) 48

5
 PRESENTACIÓN
Presentamos o resultado do que é unha liña de
traballo permanente da Federación de Centros Xu-
venís Don Bosco de Galicia: recuperar, promocionar,
potenciar… a cultura galega nas súas diferentes
expresións. Este libro representa o noso esforzo por
converter o tempo libre nun momento educativo, de
recuperación cultural e intercambio xeracional.
Como sempre, partimos da importancia dalgúns
elementos que están na base da proposta educativa
da Federación Don Bosco de Galicia: o tempo libre,
a educación, o desenvolvemento integral da infancia
e mocidade de Galiza –protagonistas e destinatarios
principais–, o intercambio de experiencias, a saú-
de… E tamén da riqueza que ofrece a nosa propia
cultura, da convicción de que temos un patrimonio
que non debemos perder nin gardar en arquivos e
memorias –para que non se perda nin se mesture–,
senón que, pola contra, debemos dalo a coñecer
sacándolle o máximo partido, permitíndolle evolu-
cionar en contacto coa nosa realidade.
A comisión Galiza da Federación Don Bosco,
consciente da importancia de todo isto, leva moitos
anos deseñando e implementando diferentes cam-
pañas e actividades destinadas á concienciación e á
procura do compromiso de todos e todas coa nosa
cultura e coa nosa lingua: monográficos, concursos
(de fotografía, de relatos curtos), exposicións… Xa
levamos uns anos de iniciativas que, en moitos casos,
estiveron condicionadas pola limitación dos recursos
dos que dispoñiamos. Agradecemos aos moitos ani-
madores e animadoras, a todas as persoas que cola-
boraron nos centros xuvenís ao longo destes anos,
que fixeran e sigan facendo posíbel todas estas acti-
vidades e, sobre todo, que sexan o reflexo dunha
intensa sensibilidade cara á nosa terra.
Un dos froitos deste sentir é este libro que hoxe
presentamos: unha sinxela achega para o noso pobo,
pero feita desde o compromiso e desde a responsabi-
lidade cara a nós mesmos e cara á nosa xente. É un
libro que ten como antecedentes a publicación de
dúas carpetas que, dentro da campaña Xoga en
Galego –deseñada pola comisión Galiza da Federa-
ción Don Bosco de Galicia–, ofrecía unha serie de
materiais destinados á promoción dos xogos popula-
res. A boa acollida daqueles traballos por parte dos
diferentes axentes e entidades dedicados á educa-
ción, motivounos para que o traballo inicial fose
completado ata adquirir unha forma máis atractiva
de cara ao público. Desde logo, os xogos populares
non se esgotan neste pequeno libro, senón que a lista
é máis extensa e podería dar lugar a futuras publica-
cións.
Debemos agradecer tamén á Dirección Xeral de
Xuventude da Xunta de Galicia a súa colaboración
na edición desta publicación: a súa participación e
interese permite que un dos nosos proxectos vexa a
luz.
Por último, só nos queda desexar que recibades
con sa curiosidade este libro; non para gardar nos
andeis, senón para utilizardes como un recurso edu-
cativo máis na tentativa de acadar o obxectivo fun-
damental do noso labor: axudar a construír persoas
con enraizados valores persoais e sociais.
Divertídevos xogando… en galego.
A comisión Galiza
7
XOGA EN GALEGO

 Os xogos populares
galegos
O xogo
O xogo é unha actividade presente en todos os
pobos e culturas; e de xeito permanente, na vida das
persoas. Segundo o profesor José Palacios, estes po-
den ser algúns dos motivos:
O xogo é unha actividade facilitadora de aprendi-
zaxes imprescindíbeis para vivir. Forma parte da
educación.
O xogo proporciona pracer, diversión, ledicia e
certa evasión da realidade, necesaria para manter
o equilibrio na vida. As persoas repiten aquilo que
lles agrada.
O xogo é parte fundamental da cultura dos pobos.
Estas son algunhas das características básicas do
xogo que poderían formar parte da súa definición.
Son e foron moitos os estudosos e estudosas que
intentan e intentaron recoller con exactitude, nun
parágrafo, todo o potencial do xogo; pero non é un
labor doado, debido, entre outras cousas, á grande
marxe de idades que comprende (xoga un neno de
meses e tamén unha persoa de setenta anos). Porén,
segundo o profesor Paco Veiga, entre todos os auto-
res e autoras, “téñense tentado destacar polo menos
tres características xerais do xogo. En primeiro lugar,
o xogo é libre, espontáneo e non condicionado por
reforzos e acontecementos externos. En segundo
lugar, o xogo produce pracer en si mesmo, sempre á
marxe de metas ou obxectivos externos ao propio
xogo. Por último –e esta é a terceira grande caracte-
rística do xogo, certamente determinada pola ante-
rior–, na actividade lúdica hai un predominio dos
medios sobre os fins, sendo a finalidade do xogo,
xogar, simplemente”.
Se nos fixásemos nun grupo de nenos (ou de adul-
tos) xogando, poderiamos obter de cada un dos
xogadores ou xogadoras un motivo diferente polo
que están a xogar. Alguén podería facelo polo simple
pracer de xogar e divertirse; outra persoa podería
facelo como un xeito de liberarse ou evadirse; outra,
por socializarse ou mesmo como un xeito de apren-
dizaxe; e así, poderiamos seguir dando porqués.
Ademais, no caso de preguntar sobre que é un
xogo, todo o mundo sabería responder e todas esas
respostas estarían ben dentro da súa realidade. Por
iso, o importante non é que todos aceptemos unha
mesma definición nin busquemos un mesmo por-
qué, senón que cada un teña a súa propia definición
e o seu propio porqué (variábel dependendo do
momento), orixinados pola súa forma de sentir e
vivir o xogo.
Concepto
Partindo do concepto de ‘xogo’ como unha mani-
festación motriz lúdica e cultural, os "apelidos" que
empreguemos indicarannos, en cada caso, datos
sobre a súa difusión ou orixe (popular), sobre a súa
raizame ou vivencia (tradicionais), ou sobre a súa
localización ou extensión xeográfica (autóctonos). De
todos os xeitos e para deixar claro o apelido ou ape-
lidos que nós manexaremos, será conveniente reco-
ller a definición dalgunhas acepcións:
‘Xogo popular’
Aquel que é practicado e coñecido en grande
medida polo pobo, entre un determinado grupo
social. Tamén se fala daqueles de carácter tradicio-
nal, derivados de actividades laborais e que non
están excesivamente regrados, senón que son de
carácter contractual. Xorden da cultura popular, é
dicir, non veñen impostos nin se estenden desde
unhas xerarquías superiores ou institucionais; evi-
  Os xogos populares galegos 
dentemente, ao rastrexarmos a orixe de cada xogo,
atopámonos un problema.
‘Xogo tradicional’
Aquel que se transmite de xeración en xeración e
perdura no tempo. No tocante a este tipo de xogos,
debemos saber que, na súa transmisión, aínda que a
súa estrutura de actividade permaneza constante, os
valores culturais vanse modificando e transforman-
do. Entre eles, temos xogos que xurdiron con fins
utilitarios (labores, loita, tiro de precisión…), relacio-
nados con determinadas clases sociais ou asociados a
celebracións ou ritos; foron modificando os valores
culturais que transmitían orixinariamente.
Poderiamos estendernos coas acepcións de ‘xogos
autóctonos’, ‘da rúa’, ‘deportes populares e tradicio-
nais’… pero sería complicarnos de máis. Tendo
como referencia estes conceptos, resulta complicado
quedarse cun só nome que recolla o extenso campo
que abarca este mundo dos xogos. Tendo en conta o
que a nós nos interesa, sería preciso referirse a ‘xogos
populares (da rúa), tradicionais e autóctonos’, pero,
por ser un termo moi longo e polo complicado que
nos resultaría clasificar cada xogo, tomaremos como
referencia e seguindo as explicacións do profesor
Paco Veiga, a de ‘xogos populares galegos’, a saben-
das mesmo das particularidades de cada acepción.
Aspectos pedagóxicos
"O xogo popular transmítese de xeración en xera-
ción, atopándose nel un punto de conexión entre
adultos e nenos. Este punto de converxencia supón o
núcleo de apoio para a conservación da propia cul-
tura" (Pérez e Tabernero, 1997).
Algúns dos atractivos pedagóxicos que posúen os
xogos populares e que nos clarifican a importancia
do seu manexo, son os seguintes:
O xogo popular axústase ás necesidades vitais dos
nenos e nenas: correr, saltar, agocharse, construír,
bater…; actúan libremente co seu propio corpo.
A nivel psicomotriz axuda a desenvolver:
A coordinación dinámica xeral: visomotriz,
óculo-manual, óculo-pédica.
O control da postura. O equilibrio.
O ritmo; intervén o canto, a recitación…
A percepción espazo-temporal.
A psicomotricidade fina coa creación dos nosos
propios brinquedos.
A posibilidade de poñer en contacto a rapaces e
rapazas con outras xeracións (pais, avós…), con-
tribuíndo a un enriquecemento interxeracional.
Supón unha alternativa para a ocupación do tem-
po libre. E na maior parte dos casos, ponnos en
contacto coa natureza.
Fomenta todo tipo de valores e actitudes: compa-
ñeirismo, amizade, coeducación, sinceridade…
O carácter contractual e o ritual das sortes favore-
ce o diálogo e a aceptación das normas, ademais
de enriquecer a linguaxe.
Fomenta a creatividade do neno ou nena, xa que
se prestan a ser recreados e modificados constan-
temente.
Permite achegar ao neno ou nena a cultura do seu
pobo, comarca ou, ata hai pouco, a do barrio.
Ao analizarmos os xogos populares, decatámonos
de que as súas características se axustan ás propias
do xogo, da educación e do desenvolvemento evolu-
tivo, constituíndo dita calidade unha grande axuda
no proceso evolutivo do neno ou nena. Por todo isto
cremos que o xogo popular é unha moi boa ferra-
menta de traballo no ámbito do tempo libre que
debemos aproveitar, tanto para sacarlle rendemento
coma para enriquecelo. Sabemos que o papel da
escola é decisivo para a conservación e práctica da
diversidade dos xogos populares, pero tamén o ten
que ser –e niso estamos– o ámbito da animación
sociocultural e do tempo libre, un marco magnífico
para desenvolver e levar á práctica os xogos popula-
res; tamén para o estudo, a recompilación ou mesmo
a elaboración de brinquedos.
Con este libro queremos proporcionar o noso
pequeno gran de area ao catálogo de xogos popula-
res galegos, a sabendas de que este é aberto e adap-
tábel, e de que estamos dispostos, tamén coa vosa
axuda, a incrementalo e enriquecelo.
11
 Cartafol de ideas
Obxectivos de Xoga en
Galego
Promocionar a nosa cultura popular a través do
coñecemento e a práctica de diferentes xogos tradi-
cionais nalgunha das súas variantes.
Descubrir a grande riqueza que ten o noso pais no
eido lúdico.
Caer na conta de todo o que nos une e nos dife-
rencia con outros pobos no tema do xogo.
Xogar como medio de diversión, de pracer e
entretemento, axudando os rapaces e rapazas a
coñecerse a si mesmos e a coñecer a súa realidade,
afianzando as súas relacións con todas as persoas
coas que xogan.
Potenciar o xogo como medio de encontro, de
diálogo, de aprendizaxe, de relación…
Fomentar o uso da lingua galega como vehículo
de comunicación normal tamén nas actividades de
tempo libre.
Favorecer o encontro entre xeracións cun tema de
interese común: os xogos populares.
Metodoloxía
Os xogos que vos achegamos foron creados polos
nosos devanceiros coa idea de… xogar, gozar, diver-
tirse cos compañeiros e compañeiras. O mellor que
podemos facer con eles é… xogar!
Porén, presentamos con eles outro material que
vos pode axudar na motivación da experiencia ou na
realización doutras actividades arredor dos xogos
populares.
Xogamos.
Dedico parte do meu tempo libre a practicar os
xogos da miña terra.
12
Dou a coñecer ás amizades doutros lugares os
xogos propios da miña aldea ou contorna.
Xornadas de xogos populares: unhas xornadas
teórico-prácticas nas que damos a coñecer os xo-
gos populares a todas as persoas interesadas.
Día do xogo popular. Un día ao ano, ao trimestre
ou ao mes, convértese no día dun xogo popular
concreto… e animámonos a xogar uns a outros.
Levo á nosa escola ou grupo de tempo libre un
xogo popular que eu teña ou coñeza e animo a
xogar aos meus compañeiros e amigos.
Feira de xogos populares: nun lugar axeitado (un
patio, un campo de fútbol, un parque, a ribeira
dun río…), preparamos unha zona onde explica-
mos aos demais como se desenvolven os xogos
populares.
Baúl de xogos populares: adornamos unha caixa
dura de cartón –ou un baúl vello esquecido no
fallado– e imos incorporando nel os diversos xogos
populares que temos ou que imos conseguindo.
Obradoiros para construír e explicar o desenvol-
vemento dos xogos antes de practicalos.
Exposición de xogos populares: preparamos un
cartel, un díptico e unha guía que nos expliquen o
xogo, así como os seus elementos e características
esenciais.
Entrevistas aos nosos avós e maiores sobre os seus
xogos de cativos.
“O noso avó é o noso mestre e animador”: convidamos o
noso avó –que domina certo xogo popular– a que
nos dea clases particulares, descubríndonos todos
os segredos e trucos para ser un grande experto.
Pagámoslle cun grande aplauso.
Buscamos no noso barrio, pobo… un lugar onde
poidamos reunirnos a fin de semana para practi-
car os xogos populares.
Campionato lóstrego (dun so día), onde partici-
pamos todos os que o desexemos. Pode ser por
  Cartafol de ideas 
eliminatorias. Ao gañador agasallámolo, como
non, cun xogo popular galego.
Safari fotográfico de xogos populares: durante
unha tempada e entre todas as amizades do barrio
ou do pobo, tiramos fotos a toda a xente que ve-
xamos practicar un xogo popular galego.
Exposición fotográfica de xogos populares. Poden
ser fotografías nosas ampliadas ou podemos pedir-
lles a fotógrafos do noso xornal local que nos ce-
dan algunha fotografía que teñan de xogos popu-
lares.
Creamos unha campaña publicitaria en prol do
xogo galego. Podémola facer cun cartel que logo
ampliaremos, un chisco simpático; ou cun anuncio
gravado cunha cámara fotográfica dixital… Por
suposto, nós seremos os protagonistas…
Concurso de graffitis nunha zona na que estean
permitidos, onde cada un co seu estilo e recursos
debuxará unha escena dun xogo popular galego.
b) Xogamos co material da campaña.
Inventamos un novo logotipo e un novo lema para
a campaña Xoga en Galego.
Damos a coñecer a campaña facendo unha roda
de prensa sinxela, na que os protagonistas somos
as persoas que xogamos. Por suposto, estaremos
rodeados de xogos populares galegos.
Presentamos o libro aos nosos compañeiros e
compañeiras na escola, no local sociocultural, na
asociación de veciños, nun local que nos preste
unha caixa de aforros ou o propio concello. Entre
varios de nós falaremos do libro e faremos unha
exhibición dalgún xogo popular.
c) Xogamos co cartel.
Editamos unha separata do libro incluíndo un
xogo moi popular da miña contorna. Para obter
información podo contar cos maiores do lugar;
para redactar e debuxar conto co profesorado e
cos compañeiros de debuxo e de lingua; para ma-
quetar, conto coas persoas encargadas da informá-
tica na escola ou coas amizades que dominan os
programas informáticos.
Facemos fotocopias do cartel e anegamos con elas
a escola, o barrio ou o pobo, pegándoas en valados
habilitados para iso.
Creamos un logotipo para cada xogo. Podemos
convocar un concurso cunha exposición final dos
traballos presentados.
Inventamos unha historia, escrita ou en banda
deseñada, sobre cada xogo.
Facemos un mapa dos lugares onde antiga ou
actualmente se practique algún xogo tradicional.
Mercamos algún libro que nos explique algo sobre
os xogos populares da nosa zona.
Investigamos na Rede sobre os xogos populares
propios da nosa bisbarra.
Convertemos cada xogo (debuxo e explicación)
que vén no libro nun díptico que repartimos entre
os compañeiros e compañeiras da nosa escola, do
noso grupo, do grupo de tempo libre ou equipo
deportivo…
Lemos atentamente cada explicación do xogo que
vén no libro, para podermos facer unha presenta-
ción destes xogos aos compañeiros e compañeiras
da aula, do grupo, aos amigos e amigas…
Convertemos cada explicación do xogo nunha
presentación en ‘punto poderoso’ (power point),
con moitas máis ilustracións ou fotos que texto.
Inventamos un novo lema para promocionar os
xogos tradicionais: un slogan, un pareado, unha
oración rechamante con menos de dez palabras…
Votamos o xogo popular que máis nos guste, ou o
máis simpático… Ou mellor creamos os nosos
“óscar” (haberá que buscarlle outro nome, por
exemplo os “Castelao” ou “Bóveda” dos xogos
populares) e faremos unha gala de premios cos
candidatos nomeados explicando o motivo e dan-
do un gañador ou gañadora por categoría.
Propoñemos novos materiais para que a campaña
funcione en todas as idades, en todos os territorios
(cidade e campo), en rapazas e rapaces, etc.
Facemos novos debuxos dos xogos que veñen no
cartel; recortando o contorno de Galiza e a frase
“Xoga en Galego”, facemos un novo cartel.
Coloramos os debuxos dos xogos do cartel.
Seguindo o modelo do cartel da campaña, face-
mos un mapa da nosa parroquia, comarca, pro-
vincia, barrio ou cidade, colocando despois sobre
el os xogos populares máis representativos e típicos
da nosa zona.
Cunhas tesoiras recortamos o cartel e facemos
outro distinto utilizando a técnica da colaxe, colo-
cando doutro xeito os seus elementos, podendo
eliminar uns ou incorporar outros novos, etc.
Facemos un pequeno –ou grande– manifesto a
favor dos xogos populares seguindo o modelo:
“Nós (incluímos aquí os nosos nomes), ante (as
dificultades), propoñemos (as nosas ideas)”. Pode-
13
  Cartafol de ideas 
riamos recortar do cartel o contorno central e
pegalo nun DIN A-3, escribindo debaixo o mani-
festo.
Cambiamos o nome dos xogos populares do cartel
e poñemos os nomes cos que son coñecidos na
nosa bisbarra.
Ampliamos o cartel colándoo sobre unha cartolina
e debuxando máis xogos da nosa zona arredor.
Recortamos con tento os nomes e xogamos a em-
parellar debuxos e nomes.
Facemos unha fotocopia xigantesca, do tamaño
dun plano, colocándoa na entrada da nosa escola,
da asociación de veciños ou no adro da igrexa.
Recortamos o cartel en varios anacos agochándoos
nunha zona determinada. Por equipos, debemos
encontrar o maior número de anacos.
Recortamos en dúas partes tantos carteis como
participantes e de xeitos diferentes. A persoa que
dirixa o xogo agacha a metade de todos os carteis
repartindo as partes restantes entre os xogadores e
xogadoras. Gañará quen encontre antes a parella
do seu anaco de cartel.
Colocamos en escaparates do noso barrio os de-
buxos dos xogos populares que veñen no cartel. A
cada participante dámoslle unha ficha cos nomes
dos xogos populares que veñen nel; cando encon-
tran un debuxo nun escaparate, deben identificar
o xogo poñéndolle nome e indicando na súa ficha
o establecemento onde deron con el (cos máis
cativos podemos utilizar os cristais das aulas da
escola, por exemplo).
d) Xogamos cos adhesivos.
Convertemos os debuxos do libro en adhesivos.
Repartimos adhesivos entre as nosas amizades.
Imitando os adhesivos da campaña, deseñamos
outro distinto cun novo xogo.
Copiamos o logotipo da campaña Xoga en Gale-
go na parte inferior dereita e debuxamos o xogo
seguindo o estilo do resto da campaña. Fotoco-
piamos a nova composición en papel adhesivo (nos
establecementos de fotocopias darannos a escoller
o fondo: branco ou en cores).
Pescudamos na nosa bisbarra ata dar con novas
sortes que acompañen os xogos.
Gravamos as voces de persoas maiores cantando
ou recitando as sortes que coñezan e que utiliza-
ban de cativos; podemos reunilas todas nun disco
compacto.
14
Facemos unha listaxe das distintas sortes que se
cantan cos xogos tradicionais.
Preguntamos por novas sortes aos nosos pais, avós
e ás persoas maiores que coñezamos.
Se conseguísemos moitas sortes novas, poderiamos
editar un folleto.
Eliximos para cada xogo a sorte que nos pareza
máis axeitada.
Convocamos un concurso para conseguir o maior
número de sortes en galego, dando un premio con
material da campaña a quen consiga máis ou á
sorte que máis guste.
Festival de sortes: facemos unha exhibición de
xogos cantando distintas sortes. Votaremos a man
alzada a que máis nos guste ou a que mellor lle
acaia ao xogo.
Gravamos nun disco compacto as sortes –coas
nosas voces– e facemos copias que repartimos
entre as amizades. Esta vez –e sen que sirva de
precedente–, permitiremos o pirateo para que se
estendan polo noso país.
Inventamos e creamos novas sortes para os xogos
de antano. Podemos pedirlle axuda ao profesor de
música da nosa escola.
Coa colección de todos os adhesivos facemos un
mural ou un cartel para o noso cuarto ou para o
local do grupo.
Ampliamos os debuxos dos adhesivos ata o tama-
ño DIN A-4 ou DIN A-3; colorámolos e colo-
cámolos nas nosas salas ou locais.
Ampliamos os debuxos dos adhesivos a tamaño
xigante –cun epidiáscopo ou proxector de opacos–
sobre as paredes, para adornar así os nosos locais e
aulas. Poderiámolos colorar entre todos e todas.
Facemos fotocopias en papeis de cores adhesivos,
repartíndoos entre as amizades da aula, do grupo,
da asociación á que pertenzamos… Por atrás po-
deriamos escribir algunha frase promocionando e
motivando a práctica dos xogos tradicionais gale-
gos.
Confeccionamos o noso álbum de adhesivos de
xogos populares. Creamos a portada e a páxina
última e mesmo, se nos atrevemos, facemos unha
presentación do noso álbum personalizado.
e) Xogamos co carné.
Repartimos carnés entre todas as amizades. Se
non chegan, facemos fotocopias en cartolina bran-
ca ou de cores.
  Cartafol de ideas 
Deseñamos cun programa informático un novo
carné do club Xoga en Galego.
Convertémolo nun carné a toda cor co método
tradicional: utilizando rotuladores, pinturas e, iso
si, bo gusto.
Facemos unha fotocopia xigante do carné e colo-
cámolo no noso cuarto, na nosa aula, no noso
local…
Acordamos entre todos e todas os principios do
club Xoga en Galego: se é interesante, se é fácil, se
o consideramos preciso, se de verdade nos com-
prometemos…
Engadimos novos principios.
Facemos un decálogo cos dez principios nos que
consigamos o consenso como grupo Xoga en
Galego.
Repartimos os carnés e traballamos os seus conti-
dos.
Facemos un debate con moderador e entre todos e
todas opinamos sobre os principios e sobre como
poder levalos á práctica no noso ambiente.
Traballamos para conseguir un carné de grupo na
aula, no grupo de amigos, no equipo…; todos e
todas asumimos os principios.
E se convertemos este carné nun carné familiar?
Toda a familia asume os principios: os avós, o pai e
a nai… mesmo a irmá pequena.
f) Xogamos coas explicacións.
Xogamos como se nos indica nas explicacións.
Debuxamos en viñetas as regras dalgún xogo.
Seleccionamos outros xogos populares que se
practiquen na nosa zona e facemos un folleto para
cada un deles seguindo o modelo dos da campaña.
Ampliamos o folleto con máis información sobre
as regras, variantes…
A partir da nomenclatura dos xogos, elaboramos
un dicionario dos xogos tradicionais indicando
cales son sinónimos, en que zona se denominan
así…
Organizamos un concurso de mímica: cada parti-
cipante deberá representar ante o grupo un xogo
popular que este deberá adiviñar no menor tempo
posíbel.
Inventamos novas regras e variantes redactándoas
antes de dalas a coñecer.
Engadimos novos materiais e xogadeiros (espazos
para xogar), reconvertendo así un xogo popular en
moderno.
Facemos unha tira de banda deseñada explicando
paso a paso o desenvolvemento dun xogo popular.
Tiramos e ampliamos fotografías dun xogo popu-
lar no seu paso a paso, para que todos aprenda-
mos a xogar vendo foto a foto como se fai.
Entrevista fantástica a cada xogo. Convertémonos
en xornalistas e pensamos preguntas simpáticas,
intelixentes e orixinais que deberá contestar o xogo
popular. Pode ser que uns sexan reporteiros e ou-
tros os entrevistados, ou que un mesmo cree toda a
entrevista.
Realizamos sombras chinesas dos xogos populares
ou incluso unha representación teatral inventada
por nós, na que os protagonistas son os xogos po-
pulares que nós creamos.
Navegamos pola Rede na procura de novos xogos
populares galegos.
Concurso de debuxo: alguén fai debuxos nun
encerado e o resto deberá adiviñar de que xogo se
trata.
O texto con erros. Copiamos a explicación dun
xogo popular e incluímos na súa redacción datos
erróneos. Damos o texto falsificado e facemos
unha contrarreloxo para ver quen das nosas ami-
zades dá primeiro cos erros.
Explicación visual. Un compañeiro vai lendo o
texto explicativo e outros ao seu carón van repre-
sentando que el le ante un grupo máis amplo.
Circuíto de xogos populares. Un experto –quen
mellor domine os xogos entre nós– elabora un
percorrido de 6 ou 7 xogos polos que van pasando
os compañeiros e compañeiras que non dominan
o xogo.
Mini-curso dun xogo popular. Repasamos a expli-
cación teórica, practicamos, preguntamos dúbidas
e xa estamos listos para organizar un mini-curso
explicando aos nosos compañeiros como se xoga.
Será, loxicamente, un curso teórico e práctico.
Podemos entregar un diploma a quen consiga
dominar o xogo.
g) Xogamos coa camiseta.
Poñemos a camiseta de día e de noite.
Agasallamos con camisetas a amizades e familia-
res.
Montamos un posto de feira para vender camise-
tas.
15
  Cartafol de ideas 
Adornamos o local (paredes, taboleiros…) coa
camiseta.
Inventamos un novo lema para animar a practicar
os xogos tradicionais, escribíndoo con pintura
permanente na parte de atrás da camiseta.
Utilizamos a camiseta como bandeira nun encon-
tro xuvenil ou de xogos tradicionais.

16
Adaptamos calquera xogo de panos ou bandeiro-
las, substituíndo estes pola nosa camiseta.
Deseñamos outra camiseta para a campaña Xoga
en Galego.
Facemos un concurso de deseño dunha nova ca-
miseta. Entre todas as achegas facemos unha ex-
posición na que os visitantes votarán a que máis
lles guste e esta será impresa.
XOGOS

 As fichas dos
nosos xogos
A continuación descríbense de xeito bastante
detallado 27 xogos populares e tradicionais galegos.
A selección dos mesmos non segue ningún criterio,
como a idade dos participantes, o material empre-
gado ou a tipoloxía (de lanzamento, de forza, de
locomoción…), senón que foron elixidos uns por ser
os máis populares e estendidos e outros por represen-
tar mellor, na nosa opinión, a tradición galega. A
razón non é outra que dispoñer dun pequeno catá-
logo de xogos –a maior parte deles coñecidos por un
grande número de monitores e monitoras– que
facilite podelos levar á práctica dun xeito sinxelo e
eficaz. Sen esquecer, por suposto, dous argumentos
básicos: por un lado, o xogo –valla a redundancia–
que nos poden dar xunto cos outros materiais da
campaña Xoga en Galego (como os carteis, os adhe-
sivos, o carné…) e, polo outro, a nosa contribución
ao fomento e revalorización da cultura galega.
Cada un dos xogos queda recollido nunha ficha
con diversos apartados: outras denominacións, unha
breve descrición, o seu desenvolvemento, as varian-
tes, o espazo, a duración, os materiais precisos, o
número de participantes, o equipo de animación
necesario, o interese educativo e, nalgún caso, obser-
vacións que consideramos pertinente facer.
No apartado referido a outras denominacións
recompílanse algúns outros nomes polos que son
coñecidos os xogos e, por veces, a zona xeográfica
correspondente a cada un deles. Para o título de
cada ficha adoitamos poñer o nome co que cremos
se poderá identificar máis xente, aínda que en varios
casos aplicar dito criterio é complicado, como no
caso do truco ou da buxaina.
Coa descrición ofrecemos unha breve explicación
do xogo e o seu sentido, sen entrar en pormenores. É
no apartado denominado ‘desenvolvemento’ onde se
18
explica polo miúdo o xogo, incluíndo as regras bási-
cas cando é preciso.
Coa exposición das variantes, quedan reflectidos
outros xeitos de practicar ese xogo: por unha banda,
poden aparecer xogos cun desenvolvemento moi
semellante mais con outros nomes, nos que cambia o
debuxo, a canción, o material que se emprega ou o
final; pola outra, propoñemos alternativas para am-
pliar o abano de recursos. Cada variante pode ser un
xogo en si mesmo, podendo chegar a trocar o senti-
do do xogo orixinal cunhas pequenas modificacións.
Tamén debemos ter moi en conta que as persoas
participantes –quen mellor que elas, que o están
vivindo!– poden idear variantes, de xeito que o xogo
acade sempre o obxectivo que nos propuxéramos.
A seguir vén un apartado no que se anotan os
materiais precisos para realizar o xogo, aínda que
este punto case nunca resulta determinante, xa que
en moitos casos, a pesar de non dispoñermos dese
material especificado, sempre poderemos empregar
outro semellante ou construílo nós mesmos.
No relativo ao espazo e á duración, as orienta-
cións que damos están referidas a un modelo están-
dar e ben sabemos que as situacións poden variar
moito dunha sesión a outra, polo que cada monitor
ou monitora deberá ter en conta de partida estas
premisas, adaptándoas logo á súa realidade.
A continuación aparece o ‘equipo de animación’:
tamén neste punto estamos a falar de xeito xeral,
referíndonos a condicións habituais. As circunstan-
cias particulares deberemos telas en conta á hora de
programar as actividades.
Suxerimos o número de participantes que, nun
principio, pode ser o axeitado para que o xogo fun-
cione; e teremos que ter en conta este aspecto, por-
que pode determinar o bo resultado da actividade.
  Presentación dos xogos 
Se temos pensado xogar, por exemplo, á buxaina
cuns vinte rapaces e rapazas cando só temos dúas
buxainas para bailar, seguramente non logremos
acadar con este xogo e nese momento o obxectivo
proposto (moitos participantes pasarían moito tempo
sen participar, habería problemas porque todos que-
rerían xogar ao mesmo tempo, teriamos que facer
quendas…). Mais, porén, pode ser un moi bo xogo
para propoñerlle a un grupo reducido de nenos e
nenas. Sinalamos ademais as idades recomendadas –
de xeito aproximado–, coas que coidamos mellor
pode funcionar cada xogo. A marxe debe ser gran-
de, xa que é moi difícil delimitar con precisión este
apartado.
No apartado do ‘interese educativo’, ademais de
explicar as principais habilidades físicas básicas que
se verán desenvolvidas coa actividade, poden apare-
cer recomendacións referidas á metodoloxía que se

debe empregar ou aos contidos transversais que
podemos traballar ao mesmo tempo.
Por último, nalgunhas fichas aparece un apartado
denominado ‘observacións’: nel salientamos aspectos
que deberemos ter en conta con anterioridade á
actividade; ou algunha aclaración que cremos im-
portante e que vos pode axudar para o bo desenvol-
vemento do xogo.
De todos o xeitos, como xa explicamos máis arri-
ba, non pretendemos máis que presentar os xogos
acompañándoos dunhas suxestións para que despois
cada persoa –e isto é o verdadeiramente importan-
te– o leve ao seu terreo e os empregue da maneira
que máis lle conveña en cada momento. Finalmente,
faremos fincapé na importancia de que cada moni-
tor e monitora investigue, probe e viva cada xogo.
19
 As Esquinas
Outras denominacións
As catro esquinas; hai fume na túa casa?; cambio:
nesta casa hai fume?
Descrición
Xogo no que trazaremos catro, oito ou máis es-
quinas e no que apandarán un, dous ou tres rapaces.
Desenvolvemento
Delimítase un espazo de xogo –o xogadeiro– con
catro ou máis esquinas; se non as houbese, poden
substituírse por árbores, círculos debuxados no chan
ou calquera outro sinal.
Bótase a sortes quen vai pandar (pode haber máis
dun pandote, dependendo do número de participan-
tes). A persoa que panda sitúase no medio do xoga-
deiro.
A un sinal determinado, os xogadores deben mu-
dar de esquina mentres tentan distraer ao que está
no centro, quen deberá reaccionar con lixeireza e
prontitude procurando ocupar unha das esquinas así
quede baldeira. Se o logra, o xogador que perde a
esquina pasa a ocupar o posto do pandote.
A regra do xogo é que a persoa que panda, men-
tres non acade ningunha esquina, segue apandando.
E non é valido que os xogadores permanezan quie-
20
tos na súa esquina, xa que o xogo será máis intere-
sante canto máis frecuentes sexan os cambios.
Variantes
O pandote diríxese a un dos xogadores na súa
casa e pregúntalle: “Hai fume na túa casa?”. A per-
soa interpelada responderá: “Non, na miña casa só
hai lume! Pregunta naquela” (sinalando outra das
casas ou esquinas). Mentres tal conversa se repite
entre o pandote e o ocupante da nova casa, os outros
participantes, a toda velocidade, intercambian as
casas; o pandote debe procurar entrar nunha das
casas no preciso momento en que esta estea baleira.
No canto da conversa descrita, pode cantar o que
panda ou todos os participantes “Revolución do tío
lirón, unha; revolución do tío lirón, dúas; revolución
do tío lirón, tres”. Nese momento todos se moven
buscando casa. Sempre queda alguén sen ela.
Aos maiores podemos complicarlles o xogo: nin-
guén pode ocupar as esquinas situadas xusto ao lado
da súa.
Xogadeiro
Calquera lugar interior ou exterior cunha superfi-
cie de xogo duns seis metros de lonxitude como
mínimo e con catro ou máis esquinas ou espazo para
  As Esquinas 
varias casas. O terreo ten que ser o máis plano posí-
bel.
Duración
Non existe tempo fixo, senón libre e condicionado
á canseira dos participantes ou ao tempo do que se
dispoña.
Participantes
Os xogadores e xogadoras poden ser tantos como
esquinas haxa máis a persoa que panda.
Outros xogos para correr
As cadeiras
Descrición
Este xogo é moi similar ao das esquinas, aínda que
estas son substituídas polas cadeiras.
Desenvolvemento
As cadeiras poden formar un círculo ou estar
colocados ao chou. Á voz dada pola nai, todos teñen
que andar, correr ou brincar arredor delas –se están
en círculo– ou á vontade –se non é así–. Ao sinal
establecido, todos procuran sentar, mais quen non o
consiga quedará eliminado. Na seguinte quenda do
xogo, retírase o xogador eliminado e un dos asentos,
repetíndose o proceso ata que só quede unha cadeira
e un único participante sentado, o gañador do xogo.
Variantes
Non se elimina a ninguén: todos deben procurar
axudarse para quedar por riba das cadeiras mesmo
cando estas escaseen ou só quede unha, aínda que
sexa empoleirados uns nos outros.
Ao soar unha palmada, por exemplo, os partici-
pantes cambian a dirección que levan; ao soar dúas,
deben correr de costas…
Materiais
Unha cadeira menos que o número de participan-
tes.
Equipo de animación
Todos os participantes xogan, se ben pode haber
unha persoa encargada de dar o sinal predetermi-
nado para mudar de esquinas.
Interese educativo
O xogo é de movemento e distensión; son impor-
tantes a capacidade de reacción, a velocidade e a
axilidade. Vale para todas as idades, se ben cos
maiores cómpre aumentar as distancias entre as
esquinas.
Beirarrúas
Descrición
Repártense os xogadores e xogadoras en dous
grupos despois de ter escollido a sortes un pandote.
O terreo de xogo simulará ser unha rúa con cadan-
súa beirarrúa, nas que se situarán os equipos, un
fronte ao outro, mentres o pandote permanece no
medio.
Desenvolvemento
Cada vez que se escoita o sinal acordado previa-
mente, os membros de cada equipo deben procurar
chegar á beirarrúa de enfronte sen que os pille o
pandote, pero se non o conseguen deben acompañar
a este no medio e axudalo a pillar os demais.
Variantes
Todos os xogadores e xogadoras se sitúan a un
lado do campo de xogo; a persoa pillada pasa a ser o
pandote e o que era pandote pasa a xogar ao lado
dos demais; correr e pillar de distintos modos en
cada quenda do xogo; levantar varios centímetros do
chan a cada participante pillado…
Zona
Ferrol.
21
 O Bote
Outras denominacións
O cachibote, a botella.
Descrición
Xogo de agachadas.
Desenvolvemento
Trázase no chan unha circunferencia dun metro e
medio de diámetro e no seu punto central colócase
unha botella de plástico.
Bótanse as sortes para saber quen panda. Logo
este pandote, sentado ou de pé dentro do círculo e
cos ollos pechados, conta ata un número previamen-
te acordado mentres o resto dos xogadores e xoga-
doras se agachan onde poidan dentro da zona de
xogo; cando o primeiro remata de contar ten que
berrar “alá vou!” e poñerse a buscar os agochados.
Se o pandote ve a alguén, ten que ir correndo á
circunferencia, coller o bote coas mans e ir petando
no chan mentres di: “un, dous, tres, por… (nome da
persoa que viu)”. O xogador descuberto ten que
tentar chegar antes que o pandote á circunferencia e
darlle unha patada ao bote. Se chega a pasar isto
último, quen panda terá que ir polo bote e volver de
costas á circunferencia mirando o chan; unha vez na
circunferencia terá que contar de novo cos ollos
22
pechados. Se, pola contra, a persoa descuberta polo
pandote non chega de primeira ao círculo, ten que
agardar en torno á circunferencia, como se esta fose
a panda, ata rematar o xogo.
As persoas descubertas que non se dan librado
por si mesmas nese momento do xogo, poden ser
aínda liberadas se algún dos compañeiros non elimi-
nados consegue patear o bote antes de que o pando-
te poida chegar á circunferencia e petar coa botella
no chan. Daquela, todos volverían a agocharse de
novo e o xogo iniciaríase desde o principio.
Cómpre ter en conta que cando un xogador patea
o bote, os compañeiros poden vir, antes de que os
colla o pandote, a darlle outra patada mandándoo o
máis lonxe posíbel; mais cada participante pode dar
unha única patada ao bote.
O xogo remata cando todas as persoas son descu-
bertas e non hai posibilidade algunha de liberar ás
que están na panda. Neste caso, na seguinte partida,
pandaría a primeira persoa descuberta desde que a
persoa que pandaba contara por última vez.
Variantes
Os prisioneiros arredor do círculo, cando o pan-
dote non os ve, berran “rescate!” e nese momento,
calquera dos xogadores aínda non descubertos pode
saír do seu escondedoiro, tratar de patear o bote sen
ser visto e así rescatar un prisioneiro correndo ambos
  O Bote 
a agocharse de novo. Os prisioneiros deberán lem-
brar a orde na que foron pillados, pois na mesma
obterán o seu rescate. Só o pandote pode repoñer ao
seu lugar o bote despois de que teña sido pateado e
ningunha patada conta se o bote non está no seu
lugar. O gardián debe ir en busca dos que están
agochados e non permanecer todo o tempo xunto
ao círculo.
Materiais
Xices para trazar a circunferencia –se se xoga
sobre asfalto, cemento ou superficie similar– e unha
botella de plástico ou un bote de refresco.
Xogadeiro
Calquera lugar exterior alongado (rúa, campo,
camiño amplo…), con posibilidades para agacharse.
Outros xogos de ollos pechados
Lata de sardiñas
Descrición
Xogo de agochadas: é o escondedoiro ao revés.
Desenvolvemento
Un neno agóchase mentres os demais contan. Ao
acabaren estes últimos saen por separado a buscar o
agochado. Cando algún deles o encontra, agóchase
en silencio con el e así ata que só quede un xogador
buscando por todos os demais. O primeiro que to-
pou o agochado é quen se esconde na seguinte
quenda do xogo.
Variantes
Os participantes poden ir en parellas, tríos…
Xogadeiro
O ideal sería no monte, delimitando con claridade
o terreo de xogo.
Duración
A partida remata cando todos os xogadores e
xogadoras son descubertos e non hai posibilidades
de liberar a ninguén.
Participantes
Poden practicalo entre seis e vinte persoas. Cada
xogador debe coñecer os nomes dos demais.
Equipo de animación
Pode haber algunha persoa que vixíe o respecto ás
normas do xogo.
Interese educativo
Xogo de movemento e distensión.
Zona
Xogo recollido nas rúas da Coruña nos anos oi-
tenta. Tamén moi popular no Barbanza, en Noia,
Santiago de Compostela e Vigo.
Duración
Indeterminada.
Participantes
Non pode ser un grupo moi numeroso pola difi-
cultade que entrañaría dar cun escondedoiro axeita-
do. Entre 10 e 12 xogadores pode ser un número
axeitado.
Trátase dun xogo divertido para calquera idade,
só hai que adaptar a extensión e as características do
xogadeiro ás idades dos participantes.
Interese educativo
Desenvolve a axilidade no plano físico. Esixe ca-
pacidades como a da colaboración co equipo, o
silencio…
Zona
Ferrol.
23
 A Soga-tira
Outras denominacións
Tira e afrouxa, tiro de corda, a maroma.
Descrición
Consiste nunha competición por equipos, cada un
deles en fileira detrás do seu capitán quen, á súa vez,
se sitúa fronte ao capitán do equipo contrario. Tráta-
se dun xogo no que contan a forza e a habilidade
utilizadas en coordinación cos membros do propio
grupo.
Desenvolvemento
No punto medio da corda átase un pano, situado
sobre unha liña divisoria riscada no chan. Os capi-
táns de cada grupo deben estar á mesma distancia
desa liña da zona de xogo e afastados algúns metros
dela.
Ao sinal de inicio os equipos deberán tirar da
corda, cada un cara a atrás, procurando arrastrar ao
equipo contrario ata o terreo propio sobrepasando a
liña divisoria. O equipo que o consiga é o gañador.
Pódese acordar que para gañar abonde con que a
primeira persoa do equipo pise a raia.
Tamén se poden riscar dúas liñas equidistantes da
raia central divisoria, de xeito que sexa gañador o
24
equipo que consiga que o pano sobrepase a liña do
seu lado.
Variantes
Normalmente todos entran á par na loita; mais ás
veces os capitáns de cada equipo conveñen en situar
só a uns poucos e reservar os outros para o momento
que lles pareza máis oportuno, sorprendendo aos
adversarios.
Tamén é frecuente conceder ao bando vencedor
que se dividan á súa vez en dous novos equipos loi-
tando entre si; os vencedores dividiranse de novo en
dous grupos e así sucesivamente ata quedar un só
participante, que será o capitán do seguinte xogo; ou
un número determinado de xogadores, a quen se lles
concederá un certo número de puntos para sortear
ou repartir algún premio, por exemplo.
Materiais
Unha corda forte e resistente e un pano.
Xogadeiro
Mellor ao aire libre, aínda que se pode xogar en
calquera lugar cuberto sempre que posúa varios
metros de lonxitude.
  A Soga-tira 
Duración
Non hai tempo determinado.
Equipo de animación
Un animador debe exercer de xuíz.
Outros xogos de corda
A maroma en corro
Descrición
Xogo que enfronta a velocidade, os reflexos, a
axilidade e a habilidade dun dos xogadores contra a
capacidade de rápida coordinación e reacción do
grupo.
Desenvolvemento
Únense os extremos da corda e os xogadores agá-
rrana formando un círculo, menos unha persoa que
se porá no medio dando o sinal para o inicio do
xogo, momento no que deberá lanzarse cara a al-
guén do círculo tentando tocalo antes de que remate
o tempo acordado previamente (que non ha ser moi
extenso pola dureza do exercicio que debe realizar o
pandote). Cando o consiga, cambian os seus postos.
Os xogadores e xogadoras que están na corda
deben recuar cando o pandote vai cara a eles; os
compañeiros no círculo poden tirar da corda para
tentar deter o atacante.
Tamén poden soltar a corda nun momento dado,
pero deben recollela inmediatamente, porque se o
pandote é áxil dabondo e consegue facer que a sol-
ten dúas terceiras partes dos participantes (ou o nú-
mero acordado previamente), queda libre e hai que
decidir a sortes de novo quen pandará.
Participantes
Deben ser en número par, se é posíbel. En cada
equipo poden participar cantos xogadores estean
dispostos a probar as súas forzas.
Interese educativo
É un xogo competitivo, de exercicio físico; a súa
finalidade é probar a forza, reistencia e coordinación
duns e doutros tirando dunha soga.
Pódeselle dar a volta e convertelo en cooperativo
alterando as normas do xogo.
Loita de galos
Descrición
Para saltar á corda mentres se exercita o sentido
do equilibrio, a forza física…; ao contrario do resto
de xogos de saltar á corda, normalmente xogados
por nenas, este faise moi atractivo para os rapaces.
Desenvolvemento
Os xogadores divídense en dous bandos, situándo-
se un a cada extremo da corda que dúas persoas fan
xirar. En cada lance entra a brincar un xogador ou
xogadora de cada equipo, finxindo entre ambos
unha loita de galos con empurróns, arremetidas…
ata que un deles perde o ritmo dos saltos e fai parar
a corda. O vencedor agarda a que entre outro ad-
versario ou retírase para que entre unha persoa nova
por cada equipo, se así se acordou. Gaña o equipo
que máis victorias consiga en total.
Participantes
É un xogo axeitado para un grande grupo de
nenos. Se fose preciso, pódense utilizar dúas ou tres
cordas para que loiten varias parellas ao tempo e así
as quendas dos participantes sucederanse con maior
rapidez.
25
 As Tabas
Outras denominacións
Chucas, xogas.
Descrición
Xogo antiquísimo, con pegadas na arte desde a
Grecia clásica. Deu lugar a moitas variantes: no
número de tabas empregadas, nas regras, nas fases
de cada partida…; chegou a incluír o uso dunha
pelotiña que veu substituír a pedra mestra ou couta-
deira do xogo dos pelouros.
Ofrecemos a variante con pelota, característica
dos séculos XVII e XVIII, se ben a dos pelouros
seguiu sendo practicada igualmente (sen pelota),
convivindo coa das tabas. Ambos son xogos de lan-
zamento e recollida utilizando unha soa man.
Desenvolvemento
As quendas establécense sen botar sortes.
Lánzanse as chucas cunha soa man sobre a super-
ficie escollida como zona de xogo. Hai que facer
cada xogada coa mesma man coa que se lanza a
pelota e mentres esta dá un único bote no chan, para
recollela unha vez feito o movemento.
As xogadas seguen este proceso: hai que ir poñen-
do en primeiras, unha a unha, as chucas que non
quedaron nesa posición, pasando entón a recollelas
26
tamén unha a unha; repítese o proceso en segundas,
en terceiras e en cuartas.
Vaise avanzando na partida con novos xogos que
engaden complicacións:
* Sen mover: séguese a mesma secuencia do xogo
anterior, pero agora, mentres se recolle cada chuca,
non se pode mover ninguna das outras; o mesmo en
segundas…
* Deixando sempre unha taba na posición na que
se está a xogar: así, en primeiras, hai que recoller
unha chuca en primeiras e virar outra que non o
estivese para primeiras, deixándoa preparada para o
seguinte lanzamento. O mesmo en segundas…
* O montón: colócanse as chucas nunha man e
enriba a pelota; lánzase a pelota ao aire, déixanse as
chucas no chan e recóllese a pelota; lánzase de novo
a pelota recollendo todas as chucas e bicándoas
antes de coller a pelota.
* Mitóns: de primeiras e seguntas (cóllense as
chucas de dúas en dúas, unha en primeiras e outra
en segundas). Hai que recoller as que están nesas
posicións antes de virar as outras; mitóns de segun-
das e terceiras (cóllense á vez unha chuca en segun-
das e outra en terceiras); de terceiras e cuartas. Este
xogo remata dándolle un bico ao último par de chu-
cas recollidas.
* A ponte: cos dedos índice e polgar (da man coa
que non se lanza a pelota) apoiados no chan, faise
  As Tabas 
unha ponte e pásanse as chucas unha a unha por
debaixo en primeiras… Hai que virar antes as que
non estean na posición que corresponde nese mo-
mento.
* A galiña: víranse as chucas unha a unha a pri-
meiras formando un círculo. Logo, entre os lanza-
mentos da pelota, entóase esta cantilena mentres se
tocan as chucas coa xema dos dedos segundo a letra
da canción o indica e seguindo a orde circular, sen
descolocalas:
“A galiña churrusqueira
puxo un ovo na xanela,
(tócase aquí a primeira chuca)
puxo dous,
puxo tres,
puxo catro,
puxo cinco,
puxo seis.
(tócase a última)
Xa está xusta a media ducia,
enteiriña e toda xunta”;
no penúltimo verso arrexúntanse as chucas para
cando se diga “toda xunta”, collelas todas e bicalas.
Aquí conclúe o xogo; se non se fallou, comézase
outra vez.
Regras do xogo
Un mínimo fallo en calquera movemento do xogo
obriga a ceder a vez ao seguinte.
Cando alguén recupera a vez, continúa desde a
fase do xogo na que fallara antes.
Raramente pode ocorrer que nun lanzamento
algunha chuca quede de canto (en ningunha das
catro posicións establecidas): ese lanzamento vale un
xogo completo por si mesmo.

Se saísen todas na mesma posición, poden ser
recollidas por calquera xogador (o máis rápido e
atento) mentres berra “rapatúa!”: iso dálle dereito a
xogar perdendo a vez quen as lanzou. Se son varios
os que recollen as chucas (incluído o que tiña a vez),
segue xogando quen conseguise máis.
Materiais
Seis tabas e unha pequena pelota saltareira. A
taba ten catro posicións: primeiras, deitada coa parte
cóncava cara arriba; segundas, deitada coa parte
convexa cara arriba; terceiras, de pé coa parte simé-
trica para arriba; cuartas, de pé coa parte asimétrica
cara arriba.
Antigamente as chucas eran ósos do nocello da
ovella, do carneiro ou calquera animal de pezuño;
logo foron aparecendo de marfil, ágata, vidro, metal;
hoxe véndense as de plástico.
Xogadeiro
A superficie lisa dunha mesa ou do chan.
Duración
Indefinida: depende da habilidade dos xogadores.
Participantes
O número de xogadores recomendado é a partir
de dous e ata seis. Tamén se pode xogar só.
Interese educativo
Desenvolve a coordinación, os reflexos, a preci-
sión. Normalmente considerado de nenas, non sem-
pre foi así; pola destreza e a práctica que esixe, pode
gañar o interese dos nenos.
27
 Un, Dous, Tres, Plan
Outras denominacións
Zapatiño inglés; zapatiño quieto é; unha, dúas e
tres, poliño inglés.
Descrición
Unha persoa panda poñéndose de costas aos
demais e de cara a unha parede (se é un lugar cerra-
do), cara a unha árbore… (se é un espazo aberto).
Varios metros atrás deste pandote farase unha liña
tras a cal se situarán os demais participantes.
Desenvolvemento
Bótanse as sortes para ver quen panda. Despois,
os participantes colócanse detrás da liña debuxada
no chan mentres o pandode lles dá as costas no ex-
tremo contrario do xogadeiro, tapa os ollos e baten-
do ambas palmas das mans na parede ou na árbore,
dirá "un, dous, tres, plan" (noutros lugares dise “un,
dous, tres, zapatiño quieto é” ou “unha, dúas e tres,
poliño inglés”). Nese breve espazo de tempo os de-
mais poden avanzar moi rápido e, se ao dar a volta
tras dicir a frase, o pandote ve a alguén movéndose
aínda, mándao recuar ata a liña de inicio, desde
onde deberá comezar de novo.
A operación repítese mentres os xogadores e xo-
gadoras se van adiantando un pouco cada vez, ata
que un se achega tanto que alcanza o pandote to-
28
cándoo nas costas ou na parede –como se teña acor-
dado– dicindo "plan". Nese momento gaña e pasa a
ser el o pandote mentres os outros xogadores volven
á liña de partida e comeza de novo o xogo.
O pandote pode complicar o xogo variando o
ritmo da súa frase para despistar os participantes:
dicíndoa moi rápido, comezándoa a modo e rema-
tándoa de súpeto ou virándose bruscamente para
sorprender os xogadores en pleno avance e facelos
recuar, aínda que nunca se pode virar sen ter rema-
tado a cantilena.
Antón Cortizas propón na súa enciclopedia Chir-
losmirlos estoutra lengalenga:
“Un, dous, tres,
volta atrás
quen mova o pé.”
Variantes
Ao tocar a parede e dicir "plan", saen todos os
xogadores correndo cara á liña do fondo e o pandote
vai detrás deles tentando alcanzar a alguén: se o
consegue, o xogador pillado pandará cando se reini-
cie o xogo.
Pode rematar o xogo no momento en que un
primeiro xogador alcanza o pandote ou ben conti-
nuar ata que todos o dean alcanzado.
  Un, dous, tres plan 
En Compostela e Lugo, o recitado do pandote di:
“un, dous, tres, zapatiño inglés, sen mover as mans,
sen mover os pés”; ou ben, en vez de ‘zapatiño’ dise
‘coelliño’, ‘paxariño’…; e o que di quen o toca nas
costas é “chourizo”.
Xogadeiro
Un terreo chan duns doce metros como mínimo
ou un cuarto amplo sen móbeis.
Outros xogos de ollos pechados
Pi
Descrición
Este xogo, recollido en Compostela, ten caracte-
rísticas de xogo de asexo: esixe aos participantes
habilidade para agacharse nun curto espazo de tem-
po.
Desenvolvemento
O pandote, parado cos brazos estendidos e os
ollos pechados, conta para atrás a partir de 20 (“pi
20, pi 19, pi 18…”), mentres os demais –despois de
tocalo desde que pechou os ollos– se agachan. Ao
rematar a conta atrás, o pandote pode dar tres ou
catro pasos –segundo se acorde previamente– en
calquera dirección buscando os agachados. Se ve a
alguén debe dicir ben alto o seu nome (“pi, fulano”)
e debe ver a todos para que conclúa o xogo; se non é
así, quedarán descalificados os participantes descu-
bertos e o pandote debe volver a contar, pero esta
vez desde 19; esta operación repetirase as veces que
sexan precisas reducindo a conta nun número de
cada vez. Os que están agachados deben tentar
darlle unha palmada nas costas a quen panda e
volver correndo a agacharse. Así continuamente ata
que o pandote descubra a todos.
Na seguinte quenda do xogo panda o primeiro
que foi descuberto.
Duración
Indeterminada, aproximadamente uns 5 minutos
para cada quenda dependendo dos participantes e
da variante do xogo escollida.
Participantes
Poden participar un número de persoas indeter-
minado. É un xogo axeitado para todas as idades.
Interese educativo
Desenvolver a velocidade, a axilidade, a coordina-
ción e o equilibrio.
Variantes
Dependendo do número de participantes, pódese
limitar o número dos que deben ser nomeados para
completar unha quenda do xogo. Tamén se pode
variar a conta atrás. Ou os que foron descubertos
poden seguir xogando ata que remata a quenda e así
ninguén fica inactivo durante o transcurso do xogo.
Xogadeiro
O ideal sería no monte, delimitando con claridade
o terreo de xogo.
Duración
Indeterminada, aínda que se se motiva ben pode-
ría durar unha hora sen que decaia o interese.
Participantes
Dá cabida a un número indefinido de persoas. É
un xogo axeitado para nenos e nenas a partir dos
oito anos de idade.
Interese educativo
Desenvolve a habilidade e a velocidade.
Zona
Compostela.
29
 A Porca
Outras denominacións
A marrá, o pino, a cachona.
Descrición
Practicábase en descampados, no monte, mentres
se coidaba do gando. Coñécese hoxe como o hóckey
galego, aínda que era practicado moito antes de que
ese deporte de elite se popularizase.
Os participantes sitúanse nos nichos formando un
círculo no medio do cal estará o porqueiro defen-
dendo o curral (o nicho central, máis grande que o
resto, tamén denominado ‘cortello’, ‘celeiro’, ‘santo’
ou ‘buraca’). Nichos e curral son buratos na terra.
O porqueiro debe selo o menor tempo posíbel,
roubándolle para iso o nicho a outro.
Desenvolvemento
Os xogadores, a uns oito pasos da buraca, lanzan
cara a ela as cacheiras: será porqueiro o dono da
cacheira máis afastada. Os demais sitúanse nos ni-
chos: posúese un nicho introducindo nel o pé ou a
cacheira.
Todos nos seus postos, o porqueiro guinda a porca
ao aire dicindo:
30
“A miña porca vai baleira
con cen carros de manteiga.
O que non lle dea no aire
que non lle dea na carreira.”
Quere dicir que os xogadores poden golpear a
porca afastándoa do curral mentres estea no aire,
non cando toque o chan:
* Se cae na buraca, dise “haxa mudas!” ou “haxa
trocas!” e todos cambiarán de nicho antes de que o
porqueiro ocupe algún coa súa cacheira. O xogador
que fique sen nicho será o seguinte porqueiro.
* Se cae fóra do curral, o porqueiro tentará intro-
ducila dentro dun dos nichos ante a oposición dos
demais; se non o consegue, volverá ao curral e lanza-
rá a porca ao aire de novo; porén, se alguén conse-
gue meter a porca no curral a pesar dos impedimen-
tos do porqueiro, este último dirá “dálle á porca e
muda!” e todo o mundo cambiará de nicho. A quen
conseguiu introducir a porca no curral pódeselle
conceder un punto.
* Se fose lanzada demasiado lonxe da buraca e o
porqueiro non a atopase, alguén pode dicir “forro o
meu nicho”, para que ninguén llo poida ocupar
durante a súa ausencia, podendo entón ir procurar a
porca e se a encontra, pódelle dar unha mocada
afastándoa o que poida do campo de xogo.
  A Porca 
Un bo xogador ou xogadora é quen conserva o
seu nicho e non deixa que os demais cheguen coa
porca ao curral. Gaña quen meta máis veces a porca
no curral.
Variantes
Outro xeito de xogar máis sinxelo, aproveitando a
distribución inicial dos xogadores: lanza o porqueiro
a bóla con forza lonxe do curral, mentres o resto dos
xogadores tentarán devolvela á buraca. Quen o
logre será o novo porqueiro.
Pódese organizar un partido entre dous equipos
(de entre tres e seis xogadores por grupo), cada un co
seu cortello e o seu porqueiro. Os membros de cada
equipo tentarán meter a porca no cortello contrario
o maior número de veces. Cando a porca bata nas
pernas ou pés dos xogadores será falta e o equipo
contrario poderá lanzar, desde o lugar da infracción,
a porca á buraca sen que o estorbe ninguén do equi-
po infractor. Tamén será falta golpear coa cacheira
os contrarios. Pódense establecer dous tempos de
quince minutos cada un, cambiando os equipos de
curral tras o intermedio.
Outro xeito de decidir o primeiro porqueiro:
déixase a porca a uns vinte metros do curral, desde
onde cada xogador tentará metela na buraca cun
número mínimo de golpes. Será porqueiro quen
precise máis golpes.
Material
Cacheiras (paus para golpear a bóla, tamén de-
nominados ‘cacheiros’, ‘caneiras’ ou ‘mocas’) e a
porca propiamente dita (tamén chamada ‘pino’).
A cacheira –unha por xogador; facíana tradicio-
nalmente de uz ou codeso os propios participantes–

ten de catro a seis cuartas de lonxitude e é curvada
no extremo inferior (semellante aos paus de golf ou
aos sticks do hóckey); a porca era unha bóla de ma-
deira dura (de raíz de uz, que non partía facilmente),
cun diámetro de entre seis e doce centímetros.
Xogadeiro
Campo amplo, exterior. No centro, un foxo circu-
lar duns trinta centímetros de diámetro. A tres ou
catro metros del e equidistantes fanse os nichos, un
menos que o número de participantes e máis peque-
nos que a buraca.
Se non se pode escavar, substituiremos os nichos
por círculos pintados no chan ou por aros.
Duración
Indeterminada.
Equipo de animación
Un adulto controlará o cumprimento das regras,
especialmente a correcta utilización das cacheiras. Se
son maiores, o mesmo porqueiro pode actuar como
director do xogo.
Participantes
O número mínimo de xogadores e xogadoras é de
sete, pero non debe medrar moito máis.
Interese educativo
Xogo funcional, sensomotor, dinámico, de preci-
sión; de regras lóxicas, sociais, competitivo; de exer-
cicio físico. Precisa habilidade manual na constru-
ción das mocas e da porca.
31
 As Carrilanas
Descrición
Este enredo é un coche construído, un xoguete
que o adulto ofrece ao neno ou nena de curta idade,
ou mellor aínda, un xoguete que o neno pode auto-
construírse coa axuda dalgunha persoa maior habe-
lenciosa.
As carreiras costa abaixo de carrilanas era unha
actividade moi común nas aldeas, nas vilas e nos
barrios das cidades. A construción deste rudimenta-
rio vehículo constituía sen dúbida un momento es-
pecial para os cativos, un desafío, xa que debían
asumir para a súa elaboración algunhas tarefas pro-
pias de adultos –as máis sinxelas, segundo a idade–;
e tamén no momento do seu uso, xa que a condu-
ción lles esixía aceptar certo risco e amosar habilida-
de ao volante.
de varias táboas cravadas transversalmente ao longo
de dous listóns. A figura xeométrica é rectangular,
mais redondeada na parte dianteira e reforzada por
abaixo con outra táboa para darlle máis consistencia
alí onde vai o guiador. Sobre a plataforma e na parte
anterior das rodas traseiras crávase unha táboa do
ancho da plataforma para que o condutor non esva-
re nin as rodas lle rañen as pernas.
O eixo será duns dous centímetros de diámetro
por trinta de lonxitude, sobresaíndo cinco a cada
lado da plataforma para poñer as rodas traseiras,
fixas, xirando todo o conxunto cando a carrilana se
poña en movemento. Apóiase en dous batentes –

Desenvolvemento
A construción da carrilana.
A máis sinxela e tradicional lembra un triciclo sen
pedais: consta dun guiador ou volante, un eixo, a
plataforma na que sentará o condutor e tres rodas,
dúas traseiras e unha dianteira dirixida polo eixo.
A plataforma medirá uns vinte e cinco centíme-
tros de ancho, feita dunha única peza ou composta

32
  As Carrilanas 
chamados ‘entuiras’– cravados cada un na parte de
abaixo da plataforma; ditas entuiras teñen un escave
(parte cóncava), punto de apoio do eixo que impedi-
rá que este saia para adiante ou para atrás e que
debe fixarse cunha tira de lata ou similar.
O guiador terá uns cincuenta centímetros de
lonxitude e o volante sete de diámetro. A parte infe-
rior ten forma de forcada, dentro da cal hai que
inserir a roda dianteira.
As rodas traseiras deben ser duns tres centímetros
de grosor e duns vinte e dous centímetros de diáme-
tro.
Por último, os puntos de rozamento deben ser
engraxados: antes facíase con xabón, graxa de porco
derretida –o ‘pingue’– ou co tallo (cu do porco usado
noutrora para engraxar as botas).
As carreiras de carrilanas.
Pódense establecer circuítos e organizar competi-
cións entre varios condutores ou equipos construto-
res de carrilanas. Gaña quen chega primeiro ou
quen remate o percorrido no menor tempo posíbel.
Non ten normas establecidas, aínda que se poden
ditar se se considera preciso en función do número
de corredores, do percorrido… coidando especial-
mente a seguridade dos participantes.
Variantes
Para o circuíto pódense elaborar distintos perco-
rridos con distinto grao de dificultade e perímetro
segundo a idade dos condutores.
Materiais
Madeira, cravos e un pouco de graxa para as
rodas son os materiais fundamentais; a eles pode
Outros xogos de locomoción
Os carros
Descrición
Constan de catro rodas, as dúas anteriores mon-
tadas nun eixo móbil que se fai xirar tirando dun
cordel para conducilo. Nel poden ir varios nenos
montados, indo o condutor diante de todo e cos pés
apoiados nos extremos do eixo dianteiro axudando
engadírselle calquera outro material: aquí entra en
xogo a creatividade e a habilidade.
Xogadeiro
Se imos levar a cabo unha competición, necesita-
mos un espazo amplo, como unha rúa da cidade
non moi transitada e sinalizada para a ocasión, un
camiño na aldea…
Equipo de animación
Necesitarase moitísima axuda dos adultos na
construción da carrilana.
Participantes
Poden xogar todos os que queiran: as carrilanas
poden ser presentadas como proxectos individuais,
familiares ou de equipo.
Interese educativo
Un valor fundamental deste enredo é que o neno
ou a nena, aínda non sendo quen de levar a cabo a
elaboración completa do seu coche, si pode partici-
par en todos os procesos da mesma, desde a concep-
ción inicial ata os últimos pormenores.
É un xogo de locomoción e de exercicio físico; de
natureza sensomotora, dinámica e cinestésica.
Zona
Nalgunhas vilas galegas, co gallo da celebración
das súas festas, organízanse carreiras de carrilanas.
Teñen sona as da zona de Esteiro, en Muros (A Co-
ruña) e as de Boqueixón (onde se lanzan desde preto
do cumio do Pico Sacro).
con eles a conducir
mentres coas mans se
guía o eixe agarrando
o cordel. Algúns te-
ñen freos: fanse cunha
panca de madeira
cun extremo inferior
que bate contra o
chan cando convén.
33
 A Buxaina
Outras denominacións
Bailarete, besbella, borracha, pamponella, pan-
quente, panxadoira, peón, pimpioneta, sevillana,
trompo.
Descrición
Obxecto de madeira con forma cónica, de pera;
no extremo inferior, no pé, ten unha punta ou para-
fuso que sobresae máis ou menos un centímetro.
Faise bailar a buxaina ou lánzase contra outras,
mediante un cordel chamado piola.
Desenvolvemento
Pode ser un xogo de habilidade, consistente en
lanzar a buxaina ao chan para recollela logo sobre a
palma da man procurando que non deixe de xirar;
ou de confrontación –individual ou por equipos–
facendo chocar unhas buxainas coas outras ata con-
seguir o obxectivo do xogo: sacar fóra do círculo ás
competidoras, levalas cara a unha liña, etc. Para
comezar o xogo tiran todos e todas o seu peón cara a
unha liña marcada no chan. A proximidade á liña
determina a orde de participación.
34
Variantes
* As sete nicas: para botar sortes, todos e todas
teñen que bailar a buxaina dentro dun círculo na
terra; o dono ou dona da que fique máis afastada do
centro, panda. O obxectivo é arrastrar a buxaina
que apandou cara a unha pequena cova, chamada
‘focha’ ou ‘fochanca’. Todos os xogadores e xogado-
ras tentan empurrar co seu peón os dos demais, a
excepción do dono ou dona do peón que panda,
quen tenta facer o contrario, é dicir, impedir que o
seu saia do círculo cara á focha. Todos os xogadores
e xogadoras teñen que tocar a buxaina que panda
no momento de botala ou collela na man; se algún
participante falla, pasa a ser o seu peón o que panda.
Se o pandote (o peón que recibe os golpes dos ou-
tros), entra na focha, todos e todas teñen dereito a
darlle sete nicas (é raro que un peón sobreviva).
* Quilas: un rapaz ou rapaza lanza a buxaina
para bailala. Outro participante recóllea e despráza-
se a un lugar preestablecido. Se regresa co peón
xirando, gaña; senón, perde. Despois os participan-
tes intercambian os postos.
Materiais
Buxainas, piolas.
  A Buxaina 

Xogadeiro Interese educativo

Un espazo chan. Pódese adaptar o xogo para que sexa cooperativo
ou para potenciar o traballo en equipo.
Duración Con rapaces e rapazas máis cativos a presenza de
animadores e animadoras é interesante e necesaria,
A que se queira. pois se non se ten moita pericia ao lanzar a buxaina,
esta pode saltar e mancar a alguén que estea moi
Equipo de animación preto do campo de xogo.
Pode haber un animador ou animadora como Cremos interesante comezar aprendendo a colo-
xuíz ou xuíza do xogo. car ben a piola e a agarrar ben coa man a buxaina,
pois é toda unha arte conseguir dominala cando é
lanzada. Como non é un xogo que actualmente se
Participantes practique moito, cremos interesante favorecer o seu
A partir de dous. Un bo número é o de seis. coñecemento explicando paso a paso o rito inicial do
xogo.



35
 A Chave
Descrición
Trátase dun xogo consistente en lanzar uns pesos
ou discos de ferro (redondos e planos) –denominados
‘pellos’, ‘pellas’ ou ‘peletres’– sobre un elemento
metálico –a chave– a unha certa distancia.
Desenvolvemento
O obxectivo fundamental na chave é conseguir
bater nela cos pellos o maior número de veces.
Crávase a chave na terra cunha certa inclinación,
para que batan mellor os pellos nas aspas. Detrás
faise unha pequena gabia para que non roden os
pellos polo terreo adiante.
Pódese xogar por equipos ou parellas. Os lanza-
mentos fanse desde uns 18 metros, sen exceder co pé
a liña que os delimita.
O sistema de puntuación tamén varía segundo a
zona onde se xogue. Cada xogador ou xogadora tira
dous pellos na súa quenda, sendo as seguintes as
posibilidades que se poden dar:
Un xogador ou xogadora atina na chave cos seus
dous pellos, conseguindo así unha xemelga (na
terminoloxía máis corrente); pero o seguinte xoga-
dor ou xogadora, que tira despois do primeiro, fai
outra xemelga. Neste caso non se conta ningún
36
tanto, posto que se considera que os puntos do
primeiro ficaron anulados polos do segundo.
Un xogador ou xogadora fai xemelga mentres que
quen lle segue bate na chave unha soa vez. Cón-
tanse oito puntos para quen fixo a xemelga (16-8).
Cada participante dá na chave unha vez. Daquela
compróbase a distancia á que quedaron os pellos
que non atinaron o tiro con respecto ao pé da
chave; cóntase un tanto para o participante que
máis preto quedou.
Un xogador ou xogadora dá unha vez na chave e
seu contrincante ningunha: quen atinou leva oito
puntos e ademais levará un punto quen máis preto
quede da chave cos pellos que non atinaron nela.
Cando ningún dos dous xogadores ou xogadoras
dá na chave, pode levar dous tantos o dono ou a
dona dos pellos que fiquen máis preto da barra. Se
os pellos máis próximos corresponden un a cada
participante, a tirada non constitúe tantos para
ninguén.
Variantes
As variantes existentes neste xogo poden referirse
á forma da chave, ao campo de xogo, ao número de
participantes ou ao xeito de puntuar, pero a razón
do xogo sempre é a mesma.
  A Chave 
Materiais
A chave e os pellos ou peletres.
A morfoloxía da chave é diferente segundo a zona
do país onde se xogue. Unha das súas formas consis-
te nunha barra de ferro de 75 cm. de lonxitude, con
dúas ou tres aspas do mesmo metal que poden xirar
sobre a barra. Outra variante aseméllase a unha
lingua de ferro, situada sobre un corpo cilíndrico
pousado no chan. Detrás dela hai unha protección
axeitada para que non pasen os pellos moito máis
aló, protexendo así os espectadores e espectadoras.
Esta segunda variante é máis propia da parte norte
do país.
Xogadeiro
Un campo de chave ou un espazo ao aire libre
con certa lonxitude.
Duración
A que leve dar co mellor xogador ou xogadora de
tres partidas.

Equipo de animación
Unha persoa como mínimo.
Participantes
Segundo o número de equipos que se queiran
facer.
Observacións
Cómpre adoptar as medidas de protección axei-
tadas para que non se perda ningún pello e para que
ningún rapaz ou rapaza se manque.
Interese educativo
A filosofía da chave sempre veu marcada por un
espírito de convivencia, amizade, ledicia e gusto polo
lecer. Cun carácter moi festeiro, a cotío detrás de
cada partida viña unha cea ou merenda entre ami-
gos e amigas.
Por outra banda, trátase dun xogo no que se fo-
mentan as habilidades físicas tratando de atinar na
chave.
37
 A Comba
Outras denominacións
A corda.
Descrición
Trátase dun xogo popular de recreo que se pode
practicar tanto individualmente como en grupo.
Desenvolvemento
Dous nenos ou nenas póñense en ambos os dous
extremos da corda suxeitándoa e facéndoa xirar
mentres os compañeiros e compañeiras van saltan-
do. Cando alguén engancha os pés ou fai parar a
corda, pasa a dar e quen estaba dando, pasa a saltar,
regra que se segue en todas as variantes de xogo.
Variantes
* Xogo individual: pódese chegar a dar voltas
dobres ou triples.
* Xogo en parellas: alguén comeza e outra persoa
incorpórase seguindo o seu ritmo nos saltos; ou ben
comezan as dúas persoas a un tempo. Tamén se
pode atar un extremo da corda a unha árbore e
alguén a fai xirar desde a outra punta mentres o
38
compañeiro ou compañeira chouta, intercambiando
logo os papeis.
* Xogo para tres ou máis participantes: hai infini-
dade de xogos, tantos como cancións tradicionais
existen para a comba: Son a raíña dos mares, Euro-
pa, Ao pasar a barca, Tarde de maio… Pode ser
unha persoa quen choute ao ritmo da canción ou
poden ser máis; tamén poden ir entrando e saíndo
da corda; e mesmo se pode xogar con dúas cordas
xirando unha en sentido contrario á outra, variante
un tanto difícil de realizar.
Materiais
Unha corda da lonxitude necesaria segundo se
vaia xogar en grupo, en parella ou individualmente.
Xogadeiro
Pódese xogar en calquera sitio onde haxa espazo
suficiente para facer xirar a corda sen que bata en
ningures.
Duración
Indefinida; non é un xogo co tempo limitado,
senón que os rapaces e rapazas deciden cando parar.
  A Comba 

Equipo de animación Interese educativo

Dependendo da idade e do número de participan-
tes, pode estar formado por un, dous, ou mesmo por
ningún animador ou animadora. Porén, a pesar de
tratarse de xogos espontáneos nos que non é necesa-
ria a presenza dos adultos, defendemos a súa partici-
pación como acompañantes, xogadores, xuíces en
caso de discusión ou dúbida… potenciando desde
este papel os valores dos xogos tradicionais, como
son o sentido da festa, da comunidade, da ledicia…
A clave está en que neste xogo nin se gaña nin se
perde. Simplemente, intercámbianse os postos a
medida que os que chouten fallen. Aínda así, poden
ser potenciados os valores de equipo e de coopera-
ción en todas as variantes de xogo que se realicen
coa comba.

Participantes
Entre un e dez. Para un xogo colectivo, o ideal é
contar cun grupo de entre sete e dez nenos e nenas.



39
 A Panda
Outras denominacións
Agachadas, apanda, coito (ou couto), colla, escon-
dedela, panda, as escondidas.
Descrición
En primeiro lugar, sortéase quen panda. Despois
escóllese un coito ou pando, lugar onde quen pande
agardará de cara á parede cos ollos tapados, ata que
os demais se agochen. Entón, quen se escondeu en
último lugar di unha palabra clave, como “tararí”,
ou ben quen panda conta ata unha cifra previamen-
te acordada, para comezar inmediatamente despois
a buscar os compañeiros e compañeiras, non sen
antes avisalos. Se este consegue descubrir a un dos
agochados, case seguro que este último pasará a
pandar, a non ser que consiga chegar antes ao coito
e poida dicir, petando na parede, “visto!”, ou “salva-
do!”.
Desenvolvemento
Un panda e os demais agóchanse. O primeiro ten
que atopalos e os que se esconden teñen que tentar
librarse de pandar evitando ser descubertos ou co-
rrendo ao coito a salvarse antes de que o faga quen
os descubriu.
40
Variantes
* Alzo a malla: o pando chámase agora malla.
Quen panda, elixido a sortes, conta, segundo convi-
ñesen todos os xogadores e xogadoras, ata trinta ou
corenta, mentres os demais se agochan. Cando o
pandote atopa a alguén, di: “alzo a malla por todos
os meus compañeiros e compañeiras e por min o
primeiro onde se teña escondido fulanito”. O no-
meado ten que descubrirse e ir á malla. Pero se un
dos agochados chega á malla antes que o pandote e
di “alzo a malla por todos os meus compañeiros e
compañeiras e por min o primeiro”, sálvase así el ou
ela e todos os apresados e apresadas na malla ata ese
momento. Panda o último que foi collido.
* Alabarda: pandan dous que contan entre trinta
e cincuenta; cando rematan din:
“rou, rou, repinicou, esconderse que alá vou”. E
cando atopan a alguén, dise: “alabarda por fulani-
to”. E se alguén dos agochados chega ao coito, ten
que dicir: “alabarda por fulano e mengano” (nomes
dos pandotes) salvándose así de quedar no coito.
Pandan os dous participantes que foron atopados en
primeiro lugar.
* O escondedoiro imaxinario: un xogador ou
xogadora escóndese nun lugar imaxinario dentro
dun espazo de xogo limitado previamente. Quen se
escondeu di: “cucú”; entón os demais faranlle pre-
  A Panda 
guntas ás que só pode responder si ou non. Quen
atina agóchase.
Xogadeiro
Ao aire libre, preferibelmente nunha zona con
árbores e polo tanto, con posibilidades de agocharse.
Duración
Depende do terreo limitado e do número de par-
ticipantes; aínda así, unha hora e media de xogo non
cansa.
Equipo de animación
Un ou varios animadores e animadoras, depen-
dendo da perigosidade do terreo e da idade dos
participantes. Cos máis cativos, a presenza dun ani-
mador ou animadora por cada oito participantes,
cremos que debe ser a proporción adecuada, sobre
todo se as dificultades aumentan por tratarse dun
campo non coñecido, dunha actividade nocturna, de

rapaces e rapazas de cidade que non se desenvolven
no bosque, etc.
Participantes
Como mínimo, dous, aínda que cantos máis se-
xan, mellor.
Observacións
Pódense salvar os que xa foran vistos polo pando-
te se un dos agochados chega ao pando ou coito sen
ser localizado; ou pódese salvar directamente cada
participante chegando ao coito antes de ser descu-
berto. Debe quedar claro antes de iniciar o xogo
quen pandará na seguinte rolda: se aquel xogador
ou xogadora visto en primeiro ou en último lugar. É
tamén moi importante precisar os límites do espazo
de xogo, dentro dos cales un se pode agochar.
Interese educativo
Pódese adaptar para xogar en equipo ou en clave
cooperativa.
41
 A Pita Cega
Descrición
É un xogo encadrado na tipoloxía de xogos cos
ollos tapados.
Un rapaz ou unha rapaza cos ollos tapados tenta-
rá pillar a alguén entre os demais participantes adi-
viñando logo de quen se trata.
Desenvolvemento
O obxectivo fundamental é atopar, cos ollos tapa-
dos, a algún dos participantes no xogo. Para iso xún-
tanse varios rapaces e rapazas e botan as sortes,
decidindo así a quen lle toca facer de pita cega le-
vando os ollos vendados cun pano.
Arrodeando todos a pita, danlle voltas para deso-
rientala mentres se establece o seguinte diálogo:
“ – Pita cega, que perdiches?
Unha agulla e un dedal.
Pois dá tres voltas ao redor que os toparás.”
O resto dos nenos e nenas que participan botan a
correr mentres a pita cega vai atrás deles, ás apalpa-
das, ata dar pillado a alguén; nese momento debe
adiviñar de quen se trata tenteándolle a cabeza ou a
roupa. O rapaz ou rapaza apreso puido aproveitar
antes para trocar a roupa con outros compañeiros e
compañeiras e así dificultar o recoñecemento por
42
parte da pita cega. Se esta última é quen de recoñe-
cer a súa presa, ambas as dúas persoas intercambia-
rán os roles do xogo entre si; de non ser así, a pita
seguirá apandando ata pillar a alguén a quen poida
recoñecer.
Variantes
Sen atender o diálogo co que se inicia o xogo,
podemos salientar outras variantes, como son:
* No canto de fuxir da pita cega, os participantes
dan voltas ao redor dela formando un círculo.
* Os rapaces e rapazas agardan quedos a que a
pita os atope.
* A pita choca: xogo non que non se trata de co-
ller a alguén, senón de topar cun ovo previamente
agochado.
* O couto: as rapazas e rapaces agóchanse nun
sitio, sen se poder mover del. Alí asubían para que a
pita cega os atope. Nalgúns lugares esta variante
coñéceso co nome de ‘maia’.
Materiais
Só se precisa dun pano para tapar os ollos.
  A Pita Cega 
Xogadeiro
Un espazo algo amplo; tanto pode ser un lugar
pechado como ao aire libre.
Equipo de animación
A proporción pode ser dun animador ou anima-
dora por cada oito participantes.
Participantes
O número de xogadores e xogadoras é indefinido;
pode ser o estimado conveniente polo equipo ani-
mador.

Observacións
Hai que coidar que o xogadeiro non teña obxec-
tos perigosos nos que a pita cega poida tropezar ou
bater. De existir algún obstáculo, os rapaces e rapa-
zas deben advertir á pita do perigo se vai cara a el.
Interese educativo
Este xogo pode axudar os rapaces e rapazas a
comprender que senten e como se deben desenvol-
ver as persoas privadas do sentido da vista.
Hai que procurar que todos os participantes pasen
polo papel de pita cega, evitando unha situación
incómoda para quen estea a pandar.
Por outra banda, os animadores e animadoras
estaremos atentos a que ningún dos participantes se
burle do neno ou nena que fai de pita cega.
43
 A Ra
Outras denominacións
En Portugal hai un xogo moi semellante a este
chamado ‘o sapo’. No resto da Península coñécese
como ‘a ra’.
Descrición
É un xogo de precisión: consiste en lanzar uns
discos ou pellos metálicos, situándose a unha deter-
minada distancia e tentando introducilos na boca
dunha ra sentada sobre unha caixa.
Desenvolvemento
Cada participante no xogo, dependendo da súa
idade, debe situarse a unha distancia establecida
previamente –entre 2 e 3,5 metros–, lanzando entón
dez pellos seguidos co fin de introducilos pola boca
da ra.
Ademais do orificio da boca, a caixa que soporta a
ra ten uns buratos polos que tamén se poden intro-
ducir os discos (tendo cada un unha determinada
puntuación), un muíño e dúas pontes (que dificultan
a entrada dos pellos nos ocos). A caixa leva incorpo-
rado un caixón, na súa parte baixa, dividido en tan-
tas partes como ocos haxa para meter os pellos; nel
quedan recollidos os pellos de xeito que axuda a
44
contabilizar os puntos acadados. Pódese xogar a
tantos ou a ras.
Variantes
Tanto se a partida se xoga a unha puntuación
determinada ou a ras, as regras acórdanse de ante-
mán, dependendo estas en grande medida da idade
dos participantes e/ou da súa pericia.
Aínda que orixinariamente se participaba no xogo
individualmente, tamén se podería xogar por parel-
las ou tríos, sumando o equipo a puntuación conse-
guida entre todos os seus membros.
No tocante á puntuación, esta tamén variará de-
pendendo da zona onde se xoga. De xeito orientati-
vo, poderíanse tomar estes valores: para os adultos, a
ra valería 1500 tantos, o muíño 500, as pontes 200 e
cada un dos buratos restantes 100; e para os rapaces
e rapazas, a ra 200, o muíño 100, as pontes 50 e os
restantes buratos 20. A pesar desta proposta, salien-
tamos de novo a conveniencia de que os participan-
tes acorden de antemán e de mutuo acordo as regras
da partida, tanto no tocante ao sistema de puntua-
ción como á distancia ou mesmo ao número de
pellos que se lanzan en cada quenda.
  A Ra 
Materiais
As dimensións aproximadas da mesa sobre a que
repousa a ra son de entre 50 e 60 cm. de ancho e
outros tantos de longo; de altura, entre 80 e 90 cm.
O número de furados, a maiores da boca da ra, é
variábel: algunhas mesas teñen tres buratos mentres
que outras contan con dez. Hai que contar tamén co
muíño e as dúas pontes.
Son necesarios dez pellos de ferro duns catro cen-
tímetros de diámetro, aproximadamente.
A caixa pode ter pés ou non. Neste último caso
haberá que buscar unha superficie axeitada para
colocar a caixa.
Xogadeiro
Tradicionalmente, ao igual que outros xogos de
lanzamento como a chave, xogábase á ra nas taber-
nas que tiñan eirado.
O ideal é xogar nun espazo aberto, pero como
non precisa de grandes dimensións para poder ser
practicado, tamén é un bo xogo para practicar a
cuberto.
Duración
A duración deste xogo virá determinada pola
puntuación á que deberá chegar calquera dos parti-
cipantes para gañar a partida (previamente acorda-
da esta entre os xogadores e xogadoras), así como
pola destreza destes.

Se estamos iniciándonos na práctica deste xogo, o
mellor será comezar con puntuacións baixas para
que non se prolongue demasiado. Logo, a medida
que vaiamos collendo máis habilidade, pódense
establecer puntuacións máis altas.
Equipo de animación
Dependerá da idade dos participantes, pero nor-
malmente cunha persoa abondará. No caso de levar
conta das puntuacións, o ideal sería que os partici-
pantes anotaran, nun lugar visíbel para todos, as súas
puntuacións ou que alguén se encargase deste labor.
Con nenos moi pequenos o monitor ou monitora
encargaríase de facelo.
Se fosen adultos os xogadores, non se precisaría da
figura de ningún monitor ou monitora.
Participantes
O número normal, se os participantes xogan indi-
vidualmente, é de entre 2 e 6 xogadores. Se os xoga-
dores participan por parellas, poderían ser máis os
participantes, aínda que habería que estar pendentes
de axilizar o desenvolvemento do xogo para que,
entre tirada e tirada, non pase moito tempo.
No tocante á idade, trátase dun xogo de adultos
que se lle pode propoñer practicar aos nenos maio-
res de 8 anos.
Interese educativo
Desenvolve a coordinación óculo-manual e fo-
menta a socialización.
45
 As Chapas
Descrición
Debúxanse no chan dúas liñas paralelas en forma
de serpe, con algunhas rectas, moitas curvas…, cuns
oito ou nove centímetros de ancho entre elas (medi-
das que se poden estreitar en determinados tramos
para engadir dificultade ao xogo) e da lonxitude que
se queira, sinalando a saída e a meta nos extremos
do percorrido.
Unha das partes fundamentais do xogo consiste
precisamente na confección deste carreiro e das súas
reviravoltas, o que esixe a creatividade e o acordo
entre os participantes. Pódese complicar tanto como
se queira, debuxando zonas de peóns, areas movedi-
zas, pontes estreitas, pozos, cárceres, unha zona de
morte, atallos… e calquera outro sinal que se lle
ocorra aos nenos e nenas. Canto máis longo e difícil
sexa o circuíto, máis divertido e emocionante será o
xogo.
Desenvolvemento
Cada neno e nena colle a tapadeira dunha botella
de gasosa ou refresco, marcándoa ou decorándoa
cun sinal; logo énchea con barro ou plastilina para
que pese máis e resulte máis fácil de controlar, xo-
gando con ela co cu para abaixo.
46
Para tirar a chapa séguese un procedemento
similar ao das bólas, aínda que non se colle na man,
senón que permanece sempre sobre o chan: colócase
o dedo índice ou o maior apoiado contra o polgar,
facendo arco; ao telo ben tensado, sóltase con forza,
lanzando a chapa cara adiante (é preciso algo de
práctica no lanzamento, pois hai que dominar a
potencia do golpe e a dirección na que se envía).
Para establecer as quendas de xogada, pódense lan-
zar as chapas a unha raia e os xogadores ordenaran-
se segundo a proximidade da súa chapa a dita raia.
Gaña quen primeiro chegue á meta.
Regras do xogo
Poden variar en función do percorrido estableci-
do, xa que os obstáculos acordados poden determi-
nar o desenvolvemento do xogo de moi distinto
xeito. Aínda así, regras xerais poden ser as recollidas
a continuación:
* Cada rapaz tira tres veces seguidas, sempre que
non perda nin caia nas áreas de perigo.
* Dise que é ‘mala’ sempre que a chapa saia fóra
da serpe: entón o seu dono ou dona queda sen xogar
ata a seguinte quenda e daquela debe comezar desde
o último punto no que se encontraba antes de fallar.
Pódese pactar que será considerada boa a tirada se a
chapa está tocando na raia. Cada vez que sexa mala
  As Chapas 

ou caia nas zonas de castigo, o seguinte xogador tira

tres veces, ademais das que lle tocan; se tamén perde,
tira o seguinte. E así sucesivamente.
* Tamén é mala sempre que a chapa toque nas
áreas penalizadas. Se a chapa queda tocando no
cárcere ou na morte, ese xogador ten que volver a
iniciar o xogo.
* Polos atallos máis estreitos pódese intentar pasar,
pero se a chapa sae fóra, tamén hai que volver á
saída.
* Poden ser establecidos treitos do traxecto que,
segundo a súa dificultade, supoñan un premio se son
superados ou unha puntuación máis alta.
* Se un xogador ou xogadora logra empuxar coa
súa chapa a doutro botándoa fóra do circuíto, obrí-
gao a comezar de novo. Se só toca a chapa pero non
a saca da serpe, o contrario pode seguir onde estaba
aínda que teña que pagar unha penalización ou
perder puntos.
Variantes
As variantes neste xogo poden estar no circuíto
que se pinta no chan, na súa maior ou menor dificul-
tade.
Pódese dividir o percorrido en varios treitos, asig-
nando en cada un deles un número de golpes á cha-
pa cos que debe ser superada esa etapa, dependendo
do seu grao de dificultade. Se non se supera, ese
participante comezará de novo o percorrido cando
lle toque a vez.
Materiais
Chapas (tapóns de botellas de refresco, cervexa…)
para xogar; xiz, xeso ou tella para pintar o circuíto.
Xogadeiro
Un sitio suficientemente amplo e liso, preferibel-
mente exterior, para poder facer un bo circuíto. Este
pódese pintar con xiz, xeso ou tella sobre unha su-
perficie dura e limpa: nun lousado, sobre cemento,
nos mazadoiros (pedra onde se maza o liño), ou
sobre superficies de madeira; tamén se pode xogar
sobre unha superficie branda, como a area: entón
debuxaremos o camiño coa axuda dun pao; ou pode
ser debuxado con tinta en cartóns grandes (neste
caso queda feito para outra vez).
Duración
O xogo remata cando un dos participantes conse-
gue chegar á meta.
Equipo de animación
Abonda cun director ou directora de xogo que lles
aprenda as regras aos participantes.
Participantes
Poden xogar nenos e nenas: dous, tres, catro…
Moitos estórbanse.
Interese educativo
Trátase dun xogo de habilidade e precisión no que
os nenos poden practicar as habilidades da motrici-
dade fina coas mans. Ademais, permite traballar con
eles a imaxinación, a coordinación óculo-manual ou
o debuxo.



47
 As Chelas (1)
alcanzar a algún deles tocándoo ou agarrándoo,
Outras denominacións como se teña acordado previamente. Cando pilla a
Cola, cheiro, pita. alguén, este substitúe o perseguidor comezando de
novo o xogo.
Descrición
Foi un xogo moi popular en toda Galiza. Consistía Variantes
en tocar coa man a un compañeiro e dicirlle “che- Se o grupo de participantes é moi numeroso, pode
las!”. Nalgúns sitios dicían “ahelas!”. Pero quen as ser conveniente que apande máis dun xogador.
levaba non quería quedar con elas e tiña que darllas
Pódese delimitar o campo de xogo ou non, de-
a outro.
pendendo sobre todo da idade dos nenos.
O máis usual era xogar ao saír da escola, enfron-
Os xogadores poden levar pendurado nas costas
tándose rapaces dun barrio contra os doutro ou os
un anaco de papel ou un pano que debe ser arrinca-
da cima do pobo contra os do fondo, formando
do polo perseguidor, o que evitará posíbeis discu-
deste xeito espontaneamente os equipos. Se un neno
sións durante o transcurso do xogo.
do barrio de abaixo lle daba as chelas a un do barrio
de arriba, todos os deste equipo tiñan as chelas, polo
que era necesario pasarllas de novo a un neno do Xogadeiro
barrio de abaixo. Como ninguén quería quedar con
Calquera lugar amplo e exterior onde se poida
elas, os rapaces chapuzaban nas pozas e no bulleiro
correr.
para escapar dos contrarios. Moitas veces non daban
chegado á casa para xantar porque andaban enlea-
dos coas chelas polo pobo adiante. Duración
Indefinida; os rapaces e rapazas deciden cando
Desenvolvemento parar.
Decidido coas sortes, o neno ou nena que apanda
debe correr atrás dos demais xogadores tratando de

48
  As Chelas 

se vaia sempre atrás dos mesmos xogadores, cansán-

Equipo de animación doos de máis.
É un xogo sinxelo que non precisa da supervisión
dun adulto.
Interese educativo
Xogo de carreira, competitivo; desenvolve capaci-
Participantes dades físicas como a velocidade.
No número que se queira; mellor que sexan bas-
tantes, para que sexa máis fácil pillar a alguén e non



49
 As Chelas (2)
O queda
Outras denominacións
A queda, quedas seguidas, a seca, as cadeas, as
queimadas, quedaches, tula.
Desenvolvemento
Faise un campo de xogo do que non se pode saír;
senón, pérdese. Bótanse as sortes e un queda, tendo
que pasarlle o “queda" (as chelas), o “quedache” ou
a “tula” (abreviatura de “tú la llevas”) a outro, quen,
á súa vez, debe reiniciar o xogo perseguindo a outro
xogador ou xogadora, mesmo a quen o pillou, a
menos que este diga “non vale de volta”.
Cando o pandote (quen panda) insiste en perse-
guir durante moito tempo ao mesmo xogador, este
pode liberarse del berrando “¡non vale teima!” e
cando se alcanza a alguén, pódeselle dicir “unha,
dúas, tres, que apandas ti por esta vez”.
50
Queda encadeada
Outras denominacións
Apanda con el, pombiña, chena encadeada, ca-
dea, cadea túrrica.
Desenvolvemento
Un apanda e os outros foxen; os que son alcanza-
dos únense ao pandote pola man e xuntos van coller
a outro ata que todos quedan unidos. Os xogadores
libres só poden ser collidos polos xogadores situados
nos extremos da cadea, mais os do medio poden
estorbalos e enguedellalos ata que o compañeiro dun
extremo consiga tocalos. O último en ser collido
panda no reinicio do xogo.
Variantes
Pódese limitar a cadea: seis como máximo e tres
como mínimo, por exemplo.
  A Porca 
As lanchetas
Desenvolvemento
É unha variante da illa de Arousa na que os parti-
cipantes empregan unha corda; a ela van xuntándo-
se os pillados mentres o pandote os vai levando co-
mo se fosen cabalos.
A pita velenosa
Outras denominacións
Quedas envelenadas, pela lambida, mosquiña
morta, mazá envelenada, a tea da rabia.
Desenvolvemento
Cando un neno é pillado, ten que pór no sitio do
seu corpo onde o tocaron unha man e debe correr e
darlle o "queda" a outro, pero sen sacar a man do
lugar "envelenado". O interesante e divertido deste
xogo é dar o queda nalgunha parte do corpo que
dificulte correr ao novo perseguidor.

O primeiro pandote ten que correr cos brazos
estirados á fronte e coas mans unidas palma con
palma.
Pinocho
Outras denominacións
Oso guloso.
Desenvolvemento
Un panda –Pinocho– e o resto afástase pregun-
tando ao primeiro de que cor ten o nariz. Pinocho
responderá dicindo: “teño o nariz de cor…” e os
nenos e nenas deberán ir tocar algo da cor citada
antes de seren alcanzados polo pandote.
Variantes
En vez de cores poden ser obxectos, pezas de
roupa…
Pode haber varios Pinochos.
Na Coruña, onde este xogo é coñecido como o
“oso guloso”, din: “ao oso guloso non lle gusta a
cor…”.
51
 As Leiriñas
Outras denominacións
O seu nome máis coñecido é ‘as tres en raia’;
tamén é denominado ‘eiriña’, ‘pai-fillo-nai’, ‘a raíña’,
‘catré’, ‘ta-te-ti’. Nalgunhas zonas da Península co-
ñécese este xogo como o ‘castro’, ‘carro de tres’,
‘trincarro’, ‘cruz en barro’, ‘cotines’. En Portugal
chámano ‘pedrinhas’, ‘pedreiro’, ‘carpinteiro’, ‘bu-
rro’ ou ‘cantinhos’.
Descrición
Debúxase no chan cun xiz ou cunha tella un ca-
drado coas súas dúas liñas diagonais e máis as dúas
perpendiculares (desde o punto medio de cada lado
ata o mesmo punto do lado contrario), cruzándose
as catro no punto central da figura.
Deste xeito quedan formados nove puntos de
intersección sobre os que se irán situando durante o
xogo as tres fichas de cada un dos dous xogadores.
Tamén se pode xogar –se estamos nun espazo inte-
rior– cun taboleiro elaborado ou improvisar un so-
bre papel.
52
Desenvolvemento
Enfróntanse dous xogadores. Comeza un deles –
tras botar as sortes ou por acordo– poñendo unha
das súas fichas no medio. Logo, alternativamente, os
participantes van colocando o resto das fichas ten-
tando que a persoa contraria non dea aliñado as tres
súas.
Quen antes consiga aliñar as súas fichas en cal-
quera das liñas horizontais, verticais ou diagonais,
gaña o xogo e na seguinte partida comezará colo-
cando no punto central do taboleiro a primeira das
súas tres fichas.
Variantes
Dependendo da zona, pódese mover a ficha do
medio ou non. Na zona de Muros xogábase ao ta-te-
ti e o xogador non podía mover a pedriña do centro;
na súa versión orixinal, as fichas movíanse de xeito
lineal e podíase comer.
Este é un xogo que se presta para ser practicado
con pezas xigantes (rodas, aros…) ou mesmo empre-
gando persoas como fichas.
Muíño ou alquerque: vén sendo unha versión
avanzada do xogo das leiriñas. Neste caso xógase
con nove fichas e o taboleiro fórmano tres rectángu-
los ou tres cadrados. Hai que mover as fichas en
  As Leiriñas 
sentido lineal e cada vez que alguén fai tres en raia
cómelle unha ficha ao contrario; pola contra, no
momento en que alguén queda con só dúas fichas,
perde.
* Cadro de doce: esta é unha modalidade do al-
querque que se practica seguindo a mesma metodo-
loxía do xogo das damas, pero o taboleiro fórmano
catro cadrados xuntos, con cadansúas perpendicula-
res e diagonais; cada xogador emprega doce fichas,
de aí o seu nome.
* Cinco en raia: tamén se pode xogar ás leiriñas
con máis fichas ou facendo un taboleiro que en cada
liña conteña catro ou cinco puntos nun taboleiro con
catro cadros.
Materiais
Tradicionalmente empregábanse como fichas
pedriñas, grans de millo, palliñas, botóns…; botába-
se man de calquera cousa coa única condición de
que cada xogador ou xogadora puidese diferenciar
as súas das do contrario.
O taboleiro debuxábase no chan ou pintábase
nun papel. Xa hai tempo que este xogo se comercia-
liza elaborado en madeira ou plástico. Seguindo a

tradición, este xogo é un bo recurso para calquera
situación, xa que, esteamos onde esteamos, podemos
practicalo con material non convencional e de balde.
Xogadeiro
É un moi bo xogo de interior, xa que precisa de
moi pouco espazo e pode xogar moita xente ao
mesmo tempo, aínda que, se decidimos botar unha
partida á sombra dunha árbore, moito mellor.
Duración
A duración quedará determinada polo número de
partidas que previamente se acordara botar. Unha
partida soa pode durar moito ou moi pouco tempo,
dependendo se o nivel de destreza dos participantes
no xogo é parello ou non.
Equipo de animación
Un monitor ou monitora é suficiente; mesmo se
pode prescindir da súa presenza.
Participantes
O número é de dous. Habendo máis xogadores
pódense establecer quendas (quen gañe a partida
permanece e xogará de novo contra a persoa que se
incorpore) ou partidas simultáneas (enfrontándose os
que gañan e os que perden entre eles, por exemplo).
Para nenos e nenas a partir dos 6 anos.
Interese educativo
Ademais de desenvolver a percepción espacial,
potencia a axilidade mental.
53
 O Aro
Outras denominacións
Tamén se coñece coma ‘arco’, ‘roda’, ‘chinga’,
‘bóla’, ‘choucha’ ou ‘voloucha’. En Portugal coñéce-
se como ‘arco’ ‘arco e gancheta’ ou ‘corrida de ar-
cos’.
Descrición
Este xogo consiste en facer rolar un aro cunha
guía; esta é unha vara feita de arame ou ferro que
remata nun rectángulo aberto, en forma de U, onde
se encaixa o aro.
Desenvolvemento
É un xogo individual para practicar ao aire libre;
consiste basicamente en facer rolar o aro en equili-
brio coa axuda da guía, cousa que, aínda que semel-
le fácil, non o é, precisa de moita práctica para che-
gar a facelo con habilidade. Nun primeiro momento,
para facer correr o aro, débese coller este entre o
dedo polgar e os demais dedos da man, menos o
furabolos, que se manterá estendido; despois, sóltase
para que comece o seu percorrido e coa guía, vaise
dirixindo o aro na dirección desexada mentres se lle
segue a dar impulso. Se queremos frealo debemos
meter a guía por dentro do aro. Unha vez dominada
54
a técnica, pódense organizar outros xogos, como
carreiras de velocidade ou habilidade.
Variantes
Débese comezar por tentar dominar a técnica,
cadaquén por libre e con moita perseverancia. Can-
do xa se ten práctica, se queremos, podemos facer
carreiras entre os xogadores: o inicio da carreira e o
final pode ser o mesmo ou chegar ata un lugar pre-
determinado.
Outra boa opción poden ser as carreiras por
equipos, substituíndose os membros de cada grupo
en levar o aro á meta fixada.
A xente que xa teña un bo dominio do xogo pode
xogar a percorrer un circuíto con obstáculos, tendo
que superalos ou derrubalos.
Tamén podemos intentar facer rolar o aro só coas
mans, sen empregar a guía.
Materiais
O aro que se empregaba tradicionalmente proce-
día dunha roda de bicicleta ou fora o cerco dos cal-
deiros ou pipos (cortados e soldados por un ferreiro
no caso de seren moi grandes). A guía é un arame
rematado nun gancho no seu extremo; pode ter
unha agarra de madeira.
  O Aro 
Na actualidade existe unha versión moderna deste
xogo, cun aro e a súa guía feitos en plástico.
Xogadeiro
O mellor lugar para recrearse con este xogo será
un espazo aberto e amplo cun pavimento liso, sobre
todo para iniciarse no manexo do aro. Tamén pode
valer un espazo pechado que dispoña destas caracte-
rísticas, como un pavillón…
Duración
Será variábel: a medida que se lle colla o truco,
seguro que os participantes quererán estender o
tempo da súa práctica.
Equipo de animación
O ideal para iniciarse no xogo serían dúas ou tres
persoas explicando o seu manexo por grupos peque-

nos de rapaces (se dispoñemos de bastantes aros).
Logo será suficiente coa presenza dun monitor ou
monitora.
Participantes
Aínda que nun principio se practicase de xeito
individual, noutras modalidades deste xogo –como
as carreiras– o número é indeterminado, dependerá
do espazo e do material dos que dispoñamos.
O aro é un xogo indicado para rapaces e rapazas
a partir dos 10 anos.
Interese educativo
O aro é un xogo co que podemos desenvolver a
percepción espazo-temporal e a habilidade. Ade-
mais, pode resultar moi grato, xa que se pode xogar
individualmente –poñéndose cadaquén os seus pro-
pios retos– ou correr por correr, sen se preocupar un
por ter que gañar ou perder.
55
 O Brilé
Descrición
Dous capitáns escollen equipos nun campo de
xogo delimitado por tres liñas paralelas: o medio,
desde onde lanzarán os xogadores de cada equipo a
pelota; e os extremos, cara onde correrán os mem-
bros de cada equipo cando os do contrario lanzan
desde o medio. Detrás da liña de cada equipo sitúase
a zona dos brilados do equipo contrario. Todos os
xogadores deben situarse desordenadamente dentro
do campo do seu grupo, menos un de cada equipo
que se irá colocar detrás da liña dos contrarios, na
zona dos brilados, para coller o balón cando saia
fóra.
Desenvolvemento
Bótanse as sortes para decidir en que campo que-
da cada equipo e quen inicia o xogo lanzando o
balón. Nese momento xa se pode tirar contra os do
campo contrario desde a raia do medio se se quere,
para acurtar a distancia que debe cubrir a pelota –
aínda que é posíbel lanzar desde calquera punto do
seu campo– e cara á súa zona de brilados, onde xa
se situou un compañeiro de equipo.
56
Regras do xogo
Se ao tirar o balón con forza contra os contrincan-
tes, toca este a algún deles e cae despois ao chan, o
xogador ou xogadora alcanzado considérase brilado
e ten que saír do campo colocándose detrás do equi-
po contrario, onde xa había un compañeiro seu. Este
último, nalgunhas modalidades do xogo, pode rein-
corporarse entón ao campo do seu equipo.
Se o balón toca a un xogador, pero, ou ben un
compañeiro recolle o balón antes de que caia ao
chan, ou ben o mesmo xogador consegue collelo
coas mans sen que caia ao chan ou despois de que
dea un bote, ese xogador non está brilado e segue
xogando: pode lanzar rapidamente o balón en di-
rección contraria tentando sorprender aos do equipo
contrario ou pode achegarse á liña do medio para
facelo.
Cando o balón lanzado bate en dous xogadores e
cae ao chan, son brilados os dous compañeiros.
Tanto o xogador que desde o principio se colocou
detrás do campo contrario como os seus compañei-
ros brilados, poden coller o balón se sae fóra do
terreo de xogo polos seus extremos e intentar brilar
os contrarios.
Todo xogador que tripe fóra do seu campo ou
que, accidentalmente, pise o campo contrario e sexa
  O Brilé 
tocado por un dos xogadores contrarios, é conside-
rado brilado.
Pódese marear e cansar os membros do equipo
contrario enviando a pelota desde o campo propio
aos compañeiros brilados varias veces seguidas, ata
que alguén decida sorprendelos lanzando a pelota
para brilar.
Perde o equipo ao que primeiro lle brilen todos os
xogadores e xogadoras.
Os xogadores brilados poden tentar salvarse se,
desde a liña de fondo, conseguen brilar eles a un
contrario; isto será posíbel só a primeira vez que
lanzan a pelota tras seren brilados.
Pódese iniciar o xogo sen que haxa ningún xoga-
dor nas zonas de brilados; neste caso, a estratexia do
equipo pode ser permitir que un dos xogadores ou
xogadoras con mellor puntería se deixe brilar canto
antes, para así aumentar a presión sobre os contra-
rios lanzando a pelota desde dúas frontes e dar bri-
lado logo a todos os xogadores contrarios.
Ás veces prohíbense os tiros aos pés dos contrarios
e ás veces ditos tiros son considerados unha dificul-
tade que engade emoción ao xogo. Sempre deben
ser prohibidos os lanzamentos á cabeza.
Variantes
O brilé de puntos: o desenvolvemento do xogo é o
mesmo, pero cada xogador conta cunha serie de
puntos ao inicio do xogo que se corresponden co
número de veces que pode ser alcanzado pola pelota
antes de ser brilado. Cada xogador ou xogadora leva
conta dos puntos que vai perdendo ata chegar a
cero.

Materiais
Fai falta un balón mediano que non sexa moi
pesado nin moi duro.
Xogadeiro
Exterior e amplo: as medidas fanse segundo con-
veña, tendo en conta o número e a idade dos parti-
cipantes. Orientativamente, pódese tomar como
unha dimensión aceptábel a de 10 pasos de ancho
por 15 de longo para o campo de cada equipo, se os
rapaces e rapazas son maiores de 12 anos. Hai que
ter en conta que os participantes no xogo deben ser
capaces de lanzar o balón sobrepasando a distancia
do campo contrario e facéndoo chegar aos compa-
ñeiros brilados.
Duración
Variábel. O que se tarde en brilar a todos os com-
poñentes dun equipo.
Equipo de animación
Unha persoa que faga a función de árbitro.
Participantes
O número de xogadores e xogadoras que poden
participar é indeterminado.
Interese educativo
Desenvolve a axilidade, a velocidade e os reflexos
dos participantes, así como o sentido de equipo e de
cooperación.
57
 O Conxelado
Outras denominacións
Cuba-libre, stop-libre, o stop.
Descrición
Este xogo trátase dun tipo de queda, na que, se o
pandote está a punto de alcanzar unha persoa, esta
pode salvarse parándose ao tempo que di "Cuba" ou
“stop”; deberá, ademais, permanecer así parada e
cos pés ben separados ata que algún compañeiro a
rescate pasando por debaixo das súas pernas ao
tempo que lle di: "libre!".
Desenvolvemento
Hai un perseguidor que tratará de pillar a algún
dos que escapan; cando o consiga, intercambiará o
papel coa persoa pillada. A dificultade está en que as
persoas perseguidas, para evitar que as alcancen,
poden decidir quedar “conxeladas”, ou o que é o
mesmo, paradas coas pernas abertas ao tempo que
berran “Cuba” ou “stop”. A persoa que fica conxe-
lada non se pode volver mover ata que un compa-
ñeiro ou compañeira do xogo que corre libre lle pase
entre as pernas.
Pode chegar un momento en que haxa moitos
xogadores conxelados, polo que ao mellor ao perse-
58
guidor lle poida interesar máis mantelos nesa postu-
ra que tentar ir polos que continúan libres.
Variantes
Unha variante deste xogo, moi entretida e diná-
mica e tamén coñecida como ‘o conxelado’, consiste
no seguinte: hai varios perseguidores que intentarán
deixar a todos conxelados, é dicir, cada xogador que
tocan quedará parado (neste caso non intercambian
o papel) ata que alguén o salve pasándolle entre as
pernas. Se os perseguidores logran deixar a todos
conxelados gañan.
Pódese facer un grande número de combinacións
con este xogo: desde a forma de desprazarse (á pata
coxa, cos pés xuntos, por parellas…), pasando polo
número de perseguidores, ou ata no xeito de conxe-
larse e salvarse. Por exemplo: hai un xogo coñecido
coma ‘splash’, no que, para que non dean alcanzado
a alguén que está sendo perseguido, debe pararse cos
brazos abertos e entrelazados berrando “splash”, sen
se poder mover ata que un compañeiro ou compa-
ñeira se meta dentro dos brazos do conxelado dán-
dolle unha aperta ou un bico (dependendo da con-
fianza).
  A Porca 
Materiais
En principio ningún, pero é importante, para non
crear confusións, que os perseguidores leven algún
tipo de distintivo como, por exemplo, un pau peque-
no, globos, balóns, aros… que poidan intercambiar;
deste xeito todos saberán en todo momento quen
son os pandotes. No caso de non dispoñer de ningún
distintivo, os perseguidores poden ir coa man na
cabeza ou noutro lugar decidido antes.
Xogadeiro
O mellor sería un espazo amplo e aberto. En caso
contrario, haberá que limitar a forma de desprazarse
para que o obxectivo non sexa inalcanzábel.
Duración
A duración deste xogo variará moito dependendo
da capacidade física dos participantes. Na modali-
dade de deixar a todos conxelados, sería interesante
que todos os xogadores pasasen polo papel de perse-
guidor.
Equipo de animación
Chega cun monitor ou monitora, quen deberá
estar pendente de que non sempre se persiga á

mesma persoa. Pódese poñer como norma, por
exemplo, que non se pode devolver a queda, é dicir:
se o pandote alcanza a alguén, esta persoa non pode
pillar inmediatamente despois á persoa que a pillou;
e animar a perseguir a outras persoas.
Participantes
Aínda que non se esixe un número determinado
de xogadores para este xogo, é moi importante telo
en conta, xa que os que escapan poden pasar moito
tempo parados ou os que perseguen non ser capaces
de pillar a ninguén. No caso de ser moitos os xoga-
dores (entre 10 e 20), haberá que dispoñer de máis
espazo e de máis perseguidores. En caso contrario
(ata 10 participantes, máis ou menos), o espazo pode
ser máis reducido e pode abondar con que haxa un
único pandote.
Pódese propor este xogo a nenos e nenas a partir
dos 5 anos.
Interese educativo
Este é un xogo no que se traballa a axilidade e a
velocidade. Pode ser empregado perfectamente ao
inicio dunha batería de xogos ou nunha sesión de
quecemento.
59
 O Gato e o Rato
Outras denominacións
Tamén é coñecido como ‘rato que te pilla o gato’.
En Portugal tamén xogan ao ‘rato e gato’.
Descrición
É outra modalidade de pilla: neste caso, o pandote
–o gato– ten que coller ao que fai de rato facendo
exactamente o mesmo percorrido ca el.
Desenvolvemento
Todos os participantes sentan espallados polo
terreo de xogo, a excepción de dous: un destes será o
rato (o perseguido) e o outro o gato (o perseguidor).
O gato ten que facer o mesmo percorrido que o
rato, tendo como obxectivo alcanzalo.
O rato, para se salvar, pode saltar por riba dalgún
compañeiro ou compañeira, pasando entón a sentar
no mesmo sitio da persoa por riba da cal saltou,
tendo esta que pasar a ser o perseguidor, de xeito
que o que estaba facendo de gato pasará a ser o rato
(perseguido).
Se o gato pillase o rato antes de que este saltase
por riba dun terceiro xogador, ambos trocarían os
papeis entre si e seguiría o xogo do mesmo xeito.
60
Variantes
Outra modalidade moi popular deste xogo consis-
te, ao igual que na anterior, en que o gato ten que
coller o rato, pero neste caso o resto de xogadores
participantes permanecen de pé collidos polas mans
formando unha roda. Entón o perseguido vaise
metendo aleatoriamente por entre as persoas da
roda, pasando por debaixo dos seus brazos, tendo o
perseguidor que seguir a mesma traxectoria có pri-
meiro. No inicio da carreira, o gato sae desde o cen-
tro da roda e o rato desde fóra dela, collendo deste
xeito unha pequena vantaxe para escapar. Tamén se
xoga moito estando en roda pero sen se coller das
mans.
Outras opcións poden ser: pasar gato e rato por
debaixo das pernas das persoas na roda ou, estando
estas repartidas por parellas, no momento en que o
rato se agarra a un dos membros da parella, inme-
diatamente o compañeiro deste, que queda só, con-
vértese en perseguidor e terá que ir polo anterior
gato, agora reconvertido en rato.
Nalgúns sitios os da roda van cantando aquilo de
“rato que te pilla o gato, rato que te vai pillar”, pero
tamén se pode cantar calquera outra cantilena.
No caso de haber moitos participantes no xogo,
podemos poñer varios perseguidores e perseguidos.
  O Gato e o Rato 

Materiais Equipo de animación

En principio ningún, a non ser que queiramos
empregar algún distintivo para diferenciar o gato do
rato.
Xogadeiro
Necesítase un espazo aberto e amplo.
Duración
Variábel: o ideal sería que todos os xogadores e
xogadoras chegasen a facer de gato e de rato.
Cun monitor ou monitora será suficiente. No caso
de que o xogo ameace con facerse monótono, pó-
dense ir introducindo variantes, mesmo pedíndolle
aos participantes que fagan propostas sobre a mar-
cha.
Participantes
O número de participantes é indeterminado, pero
entre 10 e 15 pode estar ben. Para nenos e nenas a
partir dos oito anos.
Interese educativo
Con este xogo desenvólvese a capacidade dinámi-
ca xeral e a velocidade de reacción.



61
 O Gua
Outras denominacións
Sienso.
Descrición
Trátase do xogo de bólas –bugallos, mecas, bolin-
dres…– por excelencia en Galiza. Recibe o seu no-
me da focha ou covo ('cuviolo' ou 'couviño') duns
dous dedos de profundidade feito no chan –co tacón
do zapato, por exemplo–, onde hai que meter as
bólas.
A finalidade do xogo é eliminar a bóla do contra-
rio golpeándoa ata oito veces e entrando despois no
gua. Quen xoga tira a súa bóla contra a outra e
seguirá tirando sempre que consiga bater nela.
Desenvolvemento
Pódense botar as sortes das pedriñas (nesta caso
bólas), tirando desde o gua cara a unha liña fixada a
certa distancia, co pé dereito situado diante do gua e
o esquerdo detrás; establécense as quendas por orde
de proximidade das bólas á raia.
O primeiro participante tira a bóla desde o gua en
calquera dirección. Despois o outro neno, colocando
o dedo maimiño dentro do burato e collendo ao
mesmo tempo o bugallo co dedo índice, ten que
62
impulsalo co polgar coa intención de darlle ao ca-
rrabouxo do primeiro participante. Se non lle dá,
continúa o outro; pero se lle dá, dirá “primeira” ao
chincar a bóla; desde onde quede a bóla volve tirar e
se lle dá, di "segunda"; se repite a operación será a
"terceira"; obtendo o cuarto acerto dirá "truco". As
seguintes sortes son: "máis truco" ou ”matruque” e
"pé" (ten que ficar un pé entre a bóla del e a do
compañeiro) ou “pés” (mídense dous pés entre as
dúas bólas). Se non hai pé, pérdese, como sucede nas
sortes anteriores se non se lle dá á bóla; mais se se
logra o pé, hai que seguir dicindo primeiro “bóla” e
despois "paso de bóla" ou “paso bóla”, afastando a
bóla contraria do gua. Desde onde quede a bóla
propia, apoiado sempre o maimiño no chan, tírase
esta para o gua. Se entra, dise "gua" gañando o
xogo. Cada vez que se perde, o seguinte reanuda a
actividade na xogada onde perdeu a última vez.
Regras do xogo
Pódese meter a bóla propia no gua para evitar
recibir topes; cando chegue de novo a vez, hai que
medir unha cuarta e lanzar a bóla desde esa nova
posición. Igualmente, pódese botar a bóla fóra da
raia para librarse dos topes, mais sen permanecer aí
dúas veces seguidas; cando haxa que lanzar de novo,
farase desde calquera punto da raia, podendo medir
  O Gua 
unha cuarta e lanzar desde aí. Se ao bater na bóla
do contrario quedan as dúas tocándose ou a menos
dun dedo de distancia, os seguintes topes pódenselle
dar sen tirar, batendo unha bóla contra outra ata
chegar ó tope de 'pés'. Se non se atina na bóla, pér-
dese a quenda. Quen perde entrega a súa bóla ao
gañador.
Variantes
• Poden xogar ata oito xogadores: cada un deles
debe ir á caza de todos os demais evitando ao tempo
ser batido polas bólas contrarias. Pódese mudar de
obxectivo á vontade e segundo máis conveña. Póde-
se afastar a bóla propia das do resto aproveitando
algunha quenda se se ve perigo e en vez de atacar.
Remátase cando son eliminados todos os xogado-
res menos un, aínda que o gañador será quen consi-
ga máis bólas por ter eliminado máis xogadores.
• Xogan entre dous e catro participantes. Hai que
bater nas bólas contrarias ata cinco veces, metendo
para rematar a bóla propia no gua. Os golpes chá-
manse ‘primeira', 'truque', 'máis truque', 'retruque'
(dous pés entre as bólas), 'paso bóla' e 'gua'.
Materiais
Xeralmente, as moedas infantís son as propias
bólas, que pasan a ser propiedade de quen gaña.
Os materiais tradicionais son as landras, as abelás,
os bugallos ou carrabouxos (redondos e de cor ru-
bia); ou os seixos –ou chinas– redondeados. Pódense

empregar tamén as bugallas das carballeiras: son
máis grandes, de cor marrón escura cunha coroa de
piquiños arredor (nalgúns pobos chámanas cantaro-
las), pero son máis incómodas e difíciles de manexar.
Había nenos que facían as bólas de barro cocéndoas
no lume. Outros collíanas das tampas das botellas ou
aproveitaban as de aceiro tiradas dos rodamentos
desusados dos motores. Actualmente están industria-
lizadas e moi estendidas as bólas de vidro ou bolin-
ches.
Xogadeiro
Un espazo aberto: un campo, un areal… libre de
obstáculos. Precísase facer un buratiño redondo no
chan: o gua.
Duración
É conveniente ter tempo dabondo por diante para
gozar das partidas con demora.
Participantes
O seu número pode ser a partir dos dous xogado-
res, aínda que é mellor non pasar de oito para non
facer pesado o xogo.
Interese educativo
Xogo competitivo de regras sociais. Desenvolve a
habilidade cos dedos das mans (motricidade fina).
63
 O Pano
Outras denominacións
Lenzo, trapo, chaqueta.
Descrición
É un xogo popular de recreo que só se pode prac-
ticar en grupo. Antes de nada hai que elixir unha
nai: un xogador ou xogadora neutral que sosteña o
pano ao tempo que fai de xuíz dos
acontecementos.Os nenos e nenas repártense en
dous equipos que han ter o mesmo número de parti-
cipantes, correspondendo en cada bando un número
a cada un deles e sendo os mesmos números en
ambos equipos (é dicir, se os equipos son de seis, os
xogadores e xogadoras de cada equipo numeraranse
do un ao seis).
Os equipos sitúanse nos extremos do campo de
xogo, onde unha liña marca o punto de saída e che-
gada dos corredores; a nai ponse no medio do cam-
po sostendo o pano co brazo estirado.
No chan, na mesma dirección do brazo e en para-
lelo ás liñas dos equipos nos extremos, farase unha
liña que dividirá o terreo en dúas zonas.
64
Desenvolvemento
Quen fai de nai dirá un número. Nese momento,
os representantes de cada equipo con ese número
sairán correndo cara ao centro do campo para coller
o pano antes que o seu contrincante, levándoo entón
trala raia do seu equipo sen que o xogador do equi-
po contrario o alcance ou o toque coa man. Se isto
sucedese, o xogador pillado queda eliminado; se non
consegue alcanzalo o perseguidor, será este último
quen deixe o xogo.
Regras do xogo
Pódese burlar o contrincante finxindo que se colle
o pano para obrigalo a que pise co pé o noso campo
–para el ou ela, o contrario–, co que quedaría elimi-
nado se o pano estivese aínda colgado do brazo da
nai nese momento.
Cada vez que un participante queda eliminado, o
seu número ten que ser asumido por un compañeiro
ou compañeira do equipo, de xeito que ao final, se
só queda un participante, este ha representar todos
os números cos que se partía no inicio do xogo.
Perde aquel equipo que antes quede sen xogado-
res.
  O Pano 
Variantes
Os números poden ser suplidos por cores, flores,
animais…
Materiais
Un pano.
Xogadeiro
Normalmente, exterior, aínda que con nenos
pequenos podería levarse a cabo nun espazo interior
algo amplo. O ideal, con rapaces e rapazas máis
maiores, será un campo de xogo cunha lonxitude
entre os 16 e os 20 metros.
Duración
Variábel segundo o número de participantes nos
equipos. O xogo durará ata que un dos equipos
Outros xogos co pano
O pano atado
Outras denominacións
Espantallo.
Desenvolvemento
A nai, no medio do campo, suxeita dous panos,
un en cada man. Cando di un dos números reparti-
dos entre os membros de ambos equipos, os xogado-
res de cada bando con dito número deben saír co-
rrendo cara á nai, coller un pano e correr con el
xunto ao equipo contrario para atarllo no brazo a un
dos seus xogadores. A continuación volven xunto aos
do seu equipo, desatan o pano que o corredor con-
trario deixou atado no brazo dun compañeiro e
corren a atarllo de novo á nai, no medio do campo.
Quen remate antes todo este proceso, gaña.
Variantes
Atar o pano en distintas partes do corpo; utilizar
balóns en vez de panos e chegar con eles a un lugar
predeterminado.
perda os seus compoñentes ao iren sendo estes
eliminados.
Equipo de animación
Abonda cunha persoa: a nai é quen dirixe o xogo.
Participantes
Pode participar un número indeterminado de
persoas, aínda que se son demasiadas o desenvolve-
mento do xogo farase un pouco lento; uns dez parti-
cipantes por equipo podería ser o número máximo
recomendábel.
Interese educativo
Trátase dun xogo competitivo no que importa
sobre todo a rapidez e a habilidade para enganar e
despistar o xogador contrario, esixindo ademais dos
seus participantes reflexos e axilidade.
Materiais
Dous panos.
Os dous panos
Desenvolvemento
A nai sitúase na liña central acompañada dun
xogador ou xogadora de cada equipo. Di un número
e os xogadores que o levan en cada equipo saen
correndo cara a ela, collendo o pano que lle corres-
ponde e atándoo no propio pulso. O seu compañeiro
ou compañeira de equipo, ata agora de pé xunto á
nai, debe desatarllo e entregarllo para que volva
atalo outra vez ao xeonllo, ao cóbado… e ao nocello.
Cando remata de desatalo do nocello, o xogador que
corre debe atar o pano no pulso da nai. Gaña o
xogador que completa antes este proceso, quedando
o outro descualificado. E perderá o equipo que eli-
mine antes a totalidade dos seus membros.
Materiais
Dous panos.
65
 O Piollo
Outras denominacións
Vai caer, a bomba.
Descrición
Este é un xogo de roda. Todos os participantes
forman un círculo pasándose uns a outros a pelota
mentres o piollo, situado no medio, conta.
Desenvolvemento
Colócanse de pé, formando unha roda, todos os
participantes, agás o piollo (o pandote); este sitúase
no medio dos demais cos ollos pechados e comeza a
contar en voz baixa mentres os compañeiros van
pasando a pelota entre eles. Cando o piollo chega ao
número 10, dirá: “vai caer”; cando alcanza o 20,
avisará: “está caendo”; e cando chega a 40 berrará:
“caeu”. Neste momento, a persoa que sostén a pelo-
ta na man ten que sentar coas pernas estiradas, o cal
quere dicir que está excluído do percorrido que siga
a pelota. Restablécese o xogo: a pelota seguirá pa-
sando de man en man, pero cando chega a quen
está á beira dunha persoa sentada, dita persoa terá
que saltar por riba de quen estea no chan, entregar a
pelota ao seguinte participante que estea de pé e
volver para o seu sitio.
66
Variantes
Para evitar que alguén quede eliminado ou que
pase moito tempo sentado, podemos considerar a
seguinte opción: quen ten a pelota, cando se remata
de contar, pasa a ser piollo. Tamén é moi interesante
a opción na que os que van perdendo seguen pasan-
do a pelota, primeiro de xeonllos, logo sentados,
tumbados…
Hai un xogo moi semellante –chamado ‘pasar a
pelota’ ou ‘pasar en roda’– no que os participantes
van pasando a pelota entre eles e, cando alguén a
lanza mal ou lle cae, ten que poñerse de xeonllos,
continuando no xogo nesa postura; se volve a equi-
vocarse, terá que sentar no chan; e logo, ao seguinte
erro, xogará cunha man nas costas. Sería importante
seguir propoñendo alternativas para que todos poi-
dan continuar participando no xogo.
Materiais
Unha pelota (pode servirnos unha feita de papel),
un globo ou calquera outro material que se poida
lanzar e recoller (como un disco, unha indiaca, un
aro pequeno…).
  O Piollo 

O número ideal de xogadores estará entre 8 e 12,

Xogadeiro
Pode ser un espazo interior ou exterior, xa que
non se precisa de moita extensión (a non ser que
haxa moitos xogadores e xogadoras). De todos os
xeitos, mellor que se trate dun terreo onde poder
sentar.
Duración
O xogo orixinal remata cando só queda un de pé.
Nas variantes podémolo estender moito máis, de-
pendendo das vidas ou alternativas que empregue-
mos.
Equipo de animación
Cun monitor ou monitora será suficiente.
Participantes
para que o xogo non se prolongue demasiado. No
caso de ser máis, poderíanse introducir máis pelotas.
O xogo é para nenos e nenas entre os 6 e os 12
anos.
Interese educativo
O piollo é un xogo de axilidade e velocidade.
Desenvolve a coordinación dinámica xeral.
Observacións
A persoa que fai de piollo, cando chega ás cifras
acordadas antes, pode primeiro estender un brazo,
logo estender o outro e finalmente, cando coincide
co último número, dar unha palmada por riba da
cabeza ao tempo que di “caeu ou bomba”. Tamén
se pode variar a conta e poñer outras marcas.



67
 O Truco
Outras denominacións
Mariola, peletre, raia, raivela.
Descrición
Debúxanse raias no chan formando os cadros que
compoñen o truco (ver debuxos). O xogo consiste en,
mentres se salta á pata coxa, ir pasando coa punta
do pé o peletre –un anaco de tella ou pedra– dun
cadriño a outro do truco, sen que fique nunca este
sobre as raias nin saia fóra dos cadros. Ten moitas
variantes.
Desenvolvemento
O truco é o xogo que máis variantes ten en todas
partes. E tamén é o que máis evolucionou.
Por isto, imos explicar a modalidade que, cremos,
máis se xoga en Galiza.
Lánzase o peletre ao cadro 1 e sáltase por riba de
dito cadro para caer no cadro 2 e seguir saltando a
couchopé ou, o que é o mesmo, á pata coxa, ata os
cadros 4 e 5, onde hai que apoiar os dous pés, un en
cada cadro. De novo á pata coxa, vaise ata a casa 6,
onde se toma impulso para caer nos cadros 7 e 8
mirando en sentido contrario ao que se estaba se-
guindo ata o momento, dando para iso a volta no
68
aire. De volta, hai que sacar o peletre do cadro 1
cunha patada, sempre á pata coxa, ou collela coa
man permanecendo a couchopé.
Iníciase agora o segundo percorrido lanzando
nesta ocasión o peletre ao cadro 2 e saltando primei-
ro ao cadro 1, de novo a couchopé; de aí sáltase ao
cadro 3 seguindo o mesmo percorrido do mesmo
xeito que a vez anterior. Ao voltar hai que empurrar
a tella ao cadro 1 antes de sacala fóra.
Esta operación vaise repetindo comezando cada
vez nun cadro distinto, seguindo a numeración e
pasando por todos os cadros. Sempre se salta, sen
entrar nel, por riba do cadro no que se encontra
nese momento o peletre, ata que se chega de volta e
hai que empurrar este coa punta do pé sobre o que
nos estamos apoiando, enviándoo entón cara aos
cadros anteriores, en orde inversa, antes de sacalo
fóra do truco e rematar ese percorrido.
Gañará o participante que antes complete os oito
percorridos e no último, lanzando o peletre ao cadro
8, consiga pasalo polos cadros 7, 6, 5, 4, 3, 2 e 1 sen
que nunca fique sobre unha raia nin saia fóra.
Cando alguén perde, pásalle a vez a outro xoga-
dor ou xogadora e cando lle toca de novo xogar,
retoma o percorrido alí onde fallara.
  O Truco 
Variantes
Xa se dixo que ten infinidade de variantes e estas
dependen da forma do truco ou do número de par-
ticipantes. As regras son sempre máis ou menos as
mesmas. Xógase individualmente ou por parellas.
Neste último caso é raro que o número de parellas
pase de dúas e cando se xoga así, altérnanse ambas;
ao perder un xogador ou xogadora, tócalle a vez á
outra parella; cando unha parella que perde recupe-
ra a vez para xogar, xoga aquel ou aquela dos seus
membros que non saltara durante a xogada anterior,
retomando o xogo no cadro onde perdera o seu
compañeiro ou compañeira.
Materiais
Un anaco de xiz ou de tella para marcar no chan
a figura do truco; ese mesmo xiz ou tella, ou unha
pedra, para ser utilizado como peletre.
Xogadeiro
Cómpre un chan liso e duro, lousado ou de terra.

Duración
O tempo que se tarde en completar o percorrido
do truco.
Equipo de animación
Dependerá da idade dos nenos e nenas, aínda que
este xogo facilita que os rapaces e rapazas se organi-
cen entre eles. En caso de que se considere precisa a
presenza dun adulto, abondará cun animador ou
animadora.
Participantes
Non esixe un número determinado de participan-
tes, poden xogar todos os nenos e nenas que queiran.
Aínda así, máis de dez non sería recomendábel por-
que se tardaría moito en pasar as quendas, facéndose
aburrido.
É mellor xogar por parellas para que así gañar ou
perder non dependa dunha soa persoa, senón de
dúas. Estas parellas poden ser mixtas para introducir
os rapaces no xogo, xa que o truco é un xogo tradi-
cionalmente de nenas.
69
 Ovo, Pico, Araña
Outras denominacións
Carromato, saltachiviñas, media manga, manga
enteira, ¡arriba, facu!, aí vai facu, a faba.
Descrición
Trátase dun xogo de lombas. Bótanse sortes e
fanse equipos de dous, tres ou catro nenos cada un.
Con máis é moi difícil xogar. Fai falta unha nai: pode
ser un neno ou un adulto que estea sentado. Os do
equipo que apanda póñense en posición de poldro –
inclinada a metade superior do corpo formando un
ángulo recto con respecto ás pernas– e agarrados
uns detrás doutros, formando o facu, de tal xeito que
o primeiro teña a cabeza apoiada no colo da nai, o
segundo detrás do primeiro coa cabeza entre as
pernas deste e o terceiro e cuarto na mesma posición
que o segundo.
Desenvolvemento
Os membros do outro equipo saltan dun en un
enriba dos que están apandando. Os rapaces saben
que o que máis lonxe é capaz de chegar (máis cerca
da nai), debe facelo en primeiro lugar para deixar
sitio aos demais. Estando todos a cabalo, o xefe do
equipo de arriba diralle ao xefe do equipo dos pan-
dotes: "ovo, pico, araña", ao tempo que pon as mans
70
semellando un ovo (cos dedos polgar e índice for-
mando un o), un pico (os dedos nun puño menos o
polgar, cara arriba) ou unha araña (todos os dedos
da man encorvados e separados entre si imitando o
corpo deste insecto) e só unha destas figuras en cada
ocasión. Se o que está abaixo acerta, os equipos
intercambian as funcións; se non, repítese o xogo
con cada equipo apandando ou saltando como lles
tocara a vez anterior.
Pódese xogar a un número de vitorias: cada equi-
po só pode contabilizar as súas cando está saltando;
cando apanda e acerta, só cambia de función no
xogo, sen puntuar.
Regras do xogo
A nai fará ademais de xuíz.
Se os que saltan non se dan mantido no alto ata
acabar a xogada, se lles arrastran os pés, se caen…
perden e apandan. Se os que están abaixo se soltan
entre eles, non aguantan o peso e caen…, perden e
seguen apandando.
Variantes
* Picos, porras ou tainas: o desenvolvemento é
exactamente igual, varía o vocabulario. O capitán
do equipo que salta pregunta ao capitán contrario:
  Ovo, Pico, Araña 
“picos, porras ou tainas?” coa man formando unha
desas tres figuras ( picos: dedos nun puño menos o
dedo polgar, que apunta cara arriba; porras: puño;
tainas: man estendida cos dedos estirados e aparta-
dos entre eles, coa palma cara abaixo). Tamén se
pode poñer pedra, papel ou tesoira.
* Churra, monta na burra: tamén denominado
‘xogo do burro’ ou ‘machurra’. Cando un partici-
pante vai saltar, berra “churra!” e os que apandan
responden “monta na burra”. O saltador, cando xa
está enriba do facu, di “montado xa estou!”.
* Burriburrifaco: co mesmo desenvolvemento do
xogo, o primeiro que salta debe apoiarse no último
agochado e caer enriba do primeiro, apoiado na nai.
O segundo que salta apóiase no penúltimo e cae no
segundo; así sucesivamente mentres a disposición e o
número de participantes o permita.
Materiais
Unha cadeira para que sente a nai, se o espazo de
xogo non dispón dun sitio cómodo.
Outros xogos de lombas
O poldro bravo
Desenvolvemento
O equipo que se agacha forma o poldro e o outro
equipo, o dos cabaleiros, salta: o primeiro que salta,
debe quedar sobre o pandote que se apoia na nai; o
segundo saltador, sobre o segundo agochado inme-
diatamente detrás; así sucesivamente. Os cabaleiros
que non queden situados no pandote que lles co-

Xogadeiro
Calquera sitio vale, con tal de que sexa plano.
Duración
Variábel. Depende do número de xogadores, da
súa resistencia…
Equipo de animación
Un animador ou animadora pode facer de nai e
ser o xuíz no xogo.
Participantes
Como moito poden ser oito, catro por equipo;
máis, xa é moi difícil saltar. É un xogo para rapaces
maiores, en torno aos 14 anos. Non debe haber
moita diferenza de idade ou de constitución física
entre os participantes.
Interese educativo
Desenvolver capacidades físicas como a resisten-
cia, o equilibrio, a coordinación e a forza.
rresponde, poden irse achegando enriba do poldro
ata el. Cando todos están montados, o poldro pode
moverse, abanearse, tentar erguer o lombo…, man-
téndose sempre unido e procurando facer perder os
cabaleiros: con que un só destes perda o equilibrio,
caia ou simplemente pise o chan, perde o equipo e
pasa a pandar. Se o poldro non consegue tirar nin-
gún cabaleiro, segue nese papel. A nai é quen de-
termina o tempo que pode durar o abalo e quen
decide en caso de discusión.
71
 Sangue
Outras denominacións
Pisa sangue, declarar a guerra, guerra–guerra, as
guerras, países, Mónaco.
Descrición
Debúxase no medio do campo un círculo no que
está escrita a palabra 'sangue'. Ao redor debúxanse
as casas de cada un dos participantes cos nomes dos
países que escolleron.
Desenvolvemento
Os participantes métense nas súas casas menos un
deles, que está coa pelota no círculo do centro –onde
pon 'sangue'–; este deberá lanzar o balón ao aire
mentres recita a frase condutora do xogo, finalizán-
doa co nome do país dun dos outros participantes:
“Eu” identifícase polo nome do seu país– “Marro-
cos, declárolle a guerra a…” o nome do país doutro
xogador ou xogadora– “¡India!”. Nese momento
todos os participantes foxen agás quen represente o
país citado, que debe coller a pelota e ir ao círculo,
gritando alí “¡sangue!”, momento no que os demais
participantes deben deterse no lugar onde estean. A
continuación, o representante da India, desde o
círculo, deberá dar tres pasos e lanzarlla a algunha
persoa coa intención de alcanzala eliminándoa.
72
Regras do xogo
Se algún neno ou nena se move despois de que se
teña dito 'sangue', perde, aínda que non sexa a el a
quen vai dirixida a pelota.
Se o representante do país ao que se lle lanza a
pelota consegue collela sen deixala caer, o erro con-
tará para o rapaz ou rapaza que a guindou e neste
caso, todos poden correr de novo mentres el ou ela
vai recoller a pelota, iniciándose de novo a secuencia
do xogo.
Os nenos e nenas poden tentar esquivar a pelota
movendo o corpo, pero non os pés. Para seren elimi-
nados, os participantes teñen que recibir tres toques:
primeiro, ferido; segundo, grave; terceiro, morto.
Cando un xogador é eliminado, reiníciase o xogo
partindo cada participante da súa casa e a pelota no
centro, en posesión de quen acaba de ser eliminado.
Despois de cada xogada vólvese a iniciar o proce-
demento do xogo desde o círculo grande, como ao
principio. Gaña quen non sexa eliminado ou teña
menos toques.
Variantes
O xeito de nomearse os participantes pode ser
variado en función do contexto ou dos propios inte-
reses dos animadores; así, pode ser un bo xogo de
  Sangue 
presentación. No canto de declarar a guerra, pode-
remos declarar a amizade, liberando o xogo do as-
pecto bélico. É un xogo practicado por toda a xeo-
grafía galega, con variacións. Algunhas delas son:
* Pelotero: variante de Noia, cunha pelota de
tenis. Escríbense os nomes no chan e lánzase un
seixo a un dos nomes; o neno sinalado colle a pelota.
Hai a posibilidade de seguir lanzándoa.
* Currunvela: variante da Costa da Morte. Están
todos sentados e un vaille dando voltas á pelota no
chan mentres di: “Currunvela, Currunvela, vai un
barco pra Fisterra, a quen lle vai tocar é a…”, lan-
zando a pelota a esa persoa.
* Sen pelota. Debúxanse dous círculos concéntri-
cos: no de dentro métese a nai; entre este e o maior,
o resto dos xogadores. Cada un deles escolle o nome
dun país e dillo ao oído á nai; esta di que determina-
do país declara a guerra a outro. Nese momento, o
neno que representa o primeiro país –mentres o
resto corre en todas as direccións–, debe entrar no
círculo pequeno gritando 'sangue' para que os de-
mais paren; entón dá tres pasos cara ao neno que
representa o outro país que dixera a nai e tenta toca-
lo: se o consegue pode estirarse no chan, sempre que
non levante os pés do sitio onde ficou despois de dar
a terceira alancada–, elimínao e declara a guerra
desde o círculo pequeno iniciando de novo o xogo;
senón, queda eliminado e é o outro neno quen pasa
a ser nai.
Noutra modalidade, o xogador pode tocar calque-
ra outro país, independentemente de que lle teña

declarado ou non a guerra. A eliminación, así, é
máis rápida.
Materiais
Unha pelota.
Xogadeiro
O ideal é un espazo aberto, amplo, para permitir
que os participantes se espallen. No centro do cam-
po de xogo pintarase o círculo grande (con xiz, por
exemplo) e as casas dos participantes.
Duración
Dependerá do número de participantes e do nú-
mero de vidas que se lles adxudique. Ao ser un xogo
no que os participantes van quedando eliminados
segundo avanza o mesmo, este remata no momento
en que hai un vencedor ou vencedora, ou o que é o
mesmo, cando todos os participantes menos un
quedan eliminados.
Participantes
É preferíbel que o número de xogadores e xoga-
doras non sexa moi alto, para garantir así a partici-
pación de todos; a partir dos 5 anos.
Interese educativo
Potencia a axilidade e a coordinación nos partici-
pantes.
73
 A Billarda
Outras denominacións
Birlo, cano, cepo, chena, escanícula, estornela,
lipe, rebola.
Descrición
Fundamentalmente o xogo consiste en guindar un
pau pequeno –a billarda– o máis lonxe posíbel,
apostando posteriormente sobre a distancia que se
alcanzou co lanzamento. É un xogo de puntos onde
gaña quen primeiro acade os estipulados inicialmen-
te.
Desenvolvemento
Como elementos do xogo temos:
O palau ou palán: pau non moi groso, recto,
duns 60 cm. Con el lánzase a billarda e serve
ademais para medir logo a distancia á que se
mandou.
A billarda: pau máis estreito (entre 20 e 25 cm.),
coas puntas afiadas para que salte do chan ao
golpear nelas o palau.
O reinado: círculo feito co palau no chan ao xirar
sobre si mesmo un dos participantes.
74
E xa no xogo, colócase a billarda no reinado e o
primeiro xogador ou xogadora (dono do palau),
pícaa nun extremo co palau; ao saltar a billarda,
procura darlle un forte golpe, tamén co palau, para
guindala o máis lonxe posíbel. Despois, o segundo
participante, desde o lugar onde quedou aquela, ten
que tirala coa intención de darlle ao palau, pousado
no reinado (pódese colocar en posición perpendicu-
lar ao sitio desde onde se guinda a billarda); se o
consegue, intercámbianse os papeis dos xogadores e
xogadoras, é dicir, quen xogaba en segundo lugar
pasa a ser dono do palau, comezando de novo o
proceso.
Se o segundo xogador ou xogadora non lle atina
ao palau coa billarda, deixándoa lonxe do reinado,
quen ten o palau xa lle dá alí mesmo o primeiro
toque para guindala aínda máis lonxe e alí onde
caia, debe volver a golpeala por segunda e terceira
vez. Finalmente, calcula a ollo a distancia onde se
atopa o reinado e pide os palaus que cre que hai.
Cando o compañeiro ou compañeira no xogo está
de acordo, anotan os tantos e seguen xogando. Se
non se poñen de acordo hai que medir palau a pa-
lau, operación que poden repetir e comprobar am-
bos os dous. E se hai menos dos palaus pedidos,
perde, anota os tantos o outro compañeiro e o palau
cambia de mans.
  A Billarda 
Inicialmente hai que acordar o número de puntos
(palaus), que ten que acadar un participante ou un
equipo para gañar.
Variantes
Á parte das moitas variantes do xogo coñecidas
por Galiza adiante e doutros xogos moi semellantes
(a estornela, a rebola, a pala, o lipe, o birlo), o xogo
pode ter, ou non, unha serie de regras que o poden
facer máis atractivo ou participativo:
Para lanzar a billarda pódense conceder só tres
intentos, perdendo o xogador ou xogadora o palau
se non se consegue sacar.
Cando quen está xogando berra “pontes!”, pode
meter o palau debaixo da billarda -se hai oco-
para guindala ao aire. Pero se o compañeiro di
“non valen pontes”, non se pode levar a cabo esta
xogada e hai que lanzar a billarda do xeito ordina-
rio.
O segundo xogador ou xogadora, cando tira a
billarda intentando atinar no palau, ten que berrar
“chincado” ao darlle para ser dono do palau.
Non se poden pedir menos de dez palaus e se non
os hai, pérdese.
A cantidade de palaus pedida debe ser múltiplo de
cinco (cifras acabadas en 0 ou en 5: 10, 15, 20,
35…).
Se quen está facendo os tantos di “altos, baixos e
arredores para min” pode, ao chegar a hora do
reconto, medir os altos, os baixos e as voltas das
pexas ou obstáculos que atope polo camiño entre a
billarda e o reinado, co que conseguirá máis pun-
tos. Pero se a frase fose dita polo outro xogador ou
xogadora, só pode medir en liña recta.
Cando o segundo xogador ou xogadora está de
acordo co número de palaus que pide o primeiro,
contesta: “lévaas”. En caso contrario pode dicir
“súcalas”, indicándolle así ao contrincante que as
mida; e este último pode facer que as mida o outro
respondendo “súcalas ti”, pero coidando de enga-
dir “palau e billarda que están na miña man”; de
non facelo pasan ambos paus a mans do outro
xogador ou xogadora.
Rematada a partida o gañador ou gañadora pode
dar un golpe á billarda no reinado e o perdedor ou
perdedora ten que levar ás costas ao gañador ou
gañadora ata o sitio onde quede a billarda e volve-
lo a traer.
Cando os participantes non son moi expertos, faise
un oco debaixo dun extremo da billarda ou coló-
case esta sobre unha pedra, pero sen empurrala co
palau. Isto chámase ‘pincho de nena’. Se ao darlle
un golpe á billarda esta non remonta, senón que
vai a rastro polo chan, quen dá o golpe, para se-
guir sendo dono do palau ha de dicir, dando con el
tres golpes en terra: “a rasterra, pica na canteira,
unha, dúas, tres”.
Materiais
Un palau ou varios (segundo o número de xoga-
dores e xogadoras e dependendo de se se quere
compartir o palau ou non) e unha billarda. Palaus e
billarda poden elaborarse nun obradoiro previo.
Xogadeiro
É imprescindíbel e importantísimo, por segurida-
de, dispor dun lugar amplo e sen obstáculos para a
billarda.
Duración
Inicialmente acórdase o número de puntos aos
que se xoga, polo que o tempo de duración é moi
elástico.
Equipo de animación
É aconsellábel a presenza dalgún animador ou
animadora durante o desenvolvemento do xogo, ben
como participante, ben como xuíz.
Participantes
O xogo establécese entre dous equipos, que poden
estar formados por unha persoa ou por varias que se
van alternando para golpear a billarda (preferibel-
mente, será a mesma persoa durante cada quenda
completa). Non é un xogo para nenos e nenas pe-
quenos, pois esixe certa prudencia e coordinación,
polo que serán sempre adolescentes ou mozos e
mozas quen o practiquen.
Interese educativo
É fundamental a educación na seguridade nun
xogo un tanto perigoso coma este.
75
ANEXOS

 Utiliza este material
Como se indica na presentación, este libro xorde
duns materiais ideados para promocionar o xogo
popular galego.
Ditos materiais ían recollidos orixinariamente en
varias carpetas que incluían, cada unha delas, ele-
mentos independentes: sete adhesivos, o carné, o
cartel e sete dípticos explicativos co desenvolvemento
e características de cada xogo.
Recompilamos agora todos eles aquí, para que,
quen o desexe, poida reproducilos, imprimilos e
editalos no seu formato orixinal ou reelaboralos
dándolles novas formas. Gustaríanos ver todo este
material espallado por distintas localidades galegas,
en formatos e actividades que a nós nin se nos teñan
ocorrido.

A disposición dos textos nesta publicación está
pensada, precisamente, para facilitarvos a súa difu-
sión: se abrides o libro por calquera dos xogos reco-
llidos nel, comprobaredes que ante vós queda des-
pregado a totalidade do texto a el referido, de xeito
que poderedes fotocopialo con maior facilidade
obtendo unha práctica e manexábel ficha.
Sede libres divulgando estes materiais tal e como
consideredes oportuno. Só vos pedimos que indi-
quedes a súa orixe.
A continuación presentamos toda a colección de
adhesivos, o carné e os carteis; o contido explicativo
dos folletos xa quedou recollido máis atrás, no capí-
tulo dos xogos.
E unha vez máis, divertídevos xogando… en gale-
go!
79
 Sortes

Lata, lata, á redonda; Carrabís, carrabás.

ao que lle toque Ti que te quedas,
que se esconda . ti que te vas.

Ollo birollo Brasa, brasa.

na punta dun ollo, Cada un
Gato, gato, sae que te collo. pra a súa casa.
maragato,
zapatilla
e zapato. Unha nena, nunha fonte, Unha mazá podrida,
por unha verza bebía; unha, dúas, tres, saída.
a verza estaba rachada Unha mazá asada,
Nun café rífase un gato. e toda a auga lle perdía. unha, dúas, tres, salvada.
A quen lle toque
o número catro:
un, dous, tres, catro. Pavís, pavós,
a filla do rei,
casada con vós,
Rei, rei, escoller en vós.
cantos anos vivirei?
Son pequeniña
e non o sei:
un, dous, tres. Rabo de boi,
rabo de besta.
Dixo meu pai
Na arca de Noé que estaba nesta.
caben todos,
caben todos,
e na arca de Mambrú Don Xulián foi á misa,
caben todos menos tu. veu un can e colleu a camisa.
Pelo, Marcha can,
gato, que non é pan,
vinte, que é a camisa do tío Xulián.
catro.
Unha,
dúas, O meu pai ten un caixón
tres cheo de puntas.
e catro. Dime, neno:
cantas son?

80
  Anexos: Sortes 

Un gato caeu nun pozo, Doce meses ten o ano,

as tripas fixeron gua; catro fases ten a lúa.
a remollo pitipollo, Dime ti cantas pedriñas
a remollo pitipá. ten o chan da túa rúa.

Lagarto, lagarto,
dime a verdade,
senón te parto.

Levita, levitón,
tres pitas e un capón.
O capón estaba morto
E as galiñas no horto.
Chirlosmirlos,
vaite de aí,
que esta nena bonita Tristrás, cabaleiro,
non é para ti. fóra estás.

Unha bóla de algodón, Papel de estraza,

patín, patón, cada un pra a súa casa;
fóra canón, Luna, lunera, papel de cartón,
chis!, plon! cascabelera. cada un pra o seu caixón.
Luna, lunatis,
cascabelatis.
Pebida, pebidón, Un zapateiro
catro pitas e un capón; quere casar
o capón estaba torto e Galiña pintada cunha rapaza
as pitiñas polo horto. que andas pola casa que saiba bordar,
de pau en pau. que saiba a táboa
de multiplicar.
Tris-tras, mariñeiro, Eu non sei coser,
fóra estás. Valor, fedor, eu non sei bordar,
toca viola, eu non sei a táboa
vai ti para fóra. de multiplicar.
Paxariño bonitiño,
onde vas facer o niño?
Vou á serra verdadeira.
Chimpún, leña.


81
ADHESIVOS PARA XOGAR
E COLOREAR

  Anexos: Adhesivos 

Rabo de boi,
rabo de besta.
O meu pai ten un caixón Dime, neno:
Dixo meu pai
cheo de puntas. cantas son?
que estaba nesta.

Un gato caeu nun pozo, a remollo pitipollo, Chirlosmirlos, que esta nena bonita
as tripas fixeron gua; a remollo pitipá. vaite de aí, non é para ti.

Unha bóla de algodón, fóra canón, Pebida, pebidón, o capón estaba torto e
patín, patón, chis!, plon! catro pitas e un capón; as pitiñas polo horto.

Tris-tras, mariñeiro, Tristrás, cabaleiro,

fóra estás. fóra estás.

84
  Anexos: Adhesivos 

Doce meses ten o ano,

Lagarto, lagarto, catro fases ten a lúa.
dime a verdade, Dime ti cantas pedriñas
senón te parto. ten o chan da túa rúa.

Valor, fedor,
toca viola, Luna, lunera, Luna, lunatis,
vai ti para fóra. cascabelera. cascabelatis.

Paxariño bonitiño,
onde vas facer o niño?
Galiña pintada
Vou á serra verdadeira.
que andas pola casa
Chimpún, leña.
de pau en pau.

Na arca de Noé e na arca de Mambrú

caben todos, caben todos menos tu. Unha nena, nunha fonte, a verza estaba rachada
caben todos, por unha verza bebía; e toda a auga lle perdía.

85
  Anexos: Adhesivos 

Lata, lata, á redonda.

Nun café rífase un gato o número catro: Ó que lle toque
a quen lle toque un, dous, tres, catro que se esconda

Gato, gato,
Rei, rei, maragato,
¿cantos anos vivirei? e non o sei: zapatilla
Son pequeniña un, dous, tres e zapato.

Pavís, pavós,
a filla do rei, Lata, lata, á redonda;
casada con vós, ao que lle toque
escoller en vós. que se esconda .

Carrabís, carrabás. Brasa, brasa.

Ti que te quedas, Cada un
ti que te vas. pra a súa casa.

86
  Anexos: Adhesivos 

Pelo,
gato,
vinte,
catro.
Unha,
dúas,
Don Xulián foi á misa, Marcha can, que non é pan, tres
veu un can e colleu a camisa. que é a camisa do tío Xulián. e catro.

Ollo birollo
Unha mazá podrida, Unha mazá asada, na punta dun ollo,
unha, dúas, tres, saída. unha, dúas, tres, salvada. sae que te collo.

g a g o
xo gale
e n

87
  Anexos: Adhesivos 

Rabo de boi,
rabo de besta.
O meu pai ten un caixón Dime, neno:
Dixo meu pai
cheo de puntas. cantas son?
que estaba nesta.

Un gato caeu nun pozo, a remollo pitipollo, Chirlosmirlos, que esta nena bonita
as tripas fixeron gua; a remollo pitipá. vaite de aí, non é para ti.

Unha bóla de algodón, fóra canón, Pebida, pebidón, o capón estaba torto e
patín, patón, chis!, plon! catro pitas e un capón; as pitiñas polo horto.

Tris-tras, mariñeiro, Tristrás, cabaleiro,

fóra estás. fóra estás.

88
  Anexos: Adhesivos 

Doce meses ten o ano,

Lagarto, lagarto, catro fases ten a lúa.
dime a verdade, Dime ti cantas pedriñas
senón te parto. ten o chan da túa rúa.

Valor, fedor,
toca viola, Luna, lunera, Luna, lunatis,
vai ti para fóra. cascabelera. cascabelatis.

Paxariño bonitiño,
onde vas facer o niño?
Galiña pintada
Vou á serra verdadeira.
que andas pola casa
Chimpún, leña.
de pau en pau.

Na arca de Noé e na arca de Mambrú

caben todos, caben todos menos tu. Unha nena, nunha fonte, a verza estaba rachada
caben todos, por unha verza bebía; e toda a auga lle perdía.

89
  Anexos: Adhesivos 

Lata, lata, á redonda.

Nun café rífase un gato o número catro: Ó que lle toque
a quen lle toque un, dous, tres, catro que se esconda

Gato, gato,
Rei, rei, maragato,
¿cantos anos vivirei? e non o sei: zapatilla
Son pequeniña un, dous, tres e zapato.

Pavís, pavós,
a filla do rei, Lata, lata, á redonda;
casada con vós, ao que lle toque
escoller en vós. que se esconda .

Carrabís, carrabás. Brasa, brasa.

Ti que te quedas, Cada un
ti que te vas. pra a súa casa.

90
  Anexos: Adhesivos 

Pelo,
gato,
vinte,
catro.
Unha,
dúas,
Don Xulián foi á misa, Marcha can, que non é pan, tres
veu un can e colleu a camisa. que é a camisa do tío Xulián. e catro.

Ollo birollo
Unha mazá podrida, Unha mazá asada, na punta dun ollo,
unha, dúas, tres, saída. unha, dúas, tres, salvada. sae que te collo.

91
 CARNÉ

Carné Xoga en Galego

Nome e apelidos

Enderezo completo

s xuv ení s
t ro D
en

CP e Localidade
on
ón de c

Bosc o d
a ci

Idade
e
er

d al i
Fe ci a

Carné Xoga en Galego

Nome e apelidos

Enderezo completo

s xuv ení s
t ro D
en

CP e Localidade
on
ón de c

Bosc o d
a ci

Idade
e
er

d al i
Fe ci a
CARTEIS

 Federación de centros xuvenís don Bosco de Galicia

96
Federación de centros xuvenís don Bosco de Galicia

97
 Federación de centros xuvenís don Bosco de Galicia

98
Federación de centros xuvenís don Bosco de Galicia

99
 Federación de centros xuvenís don Bosco de Galicia

100
Federación de centros xuvenís don Bosco de Galicia

101
 Pavís, pa
a filla vós
as chapas
d
casada o rei,
to
Pelo, ga tro

escoller con vós

en vós
ovo, pico, araña Do n Xu lia
veu un ca n foi a misa,
sangue
Marcha can e colleu a camis
vinteca s que non é n a.
un, dou tro que é a ca pan
tres, ca misa do tío
Xulián.
as chelas o pano
Unha mazá podrida
unha, dúas, tres, saída.
Unha mazá asada
unha, dúas, tres, salvada.
Lata, lata
á redonda;
ao que lle toque,
que se esconda.
CAMPAÑA DE PROMOCIÓN
DOS XOGOS POPULARES
o gua
ás
Carrabís, carrabs
ti que te queda
Brasa, brasa e ti que te vas
cada un
pra a súa casa o brilé

102
Entidade inscrita
no Plan Galego de Voluntariado
 Bibliografía
Na elaboración das fichas
Ademais das fontes orais e da nosa propia expe-
riencia como xogadores e xogadoras, utilizamos os
seguintes traballos:
Brandín Feijóo, C.(1986). Os xogos dos nosos rapaces.
Edita Caixa Ourense.
Cortizas Amado, A. (2001). Chirlosmirlos. Enciclope-
dia dos xogos populares. Vigo: Edicións Xerais.
Jares, X.. R. (1989). Técnicas e xogos cooperativos para
tóda-las idades. Oleiros (A Coruña): Vía Láctea.
Pérez, R. e Tabernero, X.A. (1997). Xogos populares
en Galicia. Santiago de Compostela: Edicións Lea.
Ramírez Jiménez, A. (1973). 100 juegos de lobatos.
Madrid: Asociación Madrileña de Escutismo Scouts
Baden-Powell.
Romaní, A. (1979). Xogos infantiles de Galicia. San-
tiago de Compostela: Follas Novas Edicións (2ª edi-
ción).
Varela, F.J. Xogos populares e da rúa. Material inédito
proporcionado polo alumnado dos cursos para mo-
nitores impartidos pola ETL Don Bosco (Composte-
la), da que é profesor o autor de dita recompilación.
Veiga García, F. (2001). O libro dos xogos populares
galegos. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco Edi-
cións.

104
Veiga García, F. (2003). O libro dos xogos populares
galegos. Colección 106 xogos. Edita La Voz de Gali-
cia.
No alicerce teórico
Castejón Oliva, F. J. (supervisor). (1999). Juegos
Populares. Una propuesta práctica para la Educación
Física. Madrid, Ed. Pila Teleña.
Blanco García, T. (2003). Para jugar como jugábamos.
Colección de juegos y entretenimientos de la tradi-
ción popular. Salamanca: Deputación de Salaman-
ca. Centro de cultura tradicional. Serie Aberta.
Bravo, C. (1986). Juegos de ayer para entrenar hoy/1.
Madrid: editorial CCS.
Moreno Palos, C. (1993). Aspectos recreativos de los
juegos y deportes tradicionales en España. Madrid: Ed.
Gymnos.
Moreno Palos, C. (1992). Juegos y Deportes Tradicio-
nales en España. Madrid: Alianza Deporte. CSD.
Palacios, J. (1995). Primeiros Encontros Didácticos da
Educación Física Escolar. Santiago de Compostela.
Veiga, P. (2001). Xogo popular galego, Educación e
identificación cultural. Santiago de Compostela: Sotelo
Blanco Edicións.